Հայ ժողովրդի XIII-XVIII դարերի պատմութեան հարցերը

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԵՐԸ XVIII ԴԱՐՈՒՄ

XVIII դ. սկզբին, եթե հայության արեւելյան հատվածը իրանական պետության անկման պայմաններում գտնվում էր ծայրահեղ ծանր վիճակում ու քաղաքական նոր փոթորիկների շեմին, ապա արեւմտահայ հասարակական խավերն ալեկոծվում էին ներհամայնքային պայքարից։ Հայ կաթոլիկների ու լուսավորչականների միջեւ սուր տարաձայնությունները քաղաքական որոշ հոսանքների խմորումների արգասիք էին։ Եթե հայ կաթոլիկները իրենց գործունեությամբ հաճախ անգիտակցաբար ընդառաջում էին Եվրոպայի կաթոլիկ աշխարհի՝ Արեւելքում հետամտած գաղութային նպատակներին, ապա հայադավան եկեղեցին, իր հակակաթոլիկական դիրքորոշումով, ոչ միայն արեւմտահայ լայն զանգվածներին հեռու էր պահում կաթոլիկ Եվրոպայի՝ Արեւելքում վարած քաղաքականության վնասակար ազդեցությունից, այլեւ դրանով իսկ փորձում էր չսրել հայ համայնքի եւ օսմանյան պետության փոխհարաբերությունները։

Արեւմտահայ համայնքի շրջաններում առանձնապես քայքայիչ գործունեություն էին ծավալել Լյուդովիկոս 14-րդի գործակալ միսիոներները։ «Կես դարուց ի վեր, — գրում է ֆրանսիացի հայտնի պատմաբան Ա. Վանդալը, — մեր միսիոներները ողողել էին Արեւելքը։ Կապուչինները ու ճիզվիտները այլեւայլ զարտուղի ճանապարհներով թափանցել էին արեւելյան համայնքի ներսը։ Նրանք քրիստոնյա ժողովուրդների մոտ թմբկահարում էին թագավորի (Լյուդովիկոս 14-րդի) անպարտելիությունը» [1]: Միսիոներների հիմնական նպատակը ոչ թե հայերին իրական օգնություն ցույց տալն էր, այլ Արեւելքում Ֆրանսիայի նվաճողական քաղաքականությանը ծառայելը»։ «Եթե Կոլբերը կազմակերպում էր Օսմանյան կայսրության տնտեսական նվաճումը, — գրում էր եվրոպացի մի հեղինակ, — ապա Լյուդովիկոս 14-րդը երազում էր գաղափարապես, բարոյապես նվաճել այն» [2], այսինքն՝ Արեւելքում ստեղծել կաթոլիկական հենարան։

Արեւելքում Ֆրանսիայի վարած քաղաքականությունը քրիստոնյա համայնքների շրջանում առաջացնում էր ազգային երկպառակություն, որը հղի էր լուրջ քաղաքական հետեւանքներով։ Ֆրանսիայի այդ քաղաքականությունը դատապարտվում է նույնիսկ ֆրանսիական բուրժուական պատմագիտության ներկայացուցիչների կողմից։ Այսպես, Ա. Վանդալի մոտ կարդում ենք, «Լյուդովիկոս 14-րդի իշխանության վերջին տարիներին այն հետաքրքրությունը, որ Ֆրանսիան ցուցաբերում էր դեպի (Արեւելքի) կաթոլիկները, ընդունեց նեղմիտ ու անտանելի բնույթ… Միսիոներների բոցավառ եռանդը շուտով անցավ ամեն մի չափ ու սահման եւ նրանց դեմ հանեց հերձվածող հոգեւորականությանը (իմա՝ հայերին ու հույներին)։ Սրանց (միսիոներների) ազդեցության ներքո, մեր քաղաքականությունը հարձակումներ թույլ տվեց այլախոհերի նկատմամբ, դիմեց բռնությունների ու զզվելի արարքների, որոնք պատճառ հանդիսացան կաթոլիկների նկատմամբ սկսված դաժան հալածանքների, Լյուդովիկոս 14-րդը շոյվում էր Արեւելքի բոլոր եկեղեցիները հռոմեական եկեղեցուն միացնելու գաղափարով, նա դրանց թողեց սոսկալի խռովության ու երկպառակության վիճակում» (ընդգծումը մերն է — Մ. Զ. )» [3] ։

1703 թ. Ավետիք պատրիարքը հալածանք ձեռնարկեց հայ կաթոլիկների դեմ եւ նրանցից շատերին բանտարկել տվեց։ Եվ քանի որ հայ կաթոլիկները մինչ այդ պատրիարքից բողոքել էին կառավարությանը, ինչպես այդ մասին գրում է Մ. Չամչյանը, պատրիարքն ստիպված է լինում մեկնել Ադրիանապոլիս՝ մեծ վեզիրին բացատրություններ տալու նպատակով։ Երբ Ավետիք պատրիարքը ներկայացավ մեծ վեզիրին վերջինս, թուրքական աղբյուրների վկայությամբ, կատաղած նրան դիմեց հետեւյալ խոսքերով, «Շուն, չգիտե՞ս որ միայն սուլթանն իրավունք ունի իր հպատակներին բանտ նետել»։ Եվ հրամայեց պատրիարքին բանտ նետել, սակայն Մուֆթի Ֆեյզուլշահի միջնորդությամբ ստիպված եղավ շուտով նրան ազատել եւ նրա փոխարեն չորս մեծահարուստ հայ կաթոլիկների դատապարտեց թիավարության։ Ավելին, պատրիարքին հաջողվեց մեծ վեզիրից հրովարտակ կորզել ու բացահայտ հալածել հայ կաթոլիկներին, «Յետ այսօրիկ առեալ Աւետիք վարդապետ ձեռամբ դենպետէ հրովարտակ ի դրանէ՝ առաքեաց զարքունի սպասաւորս յամենայն քաղաքս Անատոլիոյ եւ Յունաստանի՝ չարչարելոց զազգն, եւ առնուլ յիւրաքանչիւրոց բազում ինչ, պատճառելով թէ նոքի ֆրանկացեալ իցեն, զորս եւ կոչէր կաթոլիկս։ Եւ յայս տուգանս էարկ ոչ միայն զհայս, այլեւ ի բազումս՝ ի յունաց եղելոց ի հեռաւոր քաղաքս, եւ անկաւ շփոթ եւ շշուկ մեծ ի մէջ ազգին, եւ ընծայեցաւ այլոց ազգաց ամենայն նիւթ ծանակելոյ զազգ մեր» [4] ։

Կոստանդնուպոլսի ֆրանսիական դեսպան Ֆերիոլն թուրքական կառավարության միջոցով 1706 թ. Ավետիք պատրիարքին աքսորել տվեց եւ ապա՝ բանտարկեց սկզբում Մարսելի մի վանքում (1707 —1709 թվականներին), իսկ այնուհետեւ Բաստիլի բերդում, ուր նրան բռնի կաթոլիկ դարձրին։ Պոլսահայ լուսավորչական համայնքը ցասումով դիմավորեց կաթոլիկ աշխարհի ներկայացուցչի նման արարքը։

1705 թ., գրում է Յոզեֆ Համմերը, կառավարության կողմից կաթոլիկների նկատմամբ սանձազերծված հալածանքները սաստկացան։ Կաթոլիկադավան հայերը Կոստանդնուպոլսում հիմնել էին մի տպարան, ուր «…ֆրանսիական դեսպանի անմիջական հովանավորության ներքո թռուցիկներ էին տպում պատրիարքի եւ ոչ կաթոլիկ հայերի դեմ։ Մեծ վեզիրը խիստ հսկել տվեց ճիզիվիտների տունը եւ հրամայեց ձերբակալել այն բոլոր հայերին, որոնք հաճախում էին այնտեղ»։ Այնուհետեւ, «…սուլթանական մի Խաթթ-ի շերեֆ (հրովարտակ) արգելում էր նրանց (ճիզվիտներին) ամեն մի պրոպագանդա ու հրամայում ձերբակալել բոլոր կաթոլիկադավան հայերին։

Այս վերջինների պատրիարքը եւ վեց այլք, որոնք տքնում էին բանտերում, մահվան դատապարտվեցին մեծ վեզիրի (Չորլուլու Ալի փաշայի) կողմից։ Ձերբակալվածներից վեցը գլուխը փրկեցին ուրանալով իրենց կրոնն ու ընդունելով իսլամը։ Միայն մեկը՝ Կոմիտաս վարդապետը [5], քաջություն ունեցավ մնալու որպես կաթոլիկ եւ պատրաստակամություն հայտնեց ընդունել մարտիրոսի դափնեպսակը» [6] ։

Կաթոլիկադավան հայերի դեմ կառավարության սանձազերծած հալածանքները գործադրվում էին ոչ միայն մայրաքաղաքում, այլ արեւմտահայ բոլոր գավառներում։ Մայրաքաղաքում եւ արեւմտահայ գավառներում կաթոլիկ միսիոներների առաջ բերած հուզումները, երկպառակություններն ու թշնամությունները Ալեքսանդր Ջուղայեցի կաթողիկոսին ստիպեցին դիմել Կլիմենտ պապին՝ 1709 թ. փետրվարի 25 թվակիր նամակով, ուր մասնավորապես նշում էր, որ պապի քարոզիչները «…ոչ պարտին աշխատ լինել առ մեզ, այլ առաւել առ այնոսիկ՝ որք ոչ կարդան զանուն տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի», մինչդեռ կաթոլիկ քարոզիչները ատելությամբ են լցված հայ քրիստոնյաների հանդեպ։ Նրանք «…զմեծք շրջապատեալ պաշարեն, արկանելով ի մէջ քրիստոնէիցս աղմուկ խռովութեան եւ փոխանակ շինութեան եւ հաստատութեան արկանեն յոլով գայթակղութիւնս»։ Հիշեցնելով, որ պետությունը «…այլազգի է եւ ոչ պաշտոնեայ քրիստոնեութեան, գթով գթայ եւ նախախնամեալ պահպանէ զմեզ թարց զզուանաց, իսկ առ մեզ եկեալ պատրիքն ոչ այսպէս, այլ ներհակաւն վարին ընդ մեզ», հայոց կաթողիկոսն առաջարկում է, որ կաթոլիկ քարոզիչներին «թուղթ առաքես ի ձեռս մեր, եւ մեք ցուցցուք պատրոցն, թերեւս կասեցին յատելութենէ քրիստոնէից» [7] ։ Սակայն կաթողիկոսի այս նամակը մնում է առանց արդյունքի։

1720 թ. թուրքական կառավարությունը հայոց պատրիարքին տալիս է նոր հրովարտակ՝ նրան թույլատրելով կայսրության բոլոր շրջաններում ամենախիստ պատժի ենթարկել հայ կաթոլիկներին։ Պատրիարքը, գրում է Մ. Չամչյանը «…էառ ի նմանէ (սուլթանէ) հրովարտակ՝ ըմբռնել եւ մատնել ի գանս կամ ի ծառայութիւն թիոյ զայնոսիկ՝ որք ոչ գնան յեկեղեցիս հայոց։ Եւ իբրեւ տարածեցաւ հրաման այսր հրովարտակի յամենայն գաւառս թագաւորութեան, բազում տառապանք հասանէին ի վերայ բազմաց, ի Կոստանդինուպօլիս կարգեցան սպասաւորք յիշխանէն Ղալաթիոյ, որք սպասեալ յանցս ճանապարհաց մոտ ի դրունս եկեղեցեացն լատինացւոց՝ ըմբռնէին զորս միանգամ տեսանէին՝ ի հայոց գնալ անդր։ Եվ ապա առեալ գրամս ի նոցանէ ըստ իւրաքանչիւր կարի՝ յոմանց յիսուն դահեկան, յոմանց հարիւր եւ աւելի եւս էր զի ի բաց թողուին, եւ էր զի ի բանտ եւ ի կոճեղս մատնէին եւ զոր միանգամ գտանէին ուրէք կաթոլիկ անուամբ ոչ թողուին առանց վնասու եւ տուգանաց։ Սոյնպես էր ե. առաւել եւս նաեւ. յայլ քաղաքս ի Բերիա, ի Կարին, յԵւդոկիա, Անկիւրիու, ի յԱմիդ եւ այլն (ընդգծումը մերն է — Մ. Զ. )» [8] ։

1721 թ. Էզրումի կառավարիչն իր նահանգում համատարած հալածանք է սկսում հայ կաթոլիկների դեմ։ Հայերի միջհամայնքային պայքարից օգուտ էին քաղում փաշաներն ու կուսակալները, Մ. Չամչյանը նշում է, որ յուրաքանչյուր պատժի ենթակա հայից փաշաները գանձել են 35000 դահեկան [9] ։

Հալածվում էին, անշուշտ, ոչ միայն հայ կաթոլիկները։ Մարքիզ դե Վինյովին նվիրված աշխատության մեջ Ս. Վանդալն այդ մասին գրում է «Կես հարյուրամյակից ի վեր, քաղաքացիական պատերազմը տիրում էր հայ ազգի մեջ։ Հայադավաններն ու կաթոլիկները հաջորդաբար գնում էին աշխարհիկ բռունցքը, այսինքն՝ թուրքական իշխանության հովանավորությունը, փոխադարձաբար իրար հալածելու նպատակով։ Բռնությունը (թուրքական պետության հովանավորության ձեռքբերումը— Մ. Զ. ) որոշ իմաստով դրված էր աճուրդի» [10] ։

Կոստանդնուպոլսի ֆրանսիական դեսպանները, քաղաքական նկատառումներով ու օգտվելով թուրքական կառավարության վրա ունեցած իրենց ազդեցությունից, անվերջ միջամտել են արեւմտահայերի ներհամայնքային պայքարին, սակայն նրանց այնպես էլ չի հաջողվել հայ զանգվածների մոտ առաջացնել ֆրանսիական կողմնորոշում, ինչպես դա ուզում են իրենց ընթերցողներին հրամցնել ֆրանսիացի բուրժուական պատմաբանները։

* * *

XVIII դարի 20-ական թվականներին Սեֆյան Իրանն անկում էր ապրում։ Այդ պրոցեսը վառ գույներով նկարագրված են Յուդե Կրուշինսկու եւ եվրոպացի այլ հեղինակների աշխատություններում։ Շահ Աբասի օրոք ստեղծված ավատատիրական կարգուկանոնից ոչինչ չէր մնացել։ Պետական պաշտոնները բացահայտորեն դարձել էին առուծախի առարկա։ Տեղական իշխանության մարմինների ներկայացուցիչների կատարած կամայականություններին եւ պարզապես ոճրագործություններին չափ ու սահման չկար։ Շահական պալատում իշխանությունն ամբողջությամբ անցել էր այսպես կոչված սեւ ու սպիտակ ներքինիների ձեռքը։ «Թագավորը (շահ Հուսեյնը — Մ. Զ. ), — գրում է Յուդե Կրուշինսկին, — ամբողջովին կլանված էր հարեմական հաճույքներով, եւ բոլորովին չէր մտահոգվում պետական գործերով … Պաշտոնները բաժանելիս հաշվի չէր առնվում ոչ տվյալ անձնավորության արժանիքը եւ ոչ էլ նախկինում տվյալ անձնավորության մատուցած ծառայությունները։ Իշխանությունը ձեռքբերելու միակ ճանապարհը մնում էր թագավորի վստահությանն արժանացած մարդկանց սիրաշահելը։ Այս մարդիկ … ոսկու կշռով հրապարակորեն վաճառում էին պետական պաշտոնները, որոնք տրվում էին ոչ թե ամենաարժանավորին, այլ ամենից շատ վճարողին» [11] ։ Անցնելով իրենց պաշտոնին, իշխանավորներն աշխատավոր զանգվածների նկատմամբ «կատարում էին ամեն տեսակի բռնագանձումներ» [12] ։ «Ամեն ինչ կատարվում էր խեղճ ժողովրդի հաշվին» [13], այնուհետեւ գրում է Յուդե Կրուշինսկին։ Իրենց իշխանությունը դիտելով որպես ժամանակավոր երեւույթ, այնուհետեւ շարունակում է լեհ հեղինակը, նրանք «մտածում էին ավելի շատ կողոպտել իրենց իրավասության ենթարկված քաղաքներն ու գյուղերը՝ առանց որեւէ մի անհանգստության նշանի, քանզի գիտեին, որ մնալու են անպատիժ» [14] ։

Անվերջ կողոպուտների ու ավազակությունների պատճառով խափանվել էր երկրի ներքին ու արտաքին առեւտուրը։ Կարավանային առեւտրով զբաղվող վաճառականները, կարդում ենք Յուդե Կրուշինսկու մոտ, «չկարողանալով ոչ ազատվել գողերի մեքենայություններից եւ ոչ էլ արդարություն տեսնել իշխանավորների մոտ, ստիպված դիմում էին մի տեսակ գործարքի գողերի հետ, նախապես նրանց տալով որոշակի մի գումար եւ իրենց զերծ պահում կողոպտվելուց» [15] ։

Շահ Հուսեյնի իշխանության տարիներին ազգային փոքրամասնությունների եւ, մասնավորապես, հայ քրիստոնյաների նկատմամբ հալածանքը դարձավ սովորական երեւույթ։ Սեֆյան Իրանի անկման պայմաններում իշխանությունների կողմից թույլ էր տրվում սպանել հայ քրիստոնյային եւ սպանվածների հարազատներին վճարել ընդամենը մի էշաբեռ ալյուր։ «Բոլոր նահանգներում, — կարդում ենք Յուդե Կրուշինսկու մոտ, — այս նոր արդարադատությունը զոհերի պատճառ է դառնում, քանզի երբ մի մուսուլման սպանի մի հայի, ապա կարող է դատապարտվել միայն հանգուցյալի ընտանիքին կերակրելու համար մի ավանակի բեռ ալյուրով» [16] ։

Հայերի նկատմամբ իրանական իշխանությունների գործադրած հալածանքներին անդրադառնում են նաեւ եվրոպացի այլ հեղինակներ։ «Անհավատները, — գրում է ճիզվիտ մի միսիոներ, — հայերի նկատմամբ գործադրում են դաժան իշխանություն։ Նրանց ծանրաբեռնում են զանազան տուրքերով ու հարկերով եւ դրանք հավաքում բռնությամբ» [17] ։ Մի ուրիշ միսիոներ՝ Լա Մացը, անդրադառնալով Թավրիզի հայության իրավական վիճակին, նշում է, որ «…հայ քրիստոնյաները խիստ ճնշումների են ենթարկվում, հայերին մյուսներից լավ տարբերելու համար հրամայված է, որ իրենց մահուդե գլխարկներին մանիշակագույն կտոր կարեն, եւ նրանց արգելում են տներից դուրս գալ անձրեւի ժամանակ կամ երբ ցեխ է լինում։ Ե՛վ Սպահանում, ե՛ւ Իրանի մյուս կողմերում ըստ ամենայնի ջանք են թափում, որպեսզի մարդիկ հրաժարվեն քրիստոնեական կրոնից … Անգամ Շամախում հայերին կործանելու զարմանալի միջոցների են դիմում։ Անհիմն տուգանքներ են բարդում նրանց վրա, իսկ գյուղացիներն այն աստիճան են ճնշված, որ գրեթե բոլորն էլ մտածում են իրենց երկրից հեռանալու մասին եւ եթե ունենային ապահով ապաստան՝ այստեղ չէր մնա ոչ ոք» [18] ։

Հայկական աղբյուրների վկայությունները համահնչուն են օտար հեղինակների հաղորդումներին։ Խոսելով «պարսից երկդիմի գազանաց մասին», 1726 թ. գրած իր հիշատակարանում Ղազար Ջահկեցի գրիչը հաղորդում է հետեւյալը. «Չարաչար եւ զանազան տառապանօք ջանին, կեղեքմամբ եւ զանազան տառապանօք ամբարշտացան ընդ ազգս հայոց, թարց ամբաստանութեան եւ վկայի քմբռնէր զանմեղս եւ կապէր զարդարս պրկեցուցանելով ի վերայ յերկրի, ակցի եւ բռընցի։ Խոշոր եւ ստուար փայտոց կբռնէին ն հարկանէին, զոմանս զընկունս ոտիցն հանէին եւ զռմանս մատունս եւ զթաթս ի գարշապարաց թափէին, զոմանց զսրունքն եւ զբարձս խորտակէին եւ զայնպիսի անողորմ եւ դառն ջանին տանջանօք կիսամահ արարեալ եդեալ ի բանդի, առնէին զինչս եւ վաճառէին զտունս եւ զամենայն կարասիս տանն ի վաճառանացս, յղեցուցանէին։ Ի խանութա եւ ի կիսագին ծախմամբ զգինս վաճառելոցն առնէին եւ ապա արձակէին զբանտարկեալսն։ Քանզի զարդարն ընդ ամբարիշտքն կորուսանէին եւ զանմեղսն ընդ մեղանչականքն պատժէին։ Զի ոչ գոյ քննութիւն ի մեջ նոցին։ Եւ զայսպիսի գործս անօրենութեան որով գործեցին ի յորբս եւ յայրիս, ի Վանս եւ ի յանապատս, ի կարգաւորս եւ ի ճգնակիր կրօնաւորսն Աստուծոյ եւ ո՞ կարողասցի բաւել զանչափութիւն չարեաց շանց կատաղելոց» [19] ։

Ինչպես մի ժամանակ՝ V դարում եւս դաժան հալածանքի էին ենթարկվում հասարակության բոլոր խավերը, ներառյալ նաեւ հայ հոգեվորականության ներկայացուցիչները, որոնց մասին ակնարկում է Ժամանակի պատմիչ, Աղվանից հայոց կաթողիկոս Եսայի Հասան Զալալյանը։ «Ընդ սմին, — գրում է նա, — կաշառս յոլովս, եւ տասանորդս եւ զկարգեալ վարձս զինուսրացն առաւել քան զչափն առնուին եւ ապա զգրեալն կրկնէին, ապա յետ այսորիկ՝ գրեցին (նկատի ունի 1699-1702 թվականների մարդահամարը — Մ. Զ. ) եւ զվանորայս, զանապատս եւ զգիւղօրէից եկեղեցիսն, ընդ նմին եւ զեպիսկոպոսունս եւ զաբեղայս եւ զերիցունս առհասարկ ի թիւ արկին եւ աւարտելով զնոսա սկսան գրել եւ զվաճառականսն եւ ճանապարհորդսն եւ զորս սուղ ինչ առեւտրոյ տեարքն էին, զամենեսեան ի համարաթիւն գրելով, գլխոցն երեքպատիկ յաւելմամբ ի վերայ առաջնոյ սահմանին» [20] ։

Եվ այս պայմաններում է, ահա, որ իր քաղաքական գործունեությունը ծավալեց Իսրայել Օրին՝ հանուն հայ ժողովրդի ազատագրման։ Նա, որպես Պետրոս 1-ինի եւ Հռոմի պապի դիվանագիտական ներկայացուցիչ, մեծ շքախմբով մեկնեց Իրան, որի մասին ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդում նույն ինքը՝ Յուդե Կրուշինսկին։ Միսիոներ այս հեղինակը ոչ միայն Իսրայել Օրիի ժամանակակիցն էր, այլեւ անձնապես ծանոթ էր հայ քաղաքական գործչին ու նույնիսկ ուղեկցել էր նրան, երբ վերջինս Ռուսաստան էր վերադառնում Իրանից։

Յուդե Կրուշինսկու հուշապատումները սկզբնաղբյուր էին դարձել եվրոպացի բոլոր այն հեղինակների [21] համար, որոնք նկարագրում էին XVIII դարի առաջին քառորդի Իրանի քաղաքական դեպքերը։ Հետեւաբար բոլոր նրանք Իսրայել Օրուն ներկայացնում են բնավորության բացասական գծերով օժտված քաղաքական մի արկածախնդրի դերով, այնպես, ինչպես վարվել է Յուդե Կրուշինսկին։ Իսրայել Օրու կյանքի ու քաղաքական գործունեության մեծագույն հետազոտող Աշ. Հովհաննիսյանը նշում է, որ եվրոպական պատմագիտության ներկայացուցիչները հաշվի չեն առել «…արժեքավոր այն ուղղումներն ու լրացումները, որ արել է հեղինակը մեմուարների 1740 թվականի հրատարակության մեջ» [22] ։ «Գրքի վերջին հրատարակության մեջ, — այնուհետեւ կարդում ենք Աշ. Հովհաննիսյանի մոտ, — նա (Յուդե Կրուշինսկին — Մ. Զ. ) ոչ միայն պաշտպանեց գիրքն ուրիշների անտեղի հարձակումներից, այլեւ հրաժարվեց իր իսկ անիրավ մի շարք մեղադրանքներից» [23]: Իր մի շարք թերություններով հանդերձ Յուդե Կրուշինսկու հուշապատումները «…Օրիի գործունեությանն անդրադարձող նրան ժամանակակից գրեթե միակ պատմողական աղբյուրն է» [24] ։ Իսրայել Օրու մասին տեղեկությունները Յուդե Կրուշինսկին քաղել է մասամբ հայ քաղաքական գործչի «բերնի խոստովանություններից», մասամբ ուրիշների արած դիտողություններից։

Յուդե Կրուշինսկու Իսրայել Օրու մասին հաղորդած տեղեկությունները հիմնականում հանգում են հետեւյալին։ 1708 թ. Շամախիի կառավարիչը հայտնում է (շահական) պալատին, որ «…պապի եւ հռոմեական կայսեր հանձնարարական նամակներով հանդերձ սահման է ժամանել Ռուսաստանի ցարի դեսպանը, որին ուղեկցում է մեծ թվով արտասավոր մի բազմություն։ Միաժամանակ լուր ստացվեց, որ Հայաստանի Ղափան քաղաքում ծնված այս դեսպանն իրեն հայտարարում էր այս երկրի հին թագավորություններից սերած եւ հասկացնել էր տալիս, որ ինքը չի հրաժարվում իր տոհմական իրավունքներից։ Այսքան անիմաստ այս աղմուկները ահազանգեցին շահ Հուսեյնին եւ իր վեզիրներին … Հայաստանի թագավորների այս հավակնոտ ժառանգը մի արկածախնդիր էր, որը նախ՝ եղել էր Լեոպոլդ կայսեր բանակին սուրճ մատակարարող զինվոր եւ ցածրաստիճան սպա։ Ծանոթ լինելով արեվելյան լեզուներին, նա ուղարկվել էր Կոստանդնուպոլիս՝ հետագայում Կարլովիցում հաշտության պայմանների նկատմամբ թուրքերի բռնելիք դիրքը շոշափելու համար։ Վերադառնալով Կ. Պոլսից, նա անցել էր ցարի ծառայությանը եւ իր այս նույն ընդունակությունների համար ցարից ստացել էր գնդապետի աստիճան եւ դարձյալ ուղարկվել (Կ. Պոլիս) ու բանակցությունների միջոցով համաձայնություն ձեռք բերել Ռուսաստանի եւ Բ. Դռան միջեւ եւ չեզոքացնել վերջինին այն ժամանակ, երբ Ռուսաստանը պատերազմ էր հայտարարելու շվեդական թագավորին։

Կատարելով ցարի կարեւոր այս հանձնարարականը եւ շահելով նրա բարեհաճ վերաբերմունքը, Իսրայել Օրին իր մատուցած ծառայությունների փոխարեն պահանջել էր Սպահանի դեսպանությունը։ Նա ոչ անհիմն այդ դեսպանությանը նայում էր որպես հարստանալու միջոցի, քանզի դեսպանները Պարսկաստանում օգտվում են մաքսահարկեր վճարելու իրավունքներից։ Իր դեսպանությանն ավելի մեծ փայլ տալու նպատակով նա ուղեւորվեց Վիեննա ու Հռոմ եւ իրեն պապին ներկայացնելով որպես մի մարդու, որն ազդեցություն ունի հայ հերձվածողների նկատմամբ, ստացավ Կղեմես 11-րդ պապի հանձնարարականները՝ ուղղված Շահ-Հուսեյնին» [25] ։

Եվ ահա ունենալով բոլոր այս վավերագրերը, Իսրայել Օրին իր մեծ շքախմբով ժամանում է Շամախի ու արժանանում տեղի խանի պատվավոր ընդունելությանը։ Երբ Շամախիում էր գտնվում Իսրայել Օրին, այդ նույն ժամանակ Սպահանի պալատում էր գտնվում Իրանի դեմ ապստամբած աֆղանների առաջնորդ Միր-Վեիզը։ Սկսած 1690 թվականից աֆղաններն անվերջ ապստամբական դրության մեջ էին Իրանի նկատմամբ։ Միայն XVIII դարի սկզբներին Կանդահարի կառավարիչ, վտարանդիության մեջ գտնվող վրաց Արչիլ թագավորի եղբայր Գուրգին խանին հաջողվել էր ճնշել նրանց դիմադրական ուժը, ձերբակալել Միր-Վեիզին եւ ուղարկել Սպահան։ Վերջինս իր շողոքորթությամբ կարողացել էր նվաճել շահական պալատի ներկայացուցիչների եւ շահի վստահությունը ու նրանց լարել Գուրգին խանի եւ Իսրայել Օրու դեմ։ Յուդե Կրուշինսկու վկայությամբ, Իսրայել Օրու դեսպանության եւ Գուրգին խանի Կանդահարում ծավալած հակաաֆղանական գործունեության միջեւ կա որոշակի կապ, որը կազմակերպվում էր ցարի կողմից եւ որի նպատակն էր Իրանի անկախության վերացումը։ Միր-Վեիզը, գրում է Յուդե Կրուշինսկին, շահական պալատին «Գուրգին խանին ներկայացնում էր որպես Պարսկաստանի ամենավտանգավոր մարդու, որին չի կարելի վստահել մանավանդ ներկա իրադրությունների պայմաններում» [26] ։ Նա Իրանի ղեկավար շրջաններին «ահաբեկում էր մոսկովցիների հզորությամբ, որոնք շվեդական թագավորի պարտությունից հետո ի զորու էին իրենց կամքը թելադրել իրենց բոլոր հարեւաններին։ Ի՞նչ կլինի, շարունակում էր նա, եթե բնականորեն մշտապես անհանգիստ ու հուզաթաթախ վրացիները, որոնք միեւնույն հավատալիքների ու դավանանքի համար հակում ունեն դեպի մոսկովցիները օգտվեին ներկայիս (բարենպաստ) պայմաններից եւ զենքի միջոցով հասնեին ազատագրման [27] ։ Ռուսների հետ Իրանի դեմ համատեղ ռազմական գործողությունների կոչ են անում, ասել է Միր-Վեիզն Իրանի պալատականներին, Գուրգին խանի Պետերբուրգում հաստատված մերձավորագույն ազգականները։ «Անհրաժեշտ է ուշադրությունը սեւեռել, — այնուհետեւ խորհուրդ է տրվել աֆղանների առաջնորդը, — Պարսկաստանում մեծ թիվ կազմող հայերի վրա։ Առեւտրի միջոցով ձեռք բերած հսկայական հարստությունները, ինչպես եւ իրենց կյանքը հայերը պատրաստ են պատեհ առիթի դեպքում օգտագործել իրենց համար անտանելի լուծը թոթափելու եւ իրենց թագավորությունների ժամանակ վայելած ազատությունը վերականգնելու համար։ Եվ վերջապես, — ավելացնում էր նա, — երբ մի կողմից մոսկովցիները մտնեին իրենց գրկաբաց դիմավորող Վրաստան, մյուս կողմից հայերն ապստամբություն բարձրացնեին թագավորության մեջ, եւ իր հերթին՝ Գուրգին խանը աֆղաններին ապստամբեցնելով Կանդահարը հանձներ մոնղոլ տիրակալին եւ նրա ուժերի հետ դաշնակցած արդեն հարձակվեր մոսկովցիներին եւ հայերին դիմակայող Պարսկաստանի վրա։ Ինչ կլիներ այն ժամանակ բոլոր կողմերից հարձակման ենթարկված թագավորության վիճակը»։

Հավանաբար, ռուսների օգնությամբ հայկական թագավորություն ստեղծելու հեռանկարներն այս ժամանակ այնքան շոշափեելի էին դարձել, որ Միր-Վերզին առիթ էին տվել անելու նման եզրահանգումներ։ Նամանավանդ, որ Ի. Օրին Անդրկովկասում, մասնավորապես հայերի մոտ, ծավալել էր ազատագրական տրամադրություններ։ Նման պայմաններում շահ Հուսեյնը նպատակահարմար գտավ արագացնել Ի. Օրու ընդունելությունը, չնայած ֆրանսիական դեսպան Միշելի մեքենայություններին, որը փորձում էր Իսրայել Օրուն ներկայացնել որպես կեղծ դեսպանի, միաժամանակ ավելացնելով, որ «եթե պապը, կայսրը եւ ցարը, որոնց ներկայացուցիչը լինելու հավակնությունն ունի, կարեւոր գործեր ունենային Պարսկաստանի արքունիքի հետ, դրանք չպիտի հանձնեին թագավորին ստրուկ մի հայի, իմ նամակի հետեւանքով էր, որ արգելեցին նրա մուտքը Սպահան մինչեւ որ ստուգվեր նրա դեսպանության օրինականությունը» [28] ։

Շահ Հուսեյնը, ինչպես այդ մասին վկայում է նաեւ Յուդե Կրուշինսկին, ռուսական դեսպաններին ընդունեց մեծամեծ պատիվներով։ Իսրայել Օրին շահին է ներկայացնում Պետրոս 1-ի նամակը, ուր մասնավորապես ասված էր, թե շահի դեմ ըմբոստացած քրիստոնյա հպատակների նկատմամբ իրանական տիրակալը կցուցաբերի գթասրտություն եւ ներման կարժանացնի նրանց [29] ։

Իսրայել Օրու քաղաքական առաքելության մանրամասնությունների եւ շահի հետ նրա վարած բանավարությունների մասին հայ եւ օտար աղբյուրներում, ինչպես նշում է Աշ. Հովհաննիսյանը, վկայություններ չեն պահպանված։ «Օրին, — այնուհետեւ գրում է նա, — խոստանում էր Իրանում ունեցած իր գործունեության մասին անձամբ զեկուցել Մոսկվա հասնելուց հետո» [30] ։

Դեպի Իրան ուղեւորվելիս եւ վերադարձին, Իսրայել Օրին երկու անգամ տեսակցվել էր Էջմիածնի կաթողիկոս Ալեքսանդր Ջուղայեցու հետ։ Կաթողիկոսի հետ բանավարությունների ժամանակ Իսրայել Օրին հանդես է եկել որպես ռուսական պետության քաղաքական շահերի եւ հայերի ռուսական կողմնորոշման արտահայտիչ։ Ոգեւորված այս բանակցություններից, կաթողիկոսը հատուկ նամակ է հղում Պետրոսի 1-ինին։ «Բայց մեր սիրելի որդի եւ եղբայր Իսրայելիս գնալն եւ գալն ի Պարսկաստան, — գրում էր կաթողիկոսը ցարին, —յոյժ զարմացոյց ամենեքեան»։ «Քան զչափն աւէլի սէր եւ ընդունելութիւն արաք եւ քո հրամանայդ որպիսութիւնն եւ կատարեալ սէրն, որ ունիս առ յազգս մեր, ամէնն մի ըստ միոջէ պատմեաց մեզ՝ եւ մեք ուրախացեալ ընծացաք [31] ։

Իսրայել Օրին ե՛ւ Հայաստանում, ե՛ւ Անդրկովկասի այլ հայաշատ վայրերում հանդիպումներ էր ունեցել նաեւ հայ հասարակության տարբեր ներկայացուցիչների հետ, որոնք օգնության ակնկալություններ ունեին Ռուսաստանից։ 1710 թ. կանցլեր Գոլովինին գրած նամակում Իսրայել Օրին գրում էր, թե «մեր երկրի մեծն ու փոքրը ողջույն են ուղարկում մեծ թագավորին»։ Իսրայել Օրու դիվանագիտական այս առաքելությունը մեծ ոգեւորություն է առաջացնում հատկապես Ղարաբաղի հայության մոտ։ Իր հուշապատումների թուրքերեն հրատարակության մեջ, կարդում ենք Աշ. Հովհաննիսյանի մոտ, Յուդե Կրուշինսկին այդ մասին հաղորդում է ուշագրավ տեղեկություններ։ Նա գրում է հետեւյալը. «Պատահեց այդ ժամանակ տարօրինակ այն բանը, որ ղարաբաղցի հայ իշխանավորները ժողովրդի հետ միասին հայտարարեցին, թե, ինչպես ասված է իրենց գրքերում, հայազգի այն թագավորը (խոսքը լեգենդի խոստացած ազատարար թագավորի մասին է) գալու է Իրան, որպեսզի գրավելով Ղարաբաղի երկիրը եւ իշխանություն հաստատելով այնտեղ, վերականգնի Հայաստանի նախկին վիճակը, այս բանը հայտնի է լինելու նաեւ իրեն, այդ թագավորին, երբ որ հանդիսավոր կերպով Շամախի մտավ դեսպանը (քանի որ 300 հայ ուղեկից ուներ եւ 100 մարդ էլ նոր միացավ դրանց), հայտարարելով, թե ինքը ծագում է հայ թագավորների սերնդից, հռչակվեց, թե հենց նա է իրենց գրքերի նախագուշակման թագավորը, ուստի, ասացին, սա է մեր թագավորը, եկել է իր երկիրը եւ պիտի պաշտպանություն գտնի մեր կողմից» [32] ։

Ենթադրվում է, որ հենց այս ժամանակ էլ Ղարաբաղում եւ Անդրկովկասի այլ շրջաններում կազմակերպվում են հայկական զինվորական միավորումները՝ սղնախները, որոնք ռազմական օգնության ակնկալիքներ ունեին Ռուսաստանից։ 1716 թ. Պետրոս 1-ինին գրած նամակում Գանձասարի հայոց կաթողիկոս Եսայի Հասան Ջալալյանն ամբողջությամբ ապավինում էր Ռուսաստանին եւ պատրաստակամություն էր հայտնում համատեղ հանդես գալ թշնամու դեմ։ «Եւ յօժար սրտիւ կամիմք ընդ հովանեաւթեւոց քոց լինել, — գրում է կաթողիկոսը, — «մեք պատրաստ եմք ընդ առաջ քո ըստ իմում կարողութեանս, եւ մեր նաահնգիս մելիքովք մեծամեծովք եւ փոքումբք եւ յորժամ կամեսցի հզօր եւ մեծ թագաւորութիւնդ յաջապարել այսր կամօքն աստուծոյ, յայնժամ զնշան գործոյն խնդրեմք ցուցանել մեզ, զի առաւել հաստատ լիցուք ի վերայ խորհրդեանս, եւ ապա զամենայն հանգամանք երկրիս, ծանուսցուք առաջի քոյ…» [33] ։

Սեֆյան Իրանի թուլացումից փորձեցին օգտվել ոչ միայն աֆղանները, ինչպես տեսանք, այլեւ հպատակ շատ ժողովուրդներ, նախ եւ առաջ, քրդերը, արաբները, ինչպես եւ ուրիշները։ Այդ մասին մեզ մանրամասն տեղեկացնում են եվրոպացի հեղինակները։ Նույն Յուդե Կրուշինսկու վկայությամբ, 1719 թ. քրդերն ապստամբելով, ռազմական գործողությունները տեղափոխեցին Համադանի մատույցները եւ «նույնիսկ երեւացին Սպահանի մոտ» [34] ։ Ուզբեկներն ասպատակում էին Խորասանի ընդարձակ նահանգը [35], Կովկասում ապստամբել էին լեզգիները [36] ։ Վերջապես ապստամբության դրոշը երկրի հարավում՝ Խուգիստանում, բարձրացրին արաբները։

Լուրջ իրադարձություններ ծավալվեցին նաեւ Վրաստանում ու նրան հարավից կից շրջաններում։ Վրաց Վախթանգ թագավորը, որն ուրանալով քրիստոնեական հավատքը, նշանակվել էր Վրաստանի վալի, 1719 թ. Իրանից վերադառնալով հայրենիք՝ Քարթլի, «հուզված այն ավերածություններից, որ կատարել էին լեզգիներն իր տիրույթներում, որոշեց վրեժ լուծել նրանցից եւ ապահովել իր թիկունքը այդքան վտանգավոր հարեւանությունից» [37] ։ Սակայն հետագա իրադարձությունները գործը հասցնում են նրան, որ շահական պալատը ստիպված 1720 թ. հաշտվում է Քարթլիում Վախթանգ թագավորի քաղաքական դիրքերի ամրապնդման գաղափարի հետ։

Վախթանգ 6-րդն այն հեռատես քաղաքական գործիչն էր, որ առաջ քաշեց վրաց-հայկական համատեղ ապստամբության գաղափարը, եւ նկատի ունենալով Ռուսաստանի, Վրաստանի ու Հայաստանի շահերի համընկնումը, նույն այդ 1720 թվականին Պետրոս 1-ինի հետ համաձայնագիր կնքեց Իրանի դեմ համատեղ ռազմական գործողություններ ծավալելու մասին։

1721 թ. օգոստոսի 7-ին լեզգիները հարձակվեցին Շամախիի վրա եւ սպանեցին այնտեղ գտնվող ռուս վաճառականներին, որը Ռուսաստանն առիթ դարձրեց իր զորքերը մտցնելու Անդրկովկաս եւ Հյուսիսային Իրան։ Օսմանյան պետության գործակալներ հանդիսացող լեզգի ֆեոդալները, տեր դառնալով Շամախիին, ապստամբեցրին Շիրվանը, անցան Կուր գետը եւ Դաուդ խանի գլխավորությամբ պարտության մատնեցին Երեւանի խանի զորքերին, հրի ու սրի մատնեցին երկիրը եւ պաշարեցին Գանձակը [38] ։ 1723 թ. հունվարի 31 թվակիր Սպահանի ֆրանսիական դեսպանորդ դե Լա Գարդանի գրած զեկուցագրից իմանում ենք, որ լեզգիները Շամախիում մեծ ավերածություններ ու կոտորածներ սարքելուց հետո «ասպատակել էին երկրի մյուս մասերը, ստրկության մատնել մեծ քանակությամբ տղամարդկանց ու կանանց եւ սարսափելի ավերածության ու կողոպուտի էին ենթարկել ողջ շրջակայքը» [39] ։ Ահա Անդրկովկասի ժողովուրդների համար այսպիսի ծանր օրերին էր, որ Ռուսաստանն օգնության ձեռք մեկնեց նրանց։

1722 թվականին Սեֆյան Իրանը հոգեվարքի մեջ էր։ Կանդահարի կառավարիչ Միր-Վեիզին հաջորդած Մահմուդն իր ապստամբ զորքերի հետ ներխուժեց Իրան եւ եկավ ու պաշարեց Սպահանը։ Ծանր օրհասական ժամանակ ապրեցին, ինչպես դարձյալ վկայում է Յուդե Կրուշինսկին, ջուղահայերը։ Ինքը՝ կաթոլիկ այս հեղինակը, այդ օրերին, ինչպես արդեն նշվեց, գտնվելիս է եղել Նոր Ջուղայում՝ հայերի մեջ։ Սա խոսում է Նոր Ջուղայի երբեմնի բարգավաճ վիճակի, ջուղահայերի XVII դարի ընթացքում ձեռք բերած այլեւայլ արտոնությունների մասին, սակայն նկատում, որ «Հուսեյնը գահ բարձրանալով վերջ տվեց այն բոլոր արտոնություններին, որոնք տարբեր հանգամանքներում շնորհվել էին իր նախորդների կողմից» [40]: Համաձայն Յուդե Կրուշինսկու, շահ Հուսեյնը օգտվելով Մահմուդի արշավանքից, ձգտեք է վերջնականապես հարվածել ջուղահայերին։ Նա պահանջել է նրանցից զինված ներկայանալ պալատ եւ ռազմաճակատ մեկնած բանակի փոխարեն ապահովել իր անձի պաշտպանությունը։ Հայերը նման վստահությունից մեծապես շոյված ներկայանում են արքունիք եւ անմիջապես զինաթափվում։ «Այդպիսին էր գործերի վիճակը, երբ աֆղանները հայտնվեցին Ջուղայի առաջ եւ անմիջապես սկսեցին հարձակումը, այն սկսեց գիշերը եւ տեւեց մի ամբողջ երկու ժամ։ Պաշարվածները, որպեսզի այն տպավորությունը թողնեն, թե իրենց թիկունքում կանգնած է կանոնավոր բանակը, մեկը մյուսին պարսկական անուններով էին կոչում։ Եվ համարյա առանց զենքի նրանք այնպիսի համառությամբ պաշտպանվեցին, որ թշնամին կարողացավ միայն ամրապնդել շտապ կարգով ձեռք բերած փոքրիկ դիրքը։

Ոգեւորված այս հաջողություններից, հայերը սպասում էին Արաբիայի Վալիի գալստին, որպեսզի, իրենց հերթին անցնեն հարձակման, սակայն այս զորապետն արդեն հասկացնել էր տվել, որ ինքը քիչ է հակված ընդհանուր շահագրգռություն ներկայացնող հարցերի լուծմանը։ Այս տարօրինակ մոտեցումը, հայերին զինաթափելու նախաձեռնությունը, եւ նրանց օգնական կայազոր ուղարկելու կոչն անուշադրության մատնելը մարդկանց հանգեցրին այն մտքին, որ թագավորի մտադրությունն է Ջուլֆան եւ նրա բնակիչներին զոհաբերել հանուն մայրաքաղաքի փրկության։ Ենթադրվում էր, որ աֆղանները կողոպտելով արվարձանի մեծ հարստությունները, բավարարված կլինեն եւ կմտածեն վերադառնալ Կանդահար» [41] ։

Ջուղահայերը ստիպված Մահմուդ շահի հետ մտնում են բանակցությունների մեջ։ Աֆղանական տիրակալը համաձայնվում է հայերի առաջարկի հետ, այն է՝ աֆղանները կոտորածի ու կողոպուտի չպիտի դիմեն, իսկ դրա փոխարեն հայերը պարտավորվում են վճարել 70 հազար թուման ռազմատուգանք [42] ։ «Ինչքան էլ ծանր լիներ այս պայմանը, — այնուհետեւ հաղորդում է Յուդե Կրուշինսկին, — Մահմուդը դրան ավելացրեց ավելի ծանրը։ Դեռ նոր էր տեր դարձել Ջուղային, երբ հայերից պահանջեց տոհմիկ ընտանիքներից իր հայեցողությամբ ընտրված որոշակի քանակությամբ երիտասարդ աղջիկներ» [43] ։ Սպահանի ֆրանսիական դեսպանորդ դե Լա Գարդանը իր հերթին հայտնում է միեւնույնը։ Ըստ նրա հայերը պարտավորվել են Միր Մահմուդին վճարել 1. 400 հազար էքյու։

Աֆղանցի բռնակալը դրանով էլ չի բավարարվում։ Շուտով չեղյալ համարելով ջուղահայերի հետ կնքված համաձայնագիրը, նա իր բանակին հրամայում է մտնել հայերի ւոները եւ կողոպտել ամեն ինչ։ «Ոսկի, արծաթ, թանկագին քարեր, կահույք, թանկարժեք կերպասեղեն ամեն ինչ կողոպտվեց եւ բնակիչները հոգեվարքին հասած իրենց վրա կրեցին հարձակումով զավթված մի քաղաքին սպառնացող ամեն տեսակ բռնությունները» [44] ։

Այսքան հարստությունները չկարողացան բավարարել հաղթողի ընչաքաղցությունը եւ դրանք բազմապատկելու համար նրանք դիմեցին տանջանքների։ Չէին դադարում փայտով հարկանել ջուղայեցի երեւելիներին, մինչեւ այն աստիճան, որ նրանք խոստովանում էին, թե իրենք եւ իրենց բարեկամները որտեղ են թաքցրել իրենց հարստությունները [45] ։

Նոր Ջուղայի անկմանը հաջորդեց մայրաքաղաքի զավթումը աֆղանցիների կողմից։

Թուրքիան ուշի-ուշով հետեւում էր Արեւելքում տեղի ունեցող իրադարձություններին։ Իրանի անցուդարձերի մասին մայրաքաղաք անընդհատ զեկուցագրեր էր ուղարկում Էրզրումի վալի Սիլահդար Իբրահիմ փաշան, որը միաժամանակ իր կառավարությանը խորհուրդ էր տալիս անհապաղ գործի անցնել։ Առաջարկում էր նախ դաշինք կնքել Դաղստանի խաներ Հաջի Դավուդի եւ Սուրխայի հետ եւ ապա հարձակվել Իրանի վրա։

Պետրոս 1-ինի կասպիական արշավանքն ամենեւին ձեռնտու չէր Թուրքիային։ Դիմելով կասպիական արշավանքին, Ռուսաստանը ոչ միայն օգնության էր հասնում Անդրկովկասի ժողովուրդներին, այլեւ ապահովում էր իր թիկունքը Կովկասում, մի հանգամանք, որ ծայրահեղորեն սրում էր ռուս-թուրքական քաղաքական հարաբերությունները։

Օսմանյան կայսրությունը կարողացավ օգտագործել Իրանի թուլացումը եւ շուտով զավթողական պատերազմներ սկսել Արեւելքում։ Այս հանզամանքը չեն կարողանում հերքել ժամանակակից թուրք պատմագիտության ներկայացուցիչները։ «Այս անգամ արդեն պատերազմը ոչ թե իրանական ժողովուրդը աֆղաններից պաշտպանելու համար հայտարարվեց, այլ որոշվեց իրանական հողերը զավթել ու միացնել օսմանյան երկրին» [46] — գրում է ժամանակակից Թուրքիայի խոշորագույն պատմաբաններից մեկը՝ Ի. Հ. Ուզունչարշըլըն։

Թուրքիայի կողմից Իրանին պատերազմ հայտարարելը Անդրկովկասում ստեղծեց բոլորովին նոր քաղաքական իրադրություն։ Հյուսիսային երկարատեւ պատերազմից նոր դուրս եկած Ռուսաստանը դժվարանում էր ընդհարվել Թուրքիայի հետ, մանավանդ, որ վերջինիս թիկունքում կանգնած էին Անգլիան եւ Ֆրանսիան։ Բացի այդ, ռուսները Մերձկասպյան շրշաններում հանդիպել էին զորքերի փոխադրման, պարենավորման եւ այլ կարգի մեծ դժվարությունների։ Ուստի Պետրոս 1-ինը ստիպված էր ընդհատել իր հետագա արշավանքը եւ 1724 թ. հոկտեմբերի 5-ին վերադառնալ Աստրախան։

Ռուսական զորքերի Անդրկովկասում երեւալու առթիվ մեծ վեզիր Դամադ Իբրահիմ փաշան, որը, ի դեպ, ծագումով հայ էր, Նիշլի Մեհմեդ աղայի գլխավորությամբ Պետերբուրգ ուղարկեց դիվանագիտական մի միսիա, որի նպատակն էր բացատրություններ ստանալ ռուսական զորքերի կասպիական արշավանքի մասին եւ շոշափել ռուսների հետագա մտադրությունները։ Նիշլի Մեհմեդը ցարին էր ներկայացնում նաեւ սուլթան Ահմեդ 3-րդի նամակը, որտեղ սուլթանը հայտնում էր ցարին, թե նա թույլ չի տա ռուսական գերիշխանության հաստատումը սուննի դավանանքին պատկանող լեզգիների նկատմամբ եւ պահանջում, որ Պետրոս 1-ինը ոչնչացնի Հյուսիսային Կովկասում կառուցած մի շարք ռազմական ամրություններ [47] ։ Մյուս կողմից, իր առանձին հայտարարության մեջ սուլթանական կառավարությունը բացահայտ հովանավորության տակ վերցնելով Դաղստանի ֆեոդալ Դաուդ խանին, սպառնում էր Վրաստանին, որ հանդգնել էր թույլ տալ ռուսական զորքերին՝ անցնելու վրացական տարածքով [48] ։

Կանցլեր Գոլովկինը եւ Կ. Պոլսի ռուսական դեսպան Ի. Նեպլյուեւը եռանդուն դիվանագիտական գործունեություն ծավալեցին Թուրքիայի հետ ռազմական ընդհարումից խուսափելու համար։ Ֆրանսիան առաջարկեց իր միջնորդությունը եւ 1723 թ. հուլիսին, երբ արդեն թուրքերի կողմից Անդրկովկասում ծավալվել էին լայն ռազմական գործողություններ, ռուս-թուրքական քաղաքական հարաբերությունների շուրջ Կ. Պոլսում հրավիրվեց միջազգային կոնֆերանս։ Բաց անելով կոնֆերանսը, Ռուսաստանի ներկայացուցիչն Օսմանյան կայսրության նկատմամբ ցարի խաղաղ նպատակների մասին հաղորդելուց հետո հայտարարեց, թե ցարը «…դիմել էր այդ քայլին, որպես հավաստիացում Բարձրագույն դռան նկատմամբ ունեցած բարի մտադրությունների մասին եւ Ֆրանսիային հարգանք մատուցելու նրա բարեկամության ու խորհուրդների համար» [49] ։ Այդուհանդերձ, բանակցությունների ընթացքում սուր հակասություններ դրսեւորվեցին երկու կողմերի միջեւ։ Ի պատասխան ռուսական կողմի պահանջի՝ դադարեցնել պատերազմական հետագա գործողություններն Իրանի դեմ, թուրքական կողմը հայտնում էր, թե այն պահին, երբ Իրանը կատարյալ անկում է ապրում, նա չէր կարող կորցնել այդքան գեղեցիկ մի առիթ իր հին ժառանգական տիրույթները հանդիսացող Վրաստանը, Հայաստանը, Ադրբեջանն ու Դաղստանը նվաճելու համար [50] ։ Ռուսական կողմն իր հերթին, բանակցությունների հետագա ընթացքի ժամանակ թուրքական կողմին հիշեցնում էր այն պայմանագրի գոյության մասին, որ ստորագրվել էր ցարի ներկայացուցիչների եւ շահ Հուսեյնի գահազրկումից հետո Իրանի շահ հռչակված Թահմասպի միջեւ [51] ։

Ի վերջո՝ 1724 թ. հուլիսի 8-ին, Կ. Պոլսում Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ կնքվում է 6 կետից բաղկացած մի պայմանագիր, որի բովանդակությունը հետեւյալն է՝ Անդրկովկասը բաժանվում էր ազդեցության ոլորտների։ Հատուկ հանձնաժողովը պատրաստելու էր դեմարկացիոն գիծը։ Շամախին հայտարարվում էր չեզոք գոտի։ Որոշվում էր Իրանի եւ Թուրքիայի միջեւ սահմանագիծը եւ ընդգծվում, որ եթե շահ Թահմասպը չենթարկվի պայմանագրի սույն հոդվածին, ապա պայմանավորվող կողմերը կարող են ծավալել համատեղ ռազմական գործողություններ։ Մյուս հոդվածներում նշվում է, որ եթե շահ Թահմասպը ցանկանա, ապա պայմանավորվող կողմերը իրանական տիրակալին ռազմական օգնություն ցույց կտան երկիրը խաղաղեցնելու համար [52] ։

Այսպիսով, կնքված պայմանագրի համաձայն, Շիրվանը, Արեւելյան Հայաստանը, Հարավային Ադրբեջանը եւ Պարսկական Իրաքն անցնելու էր թուրքական տիրապետության ներքո։

Այն ժամանակ, երբ Կ. Պոլսում բանակցությունները շարունակվում էին, թուրքերը, ինչպես ասվեց, ծավալել էին լայն ռազմական գործողություններ։ Նրանք երեք ճակատով հարձակվել էին Անդրկովկասի ու Իրանի վրա։ Էրզրումի կառավարիչ Սիլահդար Իբրահիմ փաշան ներխուժել էր Վրաստան, Վանի վալիի՝ Քյոփրյուլու զադե Աբդուլլահ փաշայի զորքերն ասպատակում էին Արեւելյան Հայաստանն ու Ադրբեջանը։ Մեծ Մյուֆթին սրբագործել էր պատերազմը ու գրել, որ քրիստոնյա հպատակների գերեվարումը միանգամայն օրինական է։ «Ինչպիսի վերաբերմունք պետք է որդեգրել , Իրանի հերձվածողների եւ այս երկրի բնիկ անհավատների, օրինակ, Վրաստանի բնակիչների ու այլոց նկատմամբ, — հարցնում է Մուֆթի Աբդուլլահ էժենդիի ֆեթվան։ —Պատասխան, ինչ վերաբերում է հերձվածողներին, պետք է սրի անցկացնել տղամարդկանց, ստրկության մատնել կանանց ու երեխաներին եւ տիրանալ նրանց ինչքերին։ Պետք է ստիպել կանանց ու երեխաներին ընդունելու իսլամը, սակայն ոչ թե թրի, այլ ուրիշ միջոցներով։ Չի թույլատրվում ամուսնանալ նրանց կանանց հետ, մինչեւ որ վերջինները ուղղափառ (սուննի— Մ. Զ. ) չդառնան։ Ինչ վերաբերում է տեղաբնիկ անհավատներին, պետք է նրանց կանանց ու երեխաներին ստրկության մատնել ու տիրանալ նրանց ունեցվածքին։ Առանց ուժ գործադրելու կարելի է ստիպել այս ստրուկներին գրկելու իսլամը, այսուհանդերձ թույլատրվում է ամուսնանալ դեռ իսլամը չընդունած կանանց հետ» [53] ։

Թուրքական բանակի արշավանքը, ըստ երեւույթին, Վախթանգ 6-րդրն ստիպում է առժամանակ հրաժարվել ռուսների հետ համատեղ ռազմական գործողություններ ծավալելու ծրագրից [54] ։ Դրանից հետո «Էրզրումի կառավարիչ Իբրահիմ փաշան Դիարբեքիրի, Տրապիզոնի, Սվազի, Ախալցխայի, Կարսի, Կարահիսարի եւ այլ ուժերի հետ, ընդամենը քառասուն հազարանոց բանակով, հարձակվեց Վրաստանի վալի Մեհմեդ Կուլիխանի [55] դեմ նրան օսմանյան տիրապետությանը ենթարկելու եւ Թիֆլիսի ամրոցը նվաճելու համար։

Այս վալին, որին չէր պակասում ոչ համառությունը եւ ոչ էլ կենսափորձը, չուներ սակայն պատրաստի զորքեր եւ բնակչության այն ատելությունը, որ նա վաստակել էր նրանց հարկատվության ենթարկելու պատճառով, նրան զրկում էր նրանց օգնությունն ապավինելու հույսից։ Այս պայմաններում նա զիջեց ամեն ինչ (թուրքերին) պայմանով, որ սերասքյարը ճանաչի իր իշխանությունը։ Թուրքական պատվիրակը երդվելով, խոստացավ նրան այդ անել եւ նույն գիշերը վերադարձավ զորահրամանատարին հաշվետվություն ներկայացնելու բանակցությունների ընթացքի մասին։

Այս համաձայնագրի հիման վրա օսմանյան բանակը հունիսի 12-ին երեւաց Թիֆլիսի մոտակայքում։ Մեհմեդ Կուլիխանը մի մեծ շքախմբով ընդառաջ դուրս եկավ եւ Իբրահիմ (փաշային ) հանձնեց քաղաքի եւ ամրոցի բանալին։ Այս զորահրամանատարը նրան ընդունեց մեծ բարեկամական դրսեւորումներով եւ նրան մեծարեց խալաթով, սակայն հենց որ տեր դարձավ ամրոցին, նրան ձերբակալել տվեց։

Գահընկեց արված խանը (Մոհամմեդ Կուլիխանը — Մ. Զ. ) մի քանի օր հետո հնարանքով կարողացավ փախչել բանտից եւ նահանջել Կախեթ։ Այս ժամանակ Բ. Դուռը Վախթանգի ավագ որդի Բակուրին նշանակել էր նրա փոխարեն։ Այս իշխանը չտանելով նոր լուծը, որսորդության պատրվակի տակ լքեց քաղաքը եւ հրաժարվեց տիրակալի ձեւական տիտղոսից։

Սերասքյարը Թիֆլիսի գրավումով ոգեւորված մտածում էր նոր հարձակումներ ձեռնարկել։ Ի վերջո, նա իր հայացքը սեւեռեց Ղարաբաղի մայրաքաղաք Գանձակի վրա եւ հաջորդ աշնանը պաշարեց այն։ Սկզբում այս արշավանքը իր համար բարեհաջող ելք ունեցավ: Նա նախ առանց դիմադրության հանդիպելու գրավեց հայերի արվարձանը, սակայն քաղաքի բնակիչները գոտեպնդվելով եկան հարձակվեցին մինչեւ իսկ իր ճամբարը։ Այս հանդուգն գործողությունը իր անսպասելի արդյունքն ունեցավ։ Բոլոր կողմերից պաշարված թուրքերը թողեցին հրետանին ու իրենց բեռները եւ բացահայտորեն բռնեցին փախուստի ճանապարհը։ Այս ճակատամարտի ժամանակ թուրքերը կորցրին երեք հազար մարդ եւ խուճապի մատնված նրանց զորահրամանատարն իր բանակի մնացորդների հետ ստիպված նահանջեց Էրզրում՝ իր կառավարչության վայրը» [56] ։

Թուրքերին այսպիսի խայտառակ պարտության մատնողները, ինչ պես հայտնի է, Ղարաբաղի սղնախներն էին։ Իբրահիմ փաշայի պար ւոությունը զայրույթով ընդունվեց թուրքական մայրաքաղաքում։ Նա պաշտոնազրկվեց եւ թուրքական զորքերի նոր սերասքյար նշանակվեց Աարիֆ կամ Արիֆի Ահմեդ փաշան [57] ։

Հայերը ոչ միայն հերոսական դիմադրություն էին ցույց տալիս թուրքերին, այլեւ իրենց երկրի անկախությունը ձեռք բերելու նպատակով ապստամբեցին Սեֆյան Իրանի դեմ։ «Ղափանի եւ Սիսիանի հա յերը, որոնց հետ թշնամաբար էին վերաբերվում, բացահայտորեն դիմեցին զենքի եւ 40 հազարանոց զորք հավաքելով շարժվեցին դեպի լեռները », — ասված է Յուդե Կրուշինսկու հուշերում։ «Թահմասպը որո շեց ճնշել (ապստամբությունը) եւ դիմել բռնության այն ժամանակ, երբ անհրաժեշտ էր խոհեմություն ցուցաբերել, — այնուհետեւ կարդում ենք նույն հեղինակի մոտ, — սակայն յուրաքանչյուր անգամ նա հանդի պեց համառ դիմադրության ու կրեց պարտություններ եւ ստիպված եղավ, ի վերջո՝ բանակցությունների մեջ մտնել նրանց հետ։ Այս իշ խանին հաջողվեց անուշ վերաբերմունքով ձեռք բերել այն, ինչի չէր հասել զենքի ուժով։

…Ո´չ այս ապստամբները, ոչ էլ թագավորության մյուս վայրերի խռովարարները չէին հանդիսանում Թահմասպի ամենավտանգավոր թշ նամիները։ Օսմանյան կայսրությունը նախանձելով այն առավելություն ներին, որ տալիս էր ցարին Պետերբուրգի համաձայնագիրը, ոչինչ չէր խնայում իր (Անդրկովկասում) նվաճումներով հավասարակշռություն ստեղծել։ Այս նպատակով Վրաստանում նոր ամրոց կառուցելուց հետո, թիկունքն ապահովելով մեծ բանակ էր կենտրոնացրել սահմանում։ Օս մանյան զորահրամանատարներից մեկը՝ Վանի կառավարիչ (Քյոփրյու լու) Աբդուլլահ փաշան, այս տարվա (1724 թ. ) սկզբներին մուտք էր գործել այս երկիրը (Վրաստան— Մ. Զ. ), ուր Թիֆլիսը (թուրքերին) հանձնած Մեհմեդ Կուլիխանը դեռեւս երեւում էր որոշ զորագնդերի գլուխ կանգնած։ Փաշան տեղական կայազորներն ուժեղացնելով 35 հազար մարդով հարձակվեց նրա վրա եւ լեռնեում նրա հետ մարտի բռնվելով փախուստի մատնեց նրան։ Այնուհետեւ այս զորապետը փետրվարի վերջին նահանջեց Ադրբեջան, պաշարեց Խոյի ամրոցը եւ պաշարվածների երկու ամիս ցուցաբերած դիմադրությունից հետո գրավեց այն» [58] ։

Եվրոպացի հեղինակի այս վկայությունները հաստատվում են արեվելյան եւ հայկական աղբյուրների տվյալներով։ Սեֆյան Իրանի դեմ Ղարաբաղի հայերի բարձրացրած ապստամբության մասին է խոսում նաեւ Նադիր շահի պալատական պատմիչ Մուհամմեդ Կազիմը։ Նա գրում է, որ շահ Թահմասպի՝ Իրանի նոր տիրակալ հռչակվելուց հետո նրա մոտ են եկել Գանձակի Ղարաբաղի կողմերից եկած պատգամավորներ, որոնք ահաբեկված շահին պատմել են հայերի ապստամբության մասին, ավելացնելով միաժամանակ, որ ապստամբությունը սպառնագին բնույթ ընդունել, եւ. եթե շտապ միջոցներ ձեռք չառնվեն, շուտով Գանձակի եւ Երեւանի բերդերը եւս նրանց ձեռքը կանցնեն [59] ։

1136 թ. զիլհիջե ամսի (1724 թ. օգ. 21) թվակիր Շահ Թահմասպ 2-րդի Բարգուշատի Ֆաթհ-Ալի սուլթանին ուղղված մի հրովարտակից, որը վերջերս հայերեն թարգմանությամբ հրատարակեց արեւելագետ Հ. Փափազյանը, իմանում ենք, որ շահը վերոհիշյալ ֆեոդալին լայն արտոնություններ է շնորհել հայերի ապստամբությունը ճնշելու գործում եւ սեֆյան մյուս իշխանավորներին կոչ է արել համատեղ հանդես գալ հայերի դեմ։ «Անհրաժեշտ է նաեւ, — ասված է հրովարտակում, — որ նա (Ֆաթհ-Ալի սուլթանը — Մ. Զ. ) հավաքի, սիրաշահի եւ հուսադրի Ջիվանշիր եւ Քաբիրլու ցեղերին եւ սրտապնդելով, անհրաժեշտ հոգատարություն դրսեւորի նրանց նկատմամբ, եւ թող իրեն այս պարտականություններից ազատ չհամարի։ Քանզի մեր արքայական մեծությունը հայերի եւ մյուս հակառակորդների սաստումը նրանից է պահանջվում, եւ թող իմանա, որ հայերին սաստելու գործում նրան ազատություն է տրված իրերի լավ կամ վատ ընթացքի համար մենք նրան ենք պատասխանատու ճանաչում։ Անհրաժեշտ է, որպեսզի բոլորը միատեղ, նվիրյալ ծառայություն մատուցեն եւ այս գործում չթերանան» [60] ։

Եթե 1724 թ. շահը, ինչպես երեւում է այս հրովարտակից, իր ենթականներին կոչ էր անում ճնշել հայերի ապստամբությունը, ապա մի երկու տարի անց՝ 1726 թ. այդ նույն շահն իրեն հավատարիմ մնացած խաներին հրամայում էր օգնել Դավիթ Բեկի գլխավորած հայերի ռազմաջոկատներին՝ ընդդեմ օսմանցիների ու նրանց կողմն անցած առանձին ադրբեջանական ֆեոդալների։

Այս բոլոր պատմական տվյալները համահնչյուն են նաեւ սեբաստացի Ղուկաս Ստեփանոսյանի գրի առած պատմությանը, որը վերջերս Վենետիկում վերահրատարակվեց ու ընթերցողներին ներկայացվեց ճշգրտված համապատում բնագրերով՝ «Պատմութիւն Ղափանցւոց» վերնագրով [61] ։

1724 թ. ամռանը սերասքեր Արիֆի Ահմեդ փաշայի զորքերր շարժվում էին դեպի Երեւան։ Եղվարդի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում թուրքերը հաղթանակ տարան եւ նրանց թվում էր, թե հեշտությամբ կգրավեն Երեւանը։ Սակայն Կարբի գյուղի մոտ նրանք հանդիպեցին տեղի հայերի լուրջ դիմադրությանը, որը զարմացրել էր թուրքական փաշային։ Գյուղն գրավելուց հետո նա հարցրել էր բնակիչներին «Զի՞ կայ ձեր զինուսրիլ վասն երկրիս, որոնց տէրութիւնն ոչ է ձեր» [62] ։

Թուրքերի երեւանյան արշավանքի մասին եվրոպացի հեղինակների մոտ պահպանվել են ընդարձակ տեղեկություններ։ Ավելորդ չենք համարում դրանք այստեղ աննշան կրճատումներով ներկայացնել ընթերցողներին։ «Դիարբեքիրի կառավարիչ Արիֆի Ահմեդ փաշան, որին օսմանյան արքունիքը նշանակել էր սերասքյար, շուտով ձեռնարկեց ավելի նշանակալի ռազմական գործողություններ։ Այս զորապետն Հիջրեյի Շեվվալ ամսի 5-ին, որն այս տարի համընկնում էր հունիսի 26-ին, անցնելով Արաքսը, 35 հազարանոց բանակով մտավ Երեւանի նահանգ։ Դժվար է բառերով արտահայտել այս ներխուժման հետեվանքով (թուրքերի կողմից) կատարված գազանությունների եւ այլ ոճրագործությունների մասին։ Ճանապարհին գտնվող բոլոր գյուղերն ու ավաններն ավերվեցին ու կողոպուտի ենթարկվեցին, ինչպես մեկ, այնպես էլ մյուս սեռից վերցված գերիների թիվն այնքան մեծ էր, որ էջմիածնի կաթողիկոսների՝ Պարսկաստանի հայերին ուղղված նամակներում հայերից գերեվարյալների թիվը հասցվում է մինչեւ երեսուն հազարի։

Այս բարբարոս թշնամական արարքներից հետո, որի նպատակը, հավանաբար, թշնամուն ահաբեկելն էր, այդ նույն ամսվա վերջին նա հասավ նահանգի մայրաքաղաք Երեւան ու պաշարեց քաղաքը։

Այս քաղաքը, որը Պարսկաստանի ամենակարեւորագույն հենակետն է Հայաստանում, գտնվում է Արարատ լեռից ընդամենը հինգ-վեց վերստ հեռավորության վրա։

Ինչպես տեսանք հունիս ամսվա 30-ին էր, որ օսմանյան բանակը երեւաց այս քաղաքի պատերի տակ։ Հարյուր թնդանոթներից բաղկացած (թուրքական) հրետանին գործի դրվեց, շուտով թուրքերին հաջողվեց ճեղք առաջացնել խոցելի ամրությունների մի մասում եւ սերասքյարին թվաց, թե ինքն ի վիճակի է կայազորին պարտության մատնել, սակայն նա այնտեղ հանդիպեց չնախատեսված դժվարությունների։ Չնայած նրա զորքերը կռվում էին քաջաբար, սակայն հանդիպեցին այնպիսի համառ դիմադրության, որ նրան շփոթեցրեց։ (՛Թուրքերը) նույնպիսի դիմադրության հանդիպեցին այլ մասերում։ Երեք անգամ ամբողջ բանակը դիմեց գրոհի եւ սպանվածների թիվն այս– գրոհների ընթացքում այնքան մեծ էր, որ օդը գարշահոտությունից ապականվեց։ Զորապետը (սերասքյարը— Մ. Զ. ) ստիպված եղավ երեք օրվա զինադադար խնդրել նրանց թաղելու համար։

Կուտայի բանակի գալուստն ու բանակին միանալը սերասքյարին հնարավորություն տվեց եւս մեկ անգամ փորձելու բախտը։ Սեպտեմբերի 10-ին նա չորրորդ ընդհանուր հարձակման հրաման տվեց, սակայն թուրքերը սասանվեցին, որովհետեւ անտեղի ավելի շատ կորուստներ ունեցան, քան նախորդ բոլոր հարձակումների ժամանակ։ Այս պաշարումը յուրայիններից ավելի քան քսան հազար մարդ խլեց, որոնք մահացան ռազմի դաշտում կամ օդի ապականումից։ Սրանք (թուրքերը) անվերջ համալրումներ էին ստանում եւ ութ հազար ռումբեր մոխրի էին վերածել քաղաքի մի մասը, սակայն կայազորը, ինչպես միշտ, համառորեն դիմադրում էր, ոչ մի առաջխաղացում չէր նկատվում։ Երբ երկարատեւ այս անհաջողությունն ի վերջո զինվորններին ստիպեց բացահայտորեն հրաժարվել հետագա մարտերից եւ բարձրաձայն հայտնել իրենց մտադրությունը (ղեկավարությանը), եգիպտական օգնական զորքերի ժամանումը փոխեց գործերի ընթացքը։ Այս (եգիպտական) զորախմբերը իրենց օրինակով եւ խոսքով կարողացան հետ պահել երերող բանակը եւ Էրզրումի կառավարիչ Սարը Մուստաֆա փաշայի սեպտեմբերի վերջին զգալի օգնական ուժ բերելուց հետո վերջ տրվեց զինվորների շրջանում տիրող ահին ու տրտունջին եւ խնդիր դրվեց հարձակումը հաջողությամբ ավարտին հասցնել։

Այդքան մեծ ու այդքան հաճախ օգնական ուժերի երեւալն ի վերջո վախեցրեց տեղում հրամայող խանին։ Պակասում էր սննդամթերքը, մեծ թվով զինվորներ ու բնակիչներ մահացել էին թշվառությունից, հիվանդությունից կամ զենքից։ Այլեւս շահ Թահմասպի մասին խոսք չէր լինում եւ նրանից ոչինչ չէին սպասում … Այս հանգամանքները … խանին ստիպեցին անձնատուր լինել։ Հոկտեմբերի 1-ին նա իր ներկայացուցչին ուղարկեց բանակցությունների եւ որոշ դժվարություններ հաղթահարելուց հետո համաձայնություն կայացավ այն մասին, որ կայազորն ու նրա հրամանատարական կազմը միանգամայն ապահով կարող են գնալ մինչեւ Կարադաղի սահմանը, որ ամրոցի բնակիչները եւ նրանք, ովքեր ապաստան էին գտել պաշարման ժամանակ եւ ոչ մի մասնակցություն չէին ունեցել քաղաքի . պաշտպանությանը, կարող էին դուրս գալ ամրոցից եւ բնակվել Երեւանում իրենց նախկին բնակավայրում, նրանցից եւ ոչ մեկը կարող էր չանհանգստանալ ոչ իր անձի եւ ոչ էլ ունեցվածքի համար» [63] ։

Ականատեսի վկայությունների հիման վրա գրված Մամիյ դե Կլեյրակի բերած այս նյութերը Երեւանի հերոսամարտի մասին ամբող ջական պատկերացում տալ չեն կարող։ Թուրքերի դեմ կռվողները, ականատես Աբրահամ Երեւանցու վկայությամբ, հիմնականում հայերն էին եւ ոչ թե խանի կայազորը, ինչպես դա երեւում է վերոհիշյալ շարադրանքից։ Թուրքերը ոչ թե խնայեցին Երեւանի բնակիչներին, այլ կատաղի ատելությամբ հաշվեհարդար տեսան նրանց հետ։ Հայ մարտիկները կամ սրի քաշվեցին եւ կամ գետահեղձ եղան, կանայք եւ երեխաները գերեվարվեցին. «Կոտորեցան զօրքն հայոց ի սուր, սուսերի եւ գետահեղձ եղեն բազումք ի նոցանէ։ Ի գերութիւն վարեցին օսմանցիքն զկանայս նոցա եւ զմանկունս եւ տարեալ լցին զնոսա ի բանակ իւրեանց, եւ չար գործովք ապականեցին զնոսա» [64], — կարդում ենք Ա. Երեւանցու մոտ։ Անանուն վանեցու տարեգրության մեջ թուրքերի կատարած վայրագությունների եւ հայ բնակչության գերեվարման մասին ասված է. «Բայց թէ ո՞րչափ անողորմ արիւնս հեղին եւ գերի բերին, որ ի թիւ եւ ի գիր ոչ մտանէ, զի ոչ մնաց աշխարհ, որ ԴՃ, ԵՃ (400-500) գերի ոչ տարան, մինչ զի, յՍտամբոլ Անկիւրեցի նորընծայ կաթողիկոս ԸՃ (800) գերի գնեալ ազատեաց, թող զայն որ ուրացուցին» [65] ։

Ոչ միայն Երեւանում, այլեւ փաստորեն ամենուր, ուր երեւում էին թուրքերը, հայերը նրանց ցույց էին տալիս համառ դիմադրություն։ Իրենց հայրենիքը ստրկացնելու, բնակչությանը գերեվարելու նպատակով արշավանքի դուրս ելած օսմանյան զորքերի դեմ պայքարող հավերը, մասնավորապես Ղափանում, Սյունիքում ու Ղարաբաղում ակամա դառնում էին Իրանի զինակիցները, սակայն նրանք պայքարում էին ոչ հանուն Իրանի, այլ հանուն սեփական հայրենիքի։ «Պատմութիւն ղափանցւոց» հուշապատումից ակնհայտ է դառնում, որ բացի Խոտանանի կռվից եւ Բարգուշատում Մելիք Ֆրանգյուլի դավաճանության հետեւանքով հայերի կրած պարտությունից մնացած բոլոր մարտերում վերջնական հաղթանակը միշտ էլ եղել է հայերի կողմը։

Եվրոպական աղբյուրների վկայությամբ, Թավրիզի մատույցներում եւ հենց Թավրիզում թուրքերի դեմ համառ դիմադրություն կազմակերպողները հայերն էին։ «Ղափանի հայերը, — կարդում ենք եվրոպացի հեղինակի զեկուցագրում, — միացան Թահմասպի բանակին եւ այս տիրակալին հնարավորություն տվեցին շարժվելու դեպի Թավրիզ, հարձակվելու թուրքերի վրա ու նրանց պարտության մատնելու» [66] ։ Այս առումով հետաքրքիր է իտալացի դե Սագրեդոյի վկայությունը, «Թուրքական բանակի մյուս թեւը, — գրում է նա, — որ մուտք գործեց Պարսկաստան Երեւանի կողմից, գրավեց գրոհով այս վայրը առաջին իսկ հարձակումից կոտորվեցին երեսուն հազար հայեր։ Պաշարված բերդը դիմ ադրեց երկու ամիս, իսկ մերձակա շրջանների բնակիչներն ավելի քիչ դիմադրություն ցույց տվեցին։ Թուրքերի դեմ Ղափանի լեռների հայերը քաջությամբ կռվեցին … հենց այս հայերն էին, որ անցյալ տարի միանալով շահ Թահմասպին, իրենց մեծ լուման էին ներդրել Թավրիզի պատերի տակ թուրքական բանակի կրած պարտության գործում։ Թուրքերը հանդգնեցին երկրորդ անգամ պաշարել Թավրիզը միայն այն ժամանակ, երբ իմացան, որ նրանք (իմա՝ հայերը) չեն մասնակցում (պաշտպանությանը)» [67] ։ Եվրոպացի մի այլ հեղինակի՝ Մ. Օտտերի մոտ կարդում ենք հետեւյալը. «Նրանք (իմա՝ հայերը) բավականին մեծ թվով միացան շահ Թահմասպին եւ կազմեցին մի բանակ, որի օգնությամբ նա (շահ Թահմասպը) հարձակվեց թուրքերի վրա ու ստիպեց նրանց թողնել Թավրիզի պաշարումը» [68] ։

Թավրիզը երկարատեւ դիմադրությունից հետո, ի վերջո 1725 թ. օգոստոսի 1-ին անձնատուր եղավ, որը եւ Կ. Պոլսում տեղիք տվեց մեծ խրախճանքների։ Թուրքերը գրավեցին նաեւ Համադանը եւ հյուսիս-արեւմտյան Իրանի զգալի մասը։ «Բարձրագույն դուռը, — կարդում ենք եվրոպացի հեղինակի մոտ, — անդամահատել էր Վրաստանը, համարյա ամբողջ Հայաստանը եւ Համադանի շրջակայքը։ Ցարը բացառությամբ լեզգիների կողմից գրավված Շամախիի (տիրացել էր) Կասպից ծովի արեւմտյան առափնյա շրջաններին։ Խորասանը, Կերմիանը, Կանդահարը, Սպահանի ու Շիրազի իշխանությունները գտնվում էին աֆղան եւ այլ խռովարարների գերիշխանության ներքո։ Թահմասպի իրավասությունը տարածվում էր միայն Մազանդարանի, Ադրբեջանի եւ Պարսկական Իրաքի մի մասի վրա։ Այն նահանգները, որոնց բնակչությունը բացահայտ ապստամբության չէր դիմել, արհամարհում էին այս իշխանի հրամանները, կազմում էին առանձին անկախ փոքրիկ զորաջոկատներ եւ առանց խտրության հարձակվում էին ռուսների, թուրքերի եւ խռովարարների վրա» [69] ։

Այդ նույն ժամանակ (1725 թ. ) «… Երեւանի (թուրքական) կայազորի ենիչերիները, դժգոհելով Արիֆի Ահմեդից, ապստամբություն բարձրացրին նրա դեմ։ Նրանք կողոպտեցին նրա պալատն ու արքունական գանձարանը եւ խռովության ժամանակ վիրավորված այս զորապետը ստիպված եղավ շտապ կարգով ւիախչել ու ազատվել ապստամբների զայրույթից» [70] ։

Ապստամբ հայերը շարունակում էին թուրքական հորդաների դեմ իրենց հերոսամարտերը։ Միայն առանձին տեղերում, ինչպես դա արտացոլվել է եվրոպացի հեղինակների մոտ, ելնելով իրենց նեղ դասակարգային ձգտումներից եւ դիմելով բացահայտ դավաճանության, որոշ իշխաններ համագործակցել են օսմանցիների հետ։ Այդպիսիք են եղել, օրինակ, Ագուլիսի մեծահարուստ առեւտրական խավի ներկայացուցիչները, որոնք նախապես «ծածկապես դաշնագիր էին ընդ օսմանցոց», իսկ հետագայում, ինչպես գրված է «Պատմութիւն ղափանցւոց»-ի մեջ «յետ այսորիկ իբրեւ երկու աւուրք ի վերայ անցին, արքն Ագուլէսի եւ Մելիք Մուսին զդաւաճանութիւնս իւրեանց յայտ արարեալ, գրոհ տուին ի մէջ քաղաքին եւ արձակել սակայն ի վերայ զօրացն Դաւթի թօփ։ Իսկ նոցա խնայել ի նոսա (վասն զի ամենայն քաղաքացիքն էին հայ, եւ ոչ ոք այլազգի գոյր անդ)» [71] ։

Այս դեպքերի արտացոլումը չէ՞ արդյոք այն խուլ արձագանքը, որ մենք կարդում ենք եվրոպացի հեղինակի զեկուցագրում։ Թուրքական բանակի զորահրամանատարը, — ասված է այնտեղ «…ընդունեց Նախիջեւանի հայերի մի պատգամավորություն, որը ժամանել էր կամ վրեժ լուծելու համար շահ Թահմասպից, որն այրել էր տվել իրենց ազգակիցների մի շարք բնակավայրերը եւ կամ այն երկյուղից, թե մոտակայքում գտնվող օսմանյան բանակներն ավերածություններ կգործեն։ Այս պատգամավորության նպատակն էր փաշային համոզել նվաճելու իրենց երկիրը։ Շոյված նման առաջարկից, այս զորահրամանատարը քուրդ բեգերին հրամայեց 12 հազարանոց զորքով, որին միացրեց Իբրահիմ աղայի գլխավորությամբ հազար հոգուց բաղկացած ջոկատը, հարձակվել։ Այս զորաջոկատները հենց նոր էին երեւացել երկրամասում, ինչ հայերը ապստամբեցին, կարճ ժամանակամիջոցում պարսիկները վտարվեցին որպես մետաքսի եւ կերպասեղենի առեւտրի կենտրոն հռչակված Նախիջեւանից եւ Օրդուբադից։ Այս քաղաքները կողոպտվեցին։ Նրանց բնակիչների մի մասը եւ շրջակայքի գյուղացիները մատնվեցին ստրկության» [72] ։

Եթե. այս դեպքերը որոշ տարակուսանքի տեղի են տալիս, նամանավանդ որ թվագրվում են 1724-ով։ Սակայն կասկածից վեր է այս նույն հեղինակի մի այլ վկայությունը լեռներում թուրքական զորքերի դեմ Ղափանի հայերի տարած փայլուն հաղթանակի մասին։ Որոշակիորեն այնտեղ խոսքը Հալիձորում Դավիթ բեկի մղած մարտերի մասին Է։ «Եվ ապա լուրեր տարածվեցին այն մասին, — կարդում ենք այնտեղ, — որ վեց հազար հոգուց բաղկացած եւ հիմնական բանակից առանձնացված (թուրքական ) զորքերը, որոնք ուղարկվել էին Շամախիի մերձակայքում գտնվող ապստամբ հայերին հնազանդեցնելու համար, կատարյալ պարտություն էին կրել նրանցից եւ այդ հանգամանքը խնամքով թաքցնում էին Կ. Պոլսի բնակիչներից, որպեսզի նրանք շարունակեն տոնել հաղթանակը [73] ։

«Պատմութիւն ղափանցւոց» աշխատությունից հայտնի է, որ 1727 թ. գարնանը Հալիձորի մոտ տեղի ունեցած վճռական ճակատամարտում իր հավատարիմ զինակիցների փոքրաթիվ ուժերով Դավիթ բեկը կարողացավ ոչ միայն դիմակայել բազմահազարանոց թուրքական բանակին, ու նրան դաշնակցած տեղացի որոշ խաների զորաջոկատներին, այլեւ ջախջախիչ պարտության մատնել նրանց։ Սարսափահար թշնամին մարտի դաշտում թողնելով բազմաթիվ սպանվածներ, խուճապահար փախուստի դիմեց եւ Դավիթ բեկին հաջողվեց ամբողջ Ղափանը մաքրել թշնամուց։

Գահակալական պայքարը եւ ներքին խռովություններն Իրանին հնարավորություն չէին տալիս հակահարված տալու թուրքերին։ 1725 թ. աֆղանական տարբեր խմբավորումների միջեւ ծավալված պայքարի հետեւանքով Մահմուդ շահը սպանվեց եւ իշխանությունն անցավ նրա հորեղբորորդի Աշրաֆին։ Իշխանությունն իր ձեռքը վերցնելուց հետո, աֆղանական նոր տիրակալը թուրքերի հետ վարած դիվանագիտական բանակցություններում վերջիններիս հասկացնել էր տալիս, որ աֆղանները լինելով թուրքերի նման սուննիներ՝ նրանց միջեւ պատերազմը անարդար է եւ որ երկու կողմերի միջեւ հակասություններն անհրաժեշտ է լուծել Իրանի հաշվին։

1727 թ. հոկտեմբերի 3-ին աֆղանական տիրակալ Աշրաֆի եւ թուրքերի միջեւ Համադանում Իրանի համար խիստ ստորացուցիչ պայմանագիր է կնքվում, համաձայն որի 1) շահը ընդունում էր Թուրքիայի սուլթան Ահմեդ 3-րդին (1703-1730)՝ որպես բոլոր մուսուլման-սուննիների հոգեւոր պետ՝ Խալիֆ, 2) շահը ճանաչում էր սուլթանից իր վասալությունը եւ 3) բացի 1724 թ. հունիսի 24-ին Կ. Պոլսում կնքված ռուս-թուրքական պայմանագրով նախատեսված տարածքից, Աշրաֆը Թուրքիային էր զիջում նաեւ Իրանի 2/5-րդ մասը [74] ։ Օսմանյան կայսրությունը, անշուշտ, բոլոր հիմքերն ուներ գոհ լինելու այս պայմանագրից։«Աշրաֆի հետ կնքված պայմանագիրը, — գրում է Մ. Մինյոն, — ամենափառահեղներից էր, որ երբեւիցե կնքել էին օսմանցիները Պարսկաստանի հետ, քանի որ այդ պայմանագիրը Բարձրագույն դռանն էր հանձնում այս ընդարձակ թագավորության (Իրանի — Մ. Զ. ) զգալի մասը» [75] ։

Շուտով Աշրաֆը 1729 թ. փետրվարի 13-ին Ռեշտում Ռուսաստանի հետ եւս կնքեց պայմանագիր, համաձայն որի Իրանը ճանաչում էր մերձկասպյան տարածքի միացումը Ռուսաստանին, բացառությամբ Մազանդարանի ու Աստրաբադի, այն պայմանով; որ Աշրաֆն այդ նահանգները չէր հանձնելու որեւէ մի այլ երրորդ պետությանը [76] ։

Թվում էր, թե կնքելով 1727 թ. Համադանի պայմանագիրը, Թուրքիայի գործերը միանգամայն բարեհաջող էին ընթանում։ Իրականում, սակայն, եւ պատերազմական տարիներին, եւ Աշրաֆի հետ հաշտություն կնքելուց հետո երկրի ներքին վիճակը ծայրահեղորեն վատացել էր։ Փոքր Ասիայում գլուխ էին բարձրացրել ավազակաբարո լեվենդներն [77] ու սեկպանները [78], որոնք կատարյալ աղետ ու պատուհաս էին դարձել գյուղացիության գլխին։ Կայսրության դեմ ապստամբել էր անկախության ձգտող Եգիպտոսի ժողովուրդը, խռովություններ էին ծագել Ղրիմում [79] ։

Համադանի հաշտության կնքումը ցասում ու վրդովմունք էր առաջացրել Իրանի ժողովրդի մոտ։ Շուտով Իրանի Հյուսիսում, Հյուսիս-արեւմուտքում թուրքերի ու նրանց հետ համագործակցող աֆղանական զավթիչների դեմ իրանական ժողովուրդը ապստամբություն բարձրացրեց։ Ապստամբ զորքերի գլուխ կանգնեց եռանդուն եւ ընդունակ ռազմական առաջնորդ Նադիրկուլին։ 1726 թ. նա Մազանդարանում իր ջոկատով ծառայության մեջ մտավ շահ Թահմասպի մոտ եւ երեք տարում աֆղան զավթիչների զորքերը ջարդելով Փաստորեն տիրացավ Իրանին։ 1729-1730 թթ. ընթացքում նա գլխովին ջախջախեց Աշրաֆին։

Նադիրի հաջողությունները պայմանավորված էին ժողովրդական զանգվածների աջակցությամբ։ Թուրքերի նկատմամբ ատելությունն այնքան մեծ էր, որ նրանք այնտեղ երկար մնալ չէին կարող։ Այս առումով ուշագրավ են այդ տարիներին Կ. Պոլսում գտնվող եվրոպացի մի դիվանագետի Դե Սոմերիի, դատողությունները. «Մուտք գործելով (Իրանի) խորքերը, — գրում է նա, — թուրքերը երբեք էլ չէին մտածում, որ Պարսկաստանը նրանց համար դառնալու է անհաղթահարելի մի պատնեշ ու գերեզմանոց։ Հիրավի, ոչ մի բան այնքան դժվար չէր օսմանցիների համար, որքան այս ընդարձակ թագավորության նվաճումը։ Նախ եւ առաջ շատ դժվար է խոշոր բանակներ ուղարկել Պարսկաստան, քանզի անհրաժեշտ է անցնել անապատներով, ուր ոչ ջուր կա, ոչ էլ ուտելիք բանակի կենսական պահանջների համար. ընդհանուր մուսուլմանական կրոնին պատկանելով հանդերձ, պարսիկները հերձվածողներ են համարվում եւ որը հանդիսանում է անհաղթահարելի մի խոչընդոտ, մեկը մյուսի նկատմամբ տածում են տեւական ատելություն այնպես, որ մի պարսիկ կնախընտրեր հազար անգամ մահանալ, քան ընդունել մահմեդական կրոնը (իմա՝ սուննիզմը— Մ. Զ. ) եւ մի իսկական թուրքը միեւնույն զզվանքի զգացումն է տածում պարսիկի նկատմամբ։ Եթե թուրքերը գրավեն Պարսկաստանը, որը մարդկային բանականությամբ անհնար է, թուրքերի համար նույնպես անհնար կլիներ, քանզի նկատի ունենալով կրոնի միջեւ գոյություն ունեցող պառակտումը, անհրաժեշտություն կզգացվեր հանգստության համար ոչնչացնել ամբողջ պարսկական ազգը» [80] ։

1730 թ. Իրանը հատուկ դիվանագիտական մի պատվիրակություն ուղարկելով Կ Պոլիս, թուրքերից պահանջում էր անհապաղ «Պարսկաստանին հանձնել աֆղանական տիրապետության ժամանակ Պարսկաստանից նվաճված բոլոր երկրները։ Սակայն միաժամանակ շահը, որը հույսեր չէր տածում բանակցությունների հաջող ելքի վերաբերյալ, իր բանակին հրամայեց հարձակման անցնել։ Վաթսուն հազարանոց բանակի գլուխն անցած Պարսկաստանի ամենամեծ ու ամենահավատարիմ իշխաններից մեկի՝ զորահրամանատար Սեֆի Կուլի խանի օգնությամբ եկավ եւ պաշարեց Թավրիզը…

Բարձրագույն դուռը մերժեց պարսիկների պահանջը եւ, տեղեկանալով, որ նրանց բանակը ներխուժել է Հայաստան, հրամայեց ձերբակալել պարսիկ դեսպաններին… Թուրքական դիվանը որոշեց Պարսկաստան ուղարկել երկու հարյուր հազարանոց մի բանակ, որին ղեկավարելու էր սուլթանի ավագ որդին։ Մինչ բանակը կհավաքվեր, պարսկական զորքերի հրամանատար Քյոփրյուլյու փաշային կարգադրվեց իր տրամադրության տակ գտնվող բոլոր թուրքական զորամասերի հետ շարժվել դեպի Թավրիզ» [81] ։ Քյոփրյուլյու փաշայի 40 հազարանոց բանակը «պարտություն կրեց եւ ստիպված եղավ հետ նահանջել դեպի Երեւան» [82] ։

Եվրոպացի հեղինակների վկայությամբ, Թավրիզի մոտ թուրքերի կրած պարտությունը առիթ է տվել 1730 թ. սեպտեմբերին Կ. Պոլսում բռնկված քաղաքային արհեստավորության- մեծ ապստամբությանը, որի հետեւանքով երկար տարիներ իշխանության ղեկն իր ձեռքում պահած մեծ վեզիր Նեվշեհիրլի Դամադ Իբրահիմ փաշան սպանվեց, իսկ սուլթան Ահմեդ 3-րդը ստիպված եղավ գահից հրաժարվել հօգուտ իր եղբորորդի Մահմուդի։ Այդ ապստամբության ծագման հիմքում եվրոպացի բոլոր հեղինակները տեսնում էին կառավարության կողմից բնակչության նկատմամբ կիրառվող բազմապիսի ու բազմաբնույթ բռնությունն երբ, ռազմական ծախսերն ապահովելու համար բնակչությունից գանձվող հարկերի ու տուրքերի չափի կտրուկ աճը, առեւտրի խափանումը, կենսականորեն անհրաժեշտ ամեն տեսակի ապրանքների գների բարձրացումը եւ այլն [83] ։

Պատրոնա Խալիլի գլխավորությամբ բարձրացված այս հակակառավարական ապստամբության ուսումնասիրությունը մեր նպատակից դուրս է։ Նշենք միայն, որ եվրոպական աղբյուրների վկայությամբ, ապստամբության ժամանակ պոլսահայ համայնքը ծանր, մղձավանջային օրեր է ապրել։ Ընկնելով ծանր կացության մեջ, սուլթան Ահմեդ 3-րդը վարձել է Կ. Պոլսի քրիստոնյաներին, ի թիվս որոնց հայերին, օգտագործել ապստամբների դեմ, մյուս կողմից, ապստամբներն իրենց հերթին, փորձել են քրիստոնյաներին մասնակից դարձնել կատարվող կողոպուտներին։ «Պատրոնա Խալիլի խռովարարները, — գրում է Մ. Մինյոն, — կողոպտեցին նաեւ Գալատայի եւ Պերայի կառավարչի տունը, երկու թաղամասեր, որոնք համարյա ամբողջությամբ բնակեցված են քրիստոնյաներով եւ հրեաներով։ Քրիստոնյաները մշտապես վախենում էին խռովությանը որեւէ կերպ մասնակցություն ունենալուց։ Կառավարչի տունը խուզարկող ու կողոպտող ենիչերիները նրանց համարյա հարկադրում էին պատուհանների տակից հավաքել այն ոսկյա ու արծաթյա իրերը, որոնք առանց որեւէ խտրության նետվում էին փողոց»։ Իր հերթին, նույն հեղինակի վկայությամբ, Պատրոնա Խալիլը «հրամայեց, որ քրիստոնյաները ոչ մի տեղ չհավաքվեն, եւ ոչ մի գնով մասնակցություն չունենան ընթացիկ իրադարձություններին։ Միայն այդ դեպքում նրանց նկատմամբ բռնություն չի կատարվի։ Պատրոնան այս նախազգուշական քայլին դիմեց, որովհետեւ արդեն հայտարարված էր, թե կայսրը (սուլթանը) մտածում էր դիմելու քրիստոնյաների օգնությանը» [84] ։

Պատրոնա Խալիլի ապստամբության հետեւանքով գահ բարձրացած Մահմուդ 1-ինը հաշտություն կնքելու նպատակով դիվանագիտական բանակցություններ սկսեց Իրանի հետ. «Նոր սուլթանի մեծ վեզիր դարձած Թոփալ Օսմանը համոզում էր Մեծ տիրակալին, որ պատերազմն Իրանի հետ կործանարար է կայսրության համար, եւ Ասիայի այս մասերը համարյա միշտ էլ ճակատագրական հանդիսացող աղետներ են պատճառել թուրքերին» [85] ։ Շահ Թահմասպը թուրքական պատվիրակության ղեկավարին առաջարկեց, որ «թուրքերն իրեն հանձնեն Պարսկաստանից նվաճած ամբողջ տարածքը եւ իրեն վճարեն երեք հարյուր հազար թուման, այսինքն՝ քսան երեք միլիոն (լիվր) հատուցում այն վնասների համար, որ նվաճված նահանգները կրել էին ռազմակալման տարիներին։ Եվ առանց պատասխանի սպասելու, թագավորն իր բանակը շարժեց դեպի Երեւան։ Դա 1731 թ. հունվարին էր։ Ցրտաշունչ եղանակը նրա առաջխաղացումը դարձրեց շատ ավելի երկար, քան նա ենթադրում էր։ Նա մեծ դժվարություններ կրեց Հայաստանի ձյունածածկ բարձր լեռներն անցնելիս։ Արաքս գետը, որ պետք է անցներ, սառած էր, սակայն սառույցի շերտը բարակ էր եւ դժվարանցելի, այնպես որ, ստիպված եղան կամուրջներ գցել։ Բանակը տասնհինգ օր մնաց գետաբերանում եւ անցավ գետը Հին Ջուղայի մոտ … Պարսկական բանակը Երեւանի մոտակայքը հասավ միայն փետրվարի վերջին։

Ալի փաշան Երեւանի երկրամասի սերասքյարն էր։ Նրան անվանում էին Հեքիմ-օղլի, այսինքն՝ բժշկի որդի։ Նրա հայրը վենետիկցի էր եւ կոչվում էր Կորներո, որը գերի էր ընկիլ Կանդիայում, ուր նա զբաղվում էր բժշկությամբ …

Երեւանի փաշան քաջ իմանալով, որ Թավրիզի գրավումից հետո պարսիկները հարձակվելու են իր վրա, ոչ միայն նախապատրաստվեց պաշտպանվելու, այլեւ բարենպաստ հանգամանքների դեպքում հարձակվելու պարսիկների վրա։ Եվրոպայից եւ Սեւ ծովի շրջակայքից օգնական ուժ ստանալուց եւ Քյոփրյուլյուի ու Թավրիզի կայազորի մնացորդներից հիսուն հազարանոց բանակ կազմելուց հետո, նա դիրք գրավեց Երեւանի մոտակայքում։ Շահ Թահմասպը մոտենալով քաղաքին, արեց ամեն ինչ, որպեսզի թուրքական բանակի սերասքյարին ստիպի մարտի բռնվելու։ Շատ օրեր անցան փոխադարձ հրաձգություններով, որտեղ ոչ մի կողմն առավելություն չուներ. թուրքական զորահրամանատարը չէր դիմում ընդհանուր ճակատամարտ տալու հանդգնությանը, քանի դեռ չէր ստացել օգնական ուժ, որին սպասում էր» [86] ։ Ի վերջո ընդհարումը տեղի է ունենում, որի ընթացքում «պարսիկները շատ քաջագործություններ ցուցաբերեցին, սակայն ընկնելով երկու կրակների արանքում երկար դիմադրել չկարողացան եւ կորուստներով հետ նահանջեցին դեպի իրենց ճամբարը» [87] ։ Շահ Թահմասպին անձի ապահովության նպատակով տեղափոխում են Էջմիածին [88] ։ Երեվանի կառավարիչ Հեքիմբաշի Ալի փաշան «մի քանի օր հետո ստանալով Կ. Պոլսից սպասված օգնական ուժը հարձակվեց պարսիկների վրա, պարտության մատնեց նրանց եւ ստիպեց նահանջել դեպի Արաքսի վտակներից մեկը հանդիսացող Զանգուն։ Շատերր խեղդամահ եղան, սակայն մեծ մասը փրկվեց ու եկավ Էջմիածնում միացավ թագավորին։ Պարսիկների համար այս ընդհարումը աղետաբեր եղավ, նրանք տվին ութ հազար սպանված եւ բազմաթիվ գերիներ, որոնց թվում էր զորքերի հրամանատար Սեֆի Կուլի խանը» [89] ։

Շահ Թահմասպը Էջմիածնում փորձում է վերադասավորել իր ուժերն ու անցել հակահարձակման, սակայն «վախկոտություն ցուցաբերելով նահանջում է դեպի Թավրիզ» [90] ։ Այստեղ իրանական տիրակալը փորձում է եւս մի անգամ համալրել բանակը եւ թուրքերի դեմ անցնել հակահարձակման, սակայն, երբ տեղեկանում է, որ Բաբելոնի (Բաղդադի) փաշան մի մեծ բանակով եկել ու պաշարել է Համադանը, վախենում է ու նրան մի պահ թվում է, թե թշնամին արդեն Իսպահանի դռների մոտ է, որոշում է թողնել Թավրիզը եւ շտապել օգնելու մի քաղաքի, որը մայրաքաղաքը պաշտպանող միակ պատնեշն էր» [91] ։ Համադանի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում շահ Թահմասպը ծանր պարտություն է կրում [92] ։ Իր հերթին, Երեւանի կառավարիչ Հեքիմբաշի Ալի փաշան Երեւանից շարժվում է դեպի Ադրբեջան, որը վերանվաճեց այնպիսի դյուրությամբ, ինչպես այն նվաճել էր նախորդ տարին։ Այսպիսով, շահ Թահմասպը կարճ ժամանակամիջոցում կորցրեց իր առաջին հաջողությունների պտուղները։

Պարտություն կրած շահը թուրքերին է դիմում հաշտության բանակցությունների առաջարկով։ 1732 թ. հունվարի 10-ի կնքված պայմանագրով իրանական կողմը թուրքերին է հանձնում Երեւանը, Գանձակը, Նախիջեւանը, Թիֆլիսը, Շիրվանը, Շամախին, Դաղստանը, Քարթլին։ Ամբողջ Հյուսիս արեւմտյան Իրանը, ներառյալ Թավրիզը, թուրքերը զիջում էին շահ Թահմասպին։

Գտնվելով Խորասանում ու իմանալով կնքված ստորացուցիչ պայմանագրի հետեւանքով Իրանում ծայր առած դժգոհության մասին, Նադիրկուլին գալով Իսպահան գահընկեց արեց շահ Թահմասպին եւ իր խնամակալության ներքո Իրանի շահ հռչակեց նրա նորածին որդուն Աբաս 2-րդին։ Փաստորեն Նադիրկուլին դարձավ Իրանի ինքնիշխան տիրակալը։ Այնուհետեւ նա թուրքական կողմին հաղորդեց, որ չեղյալ է համարում թուրքերի հետ կնքված պայմանագիրը եւ շարունակելու է պատերազմը։

Իրանում կատարված այս քաղաքական նոր փոփոխությունները որոշ շտկումներ մտցրեցին նաեւ ռուսական արեւելյան քաղաքականության մեջ։ Ռուսական արտաքին քաղաքականությունը ձգտում էր իր կողմը գրավել Նադիրին, որպեսզի կանխեր թուրքերի հետ դաշինք կնքելու որեւէ մի հնարավորություն։ Եվ Աննա Իվանովնայի կառավա֊րությունը 1732 թ. հունվարի 21-ին Ռեշտում Իրանի հետ կնքեց պայմանագիր, համաձայն որի Գիլանը, Մազանդարանը եւ Աստրաբադը հանձնվում էին Իրանին։

Անցնելով հարձակման, Նադիրկուլին պատերազմական գործողություններ սկսեց 1733 թ. ամռանը՝ Բաղդադի շուրջը։ Սկզբում հաջողությունն ուղեկցեց թուրքերին եւ թուրքական զորքերի գերագույն հրամանատար Թոփալ Օսմանը 1733 թ. հուլիսին Բաղդադի մոտ պարտության մատնեց Նադիրի զորքերին։ Այդ մասին են հաղորդում եվրոպացի շատ հեղինակներ, որոնց թվում եւ Կ. Պոլսում Ֆրանսիայի դեսպան Մարկիզ դե Վիլնյովը [93] ։ Սակայն նույն տարվա նոյեմբերին Քերքուկի մոտ տեղի ունեցած վճռական ճակատամարտում թուրքերը ծանր պարտություն կրեցին։ Ճակատամարտում իր մահը գտավ նաեւ սերասքյար Թոփալ Օսմանը։

Թոփալ Օսմանի պարտությունը Թուրքիայի ղեկավար շրջաններին ստիպում է Իրանից հաշտություն խնդրել՝ «ինչ գնով էլ դա լինի» [94] ։ Սակայն մեծապետական տրամադրությամբ համակված որոշ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, նախ եւ առաջ մեծ վեզիրը, շուտով նորից հակվում են Իրանի դեմ նոր պատերազմի գաղափարին։ Թոփալ Օսմանի փոխարեն սերասքյար է նշանակվում Աբդուլլահ Քյոփրյուլյուն [95] ։ Սուլթանական կառավարության պահանջով Ղրիմի թաթարների 30 հազարանոց մի բանակ Դաղստանի վրայով ներխուժում է Վրաստան ու Ադրբեջան։ Թաթարների արշավանքների «ճանապարհն ընթացավ Վրաստանով, Թիֆլիսի մոտակայքով, Կուրի վրայով դեպի Շամախիի շրջակայքը, որտեղ նրանց սպասում էին լեզգիների զինված ջոկատները։

Այս լուրերը ստանալով, Կուլի խանը վճռեց պատերազմական գործողությունների թատերաբեմը տեղափոխել Հայաստան եւ Վրաստան։ Սահմանի վրա դեռ նախորդ տարին արդեն կար 30 հազարանոց կանոնավոր բանակ Թավրիստանի, այսինքն՝ Արաքսի երկայնքով տարածքը պաշտպանելու համար։ Խնամակալը (Նադիրը —Մ. Զ. ) Խորասանից ու Կանդահարից իր ավագ որդու կողմից բերված բանակին հրամայեց շարժվել առաջ։ Այս երիտասարդ իշխանազունը ամբողջ արշավանքի ընթացքում որպես զորահրամանատար մեծ ծառայություններ մատուցեց հորը» [96] ։ Իրանական բանակի երեւալը թաթարներին եւ լեզգիներին ստիպում է դիմելու փախուստի [97] ։

«Հաղթական բանակի կեսը թողնելով Խորասանում՝ Թուրքեստանի սահմանագծում, խնամակալը ժամանեց Թավրիզ եւ այնտեղից իր որդուն հրամայեց անցնել Արաքսը, շարժվել դեպի Երեւան եւ պաշարել այն։ Բանակի մյուս մասը, որը կանգնած էր Ջուղայի դեմ-դիմաց, շարժվեց Նախիջեւանի վրա եւ գրավեց այն, այդտեղից էլ բանակը գնաց պաշարելու Գյանջան։ Կուլի խանը իր առաջ խնդիր դրեց պատժել լեզգիներին եւ իր բանակը Մուղանի վրայով ուղիղ շարժեց դեպի Շամախի, նպատակադրվելով ավերել այն։ Շամախիի մոտ Նադիր Կուլիի բանակի երեւալը ստիպում է «…քաղաքի բնակչության կեսը կազմող թաթարներին, որոնք վախենում էին իրենց ըմբոստության պատճառով պատժվել, իրենց ինչքերով փախչել լեզգիների բնակեցած լեռները։ Հայերը եւ եվրոպացիները, որոնց ձեռքում էր այս քաղաքի ողջ առեւտուրը, մնացին տեղում եւ պատրաստ էին ենթարկվել թշնամուն, հենց որ նա ներկայանար։ Գյանջայի փաշան Շամախիին օգնության ուղարկեց Ղրիմի թաթարների մի մասը եւ Էրզրումում գտնվող օսմանյան զորքերի գերագույն հրամանատարին տեղեկացրեց այն վտանգի մասին, որ սպառնում էր Շամախիին եւ նույնիսկ Գյանջային, որը շուտով պաշարվելու էր (իրանական) մեծ բանակներով։

Այսուհանդերձ Կուլի խանը եկավ Շամախի, որի դռներն անմիջապես բացվեցին նրա առաջ։ Նա ձերբակալել եւ կոտորել տվեց քաղաքում գտնվող փոքրաքանակ թուրքերին եւ այնուհետեւ քաղաքի բնակիչներին հայտնեց, որ իր ծրագիրն է ավերել քաղաքն ու նրա միջնաբերդը… Ինչպիսի պաղատանք էլ որ չարեցին բնակիչները՝ փոխելու նրա որոշումը, ոչինչ չստացան բացի հետաձգումից, որի ընթացքում նրանք ժամանակ պետք է ունենային իրենց ընտանիքներով եւ ինչքերով ըստ հայեցողության տեղափոխվել Վրաստան կամ Հայաստան՝ խոստանալով նրանց բնակարաններ տալ թուրքերին վտարելուց հետո։ Նա միջնաբերդը պաշարեց. շուրջ երկու ամիս եւ, ի վերջո, սրի անցկացրեց ամբողջ կայազորը, գլխատել տվեց փաշային ու համաձայն իր հրամանի այնպես ավերեցին քաղաքը, որ շուտով նրանից հետք անգամ չմնաց։ Նա ուզում էր լեզգիներին հետապնդել մինչեւ իրենց վերջին հանգրվանը, սակայն լեռնանցքներով ու ոլորապտույտ ճանապարհներով լի լեռնաշղթայում նրանց հետապնդելն անհնարին էր, ճանապարհները հայտնի էին միայն տեղի բնակիչներին։ Նա իր վրեժը բավարարեց մի շարք գյուղեր այրելով, դաշտավայրի բնակավայրերն ասպատակելով եւ որոշ քանակի անասուններ հափշտակելով։

Այս արշավանքից հետո նա իր բանակով շարժվեց դեպի Գյանջա, որը երկու ամիս եւ առանց որեւէ մի արդյունքի պաշարված էր …» Երբ Կուլի խանը պատրաստվում էր տալ ընդհանուր գրոհի հրաման, Երեվանի ճամբարից մի սուրհանդակ ընդունեց, որի բերանով իր որդին տեղեկացնում էր, թե Աբդուլլահ Քյոփրյուլյուն մի մեծ բանակով եկել է Երեւանի կայազորին օգնության եւ. որի պատճառով պաշարողները ստիպված են եղել նահանջել։ Խնամակալն անհապաղ որոշեց թողնել Գյանջայի պաշարումն ու բոլոր ուժերով շտապել միանալու իր որդուն եւ ճակատամարտ տալ թուրքերին՝ համոզված լինելով, որ հաղթանակի դեպքում նա այնուհետեւ առանց դժվարության կգրավի Երեւանը, Գյանջան, Թիֆլիսը եւ Վրաստանի մյուս քաղաքները։ Նրա միացյալ բանակը հասնում էր 90 հազար մարդու, թուրքերինը ավելի ուժեղ էր» [98] ։

1734 թ. հունիսի 2-ին Երեւանի մոտակայքում թշնամի կողմերը տալիս են ահեղ ճակատամարտ, որր վերջանում է թուրքերի ծանր պարտությամբ։ Համաձայն եվրոպական մի զեկուցագրի «թուրքերի կորուստը հաշվվում է 50 հազար սպանված ու վիրավոր, առանց նկատի ունենալու գերեվարյալներին։ Պարսիկները կորցրին մոտավորապես ութ հազար մարդ։ Ճակատամարտը, ավելի շուտ սպանդը, տեւեց ինը ժամ։ Քյոփրյուլյու զորահրամանատարը հինգ այլ փաշաների հետ հայտնվում է սպանվածների թվում, եւս հինգ փաշաներ գերի են ընկնում։ Ամբողջ թուրքական հրետանին, ամեն տեսակի իրեղեն ապրանքները, զինվորական գանձարանը դարձան հաղթողի ավարը…

Այս հաղթանակը տվեց Կուլի խանի հպարտությունը շարժող մեծ առավելություններ։ Երեւանը Հայաստանի քաղաքն է, որ ընկավ հաղթողի լծի տակ կամ ճանաչեց նրա գերիշխանությունը։ (Երեւանի) կայազորն այլեւս օգնության որեւէ մի հույս չունենալով եւ վախենալով, որ իրեն չեն խնայի, եթե որեւէ դիմադրություն կազմակերպի, խնդրեց թույլ տալ նահանջել դեպի Կարս, որը եւ թույլատրվեց …Հետագա ռազմական գործողությունների ընթացքում վերանվաճվեցին Վրաստանն ու Հայաստանը» [99] ։

Եվրոպացի հեղինակներից բերված այս վկայությունների մեջ կան որոշ անճշտություններ։ Երեւանի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտ ասելով նկատի է առնված Եղվարդի նշանավոր ճակատամարտը, իսկ Նադիրի եւ Աբդուլլահ Քյոփրյուլյուի միջեւ ռազմական ընդհարումները տեղի են ունեցել ոչ թե 1734 թ., ինչպես ներկայացված է եվրոպացի հեղինակի զեկուցագրքում, այլ 1735 թվականին։ Այս իրադարձություններն ավելի ճշգրիտ նկարագրված են Աբրահամ Կրետացի կաթողիկոսի մոտ։ Ըստ հայ հեղինակի հաղորդած վկայության, Նադիրի եւ Աբդուլլահ փաշայի միջեւ առաջին ընդհարումը տեղի է ունենում 1735 թ. ապրիլին, իսկ համաձայն թուրքական աղբյուրների՝ մայիսի 25-ին Կարսի մոտ, որը կողմերից որեւէ մեկին առավելություն չի տալիս։ Պատերազմող երկու կողմերի միջեւ վճռական ճակատամարտը, ինչպես ասվեց, տեղի է ունենում 1735 թ. հունիսի 8-ին, Եղվարդի մոտ։ Ճակատամարտի գունեղ ու մանրամասն նկարագրությունը տալիս է Աբրահամ Կրետացին։ Չնայած թուրքերի թվական բացարձակ գերակշռությանը Նադիրը գլխովին ջախջախեց նրանց։ Ջ. Մալկհոլմը, հենվելով Նադիրի կենսագիր Մուհամմեդ-Կյաղիմի վրա, գրում է. «Աբդուլլահ (փաշան) վստահ իր զորքերի գերազանցության վրա, պարսիկների վրա հարձակվեց Երեւանի մոտ գտնվող Բեհավենդի (պետք է լինի Եղվարդի— Մ. Զ. ) հովտում։ Պարսիկ հրամանատարը (Նադիրը), տեսնելով նրա առաջխաղացումը, մեծ ոգեշնչությամբ դիմեց իր զորքերին։ «Թշնամիները, — ասաց նա, — մեկի դեմ ութն են, սա առավել եւս պատճառ պետք է հանդիսանա, որ տանենք փառահեղ ճակատամարտ» [100] ։

Ինչպես ասվեց, այս հաղթանակի անմիջական հետեւանքը պարսիկների կողմից համարյա ամբողջ Անդրկովկասի զավթումն էր։ Նադիրը ոչ միայն զավթում է Անդրկովկասը, այլեւ, Ա. Կրետացու վկայությամբ, ասպատակիչ արշավանք է ձեռնարկում դեպի Արեւմտյան Հայաստանի նահանգները՝ ավերելով երկրամասը ու գերեվարելով բնակչության մի մասին։ Նա գրում է, «խանն անց գնաց ի վերա Ղարսայ եւ պաշարեաց զնա ամսօրեայ ժամանակ։ Արգելեաց զգետն որ որոգանէր եւ արբուցանէր զքաղաքն, կտրեաց զջուրն, որ ի վերուստ գայր խողովակով ի բերդն: Եւ յամենայն կողմանց նեղ էարկ զքաղաքն։ Եւ պատեալ պաշարեցան յամենայն դիմաց։

Այլեւ ասպատակա արձակեաց երկուց կողմանց, մինչ գնայր ի Հարս՝ յաջ եւ յահեակ, զմի կողմն ի վերա Պայազիտու կրկին եւ զմիւս կողմն ի վերա Կաղզուանայ եւ ինքն ի միջի։ Յորում գնացեալ քանդեցին զերկիրն, այրեցին զշինուածսն, գերեցին զմարդիկք եւ զանասունս եւ բազում աւարաւ դարձան ի բուն բանակն՝ ի Ղարս։ Եւ անտի կրկին արձակեաց ասպատակս, որ գնացեալ հասին մերձ Թէոգուպօլսոյ։ Եւ գերեցին զՆարիմանու նահանգն զՋավախեթու, զՉլտրու եւ զՂայի Ղուլու, որք էին բովանդակ ի մեր ազգէ։ Եւ քշեցին զայր եւ զկին, զծէր եւ զտղայ եւ տարան ի Խորասան թուով ԶՌ (6000), որպես եւ լսեմք» [101] ։

Թուրքերը շուտով Իրանից հաշտություն են խնդրում։ «Երկու պետությունների լիազորները հավաքվեցին Էրզրումում եւ ամբողջ 1735 թ. վարեցին ապարդյուն բանակցություններ։ Թուրքական պատվիրակներն անվերջ վիճում էին հողային տիրապետությունների շուրջ, երբ ի վերջո տեղեկանալով պարսկական բանակի Հայաստանում եւ Վրաստանում ունեցած հաջողությունների մասին, վերջնականապես որոշեցին այս երկու երկրները զիջել (պարսիկներին)։ Սակայն դա Պարսկաստանի պահանջի մի մասն էր միայն։

Կուլի խանը ռազմական ծախսերի համար հսկայական գումարից բացի, պահանջում էր, որ իրեն զիջեն Դիարբեքիրը, Բաբելոնը (Բաղդադը) եւ ողջ այսրեփրատյան տարածքը՝ Եփրատի ակունքից մինչեւ նրա գետաբերանը, հավակնելով, որ դրանք հին պարսկական գահի տիրապետության տակ են եղել եւ որ գետը պետք է երկու երկրների սահմանագիծը հանդիսանա» [102] ։

Հետագայում, սակայն, Նադիր շահը չափավորում է իր պահանջները եւ 1736 թ. Էրզրումում երկու պետությունների միջեւ կնքվում է հաշտության պայմանագիր, համաձայն որի Թուրքիան Իրանին էր զիջում ողջ Անդրկովկասը։ 1736 թ. Էրզրումի պայմանագիրը որոշ առումով ուղղված էր Ռուսաստանի դեմ։ Թուրքիան հակվեց Իրանի հետ հաշտություն կնքել այն պատճառով, որ նա, ըստ էության, ուղղված էր Ռուսաստանի դեմ։ Հիրավի, հաշտության պայմանագրի կնքման նախորդող տարիներին Ռուսաստանը ուշի-ուշով հետեւելով Թուրքիայի դիվանագիտական քայլերին, որոնք հաճախ թելադրված էին Ֆրանսիայի ու Անգլիայի կողմից, բանակցությունների մեջ մտավ Նադիրի հետ, հասկացնելով նրան, որ ռուսական զորքերը մուտք են գործել Մերձկասպյան շրջանները «միայն պարսկական պետության շահի ու գոյության պահպանման համար», եւ որ Ռուսաստանը պատրաստ է իր գրաված տարածքը հանձնելու Իրանին [103] ։ Երկար բանակցություններից հետո 1735 թ. մարտի 10-ին Գանձակում ստորագրվեց նոր իրանա-ռուսական պայմանագիր, համաձայն որի Ռուսաստանն Իրանին վերադարձրեց Մերձկասպյան երկրամասը։ Իրանը պարտավորվեց այդ երկրամասը երբեք չհանձնել մի երրորդ պետության, համաձայնվեց Ռուսաստանի հետ «հավերժ բարեկամության» դաշինքին ու պարտավորվեց անջատ պայմանագիր չկնքել Թուրքիայի հետ [104] ։ Նենգորեն դրժելով իր պայմանագրով հանձն առած պարտավորությունը, Նադիր շահը, ինչպես տեսանք, թուրքերի հետ պայմանագիր կնքեց այն ժամանակ, երբ արդեն Ռուսաստանը Թուրքիայի հետ գտնվում էր նոր պատերազմի մեջ։ Դեպքերին ժամանակակից եվրոպացի հեղինակներից Մ. Օտտերը նշում է, որ թուրքերի հետ հաշտության կնքումը «հակասում էր այն պարտավորություններին, որ նա (իմա՝ Նադիր շահը — Մ. Զ. ) հանձն էր առել մոսկովցիների նկատմամբ» [105] ։

1735 թ. բռնկվեց հերթական ռուս -թուրքական պատերազմը։ Եթե հավատալու լինենք Մ. Օտտերի վկայություններին, որն այդ օրերին գտնվում էր Կ Պոլսի ֆրանսիական դեսպան Մարկիզ դե Վիլնյովի մոտ, եվրոպական երկրները, իբր, արել են առավելագույնը՝ կարգավորելու Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ ծագած կոնֆլիկտը [106] ։ Իրականում, սակայն, հենց նույն եվրոպական պետություններն էին եւ, մասնավորապես, Ֆրանսիան ու Անգլիան, որոնք կանգնել էին Թուրքիայի թիկունքում եւ աշխատում էին նրա միջոցով հարվածել իրենց գլխավոր ախոյան Ռուսաստանին։ Այս պատերազմը եւս մեծ հույսեր ներշնչեց Թուրքիայի կողմից ստրկացված քրիստոնյա ժողովուրդներին, որոնք Ռուսաստանին դիտում էին իբրեւ իրենց փրկարարի։ Այդ է վկայում Կ. Պոլսում ռուսական դեսպան Վիշնյակովը՝ կայսրուհի Աննա Իվանովնային ուղղած նամակում, «նահանգների հույները եւ նամանավանդ բուլղարները, վալախները, մոլդավացիները եւ այլք, — գրում է նա, — մեծ եռանդով ձգտում են ազատագրվել բռնատիրությունից եւ այն աստիճան են նվիրված Ռուսաստանին, որ երբեք չեն տատանվի զոհաբերել իրենց կյանքը Ձերդ Մեծության համար, սպասում են Ձեզ որպես ազատագրողի» [107] ։

Ռուսական դեսպանը կայսրուհուն հորդորում էր պատերազմը սկսել Թուրքիայի դեմ՝ այդ երկիրը ներկայացնելով որպես խիստ թուլացած ու անկման եզրին գտնվող։ «Ելնելով իրականությունից, — գրում էր նա, — այնուհետեւ անվարան հավաստիացնում եմ Ձեզ, որ Թուրքիայում այսօր չկա աչքի ընկնող ոչ մի քաղաքական գործիչ, ռազմական առաջնորդ կամ ֆինանսական վերակացու։ Ամեն ինչ սարսափելի քաոսի մեջ է գտնվում։ Փոքրիկ մի հարվածը բավական է, որպեսզի երկիրը գլորվի անդունդը։ Այն վախը, որ դեռեւս ներշնչում են թուրքերը, պայմանավորված է անցյալով եւ հիմնված է ավանդույթի վրա։ Նրանք այսօր բոլորովին այլ են, քան էին մի ժամանակ։ Ինչքան մի ժամանակ գազաններ էին ու փառքի սիրուն ծարավ, նույնքան նրանք այսօր փոքրոգի են վախկոտ» [108] ։ Թուրքիայի վիճակը մոտավորապես նույն ոգով էր ներկայացնում մի ժամանակ Կ. Պոլսում Ֆրանսիայի դեսպան պարոն Լե Շատոնեֆը իր կառավարությանը. «կարելի է ընդհանրապես նշել, որ այս կայսրությունը գտնվում է այնպիսի թուլացած վիճակում, որը չէր կարելի նախատեսել» [109] ։ Ֆրանսիան հանդես էր գալիս, ահա, այդ թուլացած պետության պաշտպանի դերում։ Ինչպես գրում է Ա. Վանդալը, ֆրանսիական կառավարությունը Մարկիզ դե Վիլնյովից պահանջում էր դիմել «ամեն մի հնարավոր միջոցի, որպեսզի թույլ չտրվի մոսկովցիներին Սեւ ծովում ազատ նավարկության ազատություն, որը կարող էր շուտով տարածվել մինչեւ Միջերկրական ծովը» [110] ։

1735-1739 թթ, ռուս-թուրքական պատերազմի վերջին տարում, չնայած Ռուսաստանի դաշնակից ավստրիացիների որոշ անհաջողություններին, ֆելդմարշալ Մյունիխը վստահ էր, որ ռուսական զենքը եւ Օսմանյան կայսրության հպատակ քրիստոնյաների զինված ապստամբությունն ի վերջո խորտակելու են Թուրքիային։ «Պետք է հենվել, — գրում էր նա կայսրուհուն, — ապստամբ քրիստոնյա հպատակների ոգեւորության վրա եւ քայլել ուղիղ դեպի Կոստանդնուպոլիս» [111] ։ Սակայն ռուսական արքունիքի ներկայացուցչի իղձերը չիրականացան։

1739 թ. սեպտեմբերի 18-ին Մարքիզ դե Վիլնյովի միջնորդությամբ Բելգրադի մոտ հաշտության պայմանագիր կնքվեց Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ, որով, փաստորեն, անհետեւանք մնաց Ղրիմում եւ Բալկաններում ռուսական զենքի տարած փայլուն հաղթանակը թուրքերի նկատմամբ։ Չնայած Ազովը անցնում էր Ռուսաստանին, սակայն վերջինս այդ պայմանագրով Սեւ ծով ազատ ելք ունենալու իրավունք ձեռք չէր բերում։ Մինչ այդ, 1739 թ, սեպտեմբերի 1-ին կնքվել էր թուրք-ավստրիական հաշտության պայմանագիրը, որը Ավստրիայի համար, Յոզեֆ Համմերի բառերով ասած, «…ունեցավ այն նույն նշանակությունը, ինչպիսին ունեցավ 1711 թ. Պրուտյան հաշտությունը Ռուսաստանի համար»։

Բելգրադյան հաշտության պայմանագրի կնքումը մեծապես ուժեղացրեց Ֆրանսիայի ազդեցությունը Թուրքիայի վրա։ «Ֆրանսիայի ազդեցությունը Օսմանյան կայսրության վրա ոչ առաջներում եւ ոչ էլ հետագայում այնքան վճռորոշ չէր եղել, ինչպես այժմ։ Մարքիզ դե Վիլնյովի դիվանագիտական առաքելությունը, անկասկած, ամենահիշարժանն է Ֆրանսիայի եւ Թուրքիայի դիվանագիտական պատմության մեջ» [112], կարդում ենք դարձյալ Յոզեֆ Համմերի մոտ։

Եվրոպական պետություններն իրենց հակառուսական քաղաքականությամբ առժամանակ հետաձգում էին ներքնապես խիստ թուլացած Օսմանյան կայսրության անխուսափելի կործանումը։

XVIII դարի 40-ական թվականներին Նադիր շահը, խախտելով 1736 թ. Էրզրումի հաշտության պայմանագիրը, հարձակման անցավ թուրքերի դեմ։ Այդ պատերազմների ընթացքում Հայաստանի երկու մասերի բնակչությունը չարաչար տուժեց։ Հնդկաստան կատարած արշավանքից հետո Նադիր շահը՝ հղփացած իր հաջողություններով, 1743 թ. սեպտեմբերին պաշարեց Մոսուլը։ Նա Բաղդադի Վալի Ահմեդ փաշայից պահանջեց հանձնել քաղաքը [113] ։ Նադիրը միաժամանակ հիսուն հազարանոց բանակ ուղարկեց Էրզրում՝ ասպատակելու Բարձր Հայքի գավառները [114] ։

Թուրքերն իրենց հերթին ներխուժեցին Վրաստանի սահմանները, սակայն պարտություն կրեցին Կախեթի իշխան Թեյմուրազից։ Վերջինս պարգեւատրվեց Նադիր շահի կողմից, իսկ նրա որդին Հերակլը, նշանակվեց թագաժառանգ։ Ինքը՝ Նադիր շահը, շարժվեց դեպի Կարս։ 1744 թ. մայիսի 31-ին եւ օգոստոսի 24-ին թշնամիները երկու անգամ ճակատամարտում են, սակայն կողմերից եւ ոչ մեկը չի կարողանում ապահովել հաղթանակը [115] ։ Կարսի շրջակայքում Նադիր շահի բանակը մնում է մինչեւ հոկտեմբերի 9-ը, որից հետո նահանջում է։

Օգտվելով քրդական որոշ ցեղերի աջակցությունից, Աբդուլլահ փաշայի զորքերը մուտք էին գործել Մոկսի շրջանակը եւ սկզբնական շրջանում ձեռք բերել որոշ հաջողություններ։ Մայրաքաղաքում այդ առթիվ տեղի ունեցան հանդիսություններ, որոնք շուտով վերածվեցին համընդհանուր սուգի։ Թուրքական զորքերի սերասքյար Եգեն Մեհմեդ փաշան հարյուրհազարանոց բանակով Կարսի վրայով ներխուժել էր Արեւելյան Հայաստան եւ Եղվարդի մոտ ճամբարելով կարծում էր, թե թուրքական ասքյարների փոշիներով անգամ կարող է հաղթել թշնամուն։ 1745 թ. օգոստոսին տեղի ունեցավ Եղվարդի չորս օր ու գիշեր տեւած արյունալի ճակատամարտը, որը վերջացավ թուրքերի լիակատար պարտությամբ։ Ճակատամարտում իր մահը գտավ նաեւ սերասքյար Եգեն Մեհմեդ փաշան։ Նրան փոխարինեց Էլհաջ Ահմեդ փաշան [116] ։ Թուրքերի պարտությունը թուրք պետական պաշտոնական պատմագիրները բացատրում են լեվենդական զորքերի հրամանատարների դասալքությամբ ու դավաճանությամբ։ Փախուստի դիմած լեվենդական զորամասերը, սփռելով Արեւմտյան Հայաստանի տարբեր մասերում, պատուհաս դարձան արեւմտահայ բնակչության համար։ «Ասիայի բոլոր կառավարիչները հրաման ստացան ամենուր փնտրել փախստական լեվենդներին, որոնց ամոթաբեր դավաճանությունը պատճառ էր հանդիսացել Երեւանի ճակատամարտի կորստին … եւ նրանց գլուխներն ուղարկել Բարձրագույն դուռ», գրում է Յոզ. Համմերը։

Եղվարդի ճակատամարտից հետո Նադիր շահը նոր սերասքյար Էլհաջ Ահմեդ փաշային առաջարկում է հաշտություն՝ պահանջելով Իրանին հանձնել Վանը, Քրդստանը, Բաղդադը, Բասրան ու շիաների սրբավայրեր հանդիսացող Նեջեֆն ու Կերբելեն։ Սակայն բանակցությունների ընթացքում Նադիր շահն ստիպված է լինում չափավորել իր պահանջները եւ 1746 թ. սեպտեմբերի 4-ին կնքվում է նոր հաշտություն, որի հիմքում ընկած էին 1639 թ. Կասրե Շիրինի պայմանագրի հիմնական կետերը, այսինքն՝ Արեւմտյան Հայաստանն ու Արեւմտյան Վրաստանը մնում էին Թուրքիայի, իսկ Արեւելյան Վրաստանը, Արեւելյան Հայաստանը եւ Ադրբեջանը՝ Իրանի տիրապետության ներքո։

* * *

Թուրք-իրանական ընդհարումների ժամանակ արեւմտահայ զանգվածները տուժում էին ոչ միայն ծավալված ռազմական գործողություններից, այլեւ, աղբյուրների տվյալներով, թե´ պատերազմի ընթացքում եւ թե՛ հատկապես պատերազմից հետո լեվենդների, քրդերի, ենիչերիների («ղուլերի») ապստամբական ելույթներից։ Ամբողջ Փոքր Ասիայում համարյա չկար մի շրջան, որ ենթարկված չլիներ ապստամբ ելուզակների կամայականություններին։ Սեբաստիայի շրջակայքում լեվենդների կատարած խժդժությունների մասին մանրամասն գրում է Հովհ. Սեբաստացին։ Թե ինչ չարիքներ են գործել Եղվարդի ճակատամարտում փախուստի դիմած լեվենդներն Արեւմտյան Հայաստանում, երեւում է հայ հեղինակի հետեւյալ վկայությունից, «…Եւ զորքն (Եգեն Բդեշխոյ) փախստական եղեալ եւ անգլուխ սփռեալ յամենայն տեղիս, բազում վնասս հասուցին ազգիս մերոյ, զի ի Սեբաստիոյ մինչեւ ի Մարզուան անապատ արարին, ընդ որս եւ զվանս Մարզուանի, ինքեանք այրեսցին անջինջ հրով գեհենին։

Յաջորդ ամին (ՌՃՁԵ — 1746) մայիսի 18 Եղիական կիրակէին եկն ի քաղաքս Հեքիմ օղլի Ալի Բդէշխն՝ անուամբ սպարապետութեան, եւ ժողովեաց առ ինքն զբազում զօրս իբրեւ ԲՃՌ (200. 000) զի 38 երկդուզեան նախարարք եկին, թող զայլսն։ Եկին եւ Ղափուսուզ կոչեցեալ պիղծ լեվենտին իբրեւ ԺՌ (10. 000)՝ հանդերձ զօրագլխովք իւրեանց, որք էին Կէնճալի Կենճ Օսման Կէմալմազ, Աւշարօղլին եւ այլն։ Եւ բանակեցան մօտ իրերաց՝ յեզր քաղաքիս եւ ամենից սոցա զպիտոյսն սպարապետն հոգայր, բայց ոչ շատացեալ պիղծ լեվենտքն՝ անկան էին ի գիւղօրայս եւ բազում վնաս գործէին, որ եւ ի գիշերի միում գնացեալ ի գիւղն բոգնիկ բազում ոճրագործութիւնս արարին, զկանայս յղացուցին, աղջկունս ապականեցին, ինքեանք եկեալ պատմէին ի քաղաքին։ Եւ գիւղօրայքն ամենայն փոխուցեալ եկն ի քաղաքն, բայց սուրբ վանս, շնորհիւ տեառն եւ զօրութեամբ սրբոյ նշանին անխախտ անվնաս մնաց ի տեղւոջ իւրում, դրունքն բաց եւ եկեալքն կերակրեալք գնային։ Եւ յետ քանի մի ամսոյ՝ կոտորեցին աստ ի Սեբաստիա զամենայն լեվենտսն եւ գնացին իւրաքանչիւր ոք ի տեղի իւր» [117] ։

Եվրոպացի հեղինակներից Մ. Օտտերը որպես ականատես հետեւյալ ձեւով է նկարագրում լեվենդների խժդժությունն երբ Փոքր Հայքում. «Նրանք (լեվենդները) հայհոյանքների ու հարվածների տարափ էին հասցնում նրանց (իմա՝ հայերին — Մ. Զ. ), փետում էին նրանց մորուսներն ու ստիպում տալ այն ամենը, ինչ պահանջում էին։ Նրանք սկսում էին նրանց բնակարաններում տեղավորվելով, այնուհետեւ երկու եւ երեք անգամ սեղաններին դնել էին տալիս այս երկրի ամենալավագույն ուտելիքները, պահանջում էին, որ իրենց համար մորթեն ոչխարներ ու գառներ, որը նրանք ղուրբան էին անվանում, այսինքն զոհաբերություն։ Մինչ կանայք զբաղված էին լինում նրանց ընտիր ճաշեր պատրաստելով, մարդիկ վազում էին չորս կողմը՝ նրանց ձիերի համար թարմ խոտ ու գարի հայթհայթելու» [118]:

1746 թ. հաջորդած տարիներին տարբեր ելուզակախմբերի հակակառավարական ելույթները ոչ միայն չեն դադարում, այլեւ գնալով ավելի ու ավելի են բորբոքվում։ 1758 թ. դարձյալ Հովհ. Սեբաստացու վկայությունից տեղեկանում ենք, որ «…յայտնեցան բազում անդուռն լեվենտք, աւելի քան զերկու հազարս ի կողմանս վիճակիս Սեբաստիոյ, որք սփռեալք ի գիւղօրայս խոշտանգանօք կեղեքէին զխճալիսն եւ անողորմաբար տանջելով՝ պահանջէին ի նոցանէ զինչս եւ ի չկարելն զդէմ ունիլ բազմավիշտ տառապանացն, փախստական եղեն աստ եւ անդ, ի քաղաքն եւ ի մեծամեծ գիւղօրես՝ առ ի ապրեցուցանել գոնէ զանձինս իւրեանց ի բռնութենէ նոցա, վասն որոյ ուր ուրէք գտանիւր շինութիւն եւ այն քաղցեալ եւ ի յետին դառն աղքատութեան ժամանեալ։

… Եկն ի սոյն աւուրս (ՈՄԷ —1758) հրաման յարքայէն տաճկաց առ Ֆեզուլլահ երկդուզեան նախարար Սեբաստիոյ՝ կոտորել զլեւէնտսն։ Եւ նա՝ թէպետ գոլով մանուկ հասակաւ եւ անընտել պատերազմի, բայց իբրեւ 500 զօրոք ել եւ անակնկալ պահու հասեալ ի վերայ նոցա՝ կոտորեաց զամէնեսին զնոսա՝ մինչեւ սակաւ ոմանք ի նոցանէ մազապուրծ փախստական եղեն, եւ զգլուխս սպանելոցն առաքեաց առ թագաւորըն» [119] ։ Թուրքական աղբյուրների վկայությամբ, Սախելի զադե Ֆեյզուլլահ փաշան կոտորում Է ոչ միայն Սեբաստիայի, այլեւ «…մի քանի հազար լեվենդների, որոնք ասպատակում էին Էրզրումի եւ Չորումի շրջակայքըն [120] ։ Նույն այդ՝ 1758 թ. Էրզրումի շրջակայքում լեվենդների կատարած խժդժությունների, բռնությունների ու կամայականությունների մասին սրտաճմլիկ հիշատակարան է թողել Բաղդասար քահանա գրիչը [121] ։

Սակայն հակակառավարական ամենամեծ ապստամբությունը, որն ալեկոծեց արեւմտահայ բնակչության եւ, մասնավորապես, Մուշի ու Բիթլիսի հայերի խաղաղ կյանքը, դարձյալ Էրզրումի շրջակայքի դեպքերն էին։ 1754 թ. բռնկված այդ ապստամբությունը ղեկավարում էր Բաղեշի խան Ալաեդդինը, որն ըստ երեւույթին օգտվելով օսմանյան պետության թուլացումից, ձգտել է Բաղեշի ու Մուշի շրջակայքում իրեն լրիվ անկախ հռչակել [122] ։

1765 թ. լեվենդների կատարած չարագործությունների մասին ընդարձակ տեղեկություններ է հաղորդում Հակոբ Դիվրիկեցին, նշելով, որ լեվենդներն ավերեցին «…բազում տեղիս, որ զինչ գիւղս ի բոլոր քաղաքին յահէ նոցա փախան թէ այլազգ եւ թէ քրիստոնեայ»։

1769 թ. Էջմիածնից գրիչ Գրիգոր վարդապետ եղվարդցին պատմում է Կարսի եւ Երեւանի շրջակայքում ոմն քուրդ Ալիբեկ անունով ավազակապետի չարագործությունների մասին, երբ Կարսի փաշան ստիպված է լինում օգնություն խնդրելու վրաց Հերակլ 2-րդ թագավորից «…Ի յայսմ ժամանակի (1769 թ. ), — գրում է նա, — ի մեջ Կարսայ եւ յԵրեւանու, քուրդ մի զօռբայ եղեւ որ անուն նորա կոչիւր Ալիբեկ, սա զբազում վնասս գործէր աստի եւ անտի, եւ ոչ թողուր հանդարտիլ եւ խաղաղ մնալ զճանապարհ եւ զկարաւան։ Վասն որոյ Կարսայ փաշայն իւր մեծամեծօքն եւ քիւրդ Սուլեյմանին, եւ Եաղուպ աղայն եւ այլք գրեցին առ արքայն վրաց Հերակլէ զի գայցէ եւ բառնայցէ զայն ի միոջ։ Վասն որոյ եւ յանկարծակի եկն Հերակլեսն բազումք զօրօք յերկիրն Կարսայ, եւ իմացեալ քրդին փախեաւ յետ եւ մնացեալ ինչք առին, եւ ոչ նոքոք լիացան աչք զօրացն, այլ պատճառաւ քրդին գերեցին զբազում գիւղորայս խղճալի ազգին հայոց եւ կոտորեցին …Արքայն Հերակլ այնքան զօրսն ընդ ձեռամբ իւր առնելով հնազանդութեամբ, զամենայն գերիսն դարձոյց, եւ յաւարն ոչ, եւ յինքն դարձաւ դէպ յերկիրս մեր Երեւան» [123] ։