Պատմագրութիւն

Որպէս բազում անգամ ասացեալ եմ` թէ` մեծ եւ առաջին Շահ-Աբասն քշեաց երկիրս Հայոց, եւ տարեալ բնակեցոյց յաշխարհն Պարսից, նոյնպէս եւ ՚ի Արտաւիլ քաղաքն բնակեցոյց սակաւ քրիստոնեայս, եւ շինեցին փոքրիկ եկեղեցի մի հրամանաւ Շահին` մերձ ՚ի մզկիթն իւրեանց` որ ասեն Շխ-Սաֆի, փայտակերտ ըստ թուականին իւրեանց: Առ սակաւ սակաւ բազմացան քրիստոնեայքն, եւ եկեղեցին փոքր էր եւ ո'չ բաւէր ժողովրդեանն, եւ տառապէին յոյժ: Վասնորոյ խորհեցան` զի զարեւմտեան որմն եկեղեցւոյն քակեսցեն եւ ընդարձակեսցեն փոքր ինչ ըստ բաւականին: Եւ իմացան Մուղրիքն եւ Մուլնայքն, եւ գրոհ տուեալ ժողովեցան, եւ միաբանեալ քակեցին զեկեղեցին ՚ի հիմանց: Եւ քրիստոնեայքն գնացեալ աղաղակ բարձին առ դուռն իշխանին. եւ իշխանն ոչ կարաց խափանել: Եւ ասէ խանն, ահա նոքա արարին ըստ կամաց իւրեանց` եւ ոչ լուան ինձ. վասնորոյ գրեմ ես թուղթ առ Էհտիմալ-Տօլուաթն, եւ դուք գնացէ'ք առ նա. եւ նորին հրամանաւն արզ արարէք Շահին, թերեւս այց լիցի ձեզ: Եւ գրեաց թուղթ կարի օգուտ նոցա: Եւ էր ՚ի քաղաքին երէց մի` լեզւաւ ճարտար եւ ճոռոմաբան, զնա հաստատեցին` զի գնասցէ: Եւ ժողովեցին դրամ բազում` եւ ետուն նմա. եւ առեալ զգիրս խանին` եւ գնաց. եւ եհաս յԱսպահան. եւ գնաց նախ առ Խօճայ Սաֆռազն, զի նա էր աւագ Ջուղայու. եւ նա առեալ տարաւ զնա առ Էհտէմալ-Տօլուաթն` որ ասէին Սարութաղի, եւ ցուցին նմա զթուղթն խանին: Եւ իբրեւ ընթերցաւ` ասէ, երէց դու գրեա' արզ` որպէս եւ գիտես, եւ տո'ւր խօճայիդ ընդ խանին թղթին, եւ յորժամ գնամք առ թագաւորն, անդ տացէ ինձ, եւ ես ցուցից Շահին: Եւ գրեաց արզ լալագին դիմօք, եւ ետ ցխօճայն. եւ ՚ի հպայմանեալ աւուրն ետ Էհտիմալ-Տօլուաթին, եւ նա ետ Շահին զԲ[2] թուղթսն: Եւ աստ տե'ս զողորմութիւնն Աստուծոյ. զի որպէս քաղցրացաւ սիրտն Արտաշէսի առ Մուրթքէ, այսպէս եւ սիրտ թագաւորին Աբասայ ՚ի վերայ երիցուն, եւ ասէ, բերէ'ք առիս զտէր արզիս: Եւ կոչեցին զնա. եւ գնացեալ երիցուն եւ անկեալ ՚ի վերայ երեսաց` եւ առաթուր գնաց եւ համբուրեաց զոտս արքային` եւ յարեաւ: Եւ ասէ արքայն, դո՞ւ ես գրեալ զարզս այս: Ասէ երէցն, այո' տէր իմ արքայ: Ասէ Շահն, ասա' եւ բերանով, զի գիտացից: Եւ նա պատմեաց զամենայն: Եւ Շահն ունկն եդեալ եւ լսէր: Եւ ապա կոչեաց նօտար` եւ ասէ, գրեա' առ խանն եւ առ մօլնայքն Արտաւիլոյ, թէ դուք` որ քակեալ էք աղօթանոցն քրիստոնէից, եւ զյիշատակ հաւոյն իմոյ ջնջեալ էք, վնասդ ձեր մեծ է եւ արժանի մահու. սակայն ներումն լիցի ձեզ յայսմ նուագի, վասնզի ծառայ էք Շխ-Սաֆուն: Այլ հրաման է ՚ի մերոյս թագաւորութենէ, զի դուք ձեզէն եւ ձերով դրամով եւ գործավարօք, արուեստապետօք եւ ծառայիւք` վերակացութեամբն Հայոց` շինել զեկեղեցի նոցա, որպէս եւ ինքեանք կամին, նոյնպէս շինեսցեն եթէ մեծ եւ եթէ փոքր. զի յիշատակ ազգին իմոյ մի' կորիցէ. զի աղօթեսցեն անդ վասն Շխ-օղլոյ օճաղին: Եւ կնքեալ զթուղթն ետ ցերէցն` եւ ասէ, ե'րթ գնա': Եւ ելեալ երէցն յետս յետս գնաց: Իբրեւ հեռացաւ փոքր մի` դարձոյց յետս, եւ ասէ, գիտեմ զի ոչ ունիս ՚ի ճանապարհի հացագին. եւ ասէ ցգանձապետն, տո'ւր դմա ԺԲՌ տիան, զի հացագին արասցէ ինքեան ՚ի ճանապարհի. եւ ասէ, փութա' գնալ: Եւ ելեալ երէցն` եւ գնացեալ յԱրտաւիլ, եւ եցոյց զռաղամն խանին: Եւ իբրեւ ընթերցաւ զռաղամն, ետես` զի սաստիւ էր գրեալ. եւ կոչեաց զշէխսն եւ զմուղրիսն` եւ ասաց զհրաման թագաւորին: Եցոյց եւ զթուղթն Շահի` որ գրեալ էր, թէ` դուք զայդ առնելով թշնամի եղաք Շխ-Սաֆու օճաղին: Եւ իբրեւ լուան զայս, սասանեցան ամենեքեանքն: Վասնորոյ ասացին, հրաման թագաւորին ՚ի վերայ գլխոց մերոց: Եւ իսկոյն կազմեցին զուսուցիչս եւ զորմադիրն եւ գաղիւսարարն, եւ հրամայեցին Հայոց` զի զտեղին չափեսցեն. եւ ապա սկսան դնել ՚ի հիմունս քարինս մեծամեծս եւ անտաշս, եւ ՚ի վերայ նոցա եփեալ կղմինդր. եւ ՚ի բազմութենէ գործաւորաց փութով աւարտեցաւ աղիւսաշէն, հոյակապ եւ գեղեցկայարմար: Եւ եղեւ յորժամ հաստատեցաւ եկեղեցին, կային քահանայք Գ[3]. եւ կացուցին ժամկոչ մի կարի հնարաւոր, որ յամենայն գիշեր երթայր եւ հարկանէր զդրունս եւ զերդս քրիստոնէիցն, զի եկեսցեն յաղօթս: Եւ ՚ի գիշերի միում` որ էր ուրբաթ, եւ մօնլայն ելեալ ՚ի տանիս մզկթին` եւ սալայն գոչէր. եւ ահա շունք քաղաքին ոռնային ընդ նմա. եւ յորժամ լռէր մօլնայն, շունքն եւս լռէին: Եւ յորժամ կոչէր մօլնայն, շունքն եւս ոռնային: Եւ լուեալ ժամկոչն զոռնալն շանց, ասէ ինքն ինքեան, արդ շունքն ոռնան ընդ մօլնայիցն. եւ թէ ես եւս ոռնացից, զի՞նչ վնասիցիմ. եւ սկսաւ բարձր ձայնիւ գոչել, Օրհնեալ է Աստուած. Օրհնեցէ'ք զԱստուած: Եւ լուեալ Մուղրոյն զձայն նորա` լռեաց, եւ գնացեալ եմուտ ՚ի սուգ. եւ եկին աղօթողքն եւ ասեն, ընդէ՞ր խափանեցեր զկանչելդ: Ասէ Մուղրին, կորեաւ հաւատն մեր: Ասեն տաճիկքն, ընդէ՞ր: Ասէ մօլնայն. վասնզի Հայոց բանկղին այնքան բարձր կոչեաց, մինչ զի մերն խափանեաց: Եւ առեալ զմօլայն` եւ գնացեալ առ խանն` եւ աղաղակ բարձին: Իսկ իշխանն ետ կոչել երեքեան զերիցունսն` եւ ասէ ցնոսա, դուք այնքա'ն լրբեցայք` որ զեկեղեցին ձեր տաճկացն ետուք շինել. այժմ զորմէ՞ առիք հրաման ժամ կոչելոյ: Ասեն երիցունքն, մեք չեմք ժամկոչ. եւ ունիմք ծառայ մի` թերեւս նա իցէ ձայնեալ: Հրամայեաց իշխանն` եւ բերին զնա: Եւ խանն (ասէ), դո՞ւ ես աղօթկօչ քաղաքիս: Ասէ ժամկոչն, այո': Ասէ խանն, հրամայեմ` զի արկցեն զքեզ առաջի շանց. զի չարաչար լափեսցին զքեզ: Ասէ ժամկոչն, ընդէ՞ր: Ասէ խանն, ո՞ ետ հրաման քեզ` որ ձայնիւ կոչես` եւ մեր մօլայի ձայնն խափանի: Ասէ ժամհարն, լո'ւր իշխան. ես տեսի մօլայն բանկ տայր, եւ շունք քաղաքիս ոռնային ընդ նմա. եւ յորժամ լռէր մօլայն, լռէին եւ շունքն. եւ յորժամ կոչէր մուղրին, ոռնային եւ շունքն. եւ ես ասացի, արդ շունքն ոռնան, նոցա ոչ գոյ պատիժ եւ ոչ տուգանք. եւ ես եմ մի ՚ի շանց անտի, ես եւս ոռնամ. թէ շանց պատիժ եւ տուգան լիցի, ինձ եւս լիցի: Զայս իբրեւ լուան տաճկունքն` ծիծաղեցան եւ ասեն, դուք ձեզէն զձեզ շուն արարիք. արդ երթեալ ոռնացէք որպէս զշուն: Եւ յայնմ օրէ մինչեւ ցայսօր բարձրաձայն կոչէ ժամկոչն, եւ ձայն նորա անկանի ՚ի մզկիթն` որ ասեն Շխսաֆի, եւ ասեն Հայոց շունքն ոռնան: Արդ մի' ոք համարեսցէ զբանս զայս` մեզ նախատինս եւ անարգանս, այլ պարծանք եւ փառք: Զի ասէ սուրբն Պօղոս, զի թէ' պատճառանօք եւ թէ' ճշմարտութեամբ զՔրիստոս քարոզի: