Կամենից

  1394.

[Ի մեծի Աւետարանին, ի Լեմպէրկ]:

 

1594.

 

Յերեսներորդի առաջներորդի յոբելեանի եւ ընդիկտիոնին երկրորդի բեսեքիսիստնի եւ միոյ ղըմպիաթի թուաբերութեան ժամանակի մարդեղութեան Փրկչի, նա եւ ըստ համարոյ յաբեթային տումարի՝ հարիւր քսան եւ հինգ ինդոսի եւ ութերորդ նոնոսի, յարաբարդեալ ամի, եղեւ սկիզբն եւ աւարտումն գրի, ի խնդրոյ ողջաբան եւ իմաստուն կրօնաւորի Տէր Աւագին Գաղատացւոյ, ի դասակարգէ Սրբոյն Անտոնի եգիպտացւոյ. որ այժմու ժամանակի պանդուխտ գոլով յաշխարհն Իլախաց բարելի մայրաքաղաքիս Լէօպօլիս կոչեցեալ. եւ տեսեալ զծաղկաքաղ Հարցմունքս զայս առ մեզ, ետ գրել զսա ի վայելս անձին իւր, ի շահ եւ ի յօգուտ ամենայն բանասիրաց, որ եւ ստացաւ զսա մեծափափագ տենչանօք ի սփոփանս մխիթարութեան անձին իւրոյ սրբասիրի: Արդ, որք հանդիպիք սրբոյ տառիս, իբրեւ զփունճ մի մանուշակի ի քիմս իմաստասիրաց, յիշեսջիք զվերոյգրեալ զհրեշտակակրօն Տէր Աւագն եւ զծնողս իւր հոգեւոր եւ մարմնաւոր եւ զեղբայրս իւր եւ զամենայն ազգայինս: …Այլ եւ զտրուպս ամենայն գրողաց Արթուն անուամբ կոչեցեալ եւ գործովք ի քուն մահու ընկլուզեալ. մաղթեցէք վասն իմ հանդիպողքդ՝ առ տէր: … բայց գրեցաւ ընդ հովանեաւ Ննջման Ս. Աստուածածնին, ի թագաւորութեան քրիստոնէական զարմի Գ Զիկմունդի. զոր Տէր Աստուած մեր պահեսցէ զսա ընդ հովանեաւ ամենազօր աջոյ իւրոյ, եւ յաղթող արասցէ ընդդէմ թշնամեաց խաչին. եւ ի կաթողիկոսութեան արարատեան աթոռոյ Տեառն Տէր Դաւթի. Հայցեցէք առ Տէր, զի մշակ առանց ամօթոյ պահեսցէ զնա ընդ ազնիւ հովուացն, եւ լսել տացէ նմա գերանելի բարբառն՝ որ ասէ, Ծառայ բարի, եւայլն: [Խրատական բանից հաւաքումն, յԵրուսաղէմ]:

 

1601.

Ի թուականութեանս յաբեդական տումարի ՌԽԹ ամի, եւ ի յամսեան մարտի 21, ի Լով քաղաքի, աստուածասէր տանուտէրն Իվաշքո որդի Պր. Միսքոի յայժմուս ժամանակի տեսաւ զայս անգին մարգարիտս, որ եղծեալ էր ի հիւթալի տեղւոջ, եւ փափագմամբ ետուր կրկին նորոգել, վասն իւր հոգուն եւ իւր ծնողացն եւ իւր արեան մերձաւորացն. զինք յիշեցէք ի բարին եւ դուք ասացէք զԱստուած ողորմին: … Դարձեալ աղաչեմ, որ քահանայք սրբալի եւ ընթերցողք այսմ գրի, մի՛ մոռանայք զիս եղկելի զՅովհաննէս զվերստին կազմող գրի, որ զսուրբ աւետարանս Յիսուսի կապեցի, եւայլն: [Աւետարան ի Լեմպէրկ]:

 

1603.

Գրեցաւ ի Թվ. Հայոց ՌԾԲ ամի, ի յերկիրն Իլախաց, ի քաղաքն Զամօսայ, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնին. ի ժամանակ հայրապետութեան Հայոց Տէր Մելքիսեթեկին, եւ թագաւորութեանն Իլախաց Զիկմունդին, եւ զօրավարին իւրոյ Յովանէսին, որ կոչի իլախերէն՝ Եան, եւ ըստ հայրենակոչութեան Զամօցքի. որ եւ ըստ անուան իւրոյ շինեաց զքաղաքս զայս եւ անուանեաց Զամոսցա. եւ յայսմ ամի կատարեցաւ բարաւոր դրանց քաղաքիս: Արդ ի յանգ հասեալ գրոցս, աղաչեմ զվերծանողքդ յիշել զանարժան գրիչս Յակոբ երէցս, որ մեծաւ փափագանօք գրեցի զսա յիշատակ հոգոյ իմոյ եւ ծնողաց իմոց. եւ որ յիշէքդ՝ յիշեալ լիջիք, եւայլն:

 

1603-4.

… Արդ լուեալ (զվարս) զայսքան աստուածազգեաց խաչակրօն եւ զանազան արանց եւ կանանց եւ կրօնաւորաց եւ ամենայն գերամաքուր խմբից դասուց մարտիրոսաց, որք զարիւն իւրեանց ետուն փոխանակ գառինն Աստուծոյ, ցանկացող եղեալ Սրբոցս եւ գրոցս՝ սրբասէր եւ աստուածասէր տիկինն Կատարինայն եւ Կերուխնայն, եւ ետուն գրել զսուրբ զիրքս զայս յիշատակ հուոյ իւրեանցեւ ծնողաց իւրեանց: …Արդ գրեցաւ սուրբ գիրքս ի Թվ. Հայոց ՌԾԲ, ի հայրապետութեան Տեառն Մելքիսեդեկի եւ ի թագաւորութեան Գ Զիկմունտին, ի քաղաքս որ կոչի Լով, ընդ հովանեաւ Սրբուհւոյ Աստուածածնին եկեղեցւոյն. ձեռամբ մեղաւոր եւ անարժան եւ անիմաստ գրչի Ղազար դպրի, ի խնդրոյ աստուածասէր տիկնոջն Կատարինէին: Եւ արդ, ես յետինս ի գրչաց անարժան եւ մեղաւորս, մանուկ էի հասակաւ եւ դպիր ի Բաբերդ քաղաքի, պատահմամբ ան Տաճկաց ձեռքն անկայ, եւ խիստ տանջանօք եւ չարչարանօք ազատեցայ ի ձեռաց նոցա, նախախնամութեամբ եւ գթութեամբն Աստուծոյ ամենակալին. եւ եկեալ ի Լով քաղաքն Ըռուզաց, ընկալան զիս արք տեղւոյն այնորիկ, եւ ետուն ինձ յարկ մի, եւ ասացին, թէ ծառայեա Ս. Աստուածածնին. եւ անս եւ ի ծառայելս իմում՝ բազում աշխատութեամբ գրեցի եւ ծաղկեցի գիրքս այս՝ ի դուռն Ս. Աստուածածնին, ի դառն եւ անբարի ժամանակիս, յորում նեղիմք ի ներքին եւ յարտաքին թշնամեաց: Եւ արդ աղաչեմ զձեզ՝ ո՛վ երանեալ սուրբ ընթերցողք, յորժամ պատահիք սուրբ գրոցս, ի տեսանելն ձեր զանհեդեդ գրիկս եւ ծաղիկս, աղաչեմ զձեզ, մի՛ մեղադրէք. զի թէ եւ գոյր կարողութիւն փոքր մի այլ լաւ գրել եւ ծաղկել, սակայն ոչ կարացի, զի կարի ստիպ(աւ) արտորք էի՝ վասն ուսանելոյ համար լաթին լեզուին եւ գրին, եւ միայն աւարտելոյն էր փոյթ եւ ոչ արուեստի գրոյն եւ ծաղկոյն: …

 

Ղարիպ եմ օտար յաշխարհի,

Անարժան եւ յոյժ փանագի.

Մարմնովս եմ մեղօք ի լի,

Ըզհոգիս իմ խաւար լցցի:

Աղաչեմ ըզքեզ Միածին որդի,

Ըստեղծող երկնի եւ երկրի.

Մեղայ գոչեմ եւ այժմ ի լալի,

Թող զիմ մեղքն զոր ես գործեցի:

Զքեղ աղաչեմ լոյսդ հայրենի,

Յարութիւն ու կեանք մարդկայնի.

Աստէն տուր զղջումն ինձի՝

Փոշոմնիլ զոր ինչ գործեցի:

Անճառ Միածին որդի

Որ էիր ի Հօր անմարմնի,

Խոնարհեցար յաշխարհս ստորի

Եւ առեր մարմին ի Կուսի.

Րաբի երկնաւոր բարի,

Գթա, Տէր, ի քո ծառայի.

Հառաչեմ ես արտասվալի,

Հաշտեա, Տէր, քո արարածի:

Իքեն հայցեմ, ո՛ փափագելի,

Տուր անմահ ջրոյդ որ եմ ծառաւի.

Մի՛ տար զմիտս զբազումն յաշխարհի,

Այլ տուր իմացումն՝ որ միշտ քեզ հայի:

 

  …Որոց աղօթիւքն ողորմի Քրիստոս Աստուած ստացողի գրոցս աստուածասէր տիկնոջն Կատարինէին, եւ առն իւրոյ Զատկին, եւ ծնողացն իւր Գրիգորին եւ Աննային, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց. նա եւ մեղապարտ Ղազար գրչին, եւ իմ ծնողացն՝ Նիկոլին եւ Շնոֆորին, եւ իմ քուրոչն Ղուտրատին: …(Յայսմաւուրք ի Լեմպերկ: Տես եւ տարի 1613. 1624. 1627. 1629):

 

1605.

Գրեցաւ Սաղմոսարանս՝ որ է երգ Դաւթի մարգարէին, ի կաթողիկոսութեան Տէր Մելքիսեթին, թագաւորութեան Ֆրանգաց աշխարհի Գ Զիկմոնդին, ի թվականութեան Հայոց ՌԾԳ, ապրիլ ամոսյ Ի, յաշխարհիս Իլախաց ի քաղաքս Կամենից. որ եւ երետ զսա գրել Պր. Խաչքո, որ էր որդի Պր. Ավաքին, մեծաւ փափագանօք եւ սրտիւ յօժարութեամբ, ի վայելումն անձին իւրոյ եւ զաւակաց նորին. որ եւ Աստուած բարով վայելել տացէ նմա ընդ երկար ժամանակաւ: Արդ գրեցաւ ձեռամբ անիմաստ եւ անհմուտ չքեդող (?չքերդող) Յակոբ դպրի որդւոյ Տեառն Գրիգորին: Աղաչեմք զամենեսեան, ո՛վ ընթերցողք, որք հանդիպիք սմա տեսանելով կամ աղօթս ասելով, անմեղադիր լերուք վասն սղալանաց գրոցս, զի կար մեր այսչափ էր. զի անտեղեակ եմ ի գրոց սրբոց. բաւ է իմաստնոցն: Եւ արդ ծաղկեցաւ ծաղկունքն դարձեալ նոյն Յակոբ դպրի ձեռամբ. եւ կատարեցաւ ի փառս Քրիստոսի:

 

1607.

Եղեւ զրաւ սուրբ գանձարանիս յամի շրջագայութեան արամազեանս տոհմի հայկական սեռի աբեթական տումարի ի ԻԱ յոբելինի եւ հինգերորդ յարաբարդի, սեպտեմ. ամսոյ հինգերորդի, օրն ուրբաթի, ի հայրապետութեան Ս. Էջմիածնայ Տեառն Տէր Գրիգորի, եւ ի յառաջանորդութեան այսմ նահանգի Տեառն Տէր Կարապետ քաջ րաբունապետի, ի յաշխարհս Իլախաց, ի քաղաքս Կամենից, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Նիկողայոս հայրապետի. Ֆռանգաց ազգի թագաւորութեան Գ Զիկմունդին: Արդ գրեցաւ այս սուրբ գանձարանս ձեռամբ մեղսաներկ եւ անհմուտ անարժան անծան եւ անծնող գրչի օօօ օ օօ օօօ օ ի (Յակոբի) սուտանուն սարկաւագի, որդի Տէր Գրիգորի, չարութեամբ լցեալ եւ մեղօք տարածեալ: …Որոյ փափագող եղեալ քաջ բարունապետն մեր Տէր Կարապետ արքեպիսկոպոս՝ հմուտ եւ տեղեակ աստուածայնոց հին եւ նոր կտակարանաց … ետ գրել զսա յիւր արդար եւ քրտնաջան վաստակոց: … (Սաղմոսամեկն. առ Մխիթար. Վիենայ):

 

1607.

Եղեւ զրաւ սուրբ գանձարանիս որ կոչի Աւետարան, յամի շրջագայութեան արամազեան տոհմի հայկազեան սեռի աբեթական տումարի ի ԻԱ յոբելինի եւ հինգերորդ յարաբարդի, սեպտեմ. ամսոյ ԻԷնի, օրն շաբաթ մուտ կիրակի: Արդ գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի մայրաքաղաքն Կամենից, յերկիրն Ըռուզաց եւ Իլախաց, ի հայրապետութեան Տեառն Տէր Գրիգոր երջանիկ կաթողիկոսին Ուրհայեցոյ, եւ առաջնորդութեան երկրիս Տէր Կարապետ երջանիկ վարդապետին, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Նիկողայոսին. ձեռամբ անարժան եւ մեղօք զառածեալ Ղազար լոկ անուն եպիսկոպոսիս Թոխաթեցո, ի խնդրոյ աստուածասէր առնս Պարոն … Եւ եդ յիշատակ իւրն եւ իւր ննջեցելոցն … Խնդրեմ ի ձեզնէ չմեղադրէք վասն խոշորութեան կամ սղալանաց գրչիս. քանզի յոյժ կարի հիւանդ էի ի սրտէցաւէ. վասն այսորիկ յոյժ լալագին դիմօք աղաչեմ որ յետ Յինանցն աւետարանացն Ա փոխ աւետարանաւ եւ Աստուած անեղ եւ Քրիստոս որդի ասէք յիշատակ դնօղին, եւ աւետարանիս գրողին հոգուն Ա Հայր մերիւ յիշեսջիք: Եւ այն որ առատն է ի տուրս պարգեւաց՝ հատուսցէ ձեզ զփոխարէնն. եւ Քրիստոսի փառք յաւետեանս. ամէն: Գրեցաւ թվին ՌԾԵ, օրն շաբաթ: (Աս Մխիթ. Վիենայ):

1607-8.

Մեասրոբ վարդապետիս Կաֆացի աշակերտ Տեառն Յոհաննէս կաթողիկոսի Սիս աթոռոյ, որ գծագրեցի զայս դժուար եւ խրթին մատեանս տօմարական արհեստից մեկնութիւնս, ինձ եւ ծնողաց իմոց յիշատակ բարի՝ ի դրունս սուրբ եկեղեցւոյ. զի կար իմ այս էր. զի մինչ «ի նահանջն այսպէս արա», ես գծագրեցի, մինչ էի ՚դասատունն վեհին իմոյ ի Սեբաստիս. եւ մինչ ի «յատկութիւն միաշաբաթին՝» Դահօռցի Սարգիս քահանայն գրեաց, ՌԽԸ թվին: Եւ ես հրամանաւ իմոյ վեհին եկի ի Կաֆա. մնաց գիրքս կիսատ, անմխիթար ու տարակոյս էի. մինչ որ Հոգին Աստուած տնօրինեաց, Հոգոյն Սուրբ առաջնորդութեամբն թվին ՌԾԶ ելի ի Եաշ քաղաքն, եւ օրինակ գտա Տէր Աստուածատուր քահանայէն. եւ բարեմիտ սարկաւագ մի Ստեփանոս անուն կատարեաց զգիրքս, եւ մխիթարեաց զանմխիթար անձս: Աղաչեմ զքաջ պուետիկոսքդ եկեղեցւոյ՝ որք հանդիպիք այսմ տառիս, յիշեցէք ի Քրիստոս զաշխատողքս …մանաւանդ յԵաշ քաղաքի արհեպիսկոպոս Տէր Յովհաննէս Սեջովցուն, որ զտարտամ սիրտս մխիթարեաց: … (Յակոբ Ղրիմ. Մեկն. Կօմարի, ի Ս. Ղազար):

 

1608.

Շատ ջանիւք ջանացի գրել եւ ոչ գտանէի զգաղափար սորա, որ մինչ ի տասն ամ խնդրեալ աստ եւ անս, ոչ կարացի ձեռն բերել. յետ այսորիկ եկն առ մեզ սիրելի եւ կարգակից մեր Տէր Աբրահամ կրօնաւորն, զոր ստացեալ էր զսա վասն իւր, եւ տեսեալ զփափագ ցանկութեան սրտի իմոյ՝ շնորհեաց մեղաւորիս զսա, սակաւ ինչ ընկալեալ է ձեռանէ իմէ. Աստուած իւր փոխարէնն հատուսցէ: …Արդ ես մեղաւոր եւ անարժան զառածեալ Յակոբ երեցս՝ ստացայ զսա ի թվաբերութեան աբեթական տումարիս քսան եւ մի յոբելինի եւ եօթն թիւ յաւելորդի, յամսեանն հոկտեմբերի. ի ժամանակս թագաւորութեան Իլախաց Զիկմունդի Գ. ի. եւ հայրապետ Հայոց ժողովուրդ նորին. վասն պատերազմացն որ կայր ի մէջ Պարսից եւ Իսմայելացւոց՝ գերի եւ եղկելի եղեն ամենայն ազգն Հայոց. զի ցրուեցան ամենեքեան ընդ երեսս երկրի, որպէս փոշի հոսեալ ի հողմոյ՝ ծագաց ի ծագս. բաժանեալք ի սիրելեաց, հեռացեալք ի հայրենեաց, որոշեալք ի յնտանեաց, անջատեալք յամենայն բարութեանց, շրջէին պանդխտէին նշդեհացեալք ի մէջ այլասեռն ազգաց այլախօս լեզուաց եւ անընդել աշխարհաց, որպէս զոչխար՝ որոց ոչ իցէ հովիւ, անտերունչ մնացեալ: Ողորմելի եւ աւաղելի եղեր մեծանուն ա՜զգ Հայոց մեծաց. վասն է՛ր փոքրկացար, տառապեցար, եւ նուազեցար. -վասն այն՝ զի մեղար, այգի հայկազուն տոհմիդ, ոչ տուէր խաղող, այլ փուշս բասուցեր. վասն այն խոպանացար. ցանկ քո քակեալ եւ զեւ, եւ եղեր կոխան ամենայն ազգաց. այժմ զի՞նչ առնելոց ես. զի որբ մնացիր ի հօրէ եւ ի մօրէ, այսինքն ի թագաւորէ եւ ի հայրապետէ: Այլ յուսա առ Աստուած, խոստովանեա նմա, զի փրկիչ քո նա է. թէպէտ եւ եհար վասն մեղաց դարձեալ նոյն ինքն, ողորմեսցի ըստ մեծի ողորմութեան իւրում. եւ ժողովեսցէ որպէս հաւ զձագս իւր ընդ թեւօք, եւ սեպհականեսցէ ի հայրենի աշխարհն, եւ հաստատեսցէ թագաւորաւ եւ հայրապետիւ բարեխօսութեամբ Սրբուհւոյ ամենօրհնեալ Աստուածածնին: …Մի՛ մոռանայք զհայրն իմ զԱլթուն, որ թարգմանի Ոսի, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն իմ, եւ զուսուցիչն իմ զՏէր Յակոբ քահանայն, եւ զՏէր Յակոբ կրօնաւորն՝ որ շնորհեաց զսա: …(ԱՍտուածաշունչ ի կայսեր. գրատան Վիեբայ):

1609.

Գրեցաւ գիրս ձեռամբ Թորոս դպրի որդւոյ Միթքոյին. Թվին ՌԾԸ. Ո՜վ եղբայրք, յիշեցէք զմեղաւոր գրչակս: (Ժամագիրք. ի Ս. Ղազար):

 

1610.

Ես անարժան Յակոբ երէց Եագլովացի, Թվին ՌԾԸ, սեպտ. 4, փոխարկեցի զԽոստովանութիւնս ի քաղաքն Կամենից. նորընծայէի, եւ ի մէջ քառասնից որ գրեցի զսա . ինձ մեղաւորիս՝ Աստուած ողորմի ասացէք վասն Աստուածոյ սիրուն:

 

1610.

Գրեցաւ Պատարագատետրս ի լաւ եւ ընտիր օրինակէ՝ ձեռամբ անարժան եւ անարհեստ Աստուածատուր դպրի, որ եմ որդի Տէր Յակոբին, ի քաղաքն Կամենից, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Նիկողայոսին. ի վայելումն նորընծայ Տէր Ղազարին, եւ յիշատակ Եազլովիցու Հաճկատար Ս. Աստուածածնին: Ով սրբասնեալ քահանայք, յորժամ որ կարդայք կամ օրինակէք, յիշեցէք զիս եւ զիմսն ամենայն՝ ի դէմ սոսկալի սուրբ պատարագին: Աւարտեցաւ Թվ. ՌԾԸ. սեպտեմ. 28: (Պատարագամեկն. Յով. Արճիշեցւոց. ի Ս. Ղազար):

1613.

Անուանի գիրքս Ճաշոց, զի հանապազօր ի ճաշոյն ընթեռնի, այլ եւ կոչի Տարէգիրք, զի զբոլոր տարին ընթերցուածսն յինքն ունի … Յիշեսջիք … զզաւակսն իմ եւ զամենայն արեան մերձաւորն իմ. նա եւ զստացող գրոցս զԻլովցի Պր. Պէռնատն՝ Պր. Թորոսի որդին. որ ստացաւ զսա ի հալալ արդեանց եւ յարդար վաստակոց իւրոց, եւ ետ յիշատակ անջինջ Զամոսցա քաղաքիս Ս. Աստուածածնի եկեղեցւոյս, վասն հոգոյ իւրոյ եւ վասն ծնողաց իւրոց. եւ ինքն ի յայսմ ամի վախճանեցաւ ի Քրիստոս մանուկ տիօք երիտասարդական հասակին, եւ մեծ կսկիծ հասոյց ծնողացն: …Աղաչեմ զձեզ, ով ընթերցող եղբարք իմ, որ մեղադիր չլինիք խոչորութեան եւ սխալանաց եւ անյարմարութեան գրոյս. զի պէսպէս վշտօք եւ չարչարանօք գրեցի. զի ի ՌԾԲ թվին սկսայ եւ ԿԲին բռին ի յաւարտն հասայ. վասն որոյ խնդրելով աղաչեմ զձեզ որ խնայելով բռնէք զգիրս, եւ զմեզ անպարսաւ թողուք. մանաւանդ թէ յիշելոյ առնել արժանի: …(Կայսեր. գրատուն Վիենայ):

 

1313.

Ես Սարկաւագ Լեհացիս Թվին ՌԿ երկուսին հանդիպեցայ Մսիր քաղաքին. ո՛վ ընթերցողք այսըմ տառիս: (Մաշտոց, ի Պեռլին):

 

1613.

Կատարեցաւ քերական գիրքս. եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս. ամէն: Թվ. ՌԿԲ. ես անարժան մեղաւոր Զատիկ՝ Պր. Պողտանայ որդի. գրեցաւ թուխտս. վա՛յ ինձ մեղաւորիս: (Աս որս գիրք, յԷջմիածին):

1615.

Ես Յակոբ էրէցս Թոխաթեցի թարգմանեցի զգեղեցիկ Պատմութիւնս (Փաւնցիանոսի) ի լադինական գրոց ի հայ գիր. ի խնդրոյ վարժապետին իմոյ Տէր Յակոբին՝ որ ասեն Այվաթենց, թվին ՌԿԳ. փետրվար ամսոյ ԺԳ, ի երկիրն Լեհաց, ի քաղաքն Զամաւսցա: Աղաչեմ զձեզ, յորժամ որ փոխարկէք, զանունս մեր մի՛ յապաղէք գրել ի տեղիս խորագրոց. եւ ասացէք, թէ Աստուած ողորմի. ամէն: (Ի Բարիզ. գրատան: Նոյն տարին Յակոբ Թոխաթցի թարգմաներ է ի Զամոսցա եւ Եօրն իմաստասիրաց խօսքերն):

 

 

1616.

Փառք համագոյ համազոր համապատիւ համատարած Ս. Երրորդութեան … որ ետ կարողութիւն ոգոյս սուտանան գրչիս յիմար եւ տարտամ եղեգնագծիս, հասանել ի վերջին գիծ տառիս. որ կոչի Արարածոց մեկնիչս, ի լաւ եւ յընտիր օրինակէ: …Յիշեցէք ի մաքրափայլ աղօթս ձեր զսարգիսն դպիրն, որ ետ գրել զԱրարածոց մեկնիչս ի վայելումն անձին իւրոյ. զոր Տէր Աստուած վայելել տացէ նմա մինչ ի խորին ծերութիւնն: Գրեցաւ սա ի թուին ՌԿԵ, ի քաղաքն Իլով, ի թագաւորութեանն Զիկմոնտին եւ ի կաթողիկոսութեան Մելքիսեթին. ձեռամբ մեղապարտ Գրիգորին, մականուամբ Տօմաժիրսքին: Եւ ինձ մեղապարտ Գրիգորիս գրչի, եւ իմ վարպետին Տէր Դաւթի՝ ողորմութիւն եւ թողութիւն մեղաց ի նմանէ: (Վարդան, Մեկն. Արարածոց. ի Ս. Ղազար):

 

1617.

Ամենակարող զօրութեամբն Աստուծոյ կազմեցաւ նոր տպագիրս երկիրն Իլախաց ի քաղաքս Լէվ կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ Ննջման Ս. Աստուածածնին, ձեռամբ յոգնամեղ Քարմատանեէնց Յովանէս իրիցուս. զոր հոգս տարեալ մեծաւ աշխատութեամբ եւ բազում ծախիւք՝ տարի մի բոլոր արուեստաւորաց հետ դատեցա մինչեւ գիրն ի գլուխ հանի, եւ նոր կազմարան սահմանեցի, եւ վասն փորձի նախ զերգսն Դաւթի մարգարէին տպագրեցի, ի օգուտ եւ ի շահ աստուածասէր աղօթողաց մերասեռ ազանց. զոր եթէ հաճելի լիցի կամաց ձերոց՝ Տեառն փառք: Արդ եղեւ զրաւ սորին թվականութեանս Հայոց Մեծաց ՌԿԵ ամին յամսեանն դեկտ. ԺԷ, եւ ի ՌԶՃԺԶ ամի (Փըրկչին) ի հայրապետութեանն Էջմիածնա սուրբ յաթոռոյն կենդանի նահատակին Տեառն Տէր Մելքիսեդեկ կաթողիկոսին. այլ եւ Կիլիկեցո գաւառին Տէր Յովհաննէս քաջ րաբունապետի. ի սոցին ժամանակս հանդիպեցաւ տար սորին: Այլ եւ ի թագաւորութեան քրիստոնէից լէհ ազգին բարեպաշտ արքայի Երրորդ Զիկմունտին, զոր Տէր Աստուած զինքն անսասան պահեսցէ երկար ամօք: Արդ աղաչեմ զամենեսեան որք հանդիպիք այսմ գրիս, յիշեսջիք ի բարի եւ զծնողս իմ՝ ի Քրիստոս հանգուցեալ Բաղէշցի Քարմատէնց զՄուրատն, եւ զմայրն իմ զԱննա. այլ եւ զպապն իմ զՏէր Սիմէոն քահանայն, եւ զամենայն ազգայինս իմ: Եւ նա ինքն որ առատն է ի տուրս բարեաց, կրկնակի բարութեամբ զփոխարէն պարգեւեսցէ մեզ եւ թողութիւն շնորհեսցէ յանցանաց ձերոց. եւ ձեր սուրբ աղօթիւք զմեղս մեր ջնջեսցէ. այլ եւ զննջեցեալսն՝ խաչին լուսոյ եւ երկնից արքայութեան արժանի արասցէ. ըրում փառք յաւիտեանս. ամէն: (Սաղմոս տպագրեալ):

 

1617-8.

Ես տրուպս քահանայից, մանաւանդ թէ եւ ամենայն քրիստոնէից Յակոբ երեցս, ցանկացող եղեալ պատմութեան Սրբոցս, եւ ի հարկէ յանձին կալեալ՝ ձեռն արկի ի գծագրութիւն սորա. զի վասն ծովացեալ մեղաց իմոց Այսմաւուրքն եւ Ճաշոցն եւ շուրջառ մի այրեցաւ ի մէջ եկեղեցւոյն, կայծ հասեալ ի ճրագէ, յաւուր տօնի Սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկային, եւ յերեկոյէ մինչեւ ցառաւօտն ծխեալ ծախեցան. եւ վաղորդայն առաւօտուն պահուն գնացեալ իմ եւ բացեալ զեկեղեցին, տեսի լի ծխով, եւ դողումն կալաւ զիս. կարծէի թէ ամենայն եկեղեցին բորբոքեալ այրէր. եւ մտեալ ի ներքս՝ տեսի զերկոսին գրեանսն ի վերայ միմեանց հրացեալ. Ճաշոցն ամենեւին այրեալ, եւ Այսմաւուրքն կիսայրեաց ծխայր. եւ ես եղկելիս ի մեծ կսկծոյս մեծակական ձայնիւ աղաղակեցի, օղբս եւ վայս կարդալով, որպէս ոք ի վերայ մեռելոյ սիրելոյ. եւ այսպէս զրկեալ կողոպտեցայ ի մեծամեծ գանձուցս յայսցանէ, եւ չկայր միւս այլ Ճաշոց կամ Այսմաւուրք՝ ընթեռնուլ յեկեղեցին. եւ մեծաւ ջանիւ հազիւ առաք զգաղափար սորա ի մայրաքաղաքն ի Լովայ. եւ ես անվարժ գոլով գրչութեան՝ հարկեցայ ի գործ, եւ ապաւինեալ յողորմութիւնն Աստուծոյ սկսայ, եւ նորին շնորհօք յանգ հասեալ կատարեցի: Արդ գրեցաւ Յայսմաւուրս ձեռամբ յոգնամեղ Յակոբ երիցուս, թվին ՌԿԶ, ի աշխարհս Իլախաց, ի նորաշէն քաղաքս Զամօսցա, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Լուսաւորչին եւ այլոց խորանացս. ի ժամանակս հայրապետութեան Ս. Էջմիածնայ Տեառն Տէր Մելքիսեդիկի կաթողիկոսին, եւ թագաւորութեան Իլախաց՝ Զիկմունդի Գ. ի, եւ իշխանութեան քաղաքիս Պր. Թովմասին՝ երիտասարդ իշխանին, որ հայրենակոչութեամբ Զամօյսքի անուանի. զոր Տէր Աստուած ընդ երկայն աւուրս արասցէ. ամէն: …Յիշեսջիք զհայրն իմ զԱլթունն, եւ զմայրն իմ զԱննան, եւ զԳրիգոր որդեակն իմ, որ ետ յօգնութիւն գրոյս ութ դահեկան կարմիր: Եւ եդաք զսա յիշատակ եկեղեցւոյս՝ որ յանուն Ս. Աստուածածնին կառուցեալ է ի քաղաքս Զամոսցա. եւ այլ չունի ոք իշխանութիւն առնուլ զսա աստի: (Կայսեր. գրատուն Վիենայ):

1617-8.

Ի թվին ՌԿԶ, գրեցի այս ի խուցն աղայներուն, ի քաղաքն Իլով, հոկտ. Լ. սուտանուն ԲՌ. 1. ԵՌ. ԱԲ. իս (Սարգիս) զգորձ?. Երես անկեալ կ՚աղաչեմ զդատ վարողսդ՝ որ անմեղադիր լինիք գրիս, զի ծերացեալ անձամբ ԻԵ. ամեայ (?) գոլով՝ ձեռնարկեցի ի սմա: Աստուծոյ ողորմութեամբն յաւարտ ածի, եւ փափագ սրտիս կատարեցի եւ զիղձս իմ լցուցի. հառաչմամբ սրտիւ կ՚աղաչեմ զընթերցողքդ՝ որ աննախանձ զԱստուածողորմին չի խնայէք. եւ Աստուած զձեզ յիշէ յիւր միւսանգամ գալուստն. ամէն: Ես մեղաւորս Քոտեցի սուտանուն Սարգիս:

Ո՜վ եղբայր Քոթահեացի տէրացու Սարգիս, երբ օգտիս ի սմանէ՝ զիս զյոգնամեղ Ասար Սեբաստացիս յիշեա միով Հայր մեղայիւ:

Գրեցաւ գիրս ի քաղաքն ի Լով, թվին ՌԿԶ, ան տարին մեղաւորս ի Լով ժամկոց էի, սուտանուն Սարգիս, որ է Քութեցի, որդի Յովանէսի. ամէն: -Ո՜վ եղբարք, մի՛ մեղադրէք, մոլորեցայ այս ատենին. թէ ի՛նչ պաջարի (պատճառի) կ՚ասէք. նայ մէկ աղեկուկ մի տեսայ, որ եկօ ի քովս նստօ, զրուց երետ. թվին ՌԿԶ. դեկտեմբերի Զ, օրն շաբաթ. Թ. ժամուն, մէկ մասին. ամէն:

 

Ո՜վ ժամակոչ շոլոր մոլոր,

Է՞ր կու հայիս դու նենգաւոր.

Յաշխարս սուտ է ւանցաւոր,

Մի՛ լինիր խէֆ անմըտաւոր:

Երբ որ տեսնուս դու շատ աղվոր,

Աչվիդ փակէ, նայէ ըստոր.

Տուր գոհութիւն սըրտովս բոլոր,

Այնմ որ ըստեղծ զաշխարհս ոլոր:

(Տոմարաց գիրք):

1617.

Ի գալն (ի) Ֆռանկաց հանդիպեցայ ի քաղաքն Իլով՝ որ կոչի Լեհ, ըստացայ գիրքս այս (Ամիրտոլվաթ) ի Ղազար վարդապետէ, ես մեղաւոր Երդամս, որ է Բառգիրք հաքիմարան, Հայոց բառովն, Արաբացոց, Թուրքաց, Պարսից, Հոռմոց, սակաւ ինչ Ֆռանկաց. ստացայ վասն հոգոյ իմոյ ի հալալ ընչից իմոց. բերի յերկիրս Հայաստան … Աղաչեմ յիչել զմեղաւոր Երդամն եւ զհայրն իմ Պալայխանն եւ զմայրն իմ Ըմպրիշատն, եւ զորդիքն իմ երկու Սահակն եւ զփոքրն իմ եւ զմեծն … Արդ գրեցաւ ի թուականիս Հայոց ՌԿԶ, ի քաղաքն որ կոչի Իլով, ի թագաւորութեան Շահապագին, ի հայրապետութեան Տեառն Մելքիսեթ կաթողիկոսին. եւ առաջնորդութեան հոգեւոր Տէր Մեսրոբին արհիեպիսկոպոսին, եւ առաջնորդութեան մարմնաւոր կենցաղոյս՝ Խոճայ Սաֆարին: Աստուած զիւրեանքն ընդ երկայն աւուրս պահէ. ամէն:

?

Գրեցաւ գիրքս որ կոչի Առ որս՝ ասացեալ Սրբոյն Գրիգորի Աստուածաբանի, ի լաւ եւ յընտիր օրինակէ, ի վայելումն եւ յիշատակ բարեմիտ եւ ուսումնասէր բանասիրի Տեառն Յովանէս հեզահոգի ընտրեալ քահանայի, որ մականուամբ կոչի Քարմատանենց … գրեցաւ սա ի թուին Հայոց քառիս յիսնակի եւ երեք յոբելինի այլ եւ եօթն աւելորդի (?), օգոստ. ԺԸ. ի տիրախնամ եւ աստուածապահ մայրաքաղաքս Լէվ կոչեցեալ, ի դուռն ՆՆջման: … (Առ Մխիթար. Վիենայ):

 

1619.

Կատարեցաւ գիրքս գովելի

Որ չարագրեալ է Պորփիւրի.

Զի ցանկացող եղեւ սըմի

Նըւիրակս Երուսաղէմի,

Որ եւ անուամբըն որջորջի

Ղուկաս անուն պարոնտէրի.

Ըր յայսմ ամի եկն ի Լեհի.

Տեսեալ եղեւ այսըմ տառի,

Ի մեկնութեանցըն Յովհաննի

Արի եւ սուրբ եռամեծի,

Ի աշակերտին իւր Գրիգորի,

Ի բնանաբիցըն Պորփիւրի:

Ի թվականիս Հայոց մեծի

Հազար վաթսուն եւ ութ աւելի,

Սեպտեմբերի քսան եւ ութի,

Որ էր աւուրն երեքշաբթի.

Ի Կամէնից ամուր քաղաքի,

Առ ոտըս Սուրբ Աստուածածնի,

Եւ Ս. Նիկոլ հայրապետի,

Եւ այլ տաճարքս որ կան սըմի:

Թագաւորն Լեհաց երկրի՝

Երրորդ Զիկմունտ նա անուանի.

Եւ հայրապետն Էջմիածնի

Տէր Մելքիսեթ վերաձայնի,

Մեծ աթոռայն ինքնագլխի՝

Որ օթեւանն է Քրիստոսի.

Գրիգոր անուն պատրիարքի,

Որ տեղապահ է սուրբ ուխտի:

Գրող սորա յոյժ եղկելի

Ոտից ձեր հող եւ կոխելի.

Ձեզ աղաչեմ աղերսալի

Չիմոռանայք զիս յաղօթի՝

Յոհան դըպիր մեղօթ ի լի,

Եւ զիմ ծընողքս ի հետ կարգի:

Յիշողքն առ Տէր յիշեալ լիցի

Այժմ եւ աւուրըն յապառնի:

(Ի Թոմարզա):

 

 

1620.

Փառք … որ ետ կարողութիւն ոգոյս սուտանուն գրչիս յիմար եւ տարտամ եղեգնագծիս, հասանել ի վերջին տառիս, որ կոչի Մեկնութիւն Յոբայ, ի լաւ եւ յընտիր օրինակէ … Գրեցաւ սա ձեռամբ մեղսամած եւ փծուն գրչի Գրիգորի որդոյ Պր. Ավէտիքին՝ մականուն Տօմաժիրսքին, ի խնդրոյ Տէր Գրիգոր կրօնաւորին, որ ետ գրել զայս գիրքս յիշատակ ի Ս. Երուսաղէմ, վասն իւր հոգոյն եւ իւր ծնողացն. ի թուականութեանս Հայոց ՌԿԸ, եւ սեպ. ամսոյ Ա, օրն չորեքշաբթի, ի թագաւորութեան Լեհաց Գ Զիկմունտին, եւ ի կաթողիկոսութեան Հայոց Ս. Էջմիածնայ՝ Տէր Մելքիսեդին. ի քաղաքս Լեհաց՝ որ կոչի Լով, ընդ հովանեաւ Ննջման Ս. Աստուածածնին, եւ Ս. Հաճկատար Ս. Աստուածածնի եւ Ս. Յակոբին եւ Ս. Խաչին: Արդ որք հանդիպիք սմա … մի բերան Աստուած ողորմի ասացէք հանգուցեալ վարպետին իմոյ Տէր Դաւթի Զեթունցի քահանային. զի այր գիտնական եւ քաջ փիլիսոփայ էր, յոյժ հմուտ հին եւ նոր կտակարանաց. որ բազում ջանիւ եւ աշխատութեամբ աշխատեցաւ ի վերայ անպիտան ծառայիս, որ ոչ էի հմուտ այսմ արհեստիս եւ գրադարձիս: Որոյ Տէր Աստուած մեր պարգեւեսցէ, եւ այլն: (Ի Ս. Ղազար):

 

1620.

Գրեցաւ սուրբ գիրքս (Յայսմաւորք) Հայոց թվին ՌԿԹ, ի հայրապետութեան Տեառն Տէր Մելքիսեդ կաթողիկոսին, եւ ի թագաւորութեանն այս Լեհաց աշխարհին՝ Գ. Զիկմունդին, ի քաղաքս որ կոչի Կամենից, ընդ հովաննեաւ ամենօրհնեալ Աստուածածնին սրբուհոյ, եւ Ս. Նիկողայոս սքանչելագործ հայրապետին, եւ Ս. Աւետման Աստուածածնին, եւ այլ սրբոցս … ձեռամբ.. Յակոբ քահանայի որդւոյ Տէր Գրիգոր աւագերիցու, ի խնդրոյ պատուական եւ պայազատ Բան Եուրքոյին: .. (Բժշկեան, եր. 140):

1620.

Աւարտ եղեւ Աստուածաշունչս այս սիրական

Հին եւ նոր կտակարանքըն լիական.

Թուականիս Հայոց Մեծաց եւ աբեթեան

Հազար վաթսուն ութ յաւելի յարաբարդեան.

Ի յամիսն յապրիէլի ըստ հռոմական

Որ վեշտասանն եղեւ զատիկ մեր հայկական:

Ի յերկիրս յԸռուզաց եւ Լեհաստան,

Ի քաղաքս աստուածախնամ Լով կոչական.

Հայրապետին մերոյ ազգիս աբեթական

Տէր Մելքիսէթն կաթողիկոսն արեւելեան.

Ի յարեւմուտս տանըն Սըսա ազնուական՝

Տէր Յովանէս կաթողիկոսն աստուածաբան:

Որպէս լուսին եւ արեգակն ի յերկինս կան՝

Սոյնպէս սոքա են ի յերկիրըս Հայաստան:

Սըրբազան քահանայից որ այժմըս կան,

Որ անդադար տիւ եւ գիշեր առ Տէր կարդան.

Ըստեփանոս եպիսկոպոսըն ծերալեան,

Եւ Տէր Գասպար աւագերէցըն պատուական.

Տէր Խաչատուր, Տէր Զաքարեան ազնուական,

Տէր Թորոս, Տէր Հովանէս վարպետք մանկան,

Տէր Գրիգոր կրօնաւորըն վանական

Եւ Տէր Մարգարն ի հետ նմին ընկերական:

Աստուածասէր տանուտերացըն Լովական,

Բան Գաբրիէլն եւ Բան Թորոսքն երեսփոխան:

Եւ հասարակ են դատաւորք երկոտասան.

Որ արարիչն հաստատ պահէ եւ անսասան:

Ի ժամանակս սոցուն եղեւ յայս յանգական

Հոգիաբուխ աստուածատունկ այս բուրաստան.

ես իմ անձամբս եղէ սորա աշխատական,

Եւ զնիւթն յառաջ պատրաստեցի աննիազական,

Ետու ի ձեռս Թորոս դպրի երագագրեան,

Տալով զվարձս ձեռաց նորա առատական:

Բազում եղբարս յորդորեցի եւ ետու բան,

Զի եւ նոցա ջանիւքն առնել աւարտական.

Մինչեւ ի չորս տարին եղաք աշխատական,

Հազիւ հանաք Աստուածաշունչս աւարտական.

Ետու ի ձեռս Անդրեա դպրի եղբայրական,

Որ կապեաց զսա ի մի տուփի հաւաքական:

Որոց տացէ Տէր մեր Յիսուս վարձս յաւիտեան,

Զինչ որ աշխատ եղեն նոքա երագական:

Վասն որոյ ես կրսեր ձեր ծառայական

Արտասուալից հայցեմ ի ձէնջ պաղատական,

Յաղօթըս ձեր յիշել զմեզ լի սրտական,

Ոչ մոռանալ յարեւանցի տեսողական,

Զիս ըզՂազարս Բաբերթացիս նշդեհական,

Նա եւ սիրուն զծնօղսն իմ հանգուցական,

Այլ եւ ազգն մեր արեանառու եւ մերձական.

Եւ որ յիշէ զիս ըզնուաստս եւ անպիտան

Եւ վերոյ գրեալսն մի ՚ստ միոջէ ամենեքեան,

Նա եւ նոյն ինքն յիշեալ լինի օրն ահեղական,

Յորժամ նստի Քրիստոս յաթոռ դատողական:

Եւ նըմա փառք յամենայնէ անլըռական,

Ընդ Հօր, Հոգւովըն ճշմարտի միանգամայն,

Այժմ եւ յաւէտ եւ յապագայն յարաձգական,

Եւ անըսպառ եւ ի անկէտ միշտ յաւիտեան. Ամէն:

 

1620-1.

Զանպիտան հողս եւ զանարհեստ գրչակս զպիտակ անուն զԽաչքո՝ յիշեցէք, ով եղբայրք, ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր, եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ. ամէն: Գրեցաւ թվ. ՌԿԹ. նոյեմբ. 17: [ Շարական, ի Ս. Ղազար ]:

 

1623.

Գրեցաւ գիրքս ի թվին ՌՀԱին, ի յունիս ամսոյ ԻԸին, ի յաշխարհս Ըռզաց, եւ ի թագաւորութեանն Գ Զիկմունտին. ի քաղաք Լուցքայ, ընդ հովանեաւ Սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկային եւ առաջին մարտիրոսին: Արդ գրեցաւ սա ձեռամբ յոգնամեղ բիւր քանքարոյ պարտական ՌՌ. ԺԺ. ՃՃ. ( Գ. ) Է. ՅՅ. ՄՄ. ( Սիմէոն ) իրիցուիս, որ միայն անուամբ եմ եւ գործովս հեռացեալ: Բայց ետ գրել զսա ըղձմամբ եւ սրտիւ փափագանօք Յովհաննէս սրբազան քահանայն, ի վայելումն անձին իւրոյ եւ իւրոցն, յիշատակ անջնջելի. զոր Տէր Աստուած բարով վայելել տացէ երկար ժամանակօք. ամէն: [ Ներս. Լամբրուն. յԵրուսաղէմ: ]

 

1624.

 

… Տեսեալ զսորայս ( Աւետարանի ) անճառ փրկագործութեան զխորհուրդ, Պր. պայազատ Խոճա Մարքոն, որ ստացաւ զսա ի հալալ ընչից իւրոց, եւ ետ յիշատակ ի դուռն Հաճակատար Ս. Աստուածածնին, վասն իւր եւ իւր ծնողացն հոգւոյն, Նուրպէկին, եւ մօրն Եղիսաբեթին, եւ կենակցին իւրոյ Քասքոյին, եւ դստերացն իւր՝ Հօսքային եւ Հանուշքային, եւ մեծ պապին Մաթիաշին, եւ մամուն՝ Վառվառին: … Բայց յորժամ գրեցաւ սուրբ Աւետարանն՝ էր թիւ հայկազան տումարի ՌՀԳ. գրեացաւ եւ աւարտեցաւ ի հռչակաւոր եւ յաստուածաբնակ մենաստանիս՝ Ս. Օգսենդայ, ի հայրապետութեան Տեառն Տէր Մելքիսեդ կաթողիկոսին ի թագաւորութեան Օլախաց երկրիս Ռատուլին. ձեռամբ նուաստ եւ անարժան հող եւ փոշի ղազար վարդապետին. որ անուամբ միայն եւ ոչ գործով.. որ եմ առաջնորդ սուրբ ուխտիս եւ Օլախաց երկրիս, ողորմութեամբն Քրիստոսի: Արտասուալից պաղատանօք հայցեմ ի ձէնջ զհանդիպողքդ այսմ աստուածաշունչ մատենիս, մի՛ մեղադրէք. երկրիս հարկապահանջութիւն շատ էր. ամէն դատ եւ դատաստան առ մեզ կու գային, չունէաք խաղաղութիւն. կէս մի ի յայս քաղաքս գրելով եւ կէս մի այլ քաղաք գրելով. եւ այսպէս շրջագայելով աւարտեցաք. թէպէտ գոյր կարողութիւն Քրիստոսի կարող զօրութեամբն՝ այլ գեղեցիկ գրել եւ ծաղկել, այս տեղիքս դիժար էր, եւ մագաղաթ չէր գըտվէր. վասն այն տեղիս տեղիս՝ պատուով գրեցի: Վասն որոյ աղաչեմ զամենեսեան ներել սխալանաց մերոց, եւ խնդրել ապենիազ Արարչէն՝ տալ թողութիւն մեղաց մերոց. եւս առաւել խնդրել յԱստուծոյ վասն ծնողացս, հօրն իմոյ Նիկօղոսին եւ մօրն իմոյ Շնօֆորին եւ քուերս Խուտրաթին, եւ եղբարց իմոց՝ որ հանգուցեալ են առ Քրիստոս: Նա եւ զբազմաշխաս Սրապիոնն՝ որ գրեց յետի չորս տետրն եւ կապեց զսուրբ աւետարանս՝ յիշեցէք ի Քրիստոս. նա եւ զհոգեւոր եւ զմարմնաւոր վարդապետքն եւ ուսուցանողքն մեր, զոր ոչ գրեցաք զանուանս նոցա, զի մի՛ յերկարեսցի բանս. այլ գրեսցի անուանք նոցա ի դպրութիւն կենաց: Զմեզ յիշողացդ եւ յիշեցելոցս առ հասարակ պարգեւեսցէ Քրիստոս զիւր առատ ողորմութիւնն, աստ եւ ի հանդերձեալն:

( Յետոյ գրեալ. ) Գրերապայծառ եւ ամենապատիւ Տէր Նիկողայոս Թորոսովիչն արքեպիսկոպոսն Լէոպոլսի եւ առաջնորդս, զայս սուրբ աւետարանս պարգեւեաց եկեղեցւոյս Ստանիսլաւովու, ի յիշատակ իւր յաւիտենական. զոր յետոյ բարեպաշտ Իլովցիք եւ Սդանիսլաւցիք ոսկւով եւ արծաթով զարդարեցին, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ:

 

1625.

Գրեցաւ այս Գաւազանագիրքս ձեռամբ մեղաւոր եւ անարժան Ներսէս սարկաւագի, որդւոյ Հօլուպ վոյթին Կամէնցւոյ, ի աշխարհս Իլախաց, ի նոյն քաղաքի, ի վայելումն հոգեւոր հօրն մերոյ սրբասնեալ եւ քաջ ռաբ …

 

1626.

Աստուծոյ օգնականութեամբն սկսայ եւ կատարեցայ Տօնացոյցս այս, Հայոց թվին ՌՀԴին, եւ ամսեանն օգոստոսի հինգերորդին, ի քաղաքն որ կոչի կամենից, ձեռամբ մեղաւոր եւ անարժան Գաբրիէլ երէցին, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: … Գրեցաւ Տօնացոյցս ի լաւ եւ յընտիր օրինակէ: …

 

1627

Թվին ՌՀԵ, մայիսի ԺԹ, օրն շաբաթ, եկաք ի Զամօսցա, Պարոն Տէր Մարտիրոս Ս. Էջմիածինեցի, եւ Պր. Տէր Եղիա Երզինկացի, եւ Տէր Խաչատուր աբեղայ Իլովցի, վասն նուիրակութեան եւ հիմնարկութեան սուրբ եկեղեցւոյ, եւ ի հայրապետութեան Տեառն մերոյ Տէր Մելքիսեդ կաթողիկոսին, որ էր ինքն ի Լով քաղաք. եւ առաքեաց զմեզ ի Զամոսցա քաղաք. եւ ի քահանայութեան Տէր Յակոբ քահանային, եկաք հանգեաք ի տուն նորին. Աստուած փառաւորէ զինքն ի հոգի եւ ի մարմին. ամէն: [ Ճաշոց ի Վիենայ: ]

 

1627-8.

 

Զմեղապարտ զԱստուածատուր դպիրս յիշեցէք յաղօթս ձեր, ո՛վ պատուական հարք եւ նազելի եղբարք: … Թվ. ՌՀԶ գրեցաւ ժամագիրքս: [ Ի Կամենից ]:

 

1628.

… Յիշելոյ արժան արէք զիս զանարժան

Զյակոբ երէցըս Թօխաթցի տաժանական.

Որ եմ պանդուխտ յայսմ աշխարհի տարաբնական,

Լեհաց երկիրն, ի նոր քաղաքըն Զամոսցան.

Այլ եւ ըզծնողսն իմ յիշեցէք ի ժամ հայցման,

Զմեծահաւատ հայրն իմ Ալթուն, զմայրն իմ Աննան.

Ոչ ժամանեալ նոցա ի հասակ ծերութեան,

Այլ եւ միջակ տիս հասակի վախճանեցան.

Եւ զվարժապետն իմ բարեբախտ արիական՝

ԶԱյվաթեանց Յակոբ անուն սուրբ քահանայն.

Իմաստիւք լի գերակատար ի գիտութեան,

Հոգւով մաքուր, մարմնով ճգնող ի ծերութեան.

Եւ զամենայն ըզմերձաւորս իմսյ արեան,

Եւ զժողովուրդ այս քաղաքիս զամենեսեան.

Զծեր եւ զտղայ, զերիտասարդ եւ ըզկուսան.

Եւ որք եդեալ են հաւատով ի գերեզման:

Ի թուականի մեծ տումարիս աբեթական

Որ էր հազար եօթանասուն, այլ եւ վեց ամ,

Ես մեղաւոր շարագրեցի սակաւ զայս բան.

Ընծայեցի բանասիրաց ի վայելման.

Զի եղիցի սա յիշատակ ինձ անվախճան,

Եւ աղօթող առ Տէր Աստուած միշտ անխափան.

Այլ եւ լիցի փառաբանող Երրորդութեանն,

Հօր եւ Որդւոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն, միշտ յաւիտեան: …

 

Արդ գրեցաւ սա ձեռամբ Յակովի սորին շարադրողի բազմամեղի եւ յոգնասղալ յանցաւորի, ի յիշատակ հոգւոյս տկարի. ի թուականութեանս հայկական տումարի ՌՀԷ ամի, ի 25 յունվարի ամսոյ, յանգ ելաւ շնորհօք Ս. Հոգւոյն, ի քաղաքս Զամոսցա, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնին: Եւ ի ժամանակս յայս կաթողիկոս ի Ս. Էջմիածին ոչ գիտեմք թէ ով ոք է. վասն զի յանցեալ ամի՝ որ էր թւականն Հայոց ՌՀԶ, վախճան ընկալաւ Տէր Մելքիսեդ կաթողիկոսն ի Կամէնէց: Բայց առաջնորդ Իլովայ էր Տէր Նիկողայոս նորընծայ յաթոռ իւր. զոր Տէր Աստուած ւնդ երկայն աւուրս պահեսցէ. ամէն:

 

Արդ գրեցաւ երգըս Դաւթի

Որ կոչի Սաղմոս Յակոբի,

Որ շարագրեալ յանգ ելան

Հարիւր յիսուն փոխն ի տըմի ?

Ձեռամբ տրուպ Ղազարոսի

Որդւոյ Պարոն Իվաշքոյի.

Առ դուռն Ննջման Աստուածածնի,

Լեհաց յերկրիս Լով քաղաքի,

Եւ ի յաթոռս հայրապետի

Տէր Նիկողայոս ( Թորոսովչի ).

Արհեպիսկոպոս Լովայ երկրի

Եւ առաջնորդ նորին վիճակի.

Ի թագաւորութեանըն մեծի

Երրորդ Զիկմունդ թագաւորի.

Ի վայելումն բարեհոգի

Թուքան անուն ճգնաւորի,

Որ այժմ եկեալ առ մեզ շրջի

 

Պանդըխտութեամբ յայսմ երկրի.

Տացէ նըմա Աստուած բարի

Զայս վայելել յերկար յերկրի.

Եւ յետ աստեացս նորին լիցի

Յիշատակ սուրբ եկեղեցի:

Ի թուականիս մեր տումարի

Հազար եօթանասուն ինն աւելի,

Եւ յունիսի քսան եւ վեցի,

Շնորհօք Տեառն յաւարտ հասի:

Արդ աղաչեմ արտասուալի,

Անմեղադիր լերուք գըրի.

Մանուկ տիօք զայս գըրեցի,

Երկոտասան ամաց էի:

Ո՜վ ընթերցողք այսըմ տառի,

Կամ օրին ( ակ ) ողքն այսըմ գըրի.

Միով հայցեմ Տէր ողորմիւ՝

Մի՛ մոռանայք զիս եղկելիս:

 

1629.

Խոճա Ազիզն ստացաւ զսուրբ Աւետարանս, յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց, հօրն Խօշխապարին եւ մօրն Խանպէկի, կողակցին՝ Մարիամին, եւ եղբարցն՝ Սարուխանին, Նիկողայոսին, եւ քըւերցն՝ Շահաղային, եւ ազգականացն, որդւոցն եւ դստերացն: …

1629.

… Այս աստուածաւանդ Աւետարանիս եռանդնոտ սիրով տենչացայ ես անարժան հողս եւ փոշիս տրուպ եւ հուսկ նիազս, ոտից կոխան եւ յետնեալս յամենայնի: Բաբերթեցի Ղազար վարդապետս, գրել մատամբ իմով զայս սուրբ Աւետարանս, որում ի մանկութենէ ի վեր խանդակաթ սիրով կու ցանկայի եւ տենչայի գրել. որ եւ շնորհիւ Փրկչին մերոյ գծագրեցի, զոր սիրեաց անձն իմ, յիշատակ ինձ եւ իմ ծնողացն Նիկողոսին եւ իմ մօրն Շնոֆորին, եւ իմ եղբարցն, Մարտիրոսին եւ քըւերն իմ Ղուդրատին, եւ ամենայն արեան մերձաւորացն իմ. վասն որոյ ցնծացայ եւ ուրախացայ՝ իբրեւ զունողս աւարաց բազմաց պատուականաց. այլ եւ զանազան գունով ծաղկեցի եւ գեղեցկանկար չորից աւետարանչացն պատկերագրութեանց յօրինածօք շքեղացուցի զսա, զի մի՛ լսելեօք միայն՝ այլ եւ աչաց տեսողութեամբ զուարճասցին հանդիպեալքն՝ ի խրախճանութեան սքանչելի տօնից աստուածային տնօրէնութեանն Քրիստոսի. իբրու հայելեաւ իմիք անմիջոց տեսանելով ի նկարս կենդանագրեալս զփրկարար գործսն Քրիստոսի. եւ ի բարի օրինակէն բարեմտութեամբ շահեալք՝ յօժարամիտ լիցին ի կցորդութիւն գործոցն Քրիստոսի եւ բանիցն Յիսուսի: … Արդ, քրիստոսապարգեւ Աւետարանս գրեցաւ ի թվականիս Հայոց ՌՀԷ, ի հայրապետութեան Տեառն Տէր Մելքիսէթ կաթողիկոսին, ի թագաւորութեան Ուլախաց երկրիս Միրօնին, եւ եպիսկոպոսութեան ինձ նուաստիս, որ զգիրս գրեցի. եւ աւագերիցութեան Տէր Անդրէասին, եւ երեսփոխանութեան Ծերիկին. ի մայրաքաղաքս Սեչով, ի անուանի հրեշտակաբնակ վանք Ս. Ագսենդի: Այլ եւ յիշեցէք ի Քրիստոս զՍրապիոն եւ զՍարգիս տիրացուն՝ որ զսուրբ աւետարանս կապեցին. այլ եւ յիշեցէք ի Քրիստոս զՏէր Անտոնն եւ զՏէր Աւետիքն. եւ որ զմեզ յիշէ կամ Հայր մեր ասէ՝ ինքն յիշեալ լիցի ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է օրհնեալ յաւետեանս. ամէն. ՈԷվ զիս զդառնացեալս:

Այլ եւ յիշեցէք զանարժան մեղաւոր Ասվատուրս, որ եղեւ պատճառ սուրբ աւետարանիս, յիշատակ ի դուռն Ս. Աստուծածնին. թվ. ՌՁԳ (1634): - Յիշատակ է սուրբ Աւետարանս Կորուսեցի Մանվէլի որդի Մկրտչին ի դուռն Սիլիսդրու Ս. Աստուածածնին եկեղեցուն. թվին ՌՃՂԴին (1745-6) եւ յուլիսի մէկին. աւարտեցաւ ձեռամբ ձեր ծառայից ծառայ անպիտան Սարգսի: … Յիշեցէք զՄկրտիչն մէկ Հայր մեղայով: [ Աւետարան ի Ռուսճուգ: ]

1629.

Գրեցաւ Տօնացոյցս այս ի հայրապետութեան այսմ նահանգի Տէր Մովսէս կաթողիկոսին, եւ ի թագաւորութեան Ֆռանգաց ազգի Գ Զիկմոնդին, ի թվաբերութեան հայոց ՌՀԷ, եւ ի յամսեանն դեկտեմբերի ԺԳ, ի վայելումն Պր. Վարդերես դպրի, որդւոյ Պր. Գրիգորին. Աստուած բարով վայելել տացէ նմա ընդ երկայն ժամանակաւ. եւ գրեցաւ ձեռամբ մեղաւոր եւ անարժան Վարդերես սարկաւագի: Աղաչեմ, ո՜վ եղբարք, յիշեցէք զիս զմեղաւորս՝ ի սուրբ յաղօթս ձեր. եւ Աստուած զձեզ յիշէն: [ Բրետանեան Մուզէոն ]:

1629-30.

Գրեցաւ սուրբ գիրքս որ կոչի Յայսմաւուրք՝ ի թուականութեանս Հայկազն սեռի ՌՀԸին, ի կաթողիկոսութեան Էջմիածնայ Տեառն Տէր ( պարապ ) եւ առաջնորդութեան Օլախաց երկրի Տէր Ղազար վարդապետին, աւագերիցութեան Տէր Անդրէասին, եւ երեսփոխանութեան Պր. Ծերիկին, եւ այլ քահանայիցն, Տէր Յովանէսին, Տէր Ղուկասին, Տէր Ղազարին, Տէր Վարդանին, Տէր Աւետիքին, Տէրտէր Սիմէոնին. նորընծայիցն՝ Տէր Աստուածատուրին եւ միւս Տէր Աստուածատուրին, Տէր Մովսէսին. եւ թագաւորութեան … Պարոնին: Գրեցաւ յերկիրս Օլապաց, ի քաղաքն Սեչով, ընդ հովանեաւ վանորէիցս՝ Ս. Հաճկատարի եւ Ս. Ըստռատիոսեանցն եւ Ս. Լուսաւորչին. քանզի սկիզբն ի Հաճկատարն արարի եւ յաւարտն ի Ս. Օգսէնտ. ձեռամբ անարժանիցս մեղապարտ Սրապիոնի եւ Յսաթան ? Սարգիս դպրի. ի խնդրոյ Տէր Նիկողայոս քահանային, որ է աստ երկրէն Բաբերթու, ի գեղջէն Հնտրէու: Արդ, աղաչեմք զձեզ մանկունք նազելի մօրս մեր Սիովնի, սուրբ քահանայքդ պատուելի, որ էք տեսուչ ժողովրդի, որ պատահիք սուրբ գրոցս, յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր զՍրապիոնս եւ զուսուցիչն իմ զմէրտեսի Տէր Խաչատուր՝ արի եւ քաջ քարոզարանն Հիզանեցի, որ բազում աշխատութեամբ եւ գորովագութ սիրով հասոյց բիրտս եւ հաստատամիտս ի յարհեստ գրչութեան, զփոխարէնն ի Քրիստոսէ տացէ նմին: Դարձեալ, յերես անկեալ եւ գլուխ ի գետին դնելով, ո՛վ դասք քահանայից եւ ուսումնասէր սարկաւագունք, յորժամ ընթեռնուցուք զպատմութիւնն սուրբ հայրապետաց եւ նահատակութիւնս սուրբ մարտիրոսաց, յիշեսջիք ի յաղօթս ձեր՝ անպիտան հողս եւ փոշի զՍրապիոն գծողս Բաբերթացի, եւ զհայրն իմ Ջանումն եւ զմայրն իմ Շահփայշայն, զքոյրն իմ Լուսխաթունն, փոքր եղբարն իմ Գրիգորն, որք են հանգուցեալ առ Քրիստոսի, եւ կենդանի եղբայրն իմ Պր. Յակոբն. զկողակիցս իմ զՄարթայն, եւ որդիքս՝ Յակոբն եւ Աւքսէնտն, հանդերձ ամենայն զարմիւք իմովք. ամէն: … Արդ, ես նուաստս ամենայնի եւ զառածեալս մեղօք ի լի, զծոյլս ի բարին եւ զարագս ի չարին սուտանուն Սարգիս դպիրս գծողս, աղերսեմ ի ձեզանէ յիշել ի Տէր՝ զյուսուցիչն իմ զՅոհանն դպիրն, որ բազում ջանիւ եւ աշխատանօք զվրիպեալն եւ զանիմաստ թանձրամիտս եւ յետնեալս ուսոյց արհեստ գրչութեան: … Դարձեալ, յիշեսջիք ի մաքուր յաղօթս ձեր զհայրն իմ զմահտեսի Տէր Յովանէս քահանայն եւ զմայրն իմ Զարդարն, եւ զքոյրս՝ Գուլվարդն, եւ զեղբարքն իմ Գասպարն, Կիրակոսն, Մելքոնն, Թորոսն, եւ ամենայն արեան մերձաւորքն իմ, զկենդանիս եւ զհանգուցեալսն առ Քրիստոս. ամէն:

Արդ, աւարտեցաւ սուրբ գիրքս ի դառն եւ ի դիժար ժամանակիս եւ ի ձմերացեալ յաւուրս վերջին. եկն ի վերայ մեր բարկութիւն Աստուծոյ, վասն ծովացեալ մեղաց մերոց. յարեան ազգն անհաւատից չար եւ անօրէն անագորոն եւ գազանաբարոյ քարապահանջ բռնաւոր, որ կոչին Նետողք, որ է Թաթարն. եկեալ մտին երկիրն Իլախաց՝ յաւար առնել. որ եւ բազում քաղաքս եւ գեօղս տապալեցին, եւ զբազումս գերեցուցին. յետոյ եկեալ ազգն Իլախաց բազում զօրօք ի վերայ նոցա, զգերին թափեցին, եւ զբազումս սրախողխող արարին. եւ մնացեալքն եկին փախստական երկիրս Օլախաց եւ վրդովեցուցին երկիրս զայս, եւ զբազումս գերի առեալ տարան. եւ յետ երից եւ չորից աւուրց անցանելոյ նոցա, եկն եհաս այլ չարագոյն բօթ, թէ ահա Միրօն պարոնն ժողովեալ է բազում Ղազախ, եւ կուգայ ի վերայ միւս Պարոնին. եւ ահա կատարեցաւ բանն տէրունական՝ որ ասէր, թէ տուն՝ երկու բաժանեալ աւերեսցի: Վասն որոյ մեծամեծքն Միրոն պարոնին ղալպեցինզնա. որ եկեալ փախստեամբ գնաց նստաւ ի բերդն Խօթինու. եւ երկիրս անտիրացաւ ի թագաւորաց չորս ամիս. յետոյ եկն որդին Յըռատօլ պարոնին, տղայ գոլով. նստաւ ի Եաշ քաղաքին աթոռ թագաւորութեանն. ըստ այնմ որ ասէ, թէ Աստուած որ բարկանայ ի վերայ երկրի՝ մանուկ թագաւոր առաքէ նոցա եւ տղայ առաջնորդ ահա կատարեցաւ բանքս այս ի վերայ Օլախաց երկրիս. զի նախարարքն սորա ինչպէս որ կամեցան՝ այնպէս կու կողոպտեն երկիրս այս: … Բարեխօսութեամբ Սրբոցս որ կան ի տըփին յայսմիկ՝ Աստուած խաղաղութիւն տացէ երկրի եւ թագաւորաց հաշտութիւն: … Որոց Սրբոց Նախահարցն բարեխօսութեամբ ողորմի Քրիստոս Աստուած ստացողի գրոցս՝ Տէր Նիկողայոսին, եւ ծնողացն՝ Պր. Վարդին, Խաթունշային, եւ կողակցուն՝ Կուլպահարին, եւ դստերացն՝ Ճաշխաթունին, Օղիտային, եւ եղբարցն՝ մահտեսի Գասպարին, Ալեքսիանոսին, Սիրունին, Միրիճանին, եւ կողակցուն Սիմային, եւ դստերացն Հռիփսիմէին, եւ ամենայն արեան մերձաւորացն. եւ միջնորդի սորա՝ Վարդաղատին, եւ անպիտան գրչի Սարգիս դպրին, եւ վարժապետիս՝ Յոհան դպրին. եւ ծնողացն իմոց՝ մահտեսի Տէր Ովանէսին եւ Զարդարին, կարդացողացս եւ լսողացդ, եւ զՈղորմին ասողացդ. ամէն. Հայր մեր: - Կարողութեամբն Աստուծոյ եւ միջնորդութեամբ Սրբոցս սկսաք սուրբ գիրքս. եւ վերջացաւ ի յայսմ վայրի իմում բաժին, եւ ի յայսմ տեղւոջէս յաւարտ եհան հոգեւոր ծնողքն մեր եւ խրատատուն Սրապիոն դպիրն. զոր եւ յուշով աւարտեցաք ի թվականութեանս Հայոց ՌՀԸ ամին: - Ողորմի Քրիստոս Աստուած զսուրբ Յայսմաւուրքս ի գերութենէ ազատողին, յԱկընցի Եայճի Փիրուխանին եւ իւր ծնողացն, հօրն՝ Խորին, մօրն՝ Յաշկուլին, եւ իւր եղբարցն՝ Թամուրին, Աստուածատուրին, Աբրահամին, Յակոբին, Յոհանին, Մովսէսին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց, եւ որ զողորմին ասեն. ամէն: - Ողորմի Քրիստոս Աստուած զսուրբ Յայսմաւուրքս ի գերութենէ ազատող Խօճայի եղեցբան ( թերեւս եկեղեցպան ) Վասիլին, եւ հօրն Մանուկին եւ մօրն՝ Մարուցային, եւ կողակցին՝ Խաթունմէլիքին, եւ եղբօրն Խօճայ Թումանին, եւ որդոյն Օվանէսին եւ Օհանին, դստերացն Աննինցային եւ Մարուցային եւ Ալխաթունին եւ Հռիփսիմէին, եւ … Տէր Յովանէս՝ Խութինու քահանայի: … ( Յայսմաւուրք ի Կեռլա ):

 

1631.

Թվ. ՌՀԹ, Սեպտ. 20, օրն երկուշաբթի. Ի հայրապետութեան Տեառն Տէր Մովսեսի, եկաւ ի Լով նուիրակ Տէր Խաչատուր վարդապռտ սրբալոյս մեռոնաւն. եւ զիս մեղաւորս Խաչատուր աբեղայս առաքեաց նուիրակ սրբալոյս մեռոնաւն ՚ի յայս աստուածապահ քաղաքս Զամոսցա, ի ժամանակս քահանայից՝ Տէր Յակոբին եւ Տէր Անդրէասին, որ եւ եկաք եւ հանգեաք ի տուն Տէր Անդրէա քահանային, եւ Աստուած զինքն փառաւորէ ի յայս կեանք եւ ի յաւիտենականս. ամէն: ( Ճաշոց ի կայսեր. գրատան Վիենայ ):

1631.

Ով եղբարք իմ սիրելի, յիշեցէք զթերավարժ գրչակս՝ զԾերիկ դպիրն՝ որդոյ Նիկօլին. եւ անզարդութեան գրոյս անմեղադիր լերուք … գրեցաւ թվ. ՌՀԹ. դեկտ. 15, օրն վեցշաբթի: ( Ի Կամենից: - Ժամագիրք ):

 

Ո՜վ աստուածապահ քաղաքըդ մեծ Կամենից՝

Ի քառից կողմանց պատեալ յորդահոս վըտակից.

Անառիկ ամրոց շինեալ ի վերայ վիմի.

Յրհնութիւն աստուածային ի քեզ ծաւալի.

Ազգ հայկազեան զարմի՝ որ ի քեզ բնակի՝

Հաստատեալ յուսով սիրով Ս. Լուսաւորչի,

Պահեսցէ Տէր հաստատուն եւ անշարժելի,

Պայծառ լուսաւոր դիմօք եւ անդրդուելի.

Արգոյապատիւ պերճմամբ բարգաւաճելի.

Շքեղազարդութեամբ փայլեալ որ կան ի մարմնի:

Տիրամայր ամենասուրբ Աստուածածին,

Բարեխօսեա Միածնի վասն այս քաղաքի,

Մանաւանդ փոքրիկ հօտի Հայկական զարմի,

Որ կան հաստատեալ սիրով փրկչին Յիսուսի:

( Ժամագիրք ի Ս. Ղազար ):

 

1631.

Եղեւ զրաւ սուրբ գանձարանիս ի թվաբերութեան Հայոց ՌՁ եւ հոկտ. 15, ձեռամբ մեղսաներկ եւ անհմուտ գրչի Գրիգոր քահանայի որդոյ Անդրէասին: … Բայց գրեցաւ ի յաշխարհ Լեհաց, ի քաղաքն Կամենից, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Նիկողայոսի Սքանչելագործի, ի հայրապետութեան Հայոց Տեառն Տէր Մովսէսին, ի թագաւորութեան Գ Զիկմունդին: … Յիշեսջիք եւ զծնողսն իմ զԱնդրէաս հանդերձ մայրբն իմով Յաննայիւ, եւ ծնողքն իւրեանց: ( Մաշտոց ի գրատան Վիենայ ):

 

1631.

Գրեցաւ Երգս Ս. մարգարէին Դաւթի ի լաւ եւ յընտիր օրինակէ՝ որ կոչի Գառնեցի, ի Ղազար գրչէ, ի խնդրոյ բարեպաշտ եւ աստուածասէր երկիւղած յԱստուծոյ եւ ամօթխած ի մարդկանէ մահդասի… Արդ աղաչեմ զամենեսեան. յիշեսջիք .. զեղկելիս եւ զյետնեալս ամենեցուն զՂազար գրիչս, որ անուամբ կոչեցաւ Վարդապետ եւ ոչ գործով. թէպէտ ի մարդկանէ գովիմ, այլ ի տեսողէն ամենայնի՝ պարսաւիմ. եւ թէ ի մարդկան աչս պարկեշտ երիւիմ, այլ յորդւոցն լուսոյ աւաղիմ. վասն այսորիկ արտասուագին պաղատանօք խնդրիմ պատահողացդ այս սուրբ գրոցս, ասէք բոլորով սրտիւ Հայր մեր կամ Քրիստոս որդի Աստուժոյ, կամ Աստուաժ ողորմի, ասելով ինձ եղկելւոյս եւ իմ ժնողացս, հօրսշ Նիկողայոսին եւ մօրս Շնօֆորին, եւ եղբարցս՝ Մարտիրոսին եւ Սարգսին, եւ քըւերս իմ Ղուդրատին.. Արդ գրեցաւ ի վանքս Ս. Օգսէնտի, ի քաղաքս Սեչով, ի հայրապետութեան Տեառն Տէր Մովսէս կաթողիկոսին, ի թագաւորութեան Ուլախաց երկրիս՝ Աղեքսանդրին. ի թվականիս Հայոց Մեծաց ՌՀԹին ապրիլ ամսոյ Թ. ին աւարտեցի Քրիստոսի շնորհօքն. Աստուած տա որ բարով վայելէ մահդասի… բազմերամ ժամանակօք եւ ընդ երկայն աւուրս: ( Սաղմոս. ի Պեռլին ):

1632.

Արդ եղեւ զրաւ սուրբ գանձարանիս՝ որ կոչի Աւետարան, յամի շրջագայութեան արամազեան տոհմի հայկական սեռի աբեթական տումարի ՌՁ թվականին, յունվար ամսոյ 22 ին.. բայց գրեցաւ սա ի մայրաքաղաքն Լով, ընդ հովանեաւ Ննջման Ս. Աստուածածնին, ՚ի հայրապետութեան Տեառն Տէր Մովսէս երջանիկ քաջ րաբունապետ Մովսէս կաթողիկոսին Ուրհայեցոյ (?), եւ ի թագաւորութեան Լեհաց երկրին Գ Զիկմունդին, որ է ազգաւ Ընկռուզ. ձեռամբ մեղաւոր եւ անարժան լոկանուն Սիմոն երիցուիս, որ միայն անուամբս եմ կոչեցեալ, բայց գործովս հեռացեալ: Գծագրեցի զայս սուրբ տառս ի խնդրոյ աստուածասէր եւ երկիւղած տիկնւոջն Բանի Նասդուխնային, որ է կենակից Աւէտիքէնց Բան Միսքօին եւ դուստր Բան Պօհտանին Տօնավագենց. զի յոյժ փափագ եւ ջերմեռանդ սրտիւ ետ զսա գրել, ի հալալ ընչից իւրոց, եւ եդ յիշատակ անջինջ յաւիտենական իւր եւ իւրայնոցն՝ կենդանեացն եւ ննջեցելոց եւ ամենայն արեան մերձաւորացն, ի դուռն Հաճակատար մենաստանին, ի քաղաքն Սէջով: Արդ աղաչեմ զձեզ զամենեսեան, ո՛վ սուրբ Հայրք եւ եղբայրք, նազելի պաշտօնեայքդ Քրիստոսի…

 

1632.

Գրեցաւ գիրս ձեռամբ Յովանէս վարդապետի Կ. Պոլսոյ եպիսկոպոսի, ի յԻլով քաղաքի. Թվ. ՌՁԱ թուականիս հայկազեան տումարի: Այսմ ամի կրալ թագաւորն Զիկմունտ առ Աստուած փոխեցաւ. Աստուած լուսաւորէ հոգին, եւ ընդ առաջին սուրբ թագաւորացն դասեսցէ. Աշխարհամատրանին չորէքշաբթին էր վախճանն: ( Աղօթագիրք ):

1632.

Եպիսկոպոսն Մեսրոպ վարդապետն Հայոց՝ Կաֆացի, ի ՌՀԱ թվին եկեալ Կամէնիցս, ձեռնադրեաց զՄիքայէլ երէցն, ի խնդրոյ յիշատակի Թորոս կրօնաւորի. եւ Ս. Լուսաւորչի խորանն հիմնարկեաց, եւ եդ բազում մասն Սրբոց ի հմն եկեղեցոյն, ի փառս եւ ի գովեստ սուրբ եկեղեցոյս. ամէն. եւ զՀիմնարկութեանս պակասն գրեաց. ի թվականիս Հայոց ՌՀԶ, մայիս ամսոյ ԺԴ օրն Պէնտակոսդէի երկուշաբաթի: Ես ամենամեղ անձն Թորոս եպիսկոպոսԿամենիցւոյ, ի խնդրոյ Եազլովցա ժողովրդոցն՝ գնացի ի քաղաքն Եազլովցա, եւ եկեղեցոյհիմնարկութիւն արարի, յանուն Ս. Աստուածածնին, եւ եդի ի հիմն մասն Սրբոց, ի փառս Աստուծոյ եւ ի պատիւ…

 

1632.

ի Յովհաննեսէ վարդապետէ Կ. Պոլսեցւոյ պատրիարք անուամբ, մինչ գնայր ի Հռոմ, պատահեցաւ ի Լով քաղաք, ուր օրինակեաց զՊատմագիրս Վարդանայ վարդապետի, խիստ հնացեալ: Թվ ՌՁ. դեկտ Ա:

 

1634.

Ես Խաչատուր եմ Լեհացի.

Որ սուրբ Կանոնքըս գրեցի,

Թվականիս Հայոց ազգի

Հազար ութսուն եւ երեք:

Զի գաւառիս Ռատաւզի ( Ռոտոսդոյ )

Որ մականուամբ Թէքիրտաղ կոչի,

Ի դուռն Ս. Յովհաննէս նորընծայ Աւետարանչի.

Առաջնորդութեամբ սուրբ ուխտիս

Տէր Գրիգոր քաջ հռետոր րաբունապետի,

Այլ եւ բազում քահանայից որ աստ կան հաւաքեալ:

Դարձռալ, ես Խաչատուրս եմ մեղօք գերի

Յոյժ անպիտան եւ խոտելի.

Ըղորմութեամբ աստուածային աւարտեցաւ

Կանոնքս աւգոստոսի ամսոյ ԻԳ.

Յիշատակ Տէր Մինաս գրոց աշակերտի,

Եւ քարոզող Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի.

Եւ շնորհս տացէ Ս. Հագին՝ ամենայնի,

Այժմ եւ անգրաւ յաւիտենի. ամէն:

( Կանոնագիրք, ի Հռովմ ):

 

1635.

Օրհնութիւն եւ գոհութիւն եւ փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն, որ ետ զօրութիւն տկարութեանս իմոյ, գրել զայս գիրս՝ որ կոչի Հարցմանց ( Գր. Տաթեւ ): Արդ այսմ գրիս փափազող գերերջանիկ եւ աստուածարեալ եւ սրբազան Տէր Անդրէա քահանայն, յոյժ սիրող աստուածային տառիցն եւ ջատագով ուղղափառ հաւատոյ եւ ախոյեան, յաղթող ընդդէմ ամենայն հերձուածողաց: Արդ, գրեցաւ սա ի թուականիս Ռ եւ ՁԳ, մայիս ամսոյ 21, ի թագաւորութեան Լեհաց Դ Վլատիսլաւ գրայլին. Յայսմ ամի զՄոսքովու թագաւորութիւնն առաւ: Ի նորաշէն քաղաքս որ կոչի Նօվինա, ի դուռն Ս. Աստուածածնին. ի հայրապետութեան Ս. Էջմիածնայ Տէր Փիլիպպոս կաթողիկոսին: Յիշատակ պատուական եւ գերամաքուր Տէր Անդրէաս սրբակրօն քահանային, եւ հրեշտակերամ զարմից իւրոց, մեծի եւ փոքու. ամէն: ( Հարցմանց Տաթեւաց. յԷջմիածին ):

1637.

Կատարեցաւ Պրակք Առաքելոցս ձեռամբ Անտօն կրօնաւոր քահանայի, ի թվին ՌՁԵ, յունիս 1, օրն ԴՇ չորեքշաբթի: Զմեղապարտ եւ զանպիտան գրիչս Անտօն կրօնաւոր՝ աղաչեմ յիշել ի Տէր Աստուած՝ միով Տէր ողորմեայիւ. եւ Աստուած զյիշողսդ յիշէ. եւն: ( Մայր Ժամագիրք ):

1638.

Քրիստոս Աստուած. ըղորմեա ստացողի գրոցս Տէր Զաքարիայ Լովայ քաղաքի աւագիրիցուն, եւ ծնողաց նորին՝ Տէր Գասբարին՝ յուսով վերափոխեցելոյն, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց նորին, կենդանեաց եւ հանգուցելոց. եւ ինձ մեղապարտ գրչիս Մկրտչին՝ Ղազարի որդոյն, եւ ծնողաց իմոց: Գրեցաւ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, ի թվ. ՌՁԶ. յունվար Ը:

Վասն չարչարանաց քոց, Քրիստոս Աստուած մեր, ազատեա ի չարչարանաց աստեացս՝ չար մարդոյ անօրէն Նիկոլ չեպիսկոպոսէ, եւ ի հանդերձելումն ի հրոյն յաւիտենից՝ զՏէր Զաքարիաս:..

Ով հարք պատուականք եւ եղբարք նազելիք, հանդիպողք այսմ ոգենուագ սուրբ տառիս՝ որ ասի Ճառընտիր, յիշեցէք ի Քրիստոս զմեծափափագ ստացող սորա զՏէր Զաքարիա Լովայ աւագերէվն, որդի Տէր Գասբար աւագերիցուն. ըր ետ գրել զայս սուրբ տառս մեծաւ տենչմամբ եւ եռանդնասէր սրտիւ. ըր հանդիպեցաւ սորին օրինակի ի սուրբ քաղաքս Երուսաղէմ, ի դուռն Ս. Յակոբայ առաքելոյն, եւ ետ օրինակել յիշատակ իւր եւ նախնեաց իւրոց: … ( Ճառընտիր ի Ս. Ղազար ):

 

1638-9.

Գրեցաւ սա ( Մաշտոց ) ձեռամբ յոգնամեղ Յակոբ իրիցուս, ի յերկիրս Իլախաց, ի քաղաքս Զամօսցա, առ դրունս Ս. Աստուածածնին. ի թվաբերութեան Հայոց ՌՁԷ ամի, ի ժամանակ թագաւորութեան Իլախաց Դ Վլատիլաւին, ի հայրապետութեան Ս. Էջմիածնայ Տեառն Տէր Փիլիպպոս կաթողիկոսին: Ի վայելումն անդրանիկ որդւոյ իմոյ Տէր Պետրոս քահանային. զոր արտասուաթոր մաղթանօք յԱստուծոյ ամենակալէ, զի բարով վայելել տացէ ի ժամանակս յերկարս ի խորութիւն ծերութեան: .. Յայսմ ամի մեռաւ մեծ իշխանն տէր քաղաքիս՝ Բան Թումաս Ծամօյսքին, այր հանճարեղ եւ իմաստուն. Աստուած լուսաւորէ զիւր հոգին. ամէն: ( Ի կայսեր. գրատան Վիենայ ):

1639.

Գրեցաւ եւ աւարտեցաւ այս Աղօթամատոյցս ի քաղաքն Սէջով, ընդ հովանեաւ Ս. Սիմէոնի եկեղեցւոյն, ձեռամբ Անտօն կրօնաւորի՝ Իրքօյի որդւոյն Սերեբքոյենցս, ի վայելումն անձին իմոյ. ի թուականութեան յաբեթական տոմարիս ՌՁԸ, հոկտեմբերի 23, օրն չորեքշաբաթի. ի հայրապետութեան Հայոց Տէր Փիլիպպոս կաթողիկոսին, եւ առաջնորդութեան Լեհաց Տէր Նիկողայոսին. եւ ի թագաւորութեան Դ Վլատիսլաւին, զոր Տէր Աստուած փառօվ վայելել տացէ. ամէն: ( Ի Կեսարիա ):

 

1639.

Մէն Տէր Ներսէս Հօլուպ վոյթ օղլու ալղմ սաթուն պու Բառգիրքնի Բան Պաղչաշ վակէր իմուն Տէր Աստուածատուր օղլու բէվն լօ սմյկա ? թվ. ՌՁԷ, յունվարի ԺԷ. դշ. ( չորեքշ. ) խայսին օլ Օլախ վէլիյաթնա, ալայժէ սաթուն ալթէսի Զ ( վեց ) լէվքովըյ դալարկա: ( Բասգիրք ի կայսեր. գրատան Վիենայ ) ՚

 

1641.

Որք աստուածային սիրոյն հրովն վառեալ են՝ միշտ փութան բարի եւ Աստուծոյ հաճելի յիշատակ յաշխարհի թողուլ. որպէս եւ սիրելիս Աստուծոյ Տէր Խաչատուր մէհտէսի կրօնաւոր, այս սուրբ Աւետարանս ետ գրել՝ մեղաւոր մէկ կարգաւորի, լցեալ մեղօք եւ տառապեալ մտօք: Արդ որք հանդիպիք կամ ժառանգէք՝ յիշեցէք զԽաչատուր կրօնաւոր. եւ զհայրն իմ զԽաչատուր եւ զմայր իմ Հռիփսեմայ, եւ զբնաւ զարմն, եւ թողութիւն յԱստուածոյ խնդրեցէք, զի եւ ձերն թողցի. ամէն: Գրեցաւ այս սուրբ Աւետարանս ի քաղաքն Սէջով, ընդ հովանեաւ Ս. Սիմէոնայ եկեղեցի, ի կաթողիկոսութեան Տէր Փիլիպպոսի, եւ յառաջնորդութեան այս գաւառիս՝ Տէր Անդրէաս արքեպիսկոպոսի, ի թագաւորութեան Օլախաց Վասիլ վօյվոտային. ի թվականութեան յաբեթական տօմարի ՌՁԹ, հոկտ. 23. ( օրն ) զչ ( ուրբաթ ). զոր Աստուած բարով վայելել տացէ ընդ երկայն աւուրս: Զմեղապարտ գծողս յիշեցէք, եւ Աստուած զձեզ յիշէ: ( Ի Ս. Ղազար ):

1643-4.

Աւարտեցաւ քրիստոսահիմն եւ առաքելախօս մարգարէաշէն հոգիաբուղխ այս տառ ( Ճաշոց ) ձեռամբ յոգնամեղ եւ անարհեստ գրչի՝ Տէր Սարգիս քահանայի, ի խնդրոյ աստուածասէր եւ բարեպաշտօն երկու եղբարց, խոճայ Վասիլին եւ խոճայ Պաւղոսին, ի թուաբերութեանս Հայկազան սեռիս տոմարի ՌՂԲին. ի հայրապետութեան Հայոց Տեառն Տէր Փիլիպպոսին, եւ առաջնորդութեան Տէր Անդրէաս արհեպիսկոպոսին Պուղտանաց երկրի, եւ թագաւորութեանն Վասիլ բարեպաշտ վոյվոտային. ի մայրաքաղաքն Եաշ, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Լուսաւորչին. եւ քահանայութեանն Տէր Մովսէսին եւ Տէր Խաչատրին, Տէր Ղուկասին եւ գրչիս, եւ երեսփոխանութեան խոճայ Ակսէնտին:

 

1643.

Աւարտեցաւ այս սուրբ մատեանս ի լաւ եւ յընտիր օրինակէ, ի թվաբերութեանս Հայոց ՌՂԲ, ի թագաւորութեանն Լեհաց աշխարհին Դ Վլատիսլաւին, եւ իշխանաց մերոց   եւ վոյթութեան Բան Ոհանին եւ ԺԴ դատաւորացն…: ( Աւետարան ի Սնեադին ):

1644.

Յիշատակ է այս մէկ տետրիս թուխթն Պր. Թաթուլին որդոյ Պր. Գրիգորին՝ Կամենիցոյ տօլվաթաւոր Քառասուն եղբարցն մէկն, ի վայելումն Ս. Նիկաւղայոս Սքանչելագործ եկեղեցւոյս. Թվ. ՌՂԳ, ապրիլի ԺԲ. Աստուած բարով վայելել տացէ ընդ երկայն աւուրս. եւ զմեղապարտ գրիչս զՎարդերես դպրապետս՝ որդոյ Պր. Քրըշթօֆին յիշէք մէկ Հայր մերիւ, եւ Աստուած զձեզ յիշէ. ամէն:

Պու պիթիք եազըլտը սդարանիէսը աշըրա, եազըխլը անարժան Յակոբ դպիրնընկ Տէր Գրիգոր օղլունունկ սարօշքա զանեէսը. ալպօ պույրուխլու աշալարնընկ. խայսինքի յիշատակ խոյսունչար Ս. Նիկօլ եըխօվունա. տա եազըլտը խօլուպիլա թ ( ուակ. ) ( Ժամագիրք. տ. 1631 տարին ): ԶԹորոս նուաստ յիշէ, ով քաղցրաձայն եղբայր: ( Նոյն ):

1645.

Որք ընթեռնուք զաստուածաբան գիրքս, որ է յատեանի Աւետարան, յիշեցէք ի մաքրափայլ աղօթս ձեր զխոճա Խաչքո Իլովցի Պր. Ստէցքոենց. ծասն իւր հոգոյն եւ իր հօրն Ստեփանոսին եւ մօր Նասրուխնային, եւ ամենայն արեան մարձաւորացն: Զոր ետես զայս անգին գանձս, մեծաւ փափաքանօք էառ զսա իւր հալալ արդեամբ վաստակոց իւրոց. եւ դարձեալ ետ զսա յիշատակ ի նոյն տեղի՝ ուր եւ յառաջն էր. զի մի՛ կորիցէ յիշատակն արդարոց եւ աշխատողաց: Դարձեալ աղաչեմ զձեզ հայրք եւ եղբայրք, մի՛ մոռանայք զբարի յիշատակ տուողս զՊր. Խաչքոն, որ այլ սուրբ գրոցս զթերին լցոյց, քանզի ետ նկարել զչորս գլուխ պատկերանիքն եւ չորս Կանոններն. ի թվին Հայոց ՌՂԳին, ապրիլի 28 ին. Որոց յիշատակ տուողացն օրհնութեամբ եղիցի, եւ կարդացողաց եւ լսողաց եւ որք զամէնն ասեն: Ամէն. Հայր մեր: ( Մեծ Աւետարան ի Լէմպէրկ ):

1648.

Ես մեղաւորեւ անարժան ժառայ Աստուծոյ Մուրատ, որդի ողորմած հոգի Միքայելին. գրեցի զայս կանոնական հրամանս ի Շէջով քաղաք, ի դուռն Ս. Խաչին, ի թագաւորութեան Վասիլ Պարոնին, Թվ. ՌՂԷին. դեկտ. ամսոյ 8 ին, օրն հինգշաբթի: Աղաչեմ զձեզ հայրք եւ եղբայրք, յորժամ կարդաք կանոնական հրամանս, անմեղադիր լերուք սղալանացս եւ խոշորութեան գրոյս, զի շատ արտասուելով եւ հառաչանօք գրեցի զայս. զի այսմ ժամանակի փախստական էինք ի հայրենի տեղեաց Եագլովցայու ի Շէջովն քաղաք, ի ձեռաց չար Խմէլին. զի շատ աւերում արար ի Լեհաց երկիրն: Յայսմ ժամանակի եկաւ Տէր մահտէսի Գասպարն Երուսաղեմայ, զի ուխտն կատարեալ էր. եկաւ ի Շէջոց քաղաք. յետոյ չկարաց երթալ ի Եագլովցա, զի շատ խառնակութիւն էր. ամէն հարամի եղէր էր. որ իսկի չէին թողեր որ մարդ գալէր ճամբահներն. զի այս չարութեանս է պատճառ Խմէլին. յետոյ ետուր իւրեան հալալ ընչիցն՝ ինձ անարժան մեղաւոր Մուրատ սարկաւագիս, որ զայս սակաւ կանոնահրամանն գրեցի. այլ բաւ է: Աղաչեմ զձեզ ով հայրք եւ եղբայրք, հայրապետք եւ վարդապետք, քահանայք եւ սարկաւագք, յորժամ կարդաք կանոնահրամանս կամ օրինակէք, յիշեցէք զանարժան ծառայն ձեր Մուրատ սարկաւագ զգծող սորին, եւ զնծողսն իմ, զխոճայ Միքայէլն՝ որ առ Աստուած փոխեցաւ, եւ զմայրն իմ Եաղութ խաթունն. յիշեցէք միով Հայրմերիւ, եւ Աստուած զձեզ յիշէ միւսանգամ գալստեանն. ամէն: - Ո՛հ գիր՝ որ մնաս. ո՛հ ձեռք որ հողանաս. ո՛հ եղբայր որ թէ զմեզ չմոռանաս: ( Կանոնագիրք. ի Ս. Ղազար ):

 

1652.

Ի թուականիս մերում ՌՃ (1651-2) ամին ելեալ ի Ս. Էջմիածնայ՝ բարձրափառ եւ ամենահռչակ Տէր Փիլիպպոս կաթողիկոսն, հանդերձ 12 վարդապետօք, չոգաւ յԵրուսաղէմ, առ որ եւ զամենաթշուառս ( Յովհաննէս Վ. ) կրսերս ի բեմբասացս եւ հուսկ վերջոտնեալս ի ծնունդս եկեղեցւայ, ունելով ընդ իւր. որոյ այս 25 ամ է զի ծառայեցի նմա մտերմաբար եւ գնացեալ մինչեւ ի քաղաքն Էնկիւրեայ, եւ անտի յղեալ զմեզ ի Բիւզանդիոյ՝ սակս զնոսին հրաւիրելոյ ի Ս. Երուսաղէմ. Եւ արդ գնացեալ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ ընդ վերոյ գրեալ Տեառն մերոյ, եւ անտի եւս դարձաք ի յարքայայան քաղաքն ի Կ. Պօլիս. եւ անդէն զմեզ ուղարկեաց Իլախաց աշխարհն՝ հայրն մեր, ինքն չոքաւ ի յաթոռ իւր ի Ս. Էջմիածին, նոյն միաբանօքն: Իսկ իմ երթեալ յայս վերոյասացեալ երկիրն, իբրեւ կատարեցաք զգործս մեր, յետ երկուց ամաց դարձաք ի Ս. Էջմիածին: … ( Աւետարան ի Մուշ ):

 

1654.

Գրեցաւ Ատենագիրքս ի յաշխարհս Իլախաց ի քաղաքն Կամէնից, ի դառն եւ ի տրտում ժամանակիս, ի վշտալից եւ ի թշուառական ատենիս, եւ ի նեղաց սրտիս եւ ի այրեալ լերդիս, պիղծ եւ անօրէն Հոռոմ ազգէն, անուամբ կոչեցեալ չՊօկտան Խմէլէնիցքէն, որ երկու ամ պաշարեալ եւ գերեալ զաշխարհս Իլախաց, զքաղաքս, զգիւղս, զգիւղաքաղաքս, զժամս, զժամատեղս, զքահանայս եւ զկարդացողս, զկենդանիս եւ զմեռեալս, զամենայն զինչ ի միտս անկանէր եւ ի ձեռն հասանէր, նա անխնայաբար եւ անողորմաբար տանջեալ գերեալ եւ տայր ի ձեռս այլազգեաց, որ կոչուէին Թաթար ազգն. ոչ լալոյ եւ ոչ հառաչելոյ, ոչ պաղատելոյ եւ ոչ աղաչելոյ կունայէր. այլ իւր գոռոզութեամբ եւ հնարիւք սատանայիւք առնէր զինչ եւ կամէր: Արդ հայցեմք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերմէ, որ վասն մեր խաչեցաւ, մեռաւ, թաղեցաւ եւ յարեաւ … որ նա զիւր առատ ողորմութեամբ եւ մարդասիրութեամբ՝ զպեղծ եւ զանիծեալ բերանն բացեալ զառիւծուն՝ կալցէ կտրեսցէ եւ զգլուխն կործանեսցէ ի ձորն անդնդային, եւ զմասն նորա ընդ անհաւատս դիցէ, եւ զմեզ զամենեսեան զհաւատացեալսն ազատեսցէ ի նորա անհաւատոյն ձեռանէն. ամէն: Արդ վասն խնդրելոյ եղբօրս իմոյ Բան Միսքոյ որդւոյ Պր. Քըրըշթօֆ Մուսթաֆային, ի սուրբ եկեղեցին ի քաղաքն զամոսցայ, վասն իւր արեւուն եւ ընկերոջն եւ դուստրորդոցն եւ ծնողացն ննջեցելոց: .. Արդ գրեցաւ ի յաբեթական մեծ տումարիս ՌՃԲ ամին եւ ի մայիս 22 ին. ի հայրապետութեան Ս. Էջմիածնայ Տէր Տէր Փիլիպպոս կաթողիկոսին, ի յառաջնորդութեան խառնակի ժամուն ոչ այս եւ ոչ այն, այլ մնացեալ վասն գալոյ Պր. Թորոսովից Տէր Նիկողայոսին, եւ ի թագաւորութեան Ե. Քաժիմիրին: Գրեաց զսա խեղճ եւ անճարակ մեղաւոր եւ անարժան ծառայ ոտացներուդ կոխան Վարդերես, որդոյ Պր. Քրըշթոֆ Մուսթաֆային: … ( Ժամագիրք ի կայսեր. գրատան Վիենայ ):

 

1655.

Ողորմութեամբն Աստուծոյ սկիզբն ար ( արաք ) Ճաշոցն, Թվ. ՌՃԳ, ապրիլ 26, օրն չորեքշաբթի, Յինանց, առաջ մէկ շաբաթ քան զՀամբարձումն, եւ մինչեւ ցայս վայր կատարեցաք: Գայիանեանց տօնի, մայիսի 23, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ. ձեռամբ անարժան Անտօն եպիսկոպոսի եւ վարդապետի, ի քաղաքն Եազլովցա, ի դուռն Հաճակատարի:

 

Յայս հրաշափառ մեծի տօնիս՝

Քեզ երանի որ հանդիպիս

Լուսափըթիթ բուրաստանիս.

Յորժամ ի ծունըր խոնարհիս,

Սիրով հոգւոյդ յԱստուած հըպիս,

Յայնժամ յիշեա դու զեղկելիս

Զայս անպիտան Իլովցիս,

Զմեղօք ծածկեալս ի մէջ տղմիս

 

Անտոն անուն վարդապետիս,

Բայց անուամբ կոչողիս.

Եւ եմ չարեօք լըցեալ գերիս:

Հազար հարիւր երեք թըւիս՝

Յորժամ հասայ ի յայս տեղիս,

Մայիս ամսոյս երեսունիս.

Աւուր երեքշաբաթիս: Ամէն:

 

Հոգի սուրբ, յօգնեա եւ աջողեա անարժան գրչիս Անտօն եպիսկոպոսի, սպասաւորիս Սրբոյ Խաչին: Աղաչեմ եւ խնդրեմ ի քէն բարերար եւ բազումողորմ Աստուած, վասն քո սուրբ չարչարանաց, զի զօրացուսցես զիս զանարժանս ի անկ ելանել, որպէս ի սկիզբն զօրացուցեր, մարդասէր, նոյնպէս տպաւորես Ս. Հոգիդ, զի յօգնութեամբն հասից մինչ ի վերջն. զի յոյժ ծանր թուի ինձ այս սակաւմնաց գիրս կատարել. եւ քո սուրբ եւ սքանչելի անուանն վերասկսանիմ, կենսաբեր Ս. Խաչին աստուածաշունչ գիրս անտարակոյս, յուլիսի 13, օրն հինգշաբթի թվին ՌՃԳ. ի փառս Աստուծոյ: Կատարեցաւ Ճաշու գիրքս ձեռամբ անարժան Անտօն վարդապետի, ի մայրաքաղաքն Սէջով, ի դուռն ի Ս. Խաչին, Թվ. ՌՃԳ, օգոստոսի ամսոյն 11, Փոխման Աստուածածնին պահոց. բայց եւ սկիզբն արաք ի Եազլովցա քաղաքն, նոյն տարի, ամսոյն մայիսի, Գ աւուր յառաջ քան զՀամբարձումն, չորեքշաբաթի օր, ի փառս Աստուծոյ: Փա՜ռք քեզ, Աստուած յաղագս յամենայնի: [ Ի Ս. Ղազար ]:

 

1655.

Գրեցաւ Ապաշխարութեան երգ, մարտի մէկ, Թվ. ՌՃԴ, աղուհացից առաջի շաբաթուն հինգշաբթի, ձեռամբ մեղաւոր Անտոն վարդապետի, ի քաղաքն Սէջով: … Գրեցաւ ձեռամբ մեղաւոր Անտօն եպիսկոպոսի եւ վարդապետի Թվ. ՌՃԴ մարտի ամսոյն Իա, օրն չորեքշաբթի. միջնաց աղուհացից:

 

1657.

Շնորհիւ Տեառն սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցաւ Շարակնոցս ի յաշխարհս Իլախաց Զամոշչայ. ի Թվին ՌՃԶ, նոյեմբ. 9, օրն երկուշաբթի. բայց գրեցաւ ձեռամբ թերավարժ ձաբրտող նօտրիս գրչի, հողս մեղապարտ Նիկոլ երէց կոչեցեալ անուամբ եւ ոչ գործով ի կարգ քրիստոնէութեամբ. անպարապ անձամբ ձեռնարկեցի. եւ ի հայրապետութեան Ս. Էջմիածնայ Տեառն Տէր Յակոբին եւ յառաջնորդութեանն արհիեպիսկոպոսին Տէր Նիկողայոսին Թորոսովից, եւ ի թագաւորութեան գրուլ Քաժմիրին, եւ իշխանութեանն Զամոշչայ քաղքի Եան Զամոսքիյ: Գրեցաւ ի դուռն Ս. Ննջման Ս. Աստուածածնի եւ այլ սրբոց եւ սպսաւոր Ս. եկեղեցւոյս ժամանակիս մեղսաքաւիչ քահանայից, աշխատաւոր եւ ծերացեալ ալեօք 94 ամեայ Տէր Յակոբ քահանայի, եւ միւս այլ Տէր Յովանէս պատուական քահանայի, որ է որդի Քրիստոսատուրի Կաֆայի քաղաքի: Նա եւ թէ արժանի համարիք զտկարս անարժան եւ զփծուն գրիչ Նիկոլ երէց ցաւակցաբար յիշել ի սուրբ եւ ի փառաւոր յատեան. երես անկեալ կու խնդրեմ զգաղափարողսդ, որ մեղադիր չլինիք նօտրիս. զի ծերացեալ ալեօք գծագրեցի 60 ամեայ գոլով. աչքս ի լուսոյ էր պակասեալ եւ զգայարանքս ի յուժոյ. կ՚աղաչեմ որ անպարսաւ թողուք, եւ զմեզ յիշէք յերկնաբացիկ աղօթս ձեր, եւ զծնողս իմ՝ Մուրատն, եւ զմայրն իմ՝ Եահուտն, եւ զիրիցկինս իմ հանգուցեալ Մարիամ, եւ այլն: ( Ի Ս. Ղազար ):

 

1657.

Հայոց Թվ. ՌՃԶ, նոյեմբերի ԻԷ, մեռաւ Զոսիմոս աբեղայն ի Լով քաղաք, մահտարաժամ մահուամբ. Աստուած իւրն ողորմի. ամէն: - Գուրէլօյ Ռէշնօվէցքի:

 

1659.

Գրեցաւ գիրքս որ կոչի Առ որս, ասացեալ Սրբոյն Գրիգորի Աստուածաբանի, եւ լաւ եւ յընտիր օրինակէ, ի վայելումն եւ յիշատակ բարեմիտ եւ ուսումնասէր բանասիրի Տեառն Յոհաննէս հեզահոգի ընտրեալ քահանայի, որ մականուամբ կոչի Քարմատանենց: .. Գրեցաւ սա ի թուին Հայոց քառիցս յիսնակի եւ Գ յոբելինի, այլ եւ եօթն աւելորդի, օգոստ. 12, ի տիրախնամ եւ աստուածապահ մայրաքաղաքս Լէվ կոչեցեալ, ի դուռն Ննջման Ս. Աստուածածնի, ձեռամբ մեղսամած եւ փծուն գրչի Սիմէոն դպրի Զամոսցացոյ: … ( Առ Մխիթար. Վիենայ ):

 

1662.

Պատճառին ամենային եւ գոյացուցչին զմարդն՝ ընդ իւրում պատկերին, եւ զնոյն վերստին նորոգողի ընդ ինքեան ի մի՝ ըստ անսահման սահմանի, անճառ եւ անհաս խառնմամբ նոր իմն եղանակի, յաւէտամատոյց գոհութիւն, մշտնջենաւոր փառատրութիւն տացի եւ վերառաքեալ հատուսցի. որ կարողացոյց զտկարս եւ զօրացոյց զ՚ի բարեաց վերջնոտնեալս զՍտեփանոս Իլովացի, հուսկ յետինս ի բանադիրաց, գծագրել մատամբ իմով զերանապարփակ եւ զամենատարփակ մատեանս, զչորեքծագեան տիեզերաց համաքարոզ տառս, որ ընդ կենսակիր եւ նօթճալուր ներգործութեան իւրում՝ Աւետարան մակագրի. եւ այլն: Սկզբնաւորեալ աւարտեցի զհոգեկեցոյց տառս սքանչելի՝ ի ստուգագոյն օրինակաց նախնեաց ցայս վայր հասելոց. իսկ ոսկէնկարէնս իմն տեսակաւ զարդարեալ ետու գեղապաճոյճ արարեալ ի գոյնս վայելուչս, երանգազան որակօք երփնազարդեալ ըստ արհեստից յօրինմամբ. եւ բոլորապէս ի կատարումն ածի, ի գովութիւն ամենակատար Էին Յիսուսի Քրիստոսի: Բայց գրեցաւ ըստ ամի մարմնառութեան Բանին կենարարի՝ հազարերորդի վեցհարիւրորդի վաթսներորդի եւ մու միակի, եւ ըստ հայկայինս շրջանի Ռդի Ճդի թուոյ, ըստ տասանց առ նոյն յարողի, ի գահ իջման Միածնի ի Վաղարշապատ քաղաքի, ի հայրապետութեան Տեառն Տէր Յակոբայ սրբազանի: Ձեռնարկեալ էր յառաջագոյն զայս տուփ մատենիս գրել Մովսիսի վարդապետի սիրելոյ իմոյ եւ ուսուցանողի զայս արուեստ. յորմէ սակաւուք ինչ գտեալ՝ նիւթ եւ պատճառ եղեւ իմոյս բովանդակութեան: Վասն որոյ յիշեսցին ի վայելողացդ ընթերցողացդ բարեսէր կամօք նախկին առիթք սորին տառի, եւ Ստեփանոս բանասէր բազում հոգացողութեամբ գրոյ եւ ստացող պատուականս մարգարտի, հանդերձ ծնողօք եւ համօրէն ընտանեօք: Արդ զայս փափագելի կենսունակ սուրբ կտակս ընծայեցի ի դուռն Ս. Աստուածածնին եկեղեցւոյ Իլովայ մայրաքաղաքին, ի պայծառութիւն հարսին Քրիստոսի եւ ի լուսաւորութիւն մանկանց եկեղեցւոյ, եւ ի յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց, հօրն՝ Պր. Վարդանին եւ մօրն՝ Կատարինեայ, եւ եղբարցն եւ քերցն, եւ այլ ամենայն զարմից իմոց, կենդանեաց եւ ննջեցելոց: Վասն որոյ, մի՛ ոք համարձակեսցի զայս հանել: …

 

1668.

Գրեցաւ Պատարագամատոյց տետրակս ի վայելումն Տեառն Յակոբայ երջանիկ քահանայի, ի թվիս մերում ՌՃ եւ վեշտասան, յապրիլ ամսոյ Հռովմայեցւոց 23. ի հայրապետութեան Հռովմայեցւոց Տեառն Աղեքսանդրու Է. ի կաթողիկոսութեան որ ի Ս. Էջմիածին Տեառն Յակոբայ, եւ յարհիեպիսկոպոսութեան Տեառն Նիկողայոսի. ի թագաւորութեան Եան Կազմիրի, երկիրս Լեհաց, ի մայրաքաղաքս Լով, եւ ի դպրատանս Հայոց: Զհանդիպողդս՝ յիշել աղաչեմ յաղօթս՝ զգրիչս: [ Ի Հռովն ]:

 

1672.

 

Գրեցաւ եւ կատարեցաւ սուրբ երգարանս մարգարէին Դաւթի՝ ի քաղաքս ի Վարշաւ, ձեռամբ անարժան եւ բազմամեղ Ոսկերիչ Գրիգորի. զի յայսմ ժամանակի փախստական եղաք ի ձեռաց հակառակողաց Ս. Խաչին Քրիստոսի. եւ այս եղեւ ի գալստենէ Փրկչին մերմէ ի Քրիստոսէ ՌՈՀԲ ամի, օգոստոսի 16 ին. Եկեալ ազգին տաճկաց եւ տիրեցին զԳամենից. եւ յետ հինգ աւուրց եկին չարքն հասան ի քաղաքն Իլօվ. ութ օր եւ ութ գիշեր պատերազմեցաւ Թուրքաց ազգն եւ քաղաքացիքն ի հետ միմեանց, մին օրն եւ մին գիշերն հինգ վեց հարիւր թօփ քաշեցին առ միմեանս, թող թէ զանհամար թուֆանկն: Գոհանամ զառատ ողորմութիւնն Աստուծոյ, որ ոչ ետ ի ձեռն չարեաց զքաղաքն եւ զքաղաքացիս, եւ զսուրբ եկեղեցիքս պահեաց ողորմութեամբն իւրով: Եւ յետ այսոցիկ 80, 000 ղուռիշ կտրուածք արարին քաղաքացիքն եւ տալու եղան Տաճկաց՝ որ ելանեն եւ գնան. եւ Տաճկաց փաշա մի կար ի հետ իւրեանց, որ էր չարագլուխ, եւ անուն նորին կոչէին Ղափլան փաշայ. նա 80, 000 ղուռիշի խապուլ կեցաւ, եւ ութ հոգի գրաւակ տվին. էառ զնոքա եւ ելեալ գնաց, մինչեւ առցէ զ 80, 000 զուռիշն, եւ զայն ութ հոգին ի հետ դարձուցանէ: Այն ութ հոգին էր՝ երկուքն Լեհ, երկուքն Հայ, երկուքն Ըռուս եւ երկու այլ Հրեայ: Եւ յետ այսորիկ այսքան որ ահ ու դողումն եւ սով քաշեցին Լովու քաղաքացիքն՝ որ մերձեցաւ ի մահ, եւ յետոյ խորհեցան փախչել ի քաղաքէն Լովէ, վասն այսորիկ՝ եթէ լինի թէ տաճիկ ազգն դառնայ եւ կրկին անգամ գայ ի վերայ Լով քաղաքի, կէսքն քաղաքացւոց կամ թէ այլ աւելի փախստական եղաւ. որքն կոչեցին ( չուեցին ) ի Գրագով, եւ որքն գնացին ի Տանցկայ, եւ մին բաժին այլ եկին ընդ մեզ ի Վարշաւ: Եւ եկեալ տեսաք զքաղաքն Վարշաւ, որ ոչ ունին իւրեանց առանձին եկեղեցի մեր Հայոց ազգս, եւ ոչ մին փոքրիկ աղօթատեղի, եւ ոչ մին հայզրուց քահանայ, եւ կամ մին խրատիչ, որ նովաւ մխիթարին: Եւ ես նուաստ ոսկերիչ Գրիգորս՝ խորհեցայ ի մտի իմում, թէ լաւ էր որ մին Սաղմոսարան լինէր ի ձեռին իմում՝ որ մխիթարէի. սկսեցի զՍաղմոսարանս, ողորմութեամբն Աստուծոյ կատարեցի, այսպիսի խոշոր եւ կոպիտ գրով. մի՛ մեղադրէք, զի կարիքս այսքան էր՝ այս հոգաբեր տարոյս. եւ ունիմ ասել այլ զպատճառս. առաջին պատճառ, որ ոչ եմ բնիկ ի յերկրէս, եւ ոչ գիտեմ զլեզու սոցունց, այլ որպէս համր կենամ. երկրորդ, ի մէջ ղարիպութեան ոչ ունիմ ծանօթ եւ օգնիչ եւ կամ մխիթարիչ. բայց միայն ունիմ զարարիչն իմ Աստուած. երրորդ, ունիմ զծերութիւն, որ եւ մերձ եմ ի մահ. չորրորդ պակասաւոր եմ, ունիմ զաղքատութիւն հոգով եւ մարմնով. հինգերորդ, որ աչքս ոչ ունի պարզ եւ յիստակ տեսութիւն, զի սակաւ տեսանէ վասն ի ծերութենէ. վեցերորդ, որ կայ ի վերայ իմ մեծամեծ քան զչափս աւելի սուգ եւ տրտմութիւն. վասն այնորիկ եթէ հասեալ է օր մահուս, եւ անկարծ մեռանիմ ի յերկիր օտարաց. ոչ կայ գերեզմանատեղ Հայոց ազգիս. տարեալ իջուցանեն ի խոր վիրապ մի, եւ լինիմ մարմնակորուստ: Ահա այսքան սակաւօք ճառեցի զորպիսութիւն մեր. անմեղադիր լերուք վասն իմ մեղուցելոյս: Եթէ ի միջի սաղմոսարանիս սղալութիւն գտցի, այն ոչ է ի կամաց, այլ ի մոռացմանէ եւ կամ կասկածանաց սրտի մերում եղեալ էր: Վասն որոյ խնդրեմ առ ձեզ, ո՜վ հանդիպողք գրոցս, հայրք եւ եղբայրք, ներել եւ զպակասն լնուլ եւ զաւելորդն յապաւել, որք թէ հմուտ էք արուեստի եւ մակացութեան, եւ զմեզ պահել անմեղադրելի: Ողջ լերուք ի Տէր. ամէն. եղիցի: - Կատարեցաւ Երգարանս ի թվին Հայոց ՌՃԻԲ, ի դեկտեմբերի ամսոյ ի օրն հնկետասան. Յիսուսի Քրիստոսի մարդացելոյն փառք եւ պատիւ յաւիտեանս. ամէն:

 

Ո՜վ ընթերցողք սուրբ Սաղմոսիս

Եւ հանդիպողք այսըմ գըրիս,

Հայր մեղայ մի խնսրէ Գրիգոր գերիս

Եւ բազմամեղ ողորմելիս.

Վարձըս տայ ձեզ յայնմ յաւիտենին,

Յորժամ ասէ. Յարի՛ք առ իս:..

Ձեռըս փըտի ի հող դառնայ,

Գիրս յիշատակ առ ձեզ մընայ:

 

Ի Թվին Հայոց ՌՀ ամի սամառնացաւ (?) ծովն բովանդակ, մինչեւ գնաց հասաւ ի ովկիանոսի մեծ ծովն, փետրվար ամսոյն մէկէն մինչեւ ի մարտի ամիսն. վասն գիտութեան լինելոյ՝ զպաղն ծակեցին եւ առին զչափն, որ եւ իրեք կանգուն եւ կէս էր թանձրութիւն պաղին: Սով եղաւ Ըստըմպօլ. 25 դրամ հացն՝ մէկ ստակ, այն այլ հող եւ մոխիր էր:

Թուականութիւն Թուրքաց ժամանակաց ( յառմանէ Կ. Պօլսի՝ մինչ իր ժամանակն ): … Յետ այնորիկ ( Իպրահիմի ) նստաւ Իպրահիմի որդի Գ Մահմատ անուն, որ էր Հայոց Թվին ՌՂԷ. որ եկաւ առաւ զԳամենից, եւ այժմ հակառակութեամբ պատերազմի ընդդէմ Լեհաց երկրի: Վերջ: [ Սաղմոս ի Մոնագոյ Պաւիերայ ]:

 

1673.

 

Օրհնեալ ես հարս Աստուածորդւոյ,

Նըմին վիմի Հոգոյ Սրբոյ.

Ուրախութեամբ մեզ հիմն արկեալ.

Փառք տաճարիս Լեվա եղեալ.

 

Րաբուն զօրաց զքեզ փոխադրեալ,

Ի պըսակել այսմ աշխարհէ:

Որք ցնծութեամբ ապաւինին՝

Սուրբ Կոյս, օգնեա նոցին:

 

Նկց ( նկարեցաւ ) ի Թվ. ՌՃԻԲ, օգոստոս ամս. ԺԷ: ( Ի Լեմպերկ, ի վերայ թիթեղնեայ պատկերի Տիրամօր. տողագլուխք գրուածին կապեն Օնոփրիոս ):

 

1673.

Գրեցաւ եւ կատարեցաւ ժամագիրքս Թվ. ՌՃԻԱին, ձեռամբ յոգնամեղ փցուն գրչի.. Գրիգորի. որ միայն անուամբս եմ եւ հեռի ի ճշմարտութենէն … Սկիզբն կալայ գրել Դաւթեան երգն եւ զԺամագիրքն եւ զՏօնացոյցն եւ զՇարականքն՝ մինչեւ ի Աղուհացսն վեցերորդ կիրակին, « Որ զերկրորդ քո գալստեանդ » եւ այլն. ի տղայքն աշակերտքն գրեալ են. եւ խնդրեմք անմեղադիր լերուք. ոչ թէ ծախսի էր գրեալ, այլ յիշատակ որդոյս Միքայէլին՝ դեռաբոյս մանուկին, որ եօթն տարւոյ եւ երկու ամսոց էր, Մինաս արքեպիսկոպոս ձեռնադրեց դպիր: Ով ոք չունի իշխանութիւն ուրիշ որդիքոցմուս, որ դորա ձեռանէ առնուն, այլ դորա լինի յիշատակ եւ վայելէ անսասան կենօք. ամէն: Որպէս զսկիզբն սկսայ գրել, նոյնպէս եւ վերջն կատարեցի:.. Կատարեցաւ Թվ. ՌՃԻԱին, ապրիլ ամսոյ երեքին, օրն մեծ չորեքշաբաթի մատնութեանն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս. ամէն:

Թվին ՌՃԻԹ (1631) յունվար ամսոյ ԻԸ, կազմեցաւ ձեռամբ անարժան Առստագէս երիցու, ի նորաշէն քաղաքն Սդանիսլաւ, ի վայելումն սիրելի եղբօրն իմ եւ իւր զաւակացն, որ են՝ Տէր Գրիգոր ընտիր եւ պատուելի քահանայն. Տէր Աստուած բարով վայելել տացէ իւրն եւ իւր զաւակացն ընդ երկայն աւուրս: Աղաչեմ զձեզ մի՛ մոռանայք մէկ Հայրմերիւ.. ամէն: [ Մխիթար. Վիենայ ]:

 

1676.

Սրբազան դասք երջանիկ վարդապետաց, արհի եւ պանծալի եպիսկոպոսաց, մեղսաքաւիչ եւ իմաստուներիցանց, յիշեցէք ի մաքրափայլ աղօթս ձեր զպանդխտացեալ եւ տառապեալ մեղսամածեալ՝ անուամբ եւ եթ Մինաս բանի սպասաւոր, երկրին Պուղտանա առաջնորդ. որ զգիրքս գտի Եաշ քաղաքն, կտրատեալ ի յայլազգեաց, եւ առի յիս, եւ զպակասն գրեցի ձեռօք իմովք, առ ի յիշատակ անձին իմոյ եւ ծնողաց իմաց, Թօխաթցի Տէր Ալեքսիանոսին, եւ մօրն իմոյ իրիցկին Խասխաթունին. միով ողորմի ասէք եւ յիշեցէք. զի կարողութիւնն իմ այսչափ էր. մի՛ մեղադրէք. զի ի մանկութենէ տկարութիւն ունիմ. վասն այն ոչ հետեւեցա ուսանել զգիրս. այլ գրեցի զգիրս ի երկրին Մաճառաց, ի գիւղաքաղաքն Ճուրճով. իշխանութեան երկրիս Ըշտեֆան Լազարին. ի դառն ժամանակիս որ սուլթան Մէհըմէտն որդին Իպրահիմին՝ վասն ծովացեալ մեղաց մերոց եկաւ ի վեայ Լեհաց եւ Գազարաց երկրին վերա, եւ Պուղտանաց երկիրն ( յ ) երթեւեկողաց հեծելոց Տաճկաց եւ Լեհաց աւերեցաւ. Տաճիկն Լեհաց երկիրն կ՚աւիրէր՝ ամառն, ձմեռն՝ Լեհն գայր Պուղտանաց երկիրն կ՚աւիրէր: Եւ ես տառապեալս վասն սիրոյ սուրբ եկեղեցեացն՝ վանիցն չէի հրաժարեր. մինչեւ երկիցս անգամ կողոպտեցին. ապա մերկիկ գլխիբաց՝ մորթի մի քամակս կապեալ՝ փախեա ելա երկիրս Մաճառաց. կէս մի ժողովրդոցս աստ փախեալ էին: Միթէ Աստուած ողորմի երկրիս Պուղտանաց, որ խաղաղութիւն տայ թագաւորաց, զի մի՛ օտարութեամբ մեռանիմք: Այս գրեցաւ թվին ՌՃԻԵ. սեպտեմբեր ամսոյ Ե: [ Մաշտոց ի Ս. Ղազար ]:

 

1678.

Սա է տապան ողորմած հոգի Մեծխաթունին, կողակցուն Պարոն Յակոբին, մահտեսի Մինասի որդուն, Եազլօվա քաղաքին երեսփոխանին. յանգեաւ ի Քրիստոս Թվ. ՌՃԻԶին, ամսոյ ապրիլի Զ. օրն ուրբաթ: [ Ի Վարսաւիա, յեկեղեցւոջ Դոմինիկեանց ]:

1679.

Գրեցաւ գիրս ձեռամբ Առըսդագէս Եազլովցացի իրիցու ի քաղաքն Սիլիստրէ, ի թվականիս Հայոց ՌՃԻԷին, յուլիս ամսոյ ԺԷին, օրն երկուշաբթի:

 

1683.

Որ ինչ ի գրքի աստ պարունակին՝ ժողովեցան յինէն ի զանազանից գրոց եւ ի տետրակաց հնացելոց, մինչ պանդխտանայի ի Վերին Հայս, եւ ի մի՛ պարփակեցան. ոչ իբր զի իցեն վէպք ուղղաշաւիղք եւ փորձեցեալք ի մէնջ իբր այնպիսիք. այլ զի սովոր եմք ի բանից հակառակացն առնուլ մեզ զէն ընդդէմ նոցին, եւ զի բազում ինչ ի սոսում գտանին եւ վկայութիւնք եւս. եւայլն … Ես ( Վարդան Յունանեան ) ոչ հեղինակ սորին՝ այլ հաւաքող միայն եմ. որպէս եւ զբազումս զայլս գրեանս ընդօրինակեցի ի Հայոց երկրէն, որք չէին աստ յերկրիս Լեհաց, վասն ջատագովութեան կաթուղիկէ հաւատոյ ընդդէմ ոմանց հակառակասիրաց մերազնեայց: Ողջ լերուք. 1683: -[ Ի Ս. Ղազար ]:

 

1684-5.

Շնորհօք ամենազօրին Աստուշոյ եւ սիրով Ս. Հոգւոյն կենարարի՝ աւարտեցաւ Մաշտոցս ի թվին ՌՃԼԳ, ի քաղաքին Ռուսջուխ, ի հովուապետւթեան Տեառն Եղիազար կաթողիկոսին Էջմիածնի, ձեռամբ մեղապարռ անարժան եւ անիմաստ գրչիս Ըստամպօլցի Տիրատուր գրչի:..

 

1684.

Ցանկ Մաշտոցիս զոր է գրաց

Զոր դուք կամիք գըտէք թված.

Մի՛ ձանձրանայք աշխատանաց.

Սորա մէջ շատ գանձ է պահաց.

Բարթամութիւնս եկեղեցւոյ

Մեր ուղղափառ սուրբ հաւատոյ.

Որպէս պարտէզ լի պտղով գոյ,

Կու տայ ծաղիկ պէսպէս գունոյ.

Հոգեւոր գոյնքըս զարդարեն

Հոգիս մարդկան մխիթարեն.

Որք ի մեր Լուսաւորչի են՝

Ի մեր Սուրբ Գրիգորըն լսեն.

Մեր Հայոց ազգիս պարծանք է.

Որք եւթն խորհուրդ կատարէ,

Մաշտոցըս զայս թող լաւ պահէ.

Որ Հռովմայեցւոց ուղղափառ է,

Լեհաց երկիրըս սիրեցի,

Ի Լով Մաշտողըս գըրեցի,

Ի ազգիս մերոյ մատուցի.

Քահանայից գործիք լիցի:

Ի թվականիս Փրկչին մերոյ

Հազար եւ վեց հարիւր թվոյ.

Ութսուն եւ չորս նոյն համարոյ.

Յուլիս երեսուն. վերջն է ծրոյ:

Ես Տէր Յակոբըս անպիտան

Ի Գրիգորենց մականուն տան.

Անարհեստ գիրս որք ոտանան,

Իբր անարժան առնեն յիշման:

[ Ի Մալիապեքեան գրատան Ֆիրենցայ ]:

 

1684.

Ձեր եւ ամենեցուն եմ ծառայ պատրաստական՝ Վարդան Յունանեան,

Ծընունդ Գըռզըւոյ, Խախտեաց ստորոտոյ.

Սընունդ Թոխատու՝ որ մերձ Կոմանու.

Վարժեալ զհայկականն ի Վաղարշապատ

Եւ զհռօմէականն է Լէօնապատ,

Ի վարժարանի մեծ Վեհապետին

Օծելոյն Փրկչի երեսփոխանին.

Որ զայս դուզնաքեայ ձեզ նուիրեցի,

Գրաւական միւսոյն զոր վերոյ գրեցի՝

Ի ներմարմնութեան Աստուծոյ Բանին

Հազար եւ վեցհարիւր 84 ամին.

Իսկ ի հայ թուին որ եդաւ ի Դուին,

Հազար եւ հարիւր երեսուն երեքին.

Ըստ որում թուի ի բաժանմանէն

Ի Հռոմայեցւոց եւ յունականէն:

Օ՜շ, թէ վերստին առ նոյն դառնային,

Եւ միոյ մարմնոյ անդամք լինէին.

Ամէն եղիցի, եւ մի՛ յամեսցի:

[ Յիշատակարան գրոց Ալպերտի ]:

 

1686.

Ես Մինաս վարդապետ թոխաթցի, որդի Զիլիֆտար Տէր Ալիքսանին, առաջնորդ Պուղտանոյ, տամ զայս թուղթս՝ որ է իմ ձեռացագիր, Բան ՔրիստոՖ Տէր Զաքարիայի որդւոյն որ է ինքն դատաւոր Լովու Հայոց. թէ զիարդ մեռանելով եղբօր նորին Խաչկօյին՝ ի յերկիրն Պուղտանայ, գիրք նոյն Բան Խաչկօին անկան ի ձեռս իմ. այսինքն մէկ Ճառընտիր ձեռագիր, զոր այժմ ուղարկեալ եմ ի Թօխաթ, եւ մէկ Հարանց վարք ձեռագիր՝ որ կայ ի մօտս, մինչ կենդանի եմ. զորս խօստանամ ուղարկել Բան Քրիստոսին ի Լով քաղաք: Այս ( բանիս ) վկայ Վարդան վարդապետն առաջնորդ Լովայ քաղաքին, եւ Տէր Օքսէնտ վարդապետն Պօչանցի. զոր ձեռամբս իմոյ գրեցի, ի թվին ՌՃԼԵ. ի հոկտեմբերի Ի. Լով քաղաք: [ Պատարագատետր գրեալ յԷջմիածին ]:

 

1688.

Այս է տապան Պարոն Յակոբին մահտեսի Մինասի որդուն, Եազլօվու երեսփոխանին. յանգուցեալ ի Քրիստոս. Թվ. ՌՃԼԶին, յունիս ԻԲ: [ Ի Վարսաւիա, յեկեղեցւոջ Դոմինիկեանց ]:

 

1688.

Յիսուսի Քրիստոսի շնորհօքն վերստին նորոգեցաւ սուրբ Աւետարանս, արդեամբք բարեպաշտ եղբարց Սրբոց Հրեշտակապետաց, վասն պայծառութեան սրբոյ եկեղեցւոյ մայրաքաղաքի, որ է Կամենից. ի թուոյ Փրկչին ՌՈՁԸ, եւ ի գիւտ գրոց Հայոց Թվ. ՌՃԼԷ ամաց. սեպտ. Ժ: Պք. Տէր Օն. Կր: ( Օնոփրիոս կրօնաւոր ): [ Աւետարան առ Մխիթ. Վիենայ ]:

 

1728.

Յոհաննէս Տօբիայ Ավկուսդինօվիչ՝ Աստուծոյ եւ առաքելեական աթոռոյն ( շնորհիւ ) արհիեպիսկոպոս Լէօբօլսի, եւ ընդ բոլոր թագաւորութեանն Լեհաց եւ մեծի դքսութեան Լիթվանիոյ, Հայոց եպիսկոպոս Մոլտավիոյ նոյն ազգին Հայոց, սրբազան Փափին մերոյ Բրելադ ընտանի եւ Առընթերակայ. յորմէ հետէ աստուածային գթութեամբն յարհիական աստիճան բարձրացաք, զպատշաճաւոր հոգ յանձին կալաք ըստ սրբազան ժողովոց վճռացն, առաջնորդական պաշտամանս մերում բաւական առնելով, զբարեկարգութենէ եկեղեցեացս մերոց բուռն արկանէաք. եւ քանզի եկեղեցին Աստուծոյ ոչինչ սրբագոյն եւ գերազանցագոյն ունի քան զսուրբ խորհուրդս, զորս Քրիստոս Տէրն մեր վասն փրկութեան ազգի մարդկանս սահմանեաց, զգիրքն հասարակաց Մաշտոց կոչեցեալ, յորում կարգն պաշտելոյ զսրբազան խորհուրդս եւ զայլ արարողութիւնս, կատարելոյ պարունակի, տրամադրել յանձն առաք. զոր ձեռն աստուածաբանից մերոց, եւս առաւել պատուելի Տեառն Ստեփանոսի Ստեփանեան աստուածաբանութեան վարդապետին. զհին ձեռագիր Մաշտոցս ընդ միմեանս բաղդատելով, եւ իբր զանհուն սխալանս՝ որք ոչ միայն ընդդէ, իմացման աղօթիցն՝ այլ եւ ընդդէմ իսկ ուղղափառ հաւատոյս մերում սփռեալք էին՝ սրբագրել, եւ զսրբագրեալսն կարգաւ յօրինել, նա եւ զհարկաւոր խրատսն իւրաքանչիւր խորհրդոցն եւ արարողութեանցն յառաջ դնել, եւ որ ինչ պակասէր ի մեր Մաշտոցն՝ ի հռովմէականէն՝ հետեւելով շաւղաց նախորդաց մերոց՝ առեալն առադրել ջանացաք: Արդ զի եկեղեցեաց մերոց հոգաբարձու բարոխքն ( ժողովրդապետք ) ի բաց թողեալք զայլ Մաշտոցս՝ այսու միայն, զոր մեք արհիական հեղինակութեամբ մերով առփորձեցաք եւ հաստատեցաք, այսուհետեւ վարեսցին. զխեղճ մտաց նոցին ծանրացուցանելով պարտաւորեմք: Գրեցաւ յարհիական պաղատն մեր ի Լէօբօլիս, յամի Տեառն 1728, յապրիլի ամսոյ ԺԵ: - [ Ի Հռովմ ]:

 

1728.

Բարոյական Աստուածաբանութիւն Ստեփանոսի Ստեփանեան Ռօշքայ, սրբազանի աստուածաբանութեան վարդապետի Կամէնցացւոյ, ըստ գերիմաստ վարդապետացն հարազատ իմացուածոցն, հանդերձ դիպուածոցն մեկնութեամբ համառօտեալ ի Սդանիսլաւօվ. յամի Տեառն 1728, եւ Հայոց ՌՃՀԷ: [ Ի Հռովմ ]:

 

1730.

Ես Տէր Սարգիս ի գավառէս ԵԿեցեաց յարեւելեան գուղն Տիրանաշէնու, որ եմ որդի Տէր Սահակի կրկ ? ծառայ Տէր Ներսէս վարդապետի մեծին հար … Հայոց ՌՃՀԹ, գնեցի Ֆօշան պիտանի Կանոնաց գիրքս, որ է խրատ քրիստոնէից, եւ է …… անհաւատից. Տէր քաղցրացուցանէ սիրտ անդարցից եւ փորձ ի մեղաց. եկաւ քո ոտաց կոխ եւ անպիտան լոկ անուն կոչեցեալ Տէր Սարգիս, եւ է մեղօք շաղախեալ: Տէր Յիսուս բարձցէ սիրտ քարեղէն, տասցէ սիրտ մարմնեցէն. որ երկիւղիմ այն օրէն՝ որ համար յուզէ յինէն. Տէր Յիսուս, ամենայն հաւատացեալք դարձո ի մեղաց. եւ արա քոյին սուրբ երեսի տեսութեանն ( արժանի ). ամէն: - Թվին Հայոց ՌՁԸին. Մոսկով առաւ ՀԻԼԺ Հոթին ի ձեռաց, ի աւերեց զՊուղտանու երկիրն եւ ոչ ի նոցանէ էր, այլ վասն ծովացեալ մեղացն մերոց:

 

1740.

Պօղոսի Բիրոմալ մանաբուամբ քահանայէ շարադրեալ է Բառգիրքս այս , ի կարգէն Սրբոյն Տօմինիկոսի , որ ի Նախիջեւանու վանս բնակէր ի վաղընջուց ժամանակաց . ճշմարիտ , ով ընթերցող , զի սղալանքգտանին բազումք ի մէջ գրիս , բայց ճշմարիտ է եւս որ բազմապէս օգնութիւն գտցեն եւ առցեն ի սմանէ ընթերցողք նորավարժք մանկունք . եթէ ունին զսէր ուսանելոյ : Գիտելի է եւս , եթէ ոք կամեսցի զկատարելագոյն բառգիրք հայկական լեզուով ունիլ , նմա պարտ է որոնել զՍտեփաննոս վարդապետին շարադրեալ , որ յորջորջի Գանձարան լեզուին Հայոց , շարադրեալ մեշաւ աշխատութեամբ , այսինքն երեսուն եւ երրորդ ամս , աւարտեալ է զնա . երկու անգամ սրբագրեալ է , եւ յերրորդ սրբագրութեան հանգեաւ ի Տէր , (1740) ի Ստանիսլաւ քաղաքն Լեհաց :