Եօթը տարեկան էի, երբ տունէն փոխադրուեցանք։ Հայրս վարձեր էր նոյն թաղին մէջ աւելի ընդարձակ տուն մը, որ ունէր տասնըչորս սենեակ, ընդարձակ պարտէզ դարատափերով եւ երկու բակ։

Հայրս իր բնաւորութեամբ չէր կրնար համակերպիլ միջակ եւ համեստ կեանքի։ Ան չափազանց լաւատես էր եւ ձգտում ունէր ամէն ինչ մեծ տեսնելու. իր ծրագիրները, որոնք բաւականին հարուստ երեւակայութեան արդիւնքներ էին, համապատասխան չէին իր նիւթական միջոցներուն։ Հօրս այդ տրամադրութիւնը մեծ դժուարութիւններու կը մատնէր զինքը, բայց անիկա ընկճուող մարդ չէր։

Այդ միջոցին իր արհեստանոցը բաւականին հասոյթ կը բերէր լայնօրէն ապրելու համար, եւ մօրաքոյրերս համաձայներ էին տան վարձքը վճարել իրենց աշխատանքի արդիւնքով։

Անմիջապէս որ փոխադրուեցանք նոր տունը, հայրս կահաւորել տուաւ իր ճաշակին համաձայն եւ սկսանք ապրիլ լայն եւ ուրախ կեանքով։ Ազգականներ եւ բարեկամներ կու գային, օրերով հիւր կը մնային։ Հայրս կ’երթար շուկայ եւ կը ղրկէր ոչ նուազ քան կէս ոչխար, ազնիւ տեսակի ձուկեր, զանազան բանջարեղէններ եւ միրգեր։ Երբ անգամ մը տունը կը լեցուէր բարիքներով, հակառակ որ բազմանդամ ընտանիք էինք, հայրս կը համարէր որ լաւագոյն է մարդիկ հրաւիրել, որպէսզի օրը ուրախ անցնի։

Ժրաջան մօրաքոյրերս եւ հայրս ինքը ամբողջ շաբաթը չարաչար կ’աշխատէին եւ Կիրակի ու տօն օրերը կը մսխէին ոչ միայն իրենց վաստակը, այլեւ աւելին։ Պարտքերը կը դիզուէին վաճառողներուն մօտ եւ երբեմն հայրս հարկադրուած կ’ըլլար վաշխով դրամ փոխ առնելու, քիչ մը «ոսկեզօծելու» համար կացութիւնը։

Այդ շրջանին, ամէն տարի գարնան կ’երթայինք Ալեմտաղի, զբօսնելու։ Հայրս կը վարձէր երկու սայլ, որոնց վրայ կը սարքէին հովանիներ։ Սայլերու մէջ կը զետեղէին անկողիններ, բարձեր, ծածկոցներ եւ ետեւները կը կապէին մեծ սակառներ, լիքը ամէն տեսակ ուտելիքներով։ Յետոյ, մեծ ու պզտիկ, բարեկամներով եւ երբեմն դրացիներով կը տեղաւորուէինք սայլերուն մէջ եւ իրիկնամուտին ճամբայ կ’ելլէինք։

Եզերու լծուած սայլերը կը յառաջանային կռնչելով Սկիւտարի փողոցներէն։ Տղամարդիկ քալելով կ’երթային մինչեւ Բոստա եոլու եւ այնտեղ կը միանային մեզի եւ կը շարունակէին քալել սայլերու երկու կողմերէն։ Կ’անցնէինք Թոփհանէ օղլուի պողոտայէն, կը հասնէինք Սարը Խայա (դեղին ժայռ), ուրկէ յետոյ դուրս կ’ելլէինք քաղաքէն, Քիւչիւք Չամլըճայի ստորոտէն դառնալով, եւ կը մտնէինք Եալընըզ Սեւլի օվասին (առանձին նոճիի հովիտը)։

Ընդհանրապէս կ’ընտրէինք լուսնակ գիշեր։ Փոքր քոյրս վաղուց քնացած կ’ըլլար մօրը գիրկը, բայց ես աչքերս չորս բացած կը դիտէի շուրջս եւ աւելի ճիշդ ներուժօրէն կ’ապրէի ամէն մէկ րոպէն։ Հովիտէն անդին կ’երեւէին Ղայըշ տաղկի լեռներուն կոհակաւորումները։ Լուսնի լոյսին տակ հովիտը կը պարզուէր մեր առաջ սատափային ցոլքերով։ Մեզ հետ կ’ըլլային անվրէպ երգող մարդիկ եւ նուագածուներ։ Սայլերու կռինչին եւ եզերու վիզէն կախուած բոժոժներու հնչիւններուն կը միանային անոնց սիրատարփ եւ տխուր երգերը։ Այդ մարդոց հառաչագին երգը լսելով ինձ կը թուէր թէ անձնական տառապանք մը կ’արտայայտեն, մանաւանդ երբ յաճախ իրենց երգը կ’ընդհատէին եւ կը կոչէին.

– Ամա՜ն... ամա՜ն...

Եթէ Տիգրան մօրեղբայրս մեզ հետ ըլլար, կը խնդրէին որ երգէ եւ ան իր բանաստեղծութիւնները կ’երգէր, երբեմն յանպատրաստից, ներշնչուելով տեղէն կամ մեր կացութենէն։ Բայց ես անհամբեր կը սպասէի այն րոպէին, երբ Երանիկ մօրաքոյրէս պիտի խնդրէին որ Մեմոն երգէ։ Սա ժողովրդական հովուերգութիւն մըն էր բազմատեսակ տարբերակներով։ Ամէն մէկը իր Մեմոն ունէր։ Երանիկ մօրաքոյրս իւրայատուկ Մեմօ մը կ’երգէր։ Ան կը դժկամակէր սկսիլ, նազ կ’ընէր, կը մերժէր։ Այն ատեն երկու սայլերէն կին ու տղամարդ միաբերան կը սկսէին։

Շու գարշըքի տաղլարտա գոյուն էօլմիւշ,

Աման Մեմօ՜, ճանըմ Մեմօ՜, տերտլի Մեմօ, հէ՜յ [1]

Անգամ մը որ Երանիկ մօրաքոյրս ձայնը կը խառնէր ամենուն երգին, միւսները հետզհետէ կը լռէին եւ մօրաքոյրս ինքնիրենը կը շարունակէր մինչեւ վերջը իր ինքնուրոյն Մեմոն։

Այդ երգը խորապէս կ’ազդէր ամենուն վրայ։ Մարդիկ կը դառնային ինքնամփոփ ու լռին եւ յանկարծ մէկ-մէկ կը հառաչէին արձագանգ տալով ներքին յոյզերու։

Ու սայլերը դալար ոստերով զարդարուած դանդաղօրէն եւ կռնչելով կը յառաջանային Եալընըզ Սեւլի օվասըէն։ Այս այն ճամբան էր ուրկէ մեծ հայրերս առաջնորդած էին իրենց կարաւանները։ Տիգրան մօրեղբայրս կը յիշէր եւ կը գոչէր.

– Վա՜յ Շիրին, վա՜յ Ֆարհատ...

Օղիի շիշը կ’անցնէր ձեռքէ ձեռք եւ տղամարդիկ կը խմէին «զեման»-ի [2] ցաւերը մոռնալու համար։

Երբեմն ալ հակառակ ուղղութեամբ եկող գիւղացիներ, որ հեռաւոր գիւղերէ կաթնամթերք կը տանէին քաղաք ձիու կամ էշի վրայ բեռցուցած եւ իրենք հետիոտն, հանդիպելով մեր սայլերուն կանգ կ’առնէին եւ կը բարեւէին.

– Մերհապա՜...

– Ուղուր օլա՜, կը պատասխանէին տղամարդիկ։

Հակառակ, սակայն, արթուն մնալու ցանկութեանս, գլուխս կը դնէի բարձի մը եւ կը քնանայի։ Այգուն առաջին պահուն աչքերս կը բացուէին։

Մեր դիմացը կը խտանային Ալեմտաղիի անտառները։ Սայլերը կամաց-կամաց կը մօտենային եւ կանգ կ’առնէին անտառի մուտքին, Խոռու Պաչը կոչուած տեղը։ Կ’իջնէինք սայլերէն եւ կը նախաճաշէինք։ Հայրս շերտ-շերտ կը կտրէր տապկած միսը եւ կը բաժնէր մեզ առատութեամբ։ Դուրս բերել կու տար սակառներէն տեսակ-տեսակ աղանդերներ եւ իր ամբողջ հաճոյքը ան էր որ ամէնքը լիանան, գոհ եւ ուրախ ըլլան եւ այդ էր իր երջանկութիւնը...

Անտառը իր զով եւ թանձր բուրմունքով, իր մթին կամարներով, իր անհամար շշուկներով, իր բզէզներով եւ խորհրդաւոր ու վայրի կեանքով ինձ կը հրապուրէր եւ կը գրաւէր։ Կ’ուզէի երթալ մոլորիլ անոր արահետներուն մէջ եւ քանի ինձ զգուշացնէին պատմելով օձի եւ գայլի սարսափելի պատմութիւններ, այնքան կը հրապուրուէի. կը վախնայի եւ կը սիրէի վախնալ եւ հաճոյքով անձնատուր կ’ըլլայի այն սարսուռին, որ չէի գիտեր թէ անտառային զովութեան հետեւա՞նքն էր, թէ անորոշ սարսափին։

Բայց արեւը դեռ չբարձրացած կը մտնէինք սայլերը եւ սայլապաններու ծանօթ ճամբաներէ կը մխրճուէինք անտառի մէջ։

Ընդհանրապէս առաջին օրը կ’անցնէինք Դաշտելէն. ոչխար մը կը խորովէինք եւ գիշերը բացօթեայ, փսիաթներու վրայ անցընելէ ետք, հետեւեալ օրը կ’երթայինք Էլմալը, ուրկէ յետոյ կը վերադառնայինք Սկիւտար։

Անգամ մը Ալեմտաղի մեր ճամբորդութեան ընկերացան երկու դեռահաս պատանիներ, 13-14 տարեկան, որոնք Պէրպէրեան վարժարանի աշակերտներ էին։ Անոնցմէ մէն էր Թէոդիկ Լապճինճեան եւ միւսը՝ Տիրան Չրաքեան։ Դաշտելէն, գետինը փռուած փսիաթներու վրայ ընկողմանած արտասանեցին Պէշիկթաշլեանի եւ Դուրեանի ոտանաւորներ։ Ես անյագ հետաքրքրութեամբ կը լսէի եւ խօսքեր, երբեմն բառեր ինձ անսահման հուզմունք կը պատճառէին։ Հայրս երկու անգամ կրկնել տուաւ Պէշիկթաշլեանի «Եղբայր եմք մենք»ը եւ յետոյ այդ պատանիներուն խօսեցաւ բանաստեղծութեան իմաստի մասին եւ բացատրեց հայ Պատրիարքարանի կատարած հալածանքները կաթոլիկ հայերուն դէմ։ Ես դեռ այն ատեն շատ բան չէի հասկնար այդ խօսքերէն, բայց կը յիշեմ որ հօրս խիստ քննադատութիւնները մեր «սեւագլուխներու մասին» ինձ ներշնչեց տեսակ մը հպարտութիւն հօրս արդարամտութեան համար։

Տասնեակ տարիներ, ամէն գարնան կը կատարէինք այդ ճամբորդութիւնը։ Տարուէ տարի հօրս նիւթական վիճակը վատթարացաւ։ Նեղ օրերը բազմացան եւ լայն օրերը դարձան հազուադէպ։ Տան վարձքը չէինք կրնար վճարել, զանազան պարտատէրներ դուռը ձեռք կ’առնէին, բայց հայրս նոր պարտք կ’ընէր, ծանօթ, անծանօթ կը հրաւիրէր եւ կ’երթայինք Ալեմտաղի։