Պատմագրութիւն

Կատարած աշխարհի մերձեալ է` վասն այնորիկ կարապետք նեռինն երեւին ՚ի տեղիս տեղիս, եւ ծանուցանեն մեզ զգալուստ նորա: Որպէս յայտ է տեսանել յայսմ ժամանակի` որ եղեւ: Քանզի այր մի ազգաւ Աղուան, որ այժմ ասեն Ուտի, ՚ի Գանձակ քաղաքէ Աղուանից, որ գնացեալ ՚ի սուրբ ուխտն Գանձասար, որ է Կաթուղիկոսարան Աղուանից, եւ յարեցաւ առ Կաթուղիկոսն Յովհաննէս. եւ ուսեալ սաղմոս եւ գիր, եւ արարին զնա Աւագ-Սարկաւագ. եւ ետուն փիլոն եւ վեղար. եւ էր ճարտար ՚ի լրբութիւնս եւ ՚ի խօսս անզգամս եւ անպատշաճս: Եւ առաքեաց զնա Կաթուղիկոսն ՚ի յերկիրն վասն պիտոյից Վանիցն: Իսկ նա գնացեալ ձեւացոյց զինքն վարդապետ, եւ քարոզէր թիւր եւ անուղիղ հայհոյանս եւ չարաբանութիւնս: Եւ լցոյց զերկիրն ամենայն խաբէութեամբ` եւ պատիր բանիւք. վասնորոյ եկին եւ գանկատեցին զնմանէ Կաթուղիկոսին: Եւ Կաթուղիկոսն առաքեաց եւ բերին զնա ՚ի վանքն. եւ բարկացեալ Կաթուղիկոսն` էառ զփիլոնն եւ զվեղարն, եւ ասէ` ո'չ պաշտել զսարկաւագութիւնդ, այլ որպէս անուսումն Մուղտեսի` կացցես ՚ի վանս, եւ ծառայ միաբանիցս: Իսկ նա ասէ, որովհետեւ առեր զկարգս, գերծ եւ զմորուսս եւ զգանգուրս, զի ամօթ լիցի ինձ, եւ ո'չ ելից արտաքս ՚ի վանացս: Ասէ Կաթուղիկոսն, բաւական է քեզ գարշութիւն երեսաց քոց` ամօթ քեզ: Քանզի էր տեսլեամբն դժնեայ, խաժակն եւ խոր երկայնաքիթ եւ սուր, ծակծակերես եւ պեպենոտ, շեկագոյն եւ պակասամօրուս, մեծատամն եւ նոսր, կարճահասակ եւ սրագլուխ, լի ամենայն աղտեղութեամբ, եւ արագախօս եւ ճարտարալեզու, փոյթ ՚ի բամբասանս, եւ արագ ՚ի չարութիւնս: Եւ վասն այսքան աղտեղի կերպարանացս` ծիծաղէին զնա` տեսանօղքն, եւ այպն առնէին: Վասնորոյ չարացաւ նա քան զսատանայ ՚ի լսելն անարգանս իւր, եւ կամէր արկանել յորոգայթ զԿաթուղիկոսն. վասնորոյ ասէր գերծել զգլուխն եւ զմորուսն. եւ ո'չ եղեւ զոր խորհէրն. վասնորոյ ինքն` որ բնաւորեալ ունէր զչարութիւնն, եւ գանձեալ էր ՚ի մտի իւրում` զանզգամութիւն, գաղտ ելեալ ՚ի վանացն, եւ գնաց ՚ի Գանձակ քաղաք, եւ եգերծ զերեսն եւ զգլուխն. եւ գնացեալ առ իշխանն Դաւութ խան, - այս` ա'յն Դաւութ խանն է, զոր յառաջն յիշեցաք` թէ` ապստամբեցաւ, եւ գնաց վեց արամբ առ Օսմանցիս, - եւ գանկատեաց նմա, թէ` քարոզեցի զՄահմէտ ճշմարիտ մարգարէ գոլ, յայսմ պատճառէ այսպէս խայտառակ արար զիս Կաթուղիկոսն, եւ էառ զկարգն իմ: Եւ բարկացեալ Խանն` բերին զԿաթուղիկոսն, եւ էառ ՚ի նմանէ բազում տուգանս, եւ ասէ, տո'ւր դմա զկարգ իւր` եւ գիր քարոզելոյ: Եւ յահէ Խանին ետ ՚ի նա` զոր ինչ կամէրն. եւ ՚ի Խանէն եւս էառ հրաման: Եւ ելեալ քարոզէր զարտուղի: Եւ եղեւ թշնամի աբեղայից. եւ ուր տեսանէր աբեղայ, մերկացուցանէր, եւ բրածեծ առնէր: Եւ ասէր ցժողովուրդն, ո'վ ոք աբեղայի տայ ի'նչ, ինքն ՚ի դժողքն իջանէ: Քանզի ո'չ է արժանի աբեղայն առնել պատարագ. վասնզի շնացողք են եւ պիղծ: Այլ երիցուն արժան է առնել պատարագ, զի սուրբ ամուսնաւ կայ. եւ այլ այսպիսի խաբեբայ բանիւ պատրեաց զաշխարհն Աղուանից: Եւ եկեալ յարեցան ՚ի նա մարդիկ աւելի քան զՇ [500]. ո'չ միայն գռեհիկ աշխարհականք եւ ռամիկք, այլ եւ տգէտք երիցունք, եւ փարթամ եւ մեծազգի մարդիկք: Եւ ՚ի նոցանէ ընտրեաց ԲԺ [12] կտրիճեւ զօրեղ մարդիկք, եւ ետ ՚ի ձեռս նոցա լախտ` որ է թօփուզ, եւ կապեաց թուրս զմէջօքն նոցա, եւ անուանեաց զնոսա` առաքեալս. եւ հրամայէր նոցա առնել` զոր ինչ ինքն կամէր. թէ' ծեծէր, թէ' կալանս առնէր, նոքօք առնէր զամենայն: Եւ կեղծաւորեալ ո'չ առնոյր ինչ յումեքէ, այլ ձեռամբ ԲԺ[12]իցն առնոյր եւ բաժանէր Շ[500]իցն` եւ ասէր, Քրիստոսի աշակերտացն չէ' պիտոյ ստանալ ոսկի կամ արծաթ, եւ կամ զգենուլ հանդերձս ազնիւս, այլ մազ եւ շալ պիտոյ է նոցա զգենուլ: Եւ ինքն զգեցեալ էր զմազեղէնս. եւ ՚ի սիրտ մազեղէնին հաստատեալ էր երկուս բեւեռս երկաթեայ` հնարիւք, եւ ցուցանէր ամենեցուն ասելով, այսպէս արժան է զգենուլ աբեղայիցն: Եւ այսպէս տարածեցաւ խաբեբայ անուն նորա ՚ի մէջ Տաճկաց եւ Քրիստոնէից, որ եւ Տաճիկ կոչէին նմա Մեխլու բաբայ, եւ Հայք Մեխլու վարդապետ: Եւ ելեալ յաշխարհէն Աղուանից` բազմութեամբն գայ ՚ի գաւառն Գեղամայ. եւ կապեալ ունէր Ե [5] աբեղայ, եւ միոյն անուն էր Միքայէլ, որ էր ՚ի գեղջէն Քանաքեռոյ: Իսկ երէց մի Յովհաննէս անուն` ՚ի գիւղաքաղաքէն Կարբւոյ, պատահի նմա ՚ի Գեղարքունի, եւ ընդ նմին գայ մինչեւ ՚ի Կոտես գաւառ. նոքա պատմեցին ինձ զայս ամենայն: Եւ եկեալ Մեխլուն ՚ի գիւղն Նորք, եւ հայի ընդ բերդն Երեւանայ. եւ տարածեալ զձեռս իւր որպէս թռչուն, եւ շարժէր. Ասէ Յովհաննէս երէցն, զի՞նչ առնես վարդապետ: Ասէ Մեխլուն, կամիմ թռչել մինչեւ ՚ի բերդն: Իսկ երէցն կալեալ զձեռն նորա` ասէ, կամիս խայտառակ լինիլ որպէս նեռն. եւ զի՞արդ կարիցես թռչել, զի դու մարդ ես, դադարեա' ՚ի կախարդասարաս գործոյդ, արձակեա' եւ զաբեղայսդ, զի մի'գուցէ լուիցէ Խանն, եւ զքեզ չարամահ սպանցէ: Եւ լուեալ զբանս իրիցուն` արձակեաց զաբեղայսն, եւ ուղղեցաւ դէպ ՚ի բերդն: Իսկ Ամիրգունայ Խանն ելեալ ՚ի բերդէն` երթայր ՚ի զնին. եւ հայեցեալ տեսանէ զբանակն. եւ զարհուրեալ հարցանէ, ո'հ զի՞նչ է գումարն այն: Ասեն, նա է Մեխլու բաբայն, զոր պատմէին. եւ ապա դարձաւ Խանն` եւ եմուտ ՚ի բերդն: Եկն եւ Մեխլուն, եւ նա եւս եմուտ ՚ի բերդն` բազմութեամբն իւրով, եւ գնաց եկաց առաջի Խանին: Էր անդ Խանն եւ Աւետիս Կաթուղիկոսն եւ Բ [2] Եպիսկոպոս ընդ նմա: Եհարց Խանն` եւ ասէ ցՄեխլուն, ի՞նչ մարդ ես, ուստի՞ գաս, կամ ո՞ւր գնաս: Ասէ Մեխլուն, սեւագլուխ եմ աղօթող վասն կենաց քոց: Եւ Խանն ձգեալ զձեռն դէպ ՚ի Կաթուղիկոսն, եւ ասէ, սոքա բաւական են աղօթող վասն իմ. եւ դւ ե'րթ` աղօթեա' վասն Դաւութ Խանին: Եւ ասէ Խանն, ընդէ՞ր ես ծածկեալ զերեսդ. քանզի զվերջ վեղարին կախեալ էր զերեսօքն. ասէ, ո'չ եմ արժանի տեսանել զերկինս: Եւ խանն ծայրիւ փայտին` որ ՚ի ձեռին ունէր, բարձրացոյց զքօղն, եւ ետես զերեսն նորա, զի գարշ էր, ասէ, նալլաթ սուռուքունայ - սուրաթ անա, վասն աղտեղի պատկերիդ ծածկեալ ես, զի մի' ոք տեսցէ զնակբաթ դէմս քո, եւ երախտիս բառնաս ՚ի վերայ երկնի: Ասէ դարձեալ Խանն, զի՞նչ է լաշկարդ այդ, ո՞ւր գնաս դոքօք ՚ի պատերազմ, ՚ի Վա՞ն` թէ յԱրզրում: Ասէ Մեխլուն, ո'չ ուրեք գնամ. այլ զի ես քարոզեմ զճշմարտութիւն, վասն այնորիկ շրջին դոքա ընդ իս: Ասէ Խանն, արդ քարոզեա' եւ սոցա` որք աստ են: Եւ ունէր գիրք մի ժողովածու եւ նովաւ ասէր` զի'նչ որ ասէր: Եւ բացեալ զգիրքն` եւ ասէ, սա գրեալ է վասն սեւագլխոց. զի ասէ, մի' ստանայք` մի' ոսկի եւ մի' արծաթ եւլն: Եւ էր անդ Գառնեցի մի` որ թողեալ էր Աբեղայութիւնն, եւ եղեալ էր զինուոր, որոյ անունն էր Զաքար-Բէկ, նմա ասաց Խանն` թէ` դու թարգմանեա' զասացեալն դոցա. եւ զոր ինչ ասաց Մեխլուն` Զաքար-Բէկն յետ պատմեաց: Ասաց Խանն ցԿաթուղիկոսն, դու եւս ասա' զքոյդ: Եւ էր առ Կաթուղիկոսն աւետարան մի, որ ասէին Զրեհաւոր, եւ բացեալ զայն` որ ասէ, «յարիցեն սուտ Քրիստոս, եւ սուտ մարգարէքե եւլն: Նաեւ զայն եւս` թէ` «զգոյշ լերո'ւք, որք գան առ ձեզ հանդերձիւք ոչխարաց, եւ ՚ի ներքուստ գայլք են յափշտակողքե: Զայն եւս թարգմանեաց Զաքար Բէկն: Եւ ապա ասաց Խանն, այս ճշմարիտ է, եւ դու հարամզատայ ես. վասն այն ես զգեցեալ զայդ հանդերձ. զի պատրես զանմեղ քրիստոնեայս: Եւ հրամայեաց արկանել զնա ՚ի հաւուզն եւ խեղդել ՚ի ջուրն. եւ որքա'ն հանէր զգլուխն ՚ի ջրոյն, եւ սպասաւորք Խանին կոխէին ՚ի ջուրն: Եւ հրամայեաց Խանն կողոպտել զԲԺսն[12] նորա` իբրեւ ՚ի մօրէ մերկացուցանել` Բ [2] Տաճկի եւ Ա [1] Հայի ՚ի հեծելոց նորա կողոպտել. եւ աղերսանօք Կաթուղիկոսին հանին զնա ՚ի ջրոյն. եւ կարգեցին զինուորս, զի յերկրէն Երեւանայ հեռացուսցեն զնա. եւ հանեալ ՚ի բերդէն, առեալ տանէին զնա դէպ ՚ի Քանաքեռ. եւ տգէտ ռամիկքն Քանաքեռոյ` յորժամ լուան զգալուստ նորա, գրոհ տուեալ ելին ընդ առաջ նորա` մինչեւ տնարգել աղջկունքն եւս գնային ՚ի տես կախարդին այնորիկ. որք երթեալ քսէին զստորոտ հանդերձի նորա յերեսս իւրեանց: Եւ բազում ողջագուրելով ընդունէին զնա: Եւ էր այրի պառաւ մի, զոր ասէին Եղիայի կին, սնուցեալ էր որթ մի կովու: Նոյն պառաւն` ընդ որ գնայր, եւ որթն եւս գնայր ընդ բազմութեան` որք գնային ՚ի տես կախարդին. գնաց եւ պառաւն այն, եւ որթն որ սնուցեալ էր, ցցեալ զձետն` աղաղակելով գնայր զկնի պառաւին: Եւ տեսեալ արբանեկաց կախարդին` կալան զորթն, եւ ասէին, մատաղ է եկեալ վարդապետին: Իսկ պառաւն լայր եւ ասէր, իմ է որթդ այդ, եւ ո'չ է մատաղ, վասն Աստուծոյ թողէ'ք զորթս իմ: Եւ ո'չ լւան նմա, այլ զենին զորթն, եւ մասն մասն բաժանեցին, մինչեւ եւ կաշին եւ զապաւառն եւս բաժանեցին` որպէս օրհնութիւն: Եւ առեալ զկախարդն բերին ՚ի Քանաքեռ, եւ տարան ՚ի ներքի եկեղեցին: Եւ ՚ի չբաւել տեղոյն, ելեալ նստաւ ՚ի վերայ սեղանին. եւ զոտսն կախեալ ՚ի վայր` եւ ղօղանջէր դէպ յաբեղայսն` եւ ասէր, ո'վ ոք` որ սպանանէ աբեղայ մի, այլ ո'չ գոյ հարցումն մեղաց նորա, այլ երթայ յարքայութիւնն Աստուծոյ: Այր մի ՚ի նոյն գեղջէն Քանաքեռոյ, որ ասէին Թութակենց Յակովբ. այս Յակովբս գնացեալ խոստովանի նմա, եւ խնդրէ ապաշխարութիւն. եւ նա ասէ, ե'րթ սպա'ն աբեղայ մի. եւ բե'ր ՚ի մսոյն եւ յարենէն, զի կերայց զմիսն` եւ արբից զարիւնն, եւ արարից պատարագ, եւ զքառասնամեայ մեռեալն յարուցից, յայնժամ լիցի թողութիւն մեղաց քոց: Եւ հաւատացեալ յիմարն այն, եւ ՚ի նոյն գիշերին գնացեալ ՚ի դուռն վանիցն` եւ սպասէր` զի թերեւս ելցէ Միքայէլ Աբեղայն. այս այն Միքայէլն է` զոր ՚ի մէջ ճառիս յիշեցաք. զի նա էր փոքր քան զայլսն: Եւ տեսանէ` զի ահա եկն Փիլիպպոս Եպիսկոպոսն. եւ այրն Յակովբ յարեաւ ՚ի վերայ նորա, եւ կառկարեաց զնաճախն ՚ի վերայ գլխոյ Եպիսկոպոսին: Եւ ասէ Եպիսկոպոսն, գժուեցա՞ր Յակովբ: Եւ ասէ Յակովբն, մեղայ քեզ` Տէր Փիլիպպոս. զի ես կարծեցի` եթէ Միրանն ես. զի առաջին անունն Միքայէլին` Միրան էր: Եւ պատմեաց նմա Յակովբն զամենայն: Իսկ Եպիսկոպոսն խրատեաց զնա` եւ ասէ, նա ո'չ պատարագօղ է եւ ո'չ մեռեալ յարուցանօղ. այլ ա'յս է, զի զքեզ մարդասպանս առնէ` եւ արեան տէր: Եւ գնաց ել Յակովբն` ո~հ եւ աւա'ղ կարդալով ինքեան: Եւ էր անդ ՚ի Քանաքեռ եւ Կաթուղիկոսն եւ զինուորք Խանին. զոր լուեալ զայս, եւ հանեալ վարեցին զնա մինչեւ ՚ի Նիգ գաւառ. եւ գնաց մինչեւ ցԱրզրում. եւ ասէր, գնամ յԵրուսաղէմ: Եւ էր յԱրզրում Կեղացի Պօղոս վարդապետն. եւ աստի գրեցին առ նա` վասն նորա չարութեան. եւ նա կալեալ զնա` էառ զվեղարն եւ զփիլոնն, եւ պատուիրեաց ուխտաւորացն Երուսաղէմի ո'չ ընդունել զնա ընդ ինքեանս: Եւ նա այնպէս կորեաւ եւ բարձաւ ՚ի միջոյ` ընկալեալ զյաւիտենական կորուստն: Եւ յետ կորստեան նորա համբաւեցին արբանեակք նորին` թէ Ամիրգունայ խանն ճիպոտաւ մի էզարկ վարդապետին. յայնժամ թիւրեցաւ երես խանին, եւ թուլացան ձեռքն. դեռ եւս ասեն մինչեւ ցայսօր: