Պատմագրութիւն

Հարցի ցԱռաքել վարդապետն վասն որդւոցն Վրաց` թէ զի՞նչ եղեն: Եւ ասաց. գիտեմ` զի մնացին աստէն յաշխարհս յայս. բայց ոչ գիտեմ` թէ զի՞նչ եղեն: Այլ զի հայրն իմ Զաքէիս Մկրտիչ` էր յորդւոցն Վրաց, եւ էր կարի ճոռոմաբան եւ ճարտարախօս. ուսեալ էր եւ լեզու Պարսից եւ Գաւրաց. ընթերցեալ էր եւ Սաղմոսն, եւ ՚ի բերան ունէր. եւ նա ունէր գիրք մի, որ ՚ի վաղու գրած էր ժողովածու բազում ինչ. եւ վասն որդւոց Վրաց գրեալ կայր բան յորդւոցէ յորդի մինչեւ ցհաւն իմ Խաչատուր: Իսկ հայրն իմ գրեալ էր ՚ի հօրէ եւ յեղբարց իւրոց` եւ վասն իւր. զայն գիրքն կայր առ մեզ. եւ յորժամ եղեւ ահագին շարժն, գիրքն այն անյայտ եղեւ. եւ զկարգս որդւոցն Վրաց գրեալ էր այսպէս. եւ ես ընթերցայ զայն` զոր ինչ գրեալ էր: "Իսկ որդիքն Վրաց մնացին ՚ի Յօհաննուվանք: Եւ յետ Բ ամաց հրաման ետուն գնալ` ուր եւ կամին: Երկուքն գնացին յաշխարհն իւրեանց. մինն մեռաւ ՚ի Յօհաննուվանք. մինն եմուտ վարձու մշակ ընդ ումեմն Վրացւոյ գնալ յաշխարհն Յունաց. եւ մինն զերծաւ ՚ի կապանաց` մինչ ՚ի բանտի էին, եւ փախեաւ: Իսկ եօթանեքին ոչ գնացին յաշխարհն իւրեանց` ասելով, եթէ գնամք մեք յաշխարհն մեր, զմեզ առաքեն պատանդս յաշխարհն Պարսից, եւ հանեն զմեզ ՚ի հաւատոց մերոց. բարւոք է մեզ կալ յայս բարի եւ գովելի աշխարհս: Եւ այսպէս ցրուեցան ամենեքեան: Եւ ոմն մնաց ՚ի Յօհաննուվանք` Թ էին անուն, եւ այժմ կոչինԹէինենք. ոմն գնաց յԵղէվարդ` Ազիպէ անուն, եւ այժմ ասին Ազիպէկենք. ոմն գնաց ՚ի Քանաքեռ` Մուցա անուն, եւ ահա կոչին Մոծակենք. ոմն գնաց ՚ի Մօղնի` Խաչօ անուն, եւ ահա կոչին Խաչիկենք. ոմն գնաց ՚ի Բիւրական` Ստեփաննոս անուն, եւ ծնաւ որդի Բաբաճան անուն, եւ ահա կոչին Բաբաճանենք. ոմն գնաց ՚ի Ղազարաւան` Շալովէ անուն, եւ ծնաւ որդի Բաբա անուն, եւ ահա կոչին Բաբենք. եւ ոմն Ղապօ անուն` առեալ զքոյր իւր Աղուտա անուն` գնաց ՚ի Քանաքեռ, եւ ահա կոչին Ղապօնք: Բայց քոյր նորա ոչ ՚ի հօրէ` եւ ոչ ՚ի մօրէ, այլ մայր նորա Մարիամ վախճանեալ յաշխարհին Վրաց, եւ հայր նորա Գալիկ երթեալ բերէ այլ կին` Թիթօ անուն, ընդ իւր ունելով զօրիորդն Աղուտա: Եւ յորժամ առաքեցին Ղապօ պատանդ ՚ի Յօհաննուվանք, ընդ նմա եդին եւ զքոյրաթիւն իւր Աղուտա: Եւ նա ամուսնացուցեալ զնա ՚ի Քանաքեռ, եւ ահա կային Աղուտենք` մականուամբ Բօնկանք: Իսկ Ղապօ յարի առ աւագն գեղջին, եւ նա ամուսնացուցանէ զնա ընդ աղախին իւր Բուրսա անուն, եւ ծնանի զԳալիկ եւ զՄովսէս: Այս Մովսէս լինի քաջ եւ կորովի, եւ ուժեղ, որ եւ պատմի քաջութիւն ՚ի սմանէ: Եւ զի տէր գեղին հրամայէ լծել ՚ի սայլն զերկուս գոմէշս` եւ գնալ յանդաստանն` որ կոչի Աւանափոս, եւ բերել զորայն, եւ նա արար այնպէս. եւ բարձեալ գայր. եւ յազդմանէ չարին բեկանի միոյ գոմշոյ ոտն. եւ Մովսէս արձակեալ զոտնաբէկն, եւ ինքն լծի ընդ միւս գոմէշոյն, եւ բերեալ զորայն թափէ ՚ի կալն: Եւ ապա երթեալ ինքնին եւ զգոմէշն բառնայ ՚ի շալակ իւր` եւ բերէ ՚ի գիւղն: Եւ անդ պատահեալ դեսպանք Վրաց, որք երթային ՚ի Պարսս, եւ տեսեալ զայն, խլայեն զնա յոտից մինչեւ ցգլուխ. եւ երթեալ պատմեն յամենայն տեղիս: Եւ յաւուրս Աղուհացիցն բառնայ ՚ի շալակ իւր հաց եւ պուտկաւ խորտիկ աւելի քան Ի մարդոյ կերակուր, եւ տանի բրողաց այգւոյ տեառն իւրում, ՚ի ձորն` որ այժմ ասի Ամիր-Դատենց ձոր, առ ափն Հուրաստան գետոյ. եւ յորժամ հասանի ՚ի գլուխ բարձր քարափանցն, եւ ահա ……… քոյր իւր նմա ՚ի կնութիւն, որոյ անուն էր Խատիճա-Սուլթան: Եւ Մովսէս ծնանի զՍուքիաս: Եւ Սուքիաս ծնանի զմիւս Մովսէս: Եւ Մովսէս ծնանի զմիւս զՍուքիաս, զԳալիկ, եւ զՄիրզա, եւ զԽաչատուր, եւ դուստր մի` զոր անուանեցին զանուն հանւոյն իւրոյ` Խատիճա-Սուլթան: " ԶՄիրզան ես Զաքարիայս տեսի: Այսքան էր գրած յայն գիրքն` զոր ես ընթերցայ: Այս է պատմութիւն մանկանցն Վրաց, եւ այս կարգ հարց իմոց: Այլ զոր ինչ կարգ հաւոյն իմոյ Խաչատուրին է` եւ որդւոց իւրոց, զայն գրեալ էր հայրն իմ Մկրտիչ. ա'յս էե: Եւ Խաչատուր ծնաւ զԶաքարիա, զՄարգարէ, եւ զՕղլանփաշա դուստր, եւ ինձ (զիս) զՄկրտիչ: ԶՄարգարէն տան յուսումն գրոց ՚ի վանք Քանաքեռու. եւ ուսեալ, առնեն զնա աբեղայ` երկոտասան ամաց: Եւ յաւուր մեծի ուրբաթին հրամայեն նմա առնել պատարագ: Եւ նա ոչ գիտելով զխորհուրդ աւուրն, առնէ պատարագ: Եւ լուեալ զայս Կաթուղիկոսն Առաքել, բանադրէ զնա: Իսկ նա երթեալ անկանի առ ոտս Կաթուղիկոսին, եւ ասէ, հրամանաւ Եպիսկոպոսին իմոյ արարի: Եւ Կաթուղիկոսն արձակէ զնա` եւ ասէ, մի' կալ ՚ի Քանաքեռ, այլ ե'րթ ՚ի Յօհաննուվանք, եւ անդ կա'ց: Եւ նորա եկեալ ՚ի Յօհաննուվանք` անդ մնայ, եւ անդ մեռանի, եւ անդէն թաղի: Եւ էր ԺԹ ամաց` յորժամ մեռաւ նա: Իսկ Զաքարիա մինչ չեւ էր ամուսնացեալ, եւ պահէր զայգին` որ առ ափն Հուրաստան գետոյ` ՚ի ներքոյ կամրճին, եւ դեռ եւս ունիմք զայն, եւ կոչի Ղապոնց ձոր, ունէր եւ շուն մի զօրեղ` Ուրտիա անուն, եւ Զաքարիա պահէր զայգին հանդերձ շամբն: Եւ ՚ի գիշերի միում եկին գողք Զ ՚ի գեղջէն Ղզլղալոյ, եւ կամէին նախ սպանանել զԶաքարիայն: Եւ ծանոյց շունն զգալուստ նոցա: Եւ Զաքարիա առեալ զշունն, եւ գնացեալ գտանէ զնոսա: Եւ նոցա կամեցեալ փախչել, եւ Զաքարիա զհետ մտեալ, հարկանէ երկաթապատ մահակովն, եւ սպանանէ զմինն: Եւ շունն եւս առնու զմինն ՚ի ներքոյ իւր, եւ լափելով սպանանէ: Եւ մինն կամեցեալ փախչել, եւ անկանի ՚ի բարձրութեանց քարանցն, եւ սատակի: Մինն կամեցեալ անցանել ընդ գետն եւ փախչել, եւ եղէգն ինչ պատի ոտամբն, եւ մնայ կախեալ ՚ի գետն, եւ սատակի: Եւ մինն պատահի ընկերի իւրոյ, եւ կարծեցեալ թէ Զաքարիայն գոլ, հարկանէ զնա կացնաւ, եւ սպանանէ, եւ ինքն փախչի միայն: Եւ ՚ի վաղիւն ազդ առնեն փաշային Օսմանցւոց: Եւ նա տարեալ զԶաքարիայն` մեծարէ զնա, եւ յանձն առնէ նմա զգիւղն Քանաքեռ: Եւ յորժամ Ջալալիք բազմացան յաշխարհիս Երեւանայ, եւ Զաքարիայն թագնաբար մտանէ ՚ի տուն մի Զ արամբք` ըմպել գինի: Եւ ծանուցեալ Ջալալւոցն` եւ արք Ի պատեն զդուռն. եւ Զաքարիա քաջապէս ելեալ արտաքս, եւ սպանանէ զերկուս ՚ի նոցանէ: Եւ ապա շրջապատեն զինքն, եւ սպանանեն ընկերօքն: Եւ հայրն նորա Խաչատուր լուեալ` ՚ի կսկծոյն նեղասրտեալ մեռանի: Եւ մնայ Մկրտիչն հանդերձ մարբն իւրով Շահնապաթիւ` եւ քերբ իւրով Օղլանփաշայիւ: Եւ գաւառապետ նահանգին Կոտէից` մելիք Դաւուտ անուն, կոչէ առ ինքն զՄկրտիչն, եւ վասն ճարտարութեան նորա` կարգէ զնա վերակացու տանն իւրոյ, եւ ամենայն ինչ յանձնէ նմա, եւ առնէ ինքեան նօտար: Եւ առաքէ յերկիրն Պարսից` ՚ի գաւառն Գուլփէքան, եւ բերէ անտի զքէնի իւր զԽոսրով հանդերձ արամբ եւ դստերբ, եւ բնակեցուցանէ ՚ի գիւղն իւրեանց Արծնի: Եւ դուստր նորա ամուսնացուցանէ ընդ Մկրտչին, որոյ անուն էր Խանաղա. եւ ծնանի զԽաչատուր եւ զիս զԶաքարիայս: Եւ Խաչատուր ամուսնացեալ ծնանի զԿիւրեղ: Եւ Զաքարիա լուաւ` թէ պատանդ եմք սուրբ Կարապետին, եւ հօրեղբայրն իմ անդ մեռեալ է, եւ ինքն եւս եկեալ բնակի անդ ամս Ծ անհաճոյ վարուք. որ եւ արար զԿոնդակս: Ահա այսքան եւ այսպէս: Արարօղին եւ ստեղծողին ամենայնի փառք յաւիտեանս. ամէն:

Վասնորոյ աղաչեմ առ լուսածնունդ զաւակք սուրբ աւազանին` յորդեգրեալք հօրն երկնաւորի` բազմաչարչար նահատակութեամբ սուրբ Լուսաւորչին, համակրօն եւ միադաւան Ասքանազեան շառաւիղէ սեռեալք, որք մակաղեալք կայք ՚ի գոդ եւ ՚ի ծոց սուրբ Կարապետիս, մի' վարկպարազի համարիք զաշխատանս ստորասուզեալ եւ գետնամածեալ ծառայի ձերոյ, ընդ բազում երախտեաց ձերոց ընկալարո'ւք եւ զսակաւս իմ: Վասնզի են յոգունք` որ յոգունց զյոգունս ձօնեն, եւ ես փոքրս ՚ի փոքունց զփոքունս ընձեռեցի: Որպէս ՚ի նկարսն զսեաւն շարայարեալ, ընդ մեծին զմանունսն կարգեալ. վասնորոյ ընկալարո'ւք զխեցեղէնս ՚ի պէտս արտաքոյ լաւացն, զի մի' ՚ի ժամու պիտոյիցն զլաւն վատթարեսցի: Ողջ լերո'ւք ամենայնիւ առ յամենայն իրս:

Ի թուիս Ն Ն Ճ Ճ Ծ Ծ Ժ Ժ Ե Ե Գ Գ:
(Գծեցաւ ձեռամբ յոգնամեղ Գրիգորի Երեւանցւոյ):