Պատմագրութիւն

Մոռացումն եղեւ, զի ՚ի կարգս Շահ-Աբասին գտեալ էաք. յետոյ գտաք` եւ եդաք աստ: Քանզի թագաւորն Աբաս կարի սիրէր զպատմութիւնս, զհակաճառութիւնս, զկատակս, եւ զծաղրս, զքննութիւնս հաւատոյ, եւ զխօսակցութիւնս: Յաւուր միում ժողովեալ էին առ նա ամենայն աւագանին, եւ խօսէին վասն հաւատոյ, եւ լեզուաց քաղցրութեան եւ փարթամութեան: Եւ վասն առաջին լեզուին, որ տուաւ Ադամայ, ոմանք ասացին` Հրէից լեզուն գոլ առաջին. ոմանք` Եթովպացւոցն, ոմանք` այս, եւ ոմանք` այն: Իսկ Շահն ո'չ հաւանեցաւ ասացելոց միում ՚ի նոցանէ: Այլ հրամայեաց Լալա-բէկ իշխանին` եւ ասէ, տե'ս` թէ` ո՞րքան ազգի լեզու գտանի յաշխարհիս Ասպահանու. դու ժողովեա' յամենայն ազգաց ստնդիաց մանկունս` արու եւ էգ, որ չեւ իցեն արձակեալ լեզուս իւրեանց, եւ լի'ց ՚ի տուն մի արձակ եւ մեծ. ՚ի գիշերին վառեա' զճրագ. եթէ ցրտասցի, լո'յց խարոյկ, եւ մարց նոցա պատուիրեա' բնաւ ո'չ խօսիլ եւ ժպտալ. այլ զսպել եւ մաքրել, դիեցուցանել, եւ լոգացուցանել առանց խօսելոյ, եւ ո'չ դնել յօրօրոց եւ ո'չ ՚ի ճոճ, այլ ՚ի յերկրի ՚ի մահիճ. եւ զծախսն յարքունուստ եղիցի մարց եւ տղայոցն. ՚ի գիշերի ննջեսցեն մարքն առ մանկունս, եւ ՚ի տունջեան կացցեն յայլում տան. եւ կացուսցեն Բ [2] ներքինիս պահապան նոցա. զի թէ ոք լացցէ, նոքա ազդ առնիցեն մարցն նոցա` լռելեայն, զի եկեալ դարմանեսցեն տղայսն: Զայս պատուիրեաց առնել. եւ ասէ, տեսցո'ւք` զի'նչ լեզու արձակեն նոքա, ա'յն է լեզուն` որ տուաւ Ադամայ: Իսկ իշխանն Լալա-բէկ արար զհրամանն: Եւ զարդարեաց զտուն մի բացագոյն ՚ի շինութենէ, զի մի' լուիցեն զձայնս երգոց եւ գուսանաց: Եւ ժողովեաց մանկունս ՚ի Ի [20] ազգաց, որք գտան յԱսպահան. որք են ՚ի քրիստոնէից Է [7] ազգ, եւ յայլ ազգաց ԺԳ [13]: Նախ ՚ի քրիստոնէիցն` այսոքիկ են, Հայ, Յոյն, Լատին, Ասորի, Վիր, Աղուան, Բոշայ: Եւ յայլ ազգաց Ժ [10] ազգ, որք էին Տաճիկ, Պարսիկ, Վլաթ, Գեաւռ, Մար, Լօռ, Լակզի, Օզբէկ, Ջաղաթայ, Դիլաք, Հրեայ, Հնդիկ, Եթովպացի: [Յ]Այսքան ազգաց ժողովեաց բազում մանկունսն երկամեան, եւ ելից զտունն` արու եւ էգ: Եւ եթէ ոք մեռանէր ՚ի նոցանէ, բերէին փոխանակ նորա այլս: Եւ յետ տարւոյ միոյ արձակեցին լեզուս յօդաւորս. եւ ահա' եւ ո'չ մի էր լեզուացն, այլ խժական, եւ բեկբեկ. եւ գային բազումք անմռունչ` եւ լսէին զխօսս նոցա, եւ ո'չ իմանային. կռուէին, խաղային, ծիծաղէին, լային: Եւ յորժամ մարք նոցա մտանէին առ նոսա, եւ նոքա գային եւ խուճապէին զմարբքն, եւ մորմոքէին: Իսկ Շահն եւս եկն եւ ետես զխժական խօսս նոցա. եւ հրամայեաց սփռել չամիչ. եւ նոքա թափեցան ՚ի վերայ ճուալով եւ ճչալով. եւ ո'չ ոք գիտաց` եթէ զի՞նչ լեզու էր: Եւ ասէ Շահն, կոտորեցէ'ք զդոսա, զի մի' աճեսցի բարբառդ այդ: Բայց Լալա-բէկն ո'չ եթող կոտորել, եւ ետ ցմարս իւրեանց` եւ ասէ, երթեալ ուսանին զլեզու մօր իւրեանց: Եւ արարին այնպէս, եւ փութով ուսան զհայրենի լեզուն: Զայս պատմեաց Մարկոս վարդապետն Ջուղայեցի, որ էր Առաջնորդ Հաւուց-Թառու, եւ ասէր, ժողովեալ մանկանց մինն` հօրեղբայրն իմ է լեալ: