Մանր երկեր

ՖԱՔԻՐԸ

ՌՈՒԲԷՆ ԶԱՐԴԱՐԵԱՆԻՆ

Այն մեծ համարումին եւ հիացումին համար որ շատ կանուխէն ձեր գեղեցիկ տաղանդը ներշնչած էր, եւ այն թանկագին յուզմունքի ժամերուն համար որ ձեր գրուածներուն ընթերցումը հայթայթած է ինծի, ձեզի կը նուիրեմ այս վիպակը որուն տիրական մտածումը եւ վրդովմունքը ունեցած ենք միեւնոյն ատեն, եւ զորս գերազանցապէս արտայայտած էք արդէն ձեր հէքեաթին մէջ։

Զ. Ե.

«Եւ ամէն մարդ պիտի ճաշակէ մահը»։

 

Յամրօրէն, խմբովին կը յառաջանայինք աւազներուն վրայէն. Մարմարան՝ պսպղուն արեւի ճաճանչներէն՝ կը տարածէր իր մաքուր եւ ուժգին կապոյտը որ պարսկական բերուզի տաք երանգը ունէր եւ Կղզիները, բոլորովին վարդագոյն եւ թեթեւ մշուշի մը մէջ պարուրուած, կարծես ամպի ծուէններ ըլլային դէպ ի հեռաւոր հորիզոնները ընթացող։ Հնձուած հասկերուն փափուկ բուրմունքը մեզի կը հասնէր իրիկուան սիւգին հետ որ գրեթէ ամէն օր այս ժամուն կը սարսռացնէր ծովը իր փայփայանքին ներքեւ, եւ անորոշ մրմունջ մը կը դնէր ձիթենիներուն մէջ, տժգոյն՝ գրեթէ ճերմկորակ կանանչով մը, բարձրացած դաշտին վրայ, Մարմարայի մօտ՝ որուն նուրբ աւազը կը տարածուէր մինչեւ իրենց՝ հազարաւոր ցոլքերով եւ կայծերով փալփլուն։

Պզտիկ, անանուն գորշ բոյսեր, աղով սնած, ասդին անդին վտիտ փունջեր կը կազմէին եւ մեռած խեցիներու սատափները, ծովին յաւիտենական համբոյրովը ճերմկած, կապտորակ երանգներ կ’առնէին այս ժամուն։

Հանդարտութեան եւ խաղաղութեան անսահմանելի զգայնութիւն մը կ’արտայայտուէր ամէն բանէ. տօթագին օրէ մը ետքը բնութեան տարրերը կարծես մերձաւոր գիշերին կը սպասէին, եւ նոյն իսկ գալարուն եւ ցից թզենիները՝ իրենց հանգուցաւոր եւ անճկելի ճիւղերով գագաթնին կ’օրրէին յամրօրէն՝ ներդաշնակ կոհակներու տատանումին հետ որ քիչ մը փրփուրով բեռնաւորուած կուգային ծովափին վրայ մարելու մրմնջելով։

– Օ՛հ գեղեցիկ, անուշ Մարմարան…

Ուժգին եւ յանկարծակի յուզմունք մը, իրերու գեղեցկութենէն գրգռուած, կը բարձրանար հոգւոյս մէջ. եւ աչքերս լեցուեցան։

Օդը հետզհետէ աւելի ծանր եւ աղի կը դառնար. հովը աւելի թեթեւ կ’անցնէր եւ արեւը մէկէն մարած կ’աներեւութանար։

Դեռ արեւէն կարմրած ամպեր մանիշակագոյն երկնքին վրայէն իրարու վրայ կը դիզուէին հովէն մղուած, այնպէս որ ամէն վայրկեան առեղծուածային եւ հրէշային ձեւեր կը կազմուէին հորիզոնին վրայ, մինչեւ որ ամէն բան անհետացաւ։

Ճերմակ եւ լուսաւոր երիզ մը կը գծուէր հիմակ երկնքին վրայ եւ ծովը մանիշակագոյն եղած կը քթթէր իր անհամար կոհակներով որոնց գագաթները, փրփուրով եւ լոյսով ճերմկած, իրարու կը հետեւէին ծնելով եւ մեռնելով նոյն րոպէին մէջ։

Քիչ մը կեցանք. պահ մը՝ մերձակայ գիւղէն եկող գեղջկական երգ մը մելամաղձոտ հրապոյրով մը տոգորուած, զբաղեցուց զմեզ. եւ հոն մնացինք առանց խօսելու, ճակատնիս ծովուն կարկառած, ուրկէ զովութիւնը կը բարձրանար հետզհետէ. երգը կը նուաղէր երկարաձգուած դադարներու մէջ որոնց միջոցին մեր ուշադիր ականջներուն կը հասնէր բնութեան անսահմանելի եւ քաղցր մրմունջը։

* * *

Յանկարծ մեզմէ մէկը ըսաւ.

– Տարիներ առաջ, տղայ էի այն ատեն, հոս ճանչցած եմ զարմանալի մարդ մը, ցաւագար մը զոր ֆաքիրը կը կոչէին։ Չեմ գիտեր ո՛ր երկիրներէն եկած էր. յաճախ՝ երբ իրեն կը հարցնէինք կը պատասխանէր. «Շատ մը հորիզոններու վրայ աչքերս գոցած եմ երեկոյին եւ զանոնք սեւեռած այնքա՛ն գիւղանկարներու վրայ. ի՞նչ փոյթ. ձեզի կ’ըսեմ, հեռաւոր եւ անանուն ծովեր իմ ցաւս օրրած են. ի՞նչ փոյթ դարձեալ. ամէնտեղ նոյն ճշմարտութիւնը ըսած եմ եւ ամէն տեղ մարդիկ չեն լսած ինծի, ողորմելինե՜ր... »

Գիւղացիները հաւաքուած կ’ըլլային երբեմն եւ խնդալով մտիկ կ’ընէին զինքը. հետզհետէ իր տժգոյն դէմքը կը ճերմկէր եւ փրփուրներ կու գային բերնին անկիւնները, աչքերը կը փոսանային եւ կը կանգնէր իր բոլոր հասակովը տատանելով մէկ եւ միւս կողմին մինչեւ որ տխմար գիւղացիներ հարցնէին իրեն.

– Ի՞նչ բան, ֆաքի՛ր, մեզի ալ ըսէ։

– Մահը… մահը… պիտի մեռնիմ, եւ աս անդառնալին է, անդարմանելին… պիտի մեռնիմ եւ ամէնքս, ամէնքս ալ պիտի մեռնինք, ապուշնե՜ր… մտածեցէ՛ք, անէանալու, չըլլալու… եւ մեր անիծեալ սերունդն ալ, ու դարեր պիտի գլտորին անայլայլ եւ միօրինակ բնութեան վրայէն, եւ այդ դարերու միջոցին, ա՛լ բան մը չենք մենք, ա՛լ ոչինչ… եւ մեր տառապանքով անհուն էութենէն չպիտի մնայ ոչ իսկ շունչ մը, ոչ իսկ քիչ մը մոխիր, ա՜հ…

Քանի մը վայրկեան կ’անցնէին. իւրաքանչիւրը մտիկ կ’ընէր իր սրտին որոշ եւ համընթաց աղմուկը, այնքան ոյժով որ կարծես ամէն ոք կը լսէր իր քովինին սրտին զարկը եւ հեռաւոր մարդերունն ալ, միջոցին մէջէն, ամբողջ մարդկութեան…

Չկա՞ն խուսափուկ վայրկեաններ, շատ արագօրէն անցնող որոնց միջոցին ցաւէն կամ ուրախութենէն մարդկային սիրտը կը բաբախէ միաձայն։

Գերագոյն անձկութիւն մը կը սեղմէր նաեւ հոգիս եւ փափաք ունէի գոչելու ծայրայեղ վրդովմունքը հոգիիս, գոչելու ֆաքիրին հետ, մարդկութեան երեսին, անհուն եւ անդառնալի դժբաղդութիւնը իր ճակատագրին։

«Պիտի մեռնինք, ա՛հ պիտի մեռնինք»։

Երբեմն՝ ճիշտ հիմակուան պէս հեռուէն գեղջկական երգեր կը հասնէին մեզի, սրինգին սուր սուլումը երբեմն ունէր շեշտ մը այնքա՛ն խորապէս տխուր եւ բզքտող որ իրեն ընկերացող ձայնը հետզհետէ կ’առնէր ցաւի ողբացող ելեւէջը.

Մարգարէական, ինքզինքմէն ելած, ֆաքիրը կը տատանէր իր երկու կողմին եւ կ’ըսէր։

– Մտիկ ըրէք, առանց գիտնալու՝ մարդը իր մահը կուլայ։

Գիւղացիները կը մարէին խնդալէն, բուռնցքնին սեղմած կողերնուն. ուրիշներ շտապով ողորմութիւն կուտային՝ յանկարծ բռնուած անգիտակից ջերմեռանդութենէ մը, եւ կային ալ որ վրդովուած յուզմունքէ եւ սարսափէ, կը մեկնէին երեսնին տժգոյն եւ դեդեւելով, լուսինէն ճերմկած ճամբաներուն մէջէն։

Ֆաքիրը միշտ կը շարունակէր խօսիլ. այլեւս մեզի չէր որ կը խօսէր, հոգւոյն խորէն բառերը կ’ելլէին հետզհետէ գերմարդկային իմաստով մը լեցուն, անիմանալի։

Կզկտուածիր մօտ՝ հին քանդուած Բիւզանդական տաճարի մը սիւներուն եւ բեկորներուն մէջ ուր ֆաքիրը հաստատած էր իր բնակարանը՝ մտիկ կ’ընէի երկար ատեն մինչեւ որ զիս առաջնորդող սպասաւորը ձանձրացած՝ ստիպէր զիս մեկնելու։

Այն տարին հայրս կորսնցուցած էի եւ գիւղ եկած էինք մեր կրած անակնկալ ու սաստիկ ցաւէն քիչ մը կազդուրուելու. երբ քաղաք դարձանք, այդ հիւանդագին մտածումը եւ մահուան սարսափը չգնաց հոգիիս մէջէն։

Երբեմն՝ ձմեռուան երկար գիշերներուն մէջ՝ երբ մայրս եւ մօրաքոյրերս գլխնուն ծածկոցներ քաշած կը քնանային գետինը ձգուած երկայն եւ նեղ անկողիններու վրայ, կը մտածէի հօրս, եւ լալու տագնապներ կʼունենայի, երկար տագնապներ, մինչեւ որ արտասուելէն յոգնած քնանայի. բայց նաեւ ծանր քուն մըն էր ասիկա, գրեթէ անէացում մը որ ինծի մտածել կուտար։

– Այսպէս պիտի ըլլայ երբ մեռնիմ։

Վատոյժ եւ տկար, փափուկ առողջութիւնով, մայրս հոգ ունէր ինծի համար եւ երբեմն կը յանդիմանէր զիս։

– Ի՞նչ կայ, տղա՛ս, այսպէս մի՜ նայիր, ի՞նչ ունիս։

Սարսափէս կանանչորակ կը դառնայի.

– Կը վախնա՛մ…

Մայրս կը հասկնար, ա՛լ բան մը չէր ըսէր, ինքն ալ տժգոյն անբացատրելի անձկութենէ մը, մինչ իմ աչքերս կը բացուէին, կ’ընդլայնուէին եւ կը կրկնէի առանց խորհելու.

– Կը վախնամ, կը վախնամ մեռնելէն, մտիկ ըրէ, մայր, աղմուկ մը կայ կուրծքիս մէջ, հարուածներ, մտիկ ըրէ, հարուածներ, հարուածներ…

Այն ատեն կը ստիպէի որ մայրս գլուխը դնէր կուրծքիս. սրտի բաբախումներ էին, ուժգին, երբեմն արագ բայց երբեմն այնքան դանդաղ որ իւրաքանչիւր տրոփիւնին իմ հիւանդ տղու տկար էութիւնս կը ցնցուէր սարսուռի մը մէջ եւ կարծես ամէն բան պիտի քանդուէր մէջս։

Շնչասպառ՝ դեռ կը կրկնէի.

– Պիտի մեռնիմ, պիտի մեռնի՛մ…

– Բայց տղա՛ս ամէնքս ալ պիտի մեռնինք։

– Ա՛հ… ա՛հ… ամէնքս ալ, ամէնքս ալ։

Ուրիշ ատեններ խորունկ քունէս յանկարծ կ’արթննայի, ոտքի կ’ելլէի անկողնիս մէջ եւ նայուածքս կը սեւեռէի. այն ատեն որոշապէս կը տեսնէի ֆաքիրին սիլուէթը որ ինծի կ’ըսէր իր անգութ իր անմխիթարելի բառերը։

Ամէնքը կը քնանային սենեակին մէջ. անկողինները միշտ տարածուած էին գետնին վրայ եւ ամէնուն մարմինները դէզեր կը կազմէին։

– Այսպէս պիտի ըլլայ երբ գերեզմանատունը ըլլանք. բայց հողը պիտի ցածնայ հետզհետէ եւ մեր գերեզմաններուն հետքերը պիտի կորսուին ուրիշներուն մէջ…

Այսպէս մեծցայ, հոգիս լեցուն՝ չհասկցուած անձկութիւնով մը. ամէն տարի գիւղ կու գայինք որովհետեւ մեր բժիշկը կ’ըսէր թէ ջղային դրութիւնս խանգարուած է, մեր տունէն ոչ ոք չէր ճանչնար ֆաքիրը եւ ես ալ զգուշացած էի իր մասին խօսելու. ամէն մարդ զիս կը տանջէր քիչ մը, որովհետեւ քանի՛ կը մեծնայի իմ յիմարական սարսափներս ծաղրանքի առարկայ կ’ըլլային։ Դպրոցին մէջ, ընկերներս գիտնալով իմ տկարութիւնս, երբ նեղանային ինծի դէմ, անմիջապէս կը սպառնային.

– Պիտի մեռնի՛ս, պիտի մեռնի՛ս…

Օր մը նստարանի մը վրայ կանգնեցայ, դէմքս ճերմկած՝ ֆաքիրին պէս – արդէն անոր ձեւը եւ ձայնին շեշտը կ’առնէի հետզհետէ – սարսռուն բարկութենէ եւ սարսափէ, ոռնացի ամէնուն գլխուն.

– Խեղճ ողորմելիներ, դուք ա՛լ պիտի մեռնիք, ամէնքս ալ, ամէնքս ալ։

Չեմ գիտեր որչափ ժամանակ անցաւ. երիտասարդ եղած էի եւ աղջիկներու տեսքը արդէն կուրծքս կ’ուռեցնէր սիրոյ եւ գորովանքի զգացումով մը. բայց ուրախութեան, ցաւի, հեշտանքի մէջ, մահուան դառն համը կուգար շրթունքներուս. ձեւով մը ֆաքիրին սիլուէթը կը ցցուէր դէմս եւ կը գոչէր. ա՛յո, որոշապէս կը լսէի իր ձայնը.

– Մտիկ ըրէ, այնպիսի բան մը կ’ըսեմ որ ամէն մարդ գիտէ բայց ոչ ոք կ’ուզէ լսել, պիտի մեռնինք, պիտի մեռնինք, եւ ամէն բան պիտի փճանայ, մենք եւ մեր գործերը, քիչ մը մոխիրի վերածուած, այո՛, հազիւ թէ քիչ մը մոխիրի… ա՜հ…

Յաճախ փոթորկոտ օդերով երբ մթնոլորտին ճնշումը սաստիկ անձկութիւն մը կը պատճառէր ինծի, կը հեռանայի տունէն եւ գերեզմանոցներու երկայնքին կը պտըտկէի հովէն քշուած տերեւներու պէս, հոգիս ցաւոտ եւ տենդագին. յետոյ ողբագին լալիւնը մայրիներուն եւ նոճիներուն, անանուխի բարկ հոտը որ փոթորկէն դղրդուած հողին ծոցէն ճղճիմ եւ թոշնահար բոյսեր կ’արտաշնչէին, զիս կ’ամոքէին եւ քիչ մը կը հաշտուէի մահուան հետ։

– Ես ալ օր մը պիտի հանգչիմ դարաւոր մեռելներուն հետ եւ անոնց ոսկորներէն կազմուած փոշին զիս պիտի ծածկէ, իմ գարշահոտ եւ ապականուած դիակս, մինչեւ որ ես ալ՝ ափ մը փոշի՝ ծանրանամ ուրիշ դիակներու վրայ։

Յետոյ կը մտածէի տարտամօրէն.

– Եթէ երբեք հանգիստի, նոյն իսկ անէացման ո եւ է զգայնութիւն ունենանք, ի՛նչ մղձաւանջ, մինչեւ որ զազիր որդերը յագեցած հեռանան մեր դիակէն, մինչեւ որ ոսկորները ճերմկած եւ մաքուր՝ նոյնանան բնութեան հետ, հողին հետ, ազատագրուած ապականութենէ եւ նեխութենէ։

Զարմանալի հակասութեամբ մը, կեանքի բուռն տենչանքին որ տագնապի պէս կուգար՝ անմիջապէս կը յաջորդէր ինքնալլկումը եւ ապրելու խոնջէնքը։

– Ի՛նչ ձախորդ արկած մարդկային կեանքը, եթէ երբեք ուրիշ բան չէ անիկա այլ դիպուածային շեղում մը բնութեան անյեղլի օրէնքներէն. այն ատեն ի՛նչ պէտք երկարաձգել զայն։ Գիտակցութիւնն իսկ անդառնալի վերջին չարիքի սկզբունքը չէ՞ որ ամէն շեղում իր իսկ մէջ կը կրէ. աւելի լաւ չէ՞ վերստին մտնել Մութին եւ Անգիտակցութեան մէջ, եւ ոչ իսկ հիւլէ՝ թաւալիլ անհունօրէն անվերջ յաւիտենականութեան համար։

* * *

Աւազներուն վրայ նստած քիչ մըն ալ խօսեցանք մահուան վրայ եւ անոր սարսափը ամէնուս մէջ էր։ Ծովը բոլորովին մթնցած կը բարձրանար, կ’ուռէր եւ շաչիւնով կը յառաջանար մինչեւ մեր ոտքերը. հեռուն՝ Կղզիները, այլեւս մերկ մշուշէ, – պատրանքէ – ծանրացած կարծես կը ճնշէին ծովը։

Մեր եկած ճամբէն վերադարձանք, երբ արդէն, ի՛նչպէս ամէն բան, փոխուած էր ինծի համար, որովհետեւ հեռուէն ամէն քայլիս կը լսէի կարծես ֆաքիրին առեղծուածային ձայնը որ կը գոչէր.

– Պիտի մեռնինք, պիտի մեռնինք անպատճառ, եւ ամէն գեղեցիկ բան իր մէջ կը կրէ ապականութեան, քանդումի սկզբունքը, որովհետեւ ամէն բան պիտի մեռնի, պիտի մեռնի։