Աշխարհացոյց

Կարճ խմբագրութիւն (ԱԲԳԴԵՁ)

Բագուան աւանն Բագրաւանայ բերդն է ի վերայ Ախուրան գետոյ: Աւանն գեղաքաղաք ասի:

Արագածոտն, Մասեցոտն, Նիգատունն, ուր կան սուրբ ուխտքն Թեղենիս եւ Եղիպատրուշ:

Կոտայք Երեւան է իւր վիճակովն, Մազազ, Վարաժնունիք, Դվին եւ Շարուր քաղաք, եւ ունի մայր քաղաքաց զՎաղարշապատ, ուր է սուրբ Էջմիածինն, եւ այլ բազում վանորայս. ի կողմն Գառնոյ Խորվիրապն, յոր է տեղիք չարչարանաց Գրիգորի Լուսաւորչին ի մէջ օձիցն ԺԳ (13) տարի. Դարունեց եկեղեցի Հայոց Թառն է, ուր կայ փրկչական պատկերն. եւ Այրի վանք ուր կայ գեղարդն աստուածամուխ եւ Աղջոց վանքն, իսկ Ձագավանքն ի Կոտէս է, ուր կայ Գետարգել սուրբ Նշանն:

Եւ ի յոտն Արագածոյ Սաղմոսավանքն, ուր կայ օձահալած սուրբ Նշանն եւ Արագածայ սուրբ Նշանն, եւ Յոհանավանքն, ուր կայ վարշամակն Քրիստոսի, եւ Տեղեր եւ Կոշավանքն:

Եւ ունի գետս: Հուրաստան գետ Բջնու ջուրն է. Ազատ գետ Գառնու ջուրն է. Քասախ գետ Կարբու ջուրն է, եւ Ախուրան գետ Անու ջուրն է:

Ձորոյգետ Անի է եւ Շիրակ գաւառն ուր կան սուրբ ուխտքն Հոռոմոս եւ Մարմարաշէն եւ Կարմնջաձոր, Դպրավանքն եւ Հառիճայ եւ այլք բազումք:

Վայոյ ձոր Եղեգեց ձորն է, ուր կայ Կենսաբեր սուրբ Նշանն, եւ Գալոյ ձոր, որ աթոռն է եւ վարժարան սուրբ վարդապետացն մերոց, եւ լեառն որ կոչի Սուրբ Սիոն ի մէջ երկրին, եւ ի գլուխ լերինն մենաստան Նոյ ճգնաւորին: Եւ անդ է ամենամաքուր նշխարն Սիւնեաց տէր Ստեփանոսին, եդեալ ի վանս Թանահատին Ն (400) ամօք յառաջ է շինեալ քան զհայ թվականն:

(ԱԲԳԴ):

Գողթան գաւառն Ագուլիսն է Ջուղայովն, եւ Որթվատն, որ այժմ ասի Օրդվար (ԱԲԳԴ):

Ատրպատական, որ այժմ ասի Ատրբէջան (ԱԲԳԴ) եւ Գանձակ շահաստան Թավրէժ է, որ է Թավրէզ (ԱԲԳԴ): Զառաջինն շինեաց զնա (ԵՁ) Խոսրով` հայրն Տրդատայ, եւ յետոյ Հուլաւու խանն նորոգեաց, վասն որոյ Հուլաւու թախտ կոչի այժմ:

(ԱԲԳԴ):

Խրամ քաղաք այժմ աւեր է ի մէջ Աստապատայ եւ (ԱԲԳԴ) Շամբի ձորն է առ ափն Երասխայ (ԱԲԳԴ), ուր կայ նախավկայն սուրբ Ստեփանոսն նորոգեալն ի Բաբգէնայ (ԱԲԳԴ):

Հեր եւ Զարեւանդ գաւառն Խոյ է:

Արտազ Մակու է, ուր կայ սուրբ առաքեալն Թադէոս:

Հացունեաց դաշտն մօտ է ի Նախչուան քաղաք: Ի Նախչուան է տապանն մեծ նահապետին Նոյի եւ Նեմզարայ ի Մարանդ:

Բարմ(ն) որ է (ԱԲԳԴ) Աղբակ եւ Սալամաստ, յերի կալով դոցա (ԵՁ), ուր կան նշխարքն Բարդուղիմէոսի սուրբ առաքելոյն:

Ի յՈրմի քաղաք Յուդա Յակոբեան:

Իսկ ի կողմն հիւսիսոյ Հաշտարխանի աթոռն է հիւսիսական ազգին, եւ գայ հասանէ մինչեւ ի լեառն Կովկաս Գագայ դաշտն ուր կայ սուրբն Սարգիս եւ Մակարայ վանսն:

Վրկանի աշխարհն ի Գրիմն է. ձգի մինչեւ ի Կասպից ծովն:

Կայէնկեծոյ բերդն մօտ է Գագայ դաշտեն:

Տաշիր Լօռի է, ուր կան սուրբ ուխտն Հաղբատ եւ Սանահին, ուր կայ տապանն սուրբ պատրիարգին Հայոց Յովհաննու Օձնեցոյն (ԱԲԳԴ):

Խորխոռունիք Խօշօռնի է:

Փայտակարան Տփխիս է:

Վարդանակերտ Տփխեց վիճակն է:

Մցխիթա պատրիարգարանն է Վրաց:

Ափխազ եւ Մազքըթաց աշխարհն եզր է Վրաց աշխարհին:

Սամցխէ Ախըլցխա է. իշխանաց երկիրն է օծեալ խաչն սուրբ հայրապետին Ներսէսի եւ գաւազան նորա:

Տայոց գաւառն ի Վիրս է, որ է Կուրճիստան (Ա):

Կարս քաղաք Անի է:

Վանանդայ Կարուց էր Ղեւոնդ վարդապետն:

Գողթան Վանանդն ուրիշ է:

Իսպեր գաւառն սահմանակից է Տայոց: Եւ այլ բազում:

Կարնոյ քաղաքն Արզրումն է, որ կոչի Թէոդուպօլիս, զոր պարսպել ետ թագաւորն փոքր Թէոդոս. եւ էին վերակացուք գործոյն Մովսէս Քերթօղն եւ Դաւիթ Անյաղթն:

Աղիովիտ եւ Քաջբերունի Արճէշ է, ուր կան սուրբ ուխտքն Արծուաբեր եւ Մեծոփ. եւ անդ է գերեզման Աղբերկան որդոյն Աստուածատուր վարդապետին (ԱԲԴ) եւ Մխիթար վարդապետին (Ա) եւ Ոսպնակեր վարդապետին (ԱԲԳ) տապանն (Դ) ի ներքին վանքն է (ԱԲԴ) եւ Ուռընկայրն, ուր կայ սուրբ նշանն ամենազօր:

Բագրեւանդ գաւառն Մանծկերտով Վաղարշակերտ կոչի: Եւ անդ գնաց ընդ առաջ Լուսաւորչին թագաւորն Տրդատ մինչ ի գեղաքաղաքն Բագուան առ ափն Եփրատ գետոյն ի ստորոտն Նպատ լերինն եւ մկրտեցաւ զօրօքն իւրովք:

Առբերան եւ Տարբերունի Բերկրի է ուր կայ սուրբ ուխտն Տէր Յուսկայ որդ(ւ)ոյն:

Վասպուրական Վան է, ուր կայ սուրբ ուխտն Վարագ եւ անդ է սուրբ Նշանն, զոր եբեր սուրբ կոյսն Հռիփսիմէ, եւ Ձորավանք, որ է Սալնապատ:

Գաւառք են Վասպուրականի ԼԶ (36):

Ըռուշտունիք Ոստան է:

Տոսպ Անձեւացիքն է, ուր կայ սուրբ ուխտն Հոգոց վանքն, ուր կենդանագիր պատկերն է սուրբ Աստուածածնին, զոր եբեր Բարդուղիմէոս առաքեալն, եւ անդ է Տրդատ թագաւոր եւ կոչի սա Հաշտէն գաւառ եւ Չորրորդ Հայք, ուստի ելանէ գետն Տիգրիս, որ Դկլաթ կոչի: Եւ Անձեւաց եպիսկոպոս էր Մեծն Խոսրով` հայրն սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյն:

Գնունիք Ամուկ է (ԱԲԴ):

Ջղմաթ Ջուլամերկ է (ԱԲԳ):

Տմօրիս եւ Ալկէ քար Բոհտան է (ԱԲԴ):

Ջերմաձոր Շատահ է (ԱԲԴ):

Տրպատունիք, Երուանթունիք, Մարդաստան, Արտազ, Աղբակ Մեծ եւ այլ բազում գաւառք, այսոքիկ ամենայն Վասպուրական կոչին:

Եւ յԸռշտունեաց գաւառին կան սուրբ ուխտքն Աղթամարայ Սուրբ Խաչն, զոր շինեաց Գագիկ թագաւորն Արծրունի, եւ Նարեկայ վանս սուրբ վարդապետին, եւ Աթանագինայ նշխարքն (Դ): Եւ անդ է նշխարքն Թումայի սուրբ առաքելոյն եւ ճկոյթն սուրբ հայրապետին Յակոբայ. եւ վանք մի կայ Նկարէն անուն, որ ունի շող ի յԱստուծոյ ի չափ (ԱԲԴ) աւետարանի մի ի գոյն աղեղնակի հանդէպ սեղանոյն (ԱԲԳԴ):

Աղնձիս Հիզան եւ Շատահ է (Ա) առ Տիգրիս գետովն կայ:

Կորդուաց լեառն Կորճէից լեառն է, որ այժմ Կորճէք ասի անուն (ԱԳԴ) աշխարհին այնմիկ:

Մոկաց գաւառն է իշխանանիստ, ուր կան բազում վանորայք, եւ մեծ ուխտն Ծպատ (ԱԲԳԴ), ուստի էր Անանիա կաթո(ւ)ղիկոսն:

Բզնունիք Արծկէ է, եւ Խլաթ եւ Բաղէշ մինչ ի Խիզան, ուստի է սուրբ խաչն (ԲԳԴ) եւ Գամաղիէլ (Բ): Այս միջոցս ամենայն Բզնունիք ասի:

Տարօն Մուշ է, ուր կայ սուրբ ուխտն Մշու սուրբ Կարապետն: Եւ կայ անդ նշխարն սուրբ Կարապետին եւ Աթանագինէ եպիսկոպոսին եւ Է(7) խոտաճարակացն եւ Բ(2) ճգնաւորացն Անտոնի եւ Կրօնիդեայ, եւ կոչի Իննակնեայ վանս վասն Թ(9) ականցն քաղցրահամ աղբերացն, եւ կոչի Գլակայ վանս վասն առաջնորդի վանաց հօրն. եւ զառաջին պատարագն անդ արար սուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչն, եւ Ղազարու վանքն սուրբ Առաքեալքն է. Մուշ ուր կայ ձախ աջն Պետրոսի եւ Պօղոսի (Ձ), ահեակ աջն Անդրէի առաքելոյն (ԱԲԳԴ), եւ այլ բազում սրբութիւնք:

Եղրդոտի վանքն սուրբ Յովհաննէս է, ուր կայ ի նշխարաց սուրբ Յովհաննու, եւ շիշ իւղոյն զոր եբեր Թադէոս առաքեալն:

Վանդիրն սուրբ Աղբերիկն է ի տեառնեղբօրէն Յակոբայ ի գաւառին Խութայ:

Արծրունիք Սասուն է, զոր շինեաց Սանասար որդին Սենեքարիմայ, որ փախուցեալ էին ի Նինուէու (Ձ) վասն սպանման հօրն:

Կողովիտ եւ Մանախու ձորն ի (ԱԲԳԴ) Սասուն է. եւ անդ է ճկոյթն Պետրոսի առաքելոյն, զոր եբեր տանուտէրն այն որ ընդ բանիւ էր եղեալ քահանայի միոջ աղքատի (Ա):

Ծոփաց գաւառն Մեծկերտ եւ Չմշկածակ է:

Տիգրանակերտ Յամիթ է, որ ասի Տիարպաքիր (Ա), զոր պարսպեաց Տիգրան թագաւորն եւ յետոյ նորոգեցաւ ի մեծէն (ԵՁ) Թէոդոսէ` Յովհաննու Ոսկիբերանին սանէն (ԱԲԳԴ):

Ի լերանց Սասնու մինչեւ ի Մելտենին Հայոց (ԱԲԳԴ), որ է Մալաթիա (ԱԲԳԴ), այս ամենայն միջոցս Միջագետս ասի, զի ի մէջ Եփրատայ է եւ Տիգրիս գետոյն (ԱԲԳԴ):

Եդեսիա Ուռհա է, ուր բերաւ անձեռագործ պատկերն որ ի սուրբ դաստառակին: Անդ են եւ սուրբ Գուրիասանքն (Ա):

Աւսիդ Թլկուրան է, ուր կայ մարմին Յոբայ (Ա):

Բերիա Հալապ է, իսկ միւս (ԵՁ) կողմանէն Մանդակունի է (Բ) յերի կալով Տարօնոյ (ԵՁ):

Խորձունք Կեղի է:

Եկեղեաց գաւառն Երզընկայն է եւ Դարանաղեաց երկիրն Կամախ է, ուր կայ գերեզմանն սուրբ Լուսաւորչին, եւ որդւոց եւ թոռանց նորին` ի Թորդան, եւ աստուածաբնակ լեառն Սեպուհ, ուր հանգեաւ սուրբ Լուսաւորիչն: Եւ անդ կայ Հաւհալանի թուրն Տրդատայ, զոր ետ նմա Կոստանդիանոս թագաւորն, եւ յորժամ խնդիր արար Տրդատ թագաւորն սուրբ Լուսաւորչին եւ գնացեալ եգիտ զնա ի Սեպուհ եւ նա ասաց նմա զջնջումն ազգին Արշակուենաց, եւ առեալ զթուրն օծեաց որպէս զխաչ, եդ ի յօդն բանիւն Աստուծոյ, եւ ասաց թէ յելանել արիական ազգին, երեւի նշանս այս, զոր առեալ շրջեցուցանեն ընդ ինքեանս, եւ անդ կայ վանք Սերովբէից. զոր յետոյ Պլուզ վարդապետն Յոհաննէս (Ա) ետես զնշանն զայն եւ ասաց զԼուսաւորչին «Անձինքեն եւ զ«Լերինքեն:

Աթախ եւ Հենի, Դերջան եւ Բալու, ուր զգիրն եգիտ Մեսրոպ վարդապետն, այսոքիկ Արշամունիք կոչին: Ի Կամախ է անառիկ բերդն, ուր պահեաց Օտայ` դաստիարակն Տրդատայ եւ Խոսրովիդխտոյ` զՏրդատ եւ զքոյրն իւր եւ (ԱԲԳԴ) զգանձս եւ զկումաշս թագաւորացն Արշակունեաց զահէ Արտաշրի` որդոյն Սասանայ. եւ ի գալն Տրդատայ թագաւորին փառօք ելանէր ընդ առաջ նորա:

Եւ գետն Եփրատ յԵկեղեաց գաւառին է, այլ այս` ճշմարիտ Եփրատ (ԵՁ), եւ մի ակն յԱրզրում է եւ Բ. (2) ակն ի յԱրճէշ է (ԱԲԳԴ), որ ի սուրբ Ոսկենիցն ելանէ եւ անցանէ ընդ Տարօն եւ գնայ ընդ Ասորեստան:

Արածանի գետն Եփրատ է:

Սեւաստ Սեբաստիա է, ուր կան սուրբ Քառասունքն եւ գետն Ալիս: Անդ է մարմին Պետրոս Գետադարձին (Ա):

Մաժակ քաղաքն եւ Կապադովկիա եւ Գամրաց տունն Բարսեղ Կեսարացուն քաղաքն է, որ ասի Կեսարիա (ԲԳԴԵՁ), որ այժմ ասի Ղայիսարի (Ա), ուստի էին սուրբն Գէորգ եւ սուրբն Սարգիս` նահատակքն Քրիստոսի. եւ սա կոչի Առաջին Հայք, զի ի գալն Թադէոսի առաքելոյն զԹէոփիլոս աշակերտն իւր եպիսկոպոս ձեռնադրեաց Առաջին Հայոց, եւ վասն այն պատճառին անդ գնաց Լուսաւորիչն Հայոց (ԳԴ) եւ էառ զձեռնադրութիւն իբր յիւրմէ առաքելոյ(ն): Եւ այնպէս առնէին Հայք մինչ ի ժողովն Քաղկեդոնի: Այս այն Թէոփիլոսն է որ ի Ղուկաս աւետարանչէն խնդրեաց զԱւետարանն եւ զԳործս Առաքելոցն, եւ նա ելից զհայցուածս նորա եւ գրեաց զԱւետարանն եւ զԳործս Առաքելոցն (ԱԳ), որպէս ասէ. Կարգաւ գրել քեզ, քաջդ Թէոփիլէ. եւ անդէն եբեր Լուսաւորիչն զնշխարսն սուրբ Կարապետին եւ զԱթանագինեայ հայրապետին, եւ հանգոյց ի Տարօն. եւ պարգեւեալ նմա ի Ղեւոնդիէ պատրիարգէն եւ Բ (2) ճգնաւորն Անտոն եւ Կրօնիդէս ընդ Լուսաւորչին` ուսուցիչ ճիւաղաբարոյ ազգին Հայոց:

Կիլիկէ, որ է Սիս, ի մէջ կայ Ասորոց եւ Գամրաց: Ունի գաւառս, քաղաքս եւ աւանս եւ բերդս բազումս, զբերդ Կօպիտառոյ Եւ զԲարձրաբերդն մօտ ի Մոլեւոն (ԳԴԵՁ) եւ զԼեւոն բերդ եւ զՎահկայ (Բ) եւ զԾովք բերդ (ԱԲԳԴ) եւ զվանորայս զԴրազարկ, զԱրքակաղնին, զՍկեւռի (ԱԲԳԴ) եւ զԳռներու սուրբ ուխտն եւ այլ բազում վանորայս: Եւ զմայրաքաղաքս ունի զՏարսուս որ է Սիս (ԳԴԵՁ) եւ բերդս Լամբրոն եւ սուրբ ուխտս Կայծախօսն (Բ) եւ զՄարաշ, եւ այլ բազումք:

Այս են աշխարհն եւ գաւառքն Հայոց, զոր փոքր ի շատէ գրեցաք (ԱԲԳԴ):