ԱԳԱԹԱՆԳԵՂՈՍԸ ԵՎ ՆՐԱ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԵՐԿԸ

  Հինգերորդ դարի հայ պատմագիրների համաստեղության երկրորդ դեմքը «Ագաթանգեղայ պատմութիւն» երկի հեղինակն է։ Նրա մասին կենսագրական տեղեկություններ չկան, եթե հաշվի չառնենք գրքի առաջաբանում գրված մի քանի ոչ ստույգ տվյալները։ «Ագաթանգեղոս» հունարեն բառ  է․ նշանակում է բարի հրեշտակ, ավետաբեր։ Անհայտ բանաքաղը կամ խմբագրողը նպատակ է դրել գրելու բարի ավետողի պատմությունը [1] ։

Մ․ Աբեղյանը կարծում է, որ «Ագաթանգեղոս» բառը սխալ հասկանալով կամ դիտմամբ օգտագործվել է իբրեւ հատուկ անուն (անկախ նրանից, որ Ագաթանգեղոս հատուկ անուն է եղել), եւ որպեսզի գրքի արժեքը բարձրացվի, հեղինակը հանդես է եկել Տրդատ Գ թագավորի քարտուղարի դերում [2] ։

Հեղինակն իր մասին գրում է, որ ինքը մեծ Հռոմի քաղաքից է, հմուտ է հայրենի արվեստի մեջ, ստացել է հռոմեական ու հունական կրթություն, այբուբենի ստեղծմանը շատ էլ անտեղյակ չէ։ Դրա համար էլ երբ Խոսրովի ժամանակն եկել է Արշակունյաց պալատը՝ դպրի պաշտոնով, քաջ եւ առաքինի, ուժեղ եւ պատերազմող Տրդատից հրաման է ստացել գրելու նախ Տրդատի նախնիների եւ հետո Տրդատի քաջության գործերը [3] ։ Այնուհետեւ ընդօրինակելով Կորյունին, գրել է, որ իբրը ինքը ոչ թե հին զրուցներից է տեղեկնալով է մատենագրել, դեպքերին ականատես  եւ մոտ կանգնած է եղել այդ գործերին [4] ։ Նա չի զլացել իր մասին ակնարկելու նաեւ վերջաբանում։ Այնտեղ նշում է, թե ստանալով թագավորի հրամանը՝ գրելու այդ մասին․ինքը շարադրել է ամբողջ հունական ճարտասանական արվեստի օրինակով [5] ։

  Հեղինակի այս հավաստումներինն ամբողջ միջնադարում ոչ միայն հավատացել են՝ սկսած Ղազար Փարպեցուց եւ Մովսես Խորենացուց մինչեւ Միքայել Չամչյանը եւ ուրիշներ, այլեւ, իբրեւ ստույգ աղբյուր, օգտագործել են իրենց պատմական երկերը գրելիս եւ խճճել III դարի առանց այն էլ մութ պատմությունը։ Խորենացին նրան անվանում է «…Տրդատի ճարտար քարտուղար Ագաթանգեղոս» [6], իսկ Ղազար Փարպեցին՝ «Երանելի այրն Ագաթանգեղոս», եւ որ այդ ամենն իրեն ստույգ ու անսխալ կերպով պատմել է «աստծո երանելի այր սուրբ Ագաթանգեղոսը» [7] ։ Որ ինքը հայոց հին պատմագիրների մատյանների բազում պատմություններին ծանոթացել է երկար ընթերցանությունից հետո, նրանցում գտել է Հայոց երկրում զանազան ժամանակներում տեղի ունեցած բազմատեսակ իրադարձությունների մասին, որ ստոյգ ու անսխալ գրել են առաջին գրողները, եւ որ դրանց մասին տեղեկացրել է իրեն Ագաթանգեղոսը՝ «ամենայն գիտությամբ եւ կրթությամբ լի մի մարդ, իր պատմության մեջ ստուգաբան» [8] ։ Սակայն արդեն XIX դարից սկսած, հայագիտության մեջ մերժվել է «Ագաթանգեղայ պատմութիւն»-ի առաջաբանում Ագաթանգեղոս հեղինակի մասին գրվածը եւ այդ երկը համարվել է ոչ թե IV, այլ V դարի գրվածք։ Նման եզրակացության համար բավական հիմքեր կան։ Դեռեւս 1877 թվականին Ա․Գուտշմիտը ցույց է տվել, որ Ագաթանգեղոսի գրքի մեջ չկան դարի պատմության մասին ուղղակի եւ ճշգրիտ տեղեկություններ եւ գտել է, որ այդ գործը ականատեսի գործ չի կարող լինել եւ որ այն տարբեր գրվածքների հավաքածու է [9] ։  Բ․Սարգիսյանը եւ Հ․Տաշյանը նույնպես գտել են, որ այդ գործերը զանազան գրվածքներից կազմված խմբագրություն է, որը կատարվել է V դարում [10] ։

Հ․ Մանանդյանն օտար աղբյուրների տվյալների բաղդատությամբ համոզիչ ձեւով ցույց է տվել, որ Ագաթանգեղոսի պատմության մեջ Խոսրով Մեծի եւ Տրդատ Մեծի մասին պատումները վիպական-բանաստեղծական են եւ դրանց համար բանաքաղի աղբյուրը հայկական երկրորդ ժողովրդական «Պարսից պատերազմը» [11] վեպն է եղել։

Ագաթանգեղոսը, նրան հետեւելով նաեւ Խորենացին եւ Սեբեոսը, III դարում հիշատակում են միայն երկու հայ թագավոր՝ Խոսրով Մեծ եւ Տրդատ Մեծ, մինչդեռ այդ դարում իշխել են հինգ հայ  թագավոր հետեւյալ հերթականությամբ՝ Խոսրով Մեծ, Տրդատ Բ, Արտավազդ, Խոսրով Բ եւ Տրդատ Գ։

Ագաթանգեղոսը Տրդատ Գ-ին եւ նրա հորը՝ Խոսրով Բ-ին է վերագրել այն բոլոր դեպքերը, որ իրականում, տեղի էին ունեցել Տրդատ Բ-ի ժամանակ, որն իշխել է 216-252 թվականներին։

«Պարսից պատերազմը» վեպում՝ Արտաշիր Ա-ի եւ Շապուհ Ա-ի դեմ նկարագրված կռիվները տեղի են ունեցել ոչ թե Խոսրովի, այլ Տրդատ Բ-ի ժամանակ։

Տրդատ Մեխը կամ Գ-ն իշխել է 298 թվականից մինչեւ 330 թվականը։ 298 թվականին Պարսկաստանի եւ Բյուզանդիայի միջեւ կնքվել էր 40-ամյա խաղաղության պայմանագիր, հետեւապես Տրդատ Գ-ն Պարսկաստանի դեմ նման պատերազմներ չէր կարող մղել։ Նա խաղաղ թագավորել է մինչեւ իր կյանքի վերջը։

«Ագաթանգեղայ պատմութիւն» երկի հեղինակը, ժողովրդական վեպի ազդեցության տակ, Տրդատ Ա-ին, Տրդատ Բ-ին եւ Տրդատ Գ-ին միաձուլել  եւ դարձրել է մեկ անձ՝ Տրդատ Մեծ, որին վերագրել է նաեւ դեպքեր առաջին երկու Տրդատների ժամանակներից [12] ։ Ժամանակակից պատմիչը չէր կարող չիմանալ այդ բոլորր եւ այդքան խճճեր իրականությունը։

Որ հղինակը ժամանակակից չէ, եւ երկը գրվել ք ոչ թե Տրդատ Գ-ի ժամանակ, այլ V դարի 50-ական թվականներին, ակնհայտ երեւում է հենց գրքի առաջաբանից։ Այնտեղ նշված նավարկողները ոչ այլ ոք էին, եթե ոչ Սահակ-Մաշտոցյան մշակույթային շարժման անխոնջ մշակները՝ Սահակն ու Մաշտոցը, Եզնիկն ու Կորյունը եւ նրանց շատ գրչակիցներ։ «Նրանք էին, - ընդգծում է պատմագիրը, - որոնք կարող էին փառավորել աշխարհն իրենց նահատակության աղոթքներով, ցույց տալ աստծուն հասնելու երկնային ճանապարհների ընթացքը։ Նրանք աստծու արքայության ճանապարհների ուղեւորներ էին, որ իրենց տիրոջ համար չարչարվելով մեռան եւ իրենց անունն ու քաջության պտուղների արդյունքը աշխարհին թողեցին։ Նրանք բոլորի համար բացել էին մարդասեր Քրիստոսի գրքերի դռները։ Նրանք էին բարեխոսությամբ լցնում բոլոր կարոտյալներին» [13] ։

Եվ ահա հետեւելով նրանց, «ագաթանգեղայ պատմութիւն» երկի հեղինակն ինքն էլ եր հանձն առել նավարկել «իմաստության ծովում եւ մտածել պատմական մատյանների խորության մեջ [14] »։

«Քրիստոսի գթության դռներն» ա մենքի առաջ բացողները ոչ այլ ոք էին, եթե ոչ V դարի հայ թարգմանիչները, որոնք եւ հարստացրին բոլոր «կարոտյալներին»։ Քրիստոնեության տարածման պայմաններում ժամանակակիցներին կարոտյալներ չէին կարող անվանել։ Կարոտյալները նրանք էին, որոնք ի սրտե ընդունել էին քրիստոնեությունը եւ ցավում էին իրենց կրոնին  V դարի կեսերին սպառնացող վտանգի համար։

Գրքի բովանդակությունը նույնպես վկայում է, որ հեղինակը Տրդատ Գ-ի ժամանակակիցը չէ։ Ժամանակակիցը, թագավորի հրամանով գրողը, երբեք տրդատի մասին ժողովրդական առասպելներ չէր պատմի ու հանդգնի թագավորին խոզի կերպարանքով ներկայացնել, գերբնական ուժի տեր մարդուն Հռիփսիմե կույսից պարտված ցույց տալ, գազաններին նմանեցնել, չէր վերագրի մտքի ապուշություն, չէր որակի անօրեն եւ այլն։

Մ․ Աբեղյանը ճիշտ նկատւմ է, որ Գրիգոր Լուսավորիչի «տեսիլի» մեջ աղոտ այնարկված են V  դարի կրոնական հալածանքներն ու հավատուրացությունները, որ չէին կարող լինել IV դարում, այն էլ դարի սկզբին գրված գրքի մեջ [15] ։ Նման ակնարկներ կան նաեւ Կեսարիայի եպիսկոպոսի նամակի մեջ։

Չորրորդ դարի հեղինակը, բնական է, չէր կարող օգտվել V դարում գրված գրքից, մինչդեռ ակնհայտ փաստ է, որ «Ագաթանգեղայ պատմութեան» հեղինակը մեծ չափով օգտվել է Կորյունի «Վարք Մաշտոցի» երկից, բազմաթիվ բառացի հատվածներ է վերցրել ու մեխանիկորեն տեղադրել իր գրքում։

Վերջին այս հանգամանքը հիմք է տվել Նորայր Բյուզանդացուն եւ ուրիշներին ենթադրելու, որ Կորյունն ու Ագաթանգեղոսը միեւնույն անձնավորությունն են, իսկ ոմանք կարծել են , թե Ագաթանգեղոսի պատմության բնագիրը հունարեն է եղել եւ այն թարգմանել է Կորյունը, որ իբր Կորյունն է Ագաթանգեղոսից օգտվել։ Մ․ Աբեղյանը այդ կապակցությամբ միանգամայն ճիշտ նկատում է, որ Կորյունի գրվածքի մեջ Ագաթանգեղոսի վերցրած հատվածներն իրենց բնական տեղում են, իմաստալից կապակցությամբ, իսկական պատմությանը հարմար, մինչդեռ Ագաթանգեղոսի մոտ դրանք հաճախ ոչ համապատասխան տեղերում են դրված, ընդհանրապես անկապ են հաջորդ եւ նախորդ մասերի նկատմամբ ու հակասող այլ տեղերում ասածներին։ Մ․ Աբեղյանը նկատում է նաեւ, որ գրելու ոճն էլ բոլորովին տարբեր է [16] ։

Որ հեղինակը ժամանակակից չէ, վկայում է հենց ինքը՝ Ագաթանգեղոսը։ Հակասելով առաջաբանի 14-րդ հատվածում իր պնդումը, որ իբր ժամանակակից ու ականատես է նկարագրվող դեպքերին, նույն առաջաբանի 16-րդ հատվածում գրում է․«Ընթերցեալ զԹորգոմայ ազգիս, Զհայաստան աշխարհիս զաստւածապարգեւ աւետեացն աւետարանին քարոզելոյ բանին կենաց, թէ որպէս կամ զի՛ արդ ընկալան, եւ որպիսի արամբ, կամ եւ ո՛ ոք ուստեղ» [17] ։ 7-րդ հատվածում էլ կարդում ենք, թե թրթնել ու մեջ է բերել պատմության հատվածները [18] ։

* * *

«Ագաթանգեղայ պատմութիւն»-ն իր ամբողջ էությամբ ուղղված է հեթանոսության դեմ, այդ իսկ առումով փաստորեն նա լրացնում է Եզնիկ Կողբացուն։ Այն, ինչպես ճիշտ նկատում է Մ․ Աբեղյանը, հունական կողմնորոշման ուղղության արգասիք է, եւ հավանական է, որ գրել է Մաշտողի կամ Սահակի աշակերտներից մեկը, Մաշտոցի կամ ավելի հավանական է , Սահակի կարգադրությամբ [19] ։

Ինչպես Հ․ Տաշյանը, այնպես էլ Հ․ Մանանդյանը ճիշտ նկատել են, որ Ագաթանգեղոսի երկը «այլակերպեալ պատմութիւն» է, որ հեղինակի պատմածները ճիշտ պատմական են, բայց մթին ու հարեւանցի, շատ դեպքեր ի մի են ձուլված, մի խոսքով պատմություն, բայց ոչ ականատեսի եւ ոչ ժամանակակցի, այլ ի լրո պատմագրող հեղինակի [20] ։ Այդ կապակցությամբ Մ․ Աբեղյանը նկատում է, որ լուրը միայն ժողովրդական վեկ եւ զրույց կարող է լինել, քանի որ դրանք են միայն այնքան եւ այնպես «այլակերպեալ» ձեւով պահել իրենց մեջ պատմական հիշողություններ մոտավորապես 125-130 տարի առաջ կատարված եղելությունների մասին, քանի որ Ագաթանգեղոսի պատմական դեպքերն ընկնում են 225 թվականից մինչեւ IV դարի 20-ական թվականները, իսկ Ագաթանգեղոսի պատմությունը V  դարի կեսերին է գրված [21] ։

«Ագաթանգեղայ պատմութիւն»-ը բաղկացած է երեք մասից, առաջին մասում համառոտ տրված է Սասանյանների հաղթանակը, պարթեւների պարտությունը, հայ Արշակունիների պայքարը Սասանյանների դեմ, Տրդատի եւ Գրիգորի մասին կենսագրական տվյալներ։ Այնուհետեւ նկարագրված է Տրդատի գահակալումը, Գրիգոր Լուսավորչի հալածանքը, Հռիփսիմյան կույսերի նահատակությունը, Տրդատի խոզի կերպարանք ստանալն ու չարչարվելու առասպելը, Գրիգորի ազատվելն ու հրաշագործությունները։

Երկրորդ մասը Գրիգորի վարդապետությունն է, ավեի ճիշտ, ընդարձակ քարոզը, ուր տրված են հայ վաղ քրիստոնեության տեսական մտքի հիմնական դրույթները։ Երրորդ մասը՝ քրիստոնեությունը Հայաստանում պետական կրոն դառնալու պատմությունն է։

Պատմական այդ երկի առաջին մասի (Խոսրով եւ Տրդատ) հիմնական աղբյուրը «Պարսից պատերազմ» վեպն է, երկրորդ մասը, ինչպես նկատում է Մ․ Աբեղյանը, «ամբողջապես թարգմանված կամ քաղված է հունարեն, կամ ավելի ասորերեն աղբյուրից» [22] ։ Երրորդ մասի, ինչպես նաեւ Գրիգորի գործունեության համար, ինչպես Ագաթանգեղոսն է վկայում, աղբյուր է ծառայել IV դարում գրված այն գործը, որի մասին ասվեց վերեւում [23] ։ Այնուհետեւ բերված է նրա բովանդակությունը, որը, փաստորեն, Գրիգորի վարքն է։

Հեղինակ-բանաքաղի այս վկայությունից Մ․ Աբեղյանը եզրակացնում է, որ IV դարում եղել է գրվածք Հայաստանում ավետարանը քարոզելու մասին, որը եւ ծառայել է իբրեւ աղբյուր Ագաթանգեղոսի համար [24] ։ Իսկ Ք․ Կիպարյանը գտնում է, որ ակն «…կարելի է նկատել նախնական գործը ինքնին Ագաթանգեղոսի» [25] ։

Պատմության բանաքաղը օգտագործել է նաեւ Գրիգորի եւ Հռիփսիմյան կույսերի մասին եղած վկայաբանությունները, Լուսավորչի տեսիլը (որը ըստ Մ․ Աբեղյանի անկախ ծագում ունի)։ Երկրորդական աղբյուրներից են եղել «Գորիա եւ Շմոն» վկաների մասին գրվածքը, ժողովրդական զրույցները եւ այլն։

Մ․ Աբեղյանը միանգամայն ճիշտ նկատում է, որ նշված աղբյուրներից նյութը խմբագրողը կամ բանաքաղը չի կարողացել այնպես ի մի փուլել, որ ստացվի կապակցված ամբողջական պատմություն, խուսափի կրկնողություններից, որի հետեւանքով եւ ոճն է տարբեր, եւ կան հակասական մասեր, ավելորդություններ [26] ։

Մ․ Աբեղյանը միաժամանկ գտնում է, որ Ագաթանգեղոսի սզբնական խմբագրությունը կատարվել է V  դարի առաջին կեսին, որը հետագայում վերախմբագրվել է եւ որոշ հատվածներ ու մտքեր հանվել են։ Ասպես, արաբական թարգմանության մեջ բնագրում կան հատվածներ, որոնք մեզ հասած բնագրում չկան։ Ըստ արաբական բնագրի, սկզբում Գրիգորը հոգացել է նաեւ վրաց, աղվանից եւ աբխազների եկեղեցիների համար։ Այս փաստը հետագայում հանվել է։ Հանվել է նաեւ Սասանյանների հարստության սկզբնավորման պատմությունը։ Մնացել է միայն հայ եկեղեցու սկզբնավորման պատմությունը, իբրեւ մի առանձին ազգայոին եկեղեցում։ Միայն մի տեղ է, այն էլ Կորյունից վերցված հատվածում, հիշված դպրության մասին [27] ։

Հունարեն թարգմանության սկզբում էլ կա մի հատված Արտավանի եւ Արտաշիրի մասին, որը նույնպես մեզ հասած հայերեն բնագրում չկա։ Խորենացին հիշում է, թե Ագաթանգեղոսի մոտ հիշված է Նունե կույսի պատմությունը, դա էլ է հանվել եւ այլն։

Մ․ Աբեղյանը ենթադրում է, որ Ագաթանգեղոսի հետագա վերախմբավորումը, ազգայնական  վերամշակումը կատարվել է ոչ վաղ, քան VII դարը, եւ որ այդ ժամանակ էլ հենց, հավանական է, մտցվել են Կորյունից ընդարձակ հատվածներ, պատմությանն ականատեսի գորխ ցույց տալու համար, ավելի ընդարձակելու, գեղեցկացնելու Գրիգորի կերպարն իբրեւ մենակյացի բարձրացնելու նպատակով [28] ։ Սակայն վերջին տասնամյակներում բնագրի հայտնաբերված մի քանի այլ ձեռագրերը եւ արաբերեն ու հունարեն թարգմանության բնագրերը ցույց են տալիս, որ Ագաթանգեղոսի բնագրում որոշ փոփոխություններ կատարվել են մինչեւ VI դարի վերջը։

Մ․ Աբեղյանը նկատում է, որ Գրիգորի տեսիլն իր սիմվոլիզմով անհրաժեշտ է եղել հայոց եկեղեցու սկզբնավորմանը խորհրդավորություն տալու համար․ երբ հայոց եկեղեցին անկախ էր հույներից եւ ասորիներից, պետք էր ցույց տալ, որ հայ եկեղեցին հիմնադրվել է որ թե III դարի վերջում կամ IV դարի սկզբում, որ թե Գրիգորի, եւ ոչ էլ նույնիսկ առաքյալների, այլ հենց երկնքից հատկապես իջած Հիսուսի ձեռքով [29] ։ Պատմիչը նպատակ է դրել հիմնավորելու հայ եկեղեցու ազգային ինքնուրույնությունը, նրա «առաքելական ծագումը»։

Ժողովրդի մեջ վաղ քրիստոնեությունը քարոզելու հաջողությանը մեծ չափով օգնոլ է ժողովրդի դյուրահավատությունն ու պատրաստակամությունը՝ պաշտելու այն ամենը, ինչ համապատասխանում էր կամ արձանգանքում էր նրա ակնկալություններին։

«Չի եղել ֆանատիզմի, հիմարության կամ խարդախության այնպիսի ձեւ, - գրել է Ֆ․ Էնգելսը, - որ չթափանցեր քրիստոնեական երիտասարդ համայքները, չգտներ գոնե առանձին տեղում եւ որոշ ժամանակ, բարեհաճ ունկնդիրներ եւ նախանձախնդիր ապավինողներ» [30] ։

Մարդկանց դյուրահավատությունը խաբեության միջոցով չարաշահելը կազմել է կրոնական պաշտամունքների քարոզչության բնորոշ առանձնահատկությունը։

«Եթե տարերայնորեն առաջացած կրոնները, - գրել է Ֆ․ Էնգելսը, - ինչպես ֆետիշների երկրպագությունը նեգրերի մոտ, կամ ընդհանուր սկզբնական կրոնը արիացիների մոտ, ծագել են առանց խաբեության, ապա իրենց հետագա զարգացման մեջ տերտերական խաբեությունը շատ շուտով անխուսափելի է դառնում։ Իսկ արհեստական կրոնները, իրենց բնորոշ անկեղծ խանդավառությամբ, աչդեն իրենց հիմնադրման առաջացման ժամանակ չեն կարող յոլա գնալ առանց խաբեության եւ պատմության խեղաթյուրման։ Այդպես եւ քրիստոնեությունը հենց ամենասկզբից ունեցել է այդ բնույթի շատ թչ վատ արդյունքներ» [31] ։

«Բոլոր հայտնություններ» գրողներն իրենց իրավունք են վերապահում խաբել իրենց ընթերցողներին, - մի այլ կապակցությամբ գրում է Էնգելսը, - նրանք․․․ ոչ միայն, որպես կանոն, գրված են բոլորովին ուրիշ մարդկանց կողմից, որոնք մեծ մասամբ ապրել են շատ ավելի ուշ, քան իրենց շինծու հորինած հեղինակները; բացի դրանից, իրենց հիմնական մասում նրանք մարգարեություն են անում գլխավորապես այնպիսի իրադարձությունների մասին, որոնք վաղուց արդեն տեղի էին ունեցել եւ հիանալի հայտնի են իսկական հեղինակին» [32] ։ Կրոնական քարոզչության բնորոշ առանձնահատկություններից զուրկ չէ եւ մեր այս պատմիչը։

«Ագաթանգեղայ պատմութիւն»-ը մի ձոն է՝ նվիրված քրիստոնեությանը, հայ եկեղեցուն, կաթողիկոսությանն ու կաթողիկոսներին։ Խիստ վառ գույներով տրված են նրանց գովքն ու ջատագովությունը, ամեն ինչ ուղղված է հեթանոսության դեմ, ցույց է տրված հեթանոսական աստվածների , կուռքերի ոչնչությունը եւ նրանց դեմ պայքարի ու քրիստոնեության արմատավորման համար անվեհեր մաքառման օրինակներ, որը եւ եղել է հայ հոգեւորականության եւ նրա ներկայացուցիչ Ագաթանգեղոսի հիմնական եւ միակ  նպատակը։

Մեր պատմիչը հեթանոսությունը, կռապաշտությունը մարդկանց գայթակղության արդյունք է համարում եւ խորհուրդ է տալիս նրանց դավանողներին արմատահան անել իրենց մարմնից գայթակղեցնող մեղքերը, որոնք խափանում են նրանց մեջ առաքինության արմատավորմանը։ Ըստ նրա, դրանք կռապաշտական սովորություններ են, որոնք մարդիկ ժառանգելով նախնիներից՝ մոլորված, շարունակում են պահպանել։ Հեթանոսները, ըստ պատմիչի «․․․խառնաղանջ բազմամբոխ խաժամուժ մարդիկ են» [33] ։

Ագաթանգեղոսը գտնում է, որ քարեղեն պատկերները ժանգոտվում են, գունավորվում, զազրելի են դառնում, անուշադրության մետնվելով՝ տգեղանում։ Իսկ փայտե պատկերները քայքայվում են որդերից եւ հյուծվում։ Հանդերձանքը, որ նրանք կրում են, ցնցոտվում ու մաշվում է [34] ։ Անօրենությունների սերմը, ըստ Ագաթանգեղոսի, չարիքի եւ պատուհասի ստեղծողն է, որը հետո է լինելու եւ մատուցելու է չարքը մարդկանց՝ պետք է վաղօրոք ցորենը մաքրեն որոմից, հեռացնեն նրա հասկը, որ հետո նա մարդկանց չարիք չպատճառի [35] ։

Ցույց տալով բազմաթիվ համեմատություններով ու օրնակներով կռապաշտության ոչնչությունը, Ագաթանգեղոսը անցնում է քրիստոնեության ջատագովությանը, նրա առավելություններին։

Այնուհետեւ շատ օրնակներով պատմիչը աշխատում է ընթերցողներին համոզել իր դավանանքի ճշմարտությունը եւ կոչ է անում ճանաչել աստծուն, հավատալ նրան, դառնալ աստվածապաշտ։

Պատմիչը, որպեսզի ավելիցցուն ու ազդու ցույց տա քրիստոնեության ուժն ու զորությունը, սկզբում Տրդատին ներկայացնում է իբրեւ մոլի հեթանոսի, որը Գրիգորին, քրիստոնյա լինելու համար, գազանաբարո չարչարանքների է ենթարկում եւ իր հրովարտակներով սաստում է հավատուրացներին, եթե հանկարծ գտնվի մեկը, որ անպատվի աստվածներին, այդպիսինի ոտքերը, ձեռքերը եւ պարանոցը պետք է կապվի ու բերվի պալատ, եւ նրա տունն կայքը, եկամուտն ու ունեցվածքը, ամեն ինչը անցնելու է նրան, ով հայտնաբերելու է անպատվողին [36] ։ Հալածվում են ոչ միայն ուրացողները, այլեւ նրանց թաքցնողները։ Իսկ երկրորդ հրովարտակում Տրդատը նշում է, որ ուրացողների՝ հատկապես քրիստոնյաների պատճառով, աստվածներն իրենցից երես են դարփրել, ուստի գործերը անհաջող են ընթանում եւ դրա համար հրամայում է, որ եթե գտնվի մեկը, որին հնարավոր լինի ետ կանգնեցնել հեթանոսությունից, ապա նրան հայտնաբերողը անքունիքի կողմից պարգեւի ու պատվի կարժանանա [37] ։ Իսկ եթե մեկը նմանների մասին չհայտնի, կամ թաքցնի, ապա նա մահաարտ կհամարվի եւ արքունի հրապարակ բերվելով՝ կսպանվի, իսկ տունը կանցնի արքունիքին [38] ։

ԵՎ ահա, այդ նույն Տրդատը լսելով Գրիգորի հրաշագործ քարոզները, միանգամից փոխվում է, ստրկանում, ժողովրդի հետ միասին ընկնում է Գրիգորի առաջ, աղաչում, խնդրում, թավալվում գետնին, որպեսզի նա նրանց բուժի [39] ։ Տրդատը դառնում է ոչ միայն ջերմ քրիստոնյա, այլեւ Գրիգորի հետ միասին շրջում է ամբողջ երկրով մեկ ու տարածում քրիստոնեությունն, այս անգամ արդեն հեթանոսների դեմ կիրառելով այն նույն պատիժները, որոնք նա առաջ գոծադրում էր քրիսոնյաների նկատմամբ։ Պատմիչն ասում է, որ Տրդատն իր զորքով Վաղարշապատից շարժվել, գնացել է Արարատ, այնտեղ ավերել է Անհատական աստվածների տաճարները [40] ։ Ավելին,  նա իր տերության մարդկանց՝ մեծերի ու փոքրերի հետ ուխտ է դնում, որպեսզի բոլորն էլ հաստատ եւ հնազանդ լինենատծու պատվիրաններին եւ հավատան նրան աբմողջ սրտով։ ԵՎ բոլորը համաձայնվում են ու շտապում կատարել այդ ուխտը [41] ։

Ահա թե որն էր մեր պատմիչի դավանանքի՝ քրիստոնեության ուժն ու զորությունը։ Եթե Տրդատի պես թագավորն է Գրիգորի ոտքերն ընկնում, թավալվում գետնին ու անընդհատ աղաչում ու պաղատում [42], ապա քրիստոնեությունը անմենահաղթն ք, ամենաանպարտելին։

Վաղ քրիստոնեական եւ միջնադարյան պատմագրության դասակարգային միաստեսակությունն իր արտահայտությունն է գտել նաեւ աշխարհայացքի ու մեթոդոլոգիայի մեջ։ Այդ պատմագրության վրա խիստ ազդել է աստվածաբանական պատմական համըմբռնումը, որի համաձայն պատմության միակ գործոնը, նրա շարժիչ-առաջմղիչ ուժը հանդիսանում է հին հրեական աստվածը՝ Եհովան։ Այդ սկզբնական ցեղային աստվածը, էապես ոչնչով չտարբերվելով հարեւան ժողովուրդների աստվածներից, ժամանակի ընթացքում, մարգարեական-գուշակիչ երկերի հեղինակների պատկերացմամբ, դարձել է համաշխարհային աստված, որը եւ կառավարում է բոլոր ժողովուրդների բախտը։ Այդ պատկերացման համաձայն, ապտմության մոջ ամեն ինչ տեղի է ունենում այս աստծու անմիջական գործողության միջոցով-միջամտությամբ, նրա կամքով, նրա նախագծած պլանով, ստեղծվում ու կործանվում են թագավորությունները, խաղկում եւ անկում են ապրում ժողովուրդները։

Ավելի տարածված էր այն պատկերացումը, ըստ որի աստվածային կանխագուշակումները նշված են ընդհանուր գծերով միայն ու իրականացվում են շնորհիվ աստծու մշտական եւ ուղղակի միջամտության՝ ժողովուրդների եւ պետությունների, առանձին մարդկանց ճակատագրում։ Մարդը պատմության գործոն չէ, այլ աստոծու կույր գործիք, խաղատիկնիկ, որին շարժման մեջ է դնում համաշխարհային պատմական դրամայի միակ հերոսը-ամենաբարձրյալը՝ աստվածը։ Ահա այս էր ռեալ պատմական իրականության նկատմամբ մարդկանց պատկերացումը, իդեալիստական աշխարհայեցողությունը։

Ագաթանգեղոսի համար էլ ամեն ինչի արարիչը, ստեղծողը, ճարտարապետը աստվածն է [43] ։ Նա է ցերեկվա ու խավարի ստեղծողը, լույսի արարիչը [44] ։ Աստված ամենագետն է, ամեն ինչի տերը, բժիշկը [45] ։ Օրինակները շատ են, դրանք բոլորն էլ վերցված են Ս․ Գրքից։

Ընդունելով հանդերձ, որ «Ի սկզբանէ էր Բանն, եւ Բանն էր առ Աստուած, եւ Աստուած էր Բանն, որ ամենայն ինչ նովաւ եղեւ» [46] (Հովհաննու ավետարանից), Ագաթանգեղոսը վերապահություն է անում ասելով, որ աստված միակը չէ, նրան արարչակից է որդին եւ համագործ է սուրբ հոգին [47] ։ Նրա միջոցով սկզբից եղել է աշխարհը, որ ստեղծվել է ամենազորի միասնական երրորդության զորության, միախոհ, միակամ [48] ։ Միայն մի տեր է, երեքանձյա մի զորություն [49] ։ Սակայն պատմիչը չի ասում, թե ինչպես է առաջացել այդ երրորդությունը, եւ գտնում է, որ այդ հարցը քննարկման առարկա չի կարող դառնալ, քանի որ ոչ ոք չի կարող քննել, թե ինչպես կամ ինչ ձեւով է եղել [50] ։ Միակ ելքը հավատն է՝ հավատացեք այդ միասնությանը անշշունջ լռությամբ, լուռ հավատով [51] ։

Ընդունելով հանդերձ աստծու սկզբնական լինելը, պատմիչը սակայն, բնության երեւույթներին տալիս է բնական բացատրություն։ Կենդանիները, բուսկան աշխարհը բնության ծնունդ են․ նոր կենդանու կամ բույսի առաջացման համար անհրաժեշտ է սովորական բնական մի գործողություն-բեղմնավորում [52] ։ ագաթանգեղոսը բնության կենկրետ երեւույթների բացատրությունը գերբնական ուժերի մեջ չի փնտրում, այլ հենց այդ երեւույթների նեջ եւ դրանց հատկանիշները համարում է բնական։

Հակառակ տիրող մտայնության, Ագաթանգեղոսը բնությունը մեռած չի համարում, նա գտնում է, որ բնությունն ամեն բանով մարդու բարօրությանն է սպասարկում։ Պատմիչը ձգտում է մարդու մեջ սեր առաջացնել հանդեպ բնությանը։ Ճիշտ է նկատում Հ․ Գաբրիելյանը, երբ գտնում է, թե «Ագաթանգեղոսը աշխատում է բնությունը կարդալ որպես մի բովանդակալից գիրք, մի մատյան, որն ուսուցում է մարդուն կյանքի կազմակերպումը եւ բացատրում բազմաթիվ անհասկանալի թվացող երեւույթները» [53] ։

Ըստ Ագաթանգեղոսի, բնության երեւույթները դիտելով է, որ մարդկանց մեջ առաջացել են այս կամ այն գաղափարները, մինչեւ իսկ կրոնական ըմբռնումը հարության մասին։ Ասում է, թե կենդանարար, լուսաբեր գարունն, արդարեւ մարդկանց հիշեցնում, սովորեցնում է մեռելնեռրի հարության առնելը [54] ։

Ագաթանգեղոսն էլ է հավատում հրաշքներին, տեսիլներին, հեքիաթային չարչարանքներին, բոլորովին քննադատական մոտեցում չունի իր օգտագործած աղբյուրների եւ լսածների նկատմամբ, մի ամբողջ բանակ չի կարողանում քանդել հեթանոսական մեհյանը։ Գրիգոր Լուսավորիչը ձեռքն է առնում տերունական խաչը, կանգնում մեհյանի դիմաց ու ասում․ «քո հիշատակը, տեր, թող հալածի նրանց», եւ հանկարծ այդ խոսքերից հետո ուժգին հողմ է բխում եպիսկոպոսի փեռքին գտնվող փայտից, հեղմավեր անում, տապալում բագինների բոլոր կառույցները։ Եվ իբր այնպես է կործանվում, որ դրանից հետո ոչ ոք այնտեղ չէր կարող որեւէ հետք նշմարել [55] ։

Եփրատ գետում մկրտվելու ժամանակ, - գրում է պատմագիրը, - աստծո կողմից սքանչելի նշան է երեւացել՝ գետի ջրերը կանգ են առել եւ ետ քաշվել ժ, գետի վրա լույսի սյուն է բարձրացել եւ լուսավորել տերունական խաչի նման ու այնքան ուժեղ է եղել լույսը, որ նսեմացրել է արեւին [56] ։ Օրինակները շատ են, բավարարվենք բերվածով։ Այնտեղ, որտեղ մարդիկ ի վիճակի չեն եղել բացատրել երեւույթների պատճառները եւ հաղթահարման ուղիները (երկարատեւ անձրեւ ու հեղեղ, երկրաշարժ, երաշտ, անժամանակ ձյուն եւ այլն), դիմել են ճակատագրին կամ աստծուն։ Ագաթանգեղոսն էլ, ինչպես եւ մեր պատմագիրներից շատերը այդպես են արել։

«Այդ մի ժամանակ էր, - գրում է Ֆր․ Էնգելսը, - երբ նույնիսկ Հռոմում, Հունաստանում, իսկ անհամեմատ ավելի մեծ չափով Փոքր Ասիայում, Ասորիքում եւ Եգիպտոսում, բացարձակապես անքննադատորեն ընկալվում էին զանազան ժողովուրդների ամենակոպիտ սնոտիապաշտությունների խառնուրդները եւ դրանք համալրվում բարեպաշտ պատրանքով կամ պարզ շառլատանությամբ․ ժամանակ, երբ հրաշքները, հուզավառությունները տեսիլները, բանդագուշանքները, կանխագուշակությունները, ոսկի պատրաստելը, բժժանքները եւ միստիկական այլ անհեթեթությունները կատարում էին ամենաակնառու դեր» [57]

Մեր պատմիչը գիտե, որ «դիցապաշտ կախարդությամբ» ստիպել են մարդկանց հավատալու հեթանոսությանը։ Անահիտ աստվածուհու կապակցությամբ Տրդատին ասում է, թե դիցապաշտ կախարդությամբ մարդիկ այն ժամանակ (հնում), ցնորքով, դեւերի կերպարանքով համոզել են մեհյաններ կառուցել, պատկերներ տեղադրել եւ երկրպագել [58] ։

Պատմիչը աշխատում է ցույց տալ, որ չնայած աստվածապաշտությունը դժվարությամբ է սերմանվում, սակայն զորությամբ է ելնում, անարգությամբ է սերմանվում, սակայն փառքով է հարություն առնում, կենդանանում, հաղթանակնում։ Ընթերցողներին դրանում համոզելու եւ դյուրըմբռնելի դարձնելու նպատակով, նա համեմատում է աստվածապաշտության սերմանումը հնձվորների ու մշակների աշխատանքի հետ։

Նա գրում է, թե մարդկանց հասնող վիշտն ու չարչարանքը աստվածապաշտության համար են, երբ հնձի ժամանակ առատության պտուղներ են ստանում սերմանողները, դրա հետ միասին նրանք բերկրանք եւ ցնծություն են ապրում, քանի որ, երբ մշակը տապ խորշակին արեգակնակեզ լինելով չքրտնի, չի զգա ձմեռային հանգստի ուրախությունը [59] ։

Ընդհանրապես նա քրիստոնեության սկզբունքները, դոգմաները պարզեցված ձեւով է քարոզում, ամեն մի սկզբունք հասկանալի դզրձնելու նպատակով նմանեցնում է բուսական ու կենդանական աշխարհին եւ բնության երեւույթներին ու բերում բազմաթիվ հետաքրքիր օրինակներ։

Այսպես․ խոսելով մահվան եւ հարություն առնելու մասին, նա գրում է, թե երբ աստված մարդկանց վերստին կենդանացնի, նրանք կդառնան ցորեն, որպեսզի արքայության շտեմարանը բարիքներով լցվի, որպեսզի մեկի փոխարեն բազում բերք բերեն։; Իինչպես օրինակ՝ հնձի ժամանակ ջոկում են որոմը եւ կրակի մեջ նետում, նույն ձեւով էլ մարդիկ հանկարծակի գերեզմանից հարություն են առնում՝ ովքեր ընդունում են աստծու պատվիրանները, նրանք ատոք ցորենի նաման պարարտ են բուսնում [60], իսկ ովքեր չեն ընդունում՝ որոմի ճակատագրին են արժանանում։

Խոսելով աստվածապղծության մասին, նա գտնում է, որ մինչ այդ մարդկանց սրտերը անապատից էլ անպտուղ են եղել, եւ դաշտից ավելի անջրդի [61], իսկ հետո, երբ արդեն աստծուն հավատացել են, եւ նա այգի է կանչել հավատացյալներին, լցվել են կալերը ցորենով, հնձանները՝ գինով ու յուղով [62] ։ Որովհետեւ մարդ ինչ աշխատանք էլ որ կատարի աստծու պատվիտանի համաձայն, կստանա պտուղները։ Դա նման է, ասում է պատմիչը, երկրագործության օրնակին, որովհետեւ նախ հերկում, փափկացնում են հողը, ակոսներ ձգում, պարարտացնում՝ նախ քրտնաթոր աշխատանքով մոլախոտերը, ապա բույսերը արմատախիլ անում եւ հետո ցանում օգտակար ցանքի սերմերը։ ԵՎ այսպես ամեն մի հարցադրումը ուղեկցված է մի քանի համեմատություններով, որոնցից մի մասը վերցված է աստվածաշնչից, մի մասն էլ իրեն հեղինակինն է։

Ագաթանգեղոսը եկեղեցին վեր է դասում պետությունից․ թագավորները գլուխ են խոնարհում նրա ներկայացուցչի առաջ, այն էլ այնպիսի թագավորներ, ինչպիսիք են Տրդատն ու Կոստանդիանոսը [63] ։ Տրդատը ոչ միայն խոնարհվում է, այլեւ Գրիգորին աղաչում է մասնակից դարձնել իրեն, կնոջը եւ քրոջը Հռիփսիմյան կույսերի ոսկորների թաղմանը եւ նրա հրամանով ինքը, վերցնելով կացինն ու բահը փորում է, իսկ Աշխեն տիկինը եւ քույրն իրենց հագուստի փեշերով դուրս են տանում-թափում [64] ։

Եթե Կորյունի մոտ կաթողիկոսն ամեն ինչ անում է թագավորի հրամանով եւ համաձայնությամբ, իշխանների համաձայնությամբ եւ օժանդակությամբ, ապա Ագաթանգեղոսի մոտ թագավորը եւ իշխաններն ամեն ինչ անում են Գրիգորի հրամանով եւ համաձայնությամբ։ Այլ խոսքով, աշխարհիկ-քաղաքական իշխանությունը ստորադրված է հոգեւոր-եկեղեցական իշխանության։ Նման պատկերացումը կամ ըմբռնումը արդյունք էր այն իրավիճակի, որ իշխել է այս պատմությունը գրելու ժամանակ, եւ թերեւս կռվաններից մեկը լինի նրա գրելու ժամանակը որոշելու համար։ Ճիշտ է Հայաստանում V դարի 30-40-ական թվականներին հայկական թագավորությունը վերացված էր, սակայն, փաստորեն, երկիրը կառավարում էին հայ աշխարհիկ տերերը – նախարարները։ Անհրաժեշտ էր ցույց տալ, որ եթե անգամ Տրդատի պես ուժեղ թագավորը ենթարկվում էր կաթողիկոսին, մեկնելու համար թույլտվություն խնդրում նրանից, ապա նախարարների մասին խոսք չի կարող լինել։ Իսկ դրա անհրաժեշտությունն այն ժամանակաշրջանում եղել է, նախարարները՝ թագավորության վերացումից հետո, փժձգտել են կաթողիկոսին իրենց կամակատարը դարձնել։ Այդ ձգտումը հակասում էր եկեղեցու շահերին, որն ընդհակառակը, աշխատում էր ամեն գնով գերիշխող դիրք գրավել նաեւ երկրի քաղաքական կյանքում։

Պատահական չէ ուրեմն, որ Ագաթանգեղոսի մոտ Տրդատի ժամական թագավորը եւ  ամբողջ զորքը աշխարհախումբ բազմությամբ հանձն են առել կատարել խնդիրքը եւ հրամայվածը գորխի վերածել [65] ։ Հետեւապես այդպես պետք է լինի բոլոր ժամանակներում։ Ահա պատմիչի նպատակը։

Եկեղեցու շահերից է բխում նաեւ Ագաթանգեղոսի՝ ժառանգական տիրապետության գաղափարը։ Խոսելով Գրիգորի կողմից իր Արիստակես որդուն եպիսկոպոս ձեռնադրելու մասին, նա վկայում է Ս․ Գիրքը, ուր գրված է, թե «Հայրերի փոխարեն որդիները իշխան դարձան երկրի վրա» եւ այդ, իբր թե արվում է Տրդատ թագավորի աղաչանքով [66] ։

Ագաթանգեղոսը նույնպես արտահայտելով տիրող մտայնությունը, քրիստոնեությունը համարում կամ դիտում է իբրեւ ազգության հատկանիշ, հոմանիշ։

Խոսելով Կոստանդիանոս կայսեր՝ քրիստոնեության տարածման համար ծավալած գործունեության մասին եւ վկայելով Ս․ Գիրքը, նա գրում է, թե Կոստանդիանոսն իր զորքերի բազմությունը ժողովեց մեծ խովի ափին եւ բոլորի հետ երդվեց, որպեսզի ամեն ոք հավատա ճշմարտությանը, «մի աստվածաբարբառ պատգավով, որ մի ազդի մի աստծո կատարյալ փառավորիչը լինի» [67] ։ Տրդատ թագավորի համար «Յունաց աշխարհը» մի դրախտավայր է։ Տրդատն ասում է, թե երբ իրենք հունաց երկրում էին, այնտեղ տեսնում էին թագավորների հոգատարությունը երկրի շինության, բարեկարգության համար, հոծ բազմության խաղաղ բարեկեցությունը եւ նրանց այդ աշխատանքը փոխհատուցվում էր խաղաղությամբ, ամենայն բարիքով փառավորվելով՝ նրանք բարիքներ էին վայելում [68] ։

Սակայն, իրապես, իհարկե այդպես չի եղել․ կայսրությունն այդ ժամանակ ներգին ճգնաժամ է ապրել, անընդհատ պատերազմներ է մղել արտաքին ու ներքին թշնամիների դեմ, ուստի խաղաղասեր շինության ու բարիքներ վայելելու մասին խոսք չէր կարող լինել։ Որն էր նման պատկերացման պատճառը։ Չմոռանանք, որ երկը գրված է V դարի կեսերին, երբ Հայաստանում բավականին ակտիվացել էր պարսկական կողմնորոշումը։ Անհրաժեշտ էր ցույց տալ կայսրության առավելություննրը Պարսկաստանի նկատմամբ, նշել, որ այնտեղ խաղաղություն է տիրում, եւ կայսրությունը կարող է  զորավիգ լինել հայությանը՝ Սասանյանների դեմ նրա պայքարում։ Ահա հունական կողմնորոշում ունեցող պատմիչի նպատակը։ Պատահական չէ, որ Տրդատը սկզբնական շրջանում քրիստոնեության դեմ ուղղված հրովարտակներն ընդօրինակել էր, «Յունաց թագավորներից»։ Տրդատն ասել է, թե հունաց թագավորներն իրենց աշխարհում սաստիկ հրաման էին տվել՝ մահվան դատապարտել քրիստոնեություն ընդունածներին, եւ ինքն էլ բարի օրինակ է վերցրել նրանցից [69] ։

Հետեւելով, հավանաբար, Գրիգոր Նյուսացուն [70], Ագաթանգեղոսը գտնում է, որ մարդը գիտակցությամբ եւ կամքի ազատությամբ օժտված մի էակ է։ Հակառակ ժամանակին տիրող մտայնության, ըստ որի կամքի ազատությունը մարդուն չարագործ է դարձնում, նա գտնում է, որ մարդը չարիքներով տարվել չի կարող, քանի որ իր կամքով անձնիշխան ազատությունը գիտակցում է բարի գործերով, որպեսզի շնորհ գտնի բարերար տիրոջից եւ արարչից [71] ։ Մարդն, ըստ հեղինակի, անձնիշխան է, սակայն այն չարիքներ գործելու համար չի տրված նրան, այլ, ընդհակառակը, շնորհիվ այդ անձնիշխանությանը մարդը գիտակցաբար կարողանում է խույս տալ չարիքներ գործելուց [72] ։ Ելնելով ստեղծված իրավիճակից, երբ ժողովուրդի եւ հայրենիքի ինքնուրույնությունը վտանգված էր, պատմիչը գտնում է, որ մարդը պետք է բարին գործի, հետեւի բարի գործերին եւ բերելով Կորյունի մոտ Աստվածաշնչից վկայակոչված հատվածները, կարծես կոչ է անում՝ հաղթահարել դժվարություները, կյանքը չխնայել բարի գործի համար։ Որն է Ագաթանգեղոսի ժամանակի բարի գործը՝ ազատության եւ ինքնուրույնության համար պայքարն էր, մարդու արժանապատվության ու հայրենասիրության վեհ գաղափարների արմատավորումն էր։ Իսկ դրա համար անհրաժեշտ էի մարդուն հանել պասսիվ վիճակից, նրան ակտիվ, գիտակցված գործունեության կոչել, բարձրացնել նրա դերն իր իսկ արժանապատվությունը պաշտպանելու գործում։ Այստեղ է, որ դրսեւորվել է պատմիչի հումանիզմը։

Այդ մի ժամանակաշրջան քր, երբ Սասանյանների՝ հայերի դավանափոխության քաղաքականությունը, որոշ արդյունքներ տվել էր, մի քանի հայ նախարարներ ոչ միայն ընդունել էին զրադաշտական կրոնը, այլեւ առաջնորդում էին թշնամու բանակներին, ասպատակում հայրենի երկիրը, սպառնում ժողովրդի ինքնուրույնությանը, ջլատում երկրի զինական ուժերը, թուլացնում երկրի դիմադրողականությունը։ Անհրաժեշտ էր ցույց տալ ժողովրդի ինքնագոյության պահպանման գործում դավանափոխության ծանր ու կործանարար հետեւանքները։ Այդ անելու համար պատմիչը Տրդատի բերանով հայտարարում է, թե դուք ինքներդ գիտեք, որ հենց սկզբից, մեր նախնիների օրոք, աստվածների օգնությամբ բազում հաղթություններ էին շնորհվում մեզ, շատ ազգեր նվաճել եւ հպատակեցրել էինք։ Իսկ երբ չբարեհաճեցինք աստվածներին պաշտելով նրանց կամքը քաղցրացնել մեր նկատմամբ, զայրացան եւ մեզ զրկեցին մեծ տերությունից [73] ։

Պատմիչը ցանկանում է հասկացնել, որ եթե դավանանքի ուրացությունը (անկախ կրոնի բնույթից) անցյալում հայերին զրկել է մեծ տերությունից, ապա իր ժամանակ էլ կզրկի ինքնուրույնությունից։ Դիմելով հասարակության բոլոր խավերին «․․․բոլոր մեծամեծ նախարարներին, ազատներին, գործակալներին եւ թագավորների սիրելիներին եւ շինականներին», նա զգուշացնում է ուրացության հետեւանքների մասին։ Ի դեպ, նկատենք, որ պատմիչը ճիշտ է պատկերացրել ու ներկայացրել իր ժամանակաշրջանի հասարակական կառուցվածքը, ֆեոդալական հիերարխիան, դասակարգային սահմանազատումը։ Հասարակությունը կառուցված է, ըստ մեր պատմիչի, երկու հակադիր դասակարգերից, Տրդատը դիմում է իր իշխանության տակ գտնվող «առ ազատս եւ առ շինականս» [74] ։ Պատմիչը գիտե, որ ազատներն են փագավորի սիրելիները «․․․առ ամենայն նախարարք մեծամեծք եւ ազատք գործակալք եւ սիրելի մեր թագաւորաց․․․», ապա շարունակում «եւ շինականք․․․»։ Գիտե նաեւ, որ ֆեոդալական սանդուղքի վերեւում՝ նախարարներն են, մեջտեղում, ազատները եւ ներքեւում՝ շինականները։ Հետաքրքիր է նաեւ, որ սանդուղքի մեջտեղում գտնվող ազատներին համարում է զորք եւ կարծեք նույնացնելով այդ երկու հասկացությունները, հոմանիշ է համարում։ Նա գիտե, որ հասարակության այդ խավի հիմնական պարտականությունն է զինվորական ծառայողությունը․ դրա համար էլ թվարկելով հասարակախավերը, «ազատները» փոխարինում է զորք բառով [75] ։

*  *  *

Ագաթանգեղոսի՝ մինչեւ հիմա ավելորդ ու կրկնվողություններով լի ընդարձակ առաջաբանը չափազանց կարեւոր է ամբողջ աշխատության նպատակը բացահայտելու, ինչպես նաեւ այն գրելու ժամանակը որոշելու համար։ Նրանում դրսեւորվում են նաեւ հեղինակի քաղաքական ձգտումները, հասարակական-քաղաքական դեմքերը, մտածողությունն ու աշխարհայացքը։

V դարում, ստեղծված պայմաններում, բացահայտ ձեւով գրի առնել իսկական նպատակներն ու ձգտումները, հնարավոր չէր եւ հանրության խծանր վիճակով ապրող առաջադեմ մարդիկ դիմում էին զանազան միջոցների՝ իրենց այդ նպատակներն ու ձգտումներն արտահայտելու, քարոզելու համար։ Ինչպես տեսանք նախորդ պատմիչը՝ Կորյունը, իր նպատակին հասել էր պատսպարվելով Աստվածաշնչից բերված բազմաթիվ մեջբերումների ետեւում։ Ագաթանգեղոսը դրան հասել է պատսպարվելով վաճառականի դիմակի ետեւում, այն էլ «․․․վաճառականության մեջ խոսքի բռնվելով եւ երկյուղ զգալով» [76] ։

Այժմ, փորձենք տեսնել, թե ինչ է թաքնված նավարկության ու վաճառականության ներքո։

Պետք է ենթադրել, որ Ագաթանգեղոսի երկը գրվել է Ավարայրի ճակատամարտից հետո եւ ոչ թե դարի առաջին կեսում, ինչպես կարծում է Մ․ Աբեղյանը։

V դարի 50-ական թվականներին, իսկապես, Հայաստանը գտնբում էր ընդոստ ալիքների վրա եւ նրանում տիրում էր մրրկածին օդ, որի դեմ եւ մարտի են պատրաստվում ավերված ու կողոպտված երկրի ընչաքաղց եւ օգտածարավ մարդիկ – նավարկողները։ Նրանք ի մի հավաքված բազմություն են եւ միացյալ ուժերով թիավարում են (իմա – պայքարում են), քաջալերելով միմյանց։ Ապա ծփալով ալիքների վրա, յուրաքանչյուրը շտապում է իր գավառը։ Այնտեղ նրանք պատմում են մերձավոր սիրելիներին ճանապարհին պատահած տաժանակիր անցքերի մասին, թե ինչպես քաղաքական-հոգեւոր օգտի համար, վտանգի ենթարկվելով եւ մահվան դեմ մաքառելով, իրենց անձերը գրավ են դնում ի սեր բարեհաջող վաճառականության։ Այստեղ խոսքը, իհարկե, վաճառականության մասին չէ։; Շապուհի ասպատակություններից հետո Հայաստանի քաղաքները ավերվել էին, առեւտուրը քայքայվել էր ու հետադիմել, թուլացել էր Հայաստանի դերը նաեւ տարանցիկ առեւտրի մեջ, հետեւապես բարեհաջող վաճառականության մասին խոսք չի կարող լինել։ Այդ ժամանակ խոսք կարող էր լինել միայն բարեհաջող պայքարի մասին եւ մեր պատմիչը այդ էլ ցանկանում է ասել։ Նավարկողները ոչ փե վաճառականներ էին, այլ հայության ինքնագոյության ու ինքնուրույնության համար մարտնչող, անձնազոհ մարդիկ էին, որոնք զենքն ու գրիչը ի սպաս էին դնում այդ վեհ գործին – վարդաններն ու մուշեղները, կորյուններն ու խորենացիները եւ նրանց գրչակիցները։ Նրանք էին, որ ընդերքից խոր անդնդի դիմաց ահաբեկված օրհասական  վախճան էին գուշակում իրենց հայրենիքի համար, թեպետ եւ տեսնում էին, որ շարժվում են ահարկու սարսափելի ջրերի վրայով, այնուամենայնիվ, ի միտ ածելով իրենց հաջողությունը, ջանում էին դիմագրավել ահագին ծովի խռովությունը, որպեսզի հարստությամբ վերադառնալով, յուրաքանչյուրն իր ընտանիքին խնդությամբ ցույց տա ձեռք բերածը [77] ։ Այդ նրանք էին, որոնք ձգտում էին իրենց վրայից թոթափել աղքատության անունը։ Պետք է ենթադրել, որ պատմիչը աղքատություն ասելով, նկատի ունի օտարի կողմից նվաճված լինելը, հպատակեցումը, եւ նրա «վաճառականները» հենց ձգտում են թոթափել օտարի լուծը, ազատե իրենց տառապյալ մերձավորներին ահրկերով ծանրաբեռնող իշխանների բռնությունից, բերված շահույթից վճարում են նրանց պարտքը, որպեսզի թագավորների ծառայության լծից ազատելով՝ հանգստանան։ Ագաթանգեղոսի ժամանակ Հայաստանում թագավոր չկար, նա ընկել էր երկու բռնակալ պետությունների տիրապետության տակ, որոնք եւ հարկերով ծանրաբեռնել էին պատմիչի հայրենակիցներին, եւ պատահական չէ, որ նա նշում է թագավորներ եւ ոչ թագավոր, նկատի ունի պարսից արքային եւ բյուզանդական կայսրին, որորնց ծառայության լծից էլ պետք է իր հերոսները ազատեին տառապյալ մերձավորներին։

Պարտքը վճարելով, թագավորների ծառայության լծից ոչ ոք չէր ազատվում։ Բերած շահույթը պայքարի հաղթանակն էր, որը եւ կարող էր ազատել այդ ծառայությունից եւ մեր պատմիչը այդ էլ հենց նկատի ունի։ Այդ շահույթի համար է, որ «վաճառականները» կամ նավարկողները դժվարին պատերազմ են մղում բարձրացող ջրեղեն լեռների հետ (Պարսկաստանի) եւ անդրադարձող ծովային ձորերի (Բյուզանդիայի) մեջ, ջանում են իրենց անձերի փրկությունն ապահովել, որպեսզի  ազատվելով խռովահույզ բքախառն փոթորկից, կարողանան հասնել խաղաղ նավահանգիստը [78] ։

Պատմիչի նավարկողներից շատերն իրենց կյանքը մահվան վտանգի են ենթարկում ոչ թե ագահությունից, այլ աղքատության, կարոտության եւ ետին տնանկության պատճառով, նրանք չեն տատանվում վտանգի առջեւ, շտապում են իրենց պարտականությունը կատարել, հուսալով թերեւս գտնել իրենց գլղի փրկանքը եւ իրենց անձերն ազատել պարտքերից։

Նավարկողներից շատերն իրենց հարստությունը երկրի օգտին են ի սպաս դնում, զարդարում իշխաններին ծանրագին մարգարիտներով ու պատվական քարերով, օգնում են ազքատներին փոքր-ինչ հարգանքի արժանացնելով։ Ինչ նկատի ունի մեր պատմիչը, որն է նրա մարգարիտն ու պատվական քարը։ Հոգեւոր արժանիքների վեհությունն է, որ աստվածասերերի համար մեծագույն է նման մարգարտի եւ պատվական քարի։ Այդ հոգեւոր արժանիքներն են զարֆարում թագավորների թագերը, աղքատներին փոքր ինչ արժանանցում հարգանքի։ V   դարի կեսերին հոգեւոր արժեքները հայ գիրն ու գրականությունն էին, քրիստոնեությունն էր, որոնք եւ բարձրացնում էին ժողովրդի մեջ մարդկային արժանապատվությունն ու հայրենասիրությունը, դրանով իսկ հարգանքի արժանացնում աղքատներին – ժողովրդին, պատվար հանդիսանում ազգային ինքնագոյության ու ինքնուրույնության պահպանման համար։ Պատմիչի «վաճառականները» աշխարհը զարդարում են նոր ու զքնաղ գյուտերով։ Այդ նավարկող գյուտարար վաճառականները ոչ այլ ոք էին, եթե ոչ Մաշտոցներն ու թարգմանիչների համաստեղությունը, որոնք ինչպես Հայաստանը զարդարեցին սեփական գիր ու գրականությամբ։ Նրանք էին, որ կարոտյալներին նպաստեցին մեծամեխ օգուտներով – ինքնագիտակցության բարձրացմամբ։ Նրանք ժողովրդին տվեցին ամենաթանկագին դեղատոմսն իր գոյությունը պահպանելու համար։ Իսկապես նրանք քաղաքների զարդն էին եւ գավառների հարստությունը․ երկար ճանապարհների համարակարգերը, աշխարհի ուղեգնացները, օտարության ճաշակածները, որոնք իրենց բեղմնավոր աշխատանքով ամենքին ուրախացնում էին եւ շատերին ուժ տալիս։ Նրանք էին եւ ոչ թե վաճառականները, ենթարկվում բռնության, հալածանքների եւ դիմանում վշտին, կյանքի իմաստությունը նրանց էր հաճելի դարձնում։

Հայ մշակույթի անխոնջ մշակներին էին, որ իրենց ճանապարհորդությունների ընթացքում   փոքր արժեքները (գիտելիքները) բազմապատկում հազար ու բյուր էին դարձնում, նրանք էին, որ խոյանալով համատարած ծովի հուղված ալիքների մեջ, շահատակում էին ոչ ըստ իրենց կամքի, այլ ըստ սրընթաց օդի վարած ուղղության, բռնի ընթանալով լայնատարած հորձանքի վրա տարուբերում էին, օգուտ գտնելու նպատակով իրենց անձերը դնում էին ծովի վտանգներով լի խորքերում, ընտրություն էին կատարում մահու եւ կենաց միջեւ։

Որ իսկապես վաճառականությունը, նավարկումը Ագաթանգեղոսի համար դիմակ է, ցկայում է հենց ինքը՝ պատմիչը։ Նա գրում է, որ նման մի հարկադրանք – այսինքն արժեքները բազմապատկելու համար շահատակելը, իրեն էլ է հասել եւ ստիպել նավարկել իմաստության ծովի վրա։

Եվ ահա նրա շահատակելու արգասիքն է հետագա սերունդներին ժառանգություն թողած պատմական չափազանց արժեքավոր երկը։

Պատմիչը նշում է, որ թագավորական հրամանով իրենից պահանջվեց մատենագրել անցյալի իրադարձությունները՝ հայտնի պատմությունները, որ տեղի էին ունեցել մեզանում։ Սակայն ինքը մեծ եւ բազում ջանք է գործադրել, որպեսզի հետագա սերունդներին թողնի ըստ դարերի զրույցների կարգը – պատմությունները․ որովհետեւ խնդիր է դրել որոնել եւ քննաբար մեջ բերել պատմության հատվածները՝ մարմնավորների մատենագրությունը՝ ըստ պատմության կարգի, օրենքի ու ժամանակի, ըստ իրադարձությունների եւ մատուցում ըստ հրամանի [79] ։

Մեր պատմիչը գիտակցել է պատմության դաստիարակիչ դերը հետագա սերունդների համար եւ հայրենական մատյանների դերը այդ գործում, դրա համար էլ նա հեծել է մտքի նժույգին, հարմարեցրել հանճարի վահանը, պարզել, հստակ դարձնել իր նպատակը, թափ է տվել, ուժի բազուկներով կորով հաղորդել գրչին, լեզվով իմաստ փնտրել, որպեսզի շրթունքները կարողանան իմաստությամբ շշնջալ եւ գրել պատմությունը, պտտել փոփոխական պատմության անիվը, որպեսզի նավարկի ժամանակ ծովի ալիքներով, պատմելով ժողովրդի այդ սերունդների համար, որոնք գալու են այս անցնող ժամանակներից հետո, օրհնելու են տիրոջը, փնտրելու են հայրենի մատյանները, որպեսզի նրանք հերթականությամբ հաղորդեն պատմական իրադարձությունները [80] ։

* * *

Մ․ Աբեղյանը միանգամայն ճիշտ նկատում է, որ զանազան աղբյուրների հիման վրա գրված Ագաթանգեղոսի երկի բաժինները, բնականաբար, միեւնույն պատմական արժեքը չունեն։ Գրքում հսկայական պատմական նյութի հետ շատ բան կա առասպելական։ Առանձին արժեք ունեն Խոսրովի ու Տրդատի մասին պատմվածքները․ «Վարք ս․ Գրիգորի» աղբյուրի հիման վրա գրվածը (վերջին մասը), որից իմանում ենք հայերի քրիստոնեություն ընդունելու պատմությունը, Արշակունյաց Հայաստանի սահմանները, տեղագրությունը, նախարարական կարգերը, հասրակության դասային շերտավորումը, համայնքի ներքին կյանքը, հողաբաժանման սիստեմը, ինչպես նաեւ հայկական դիցաբանության ու պաշտամունքի վայրերը եւ երկրի ներքին կյանքից շատ բան։ Քիչ արժեք են ներկայացնում առասպելների հիման վրա գրված Գրիգորի ու Հռիփսիմյան կույսերի վկայաբանությունները [81] ։

Իրավացի է Մ․ Աբեղյանը նաեւ, երբ նկատում է, որ այդ երկը իր տրամախոսություններով, իր ճոխ ու կենդանի ոճով, հաջորդաբար իրար հետ կապակցված զանազան պատմվածքներով ու զրույցներով, հրաշապատումներով, թեկուզ մանրապատում ավելորդաբանություններով, նպատակավոր տեսիլով եւ նույնիսկ իր երկար ու բարակ աղոթքներովեւ վարդապետությամբ շատ սիրված է եղել ու շատ կարդացված, միանգամայն եւ շատ ազդած մեր գրականության ու առհասարակ մտայնության վրա, մինչեւ XIX դարի կեսերը, նույնիսկ հետո․ այդ երկը լավ ծառայել է այն նպատակին, որ դրել են սկզբնական խմբագրողն ու վերախմբագրողները [82] ։

Ագաթանգեղոսի «Պատմությունը» մեծ մասսայականություն է ունեցել ոչ միայն Հայաստանում, այլեւ Անդրկովկասում եւ նրա սահմաններից դուրս։ Այդ են վկայում նրա թարգմանությունները (ոչ ամբողջական) հունարեն, վրացերեն, արաբերեն, լատիներեն եւ հաբեշերեն [83] ։

Ժամանակակից եւ հետագա դարերի պատմագիրների համար, որոնք անդրադարձել են հայոց դարձի եւ Տրդատ Գ-ի ու Գրիգոր Լուսավորիչի գործունեության պատմությանը, հիմնական աղբյուր եղել է Ագաթանգեղոսի արժեքավոր երկը․ նրանք բոլորն էլ գովեստով են խոսել երկի եւ նրա հեղինակի մասին։