Հայաստանը ՀՅԴ – Բոլշեւիկ յարաբերութիւնների ոլորտում 1917-1921

Յարաբերութիւն Ռուսաստանի հակաբոլշեւիկ ուժերի հետ

Հայեւռուս յարաբերութիւնները իրենց ամբողջութեան մէջ ընկալելու համար պէտք է անդրադառնալ նաեւ, որ Հայաստանի անկախացման առաջին շրջանում, Մոսկուայի Սովնարկոմի հետ միաժամանակ գոյութիւն ունէին Ռուսաստանի զանազան վայրերում իշխանութիւն հաստատած հակաբոլշեւիկ ուժերը, ինչպէս՝ ծովապետ Ալեքսանդր Կոլչակի իշխանութիւնը Սիբիրում եւ զօր. Անտօն Դենիկինի իշխանութիւնը Հարաւային Ռուսաստանում։ Ուժեղ պայքար էր գնում Մոսկուայի բոլշեւիկեան իշխանութիւնը տապալելու, իսկ այդ պայքարը որոշ վայրերում քաղաքացիական կռուի էր վերածուել։ Հայաստանի կառավարութիւնը չէր կարող հաշուի չառնել այդ հանգամանքը։ Շրջահայեաց քաղաքականութիւնը պահանջում էր չէզոք դիրք բռնել Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմի մէջ եւ լինել վստահելի բարեկամ ու դրացի Ռուսաստանի իշխանութեան տիրող որեւէ ուժի, եթէ այդ ուժը կճանաչի Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութիւնը։

Այս համոզումը, որ յետոյ հաստատուեց նաեւ Դաշնակցութեան 9-րդ Ընդհանուր Ժողովում, թելադրում էր բարեկամութիւն մշակել Ռուսաստանի զանազան մասերում իշխանութիւն հաստատած ուժերի հետ եւ այդ բարեկամութիւնը օգտագործել թէ՛ ներկայի եւ թէ՛ ապագայի հաշիւներով ու նկատառումներով։ Ներկայի իմաստով՝ կարեւոր էր այդ իշխանութիւններից Հայաստանի համար օժանդակութիւն հայցել՝ թէ՛ հացի եւ թէ՛ ռազմամթերքի առումով։ Կարեւոր էր, որ Ռուսաստանը ճանաչէր Հայաստանի անկախութիւնը. պէտք էր Ռուսաստանի տարածքում ապրող հայ համայնքների անվտանգութիւնը ապահովել եւ ռուսական բանակներում ծառայող հայ զինուորների՝ Հայաստանի բանակին միանալու գործը յաջողեցնել։ Կարեւոր էր նաեւ այն իրողութիւնը, որ չէր վերացուել ո՛չ Թուրքիոյ եւ ո՛չ էլ Ազրբէյջանի վտանգը, եւ այժ ուժերին հակակշռելու համար Հայաստանի կառավարութիւնը պէտք ունէր Ռուսաստանին՝ ինչ վարչակարգ էլ որ տիրելու լինէր այնտեղ։ Կային նաեւ հեռայար հաշիւներ, երբ այդ ուժերից որեւէ մէկին յաջողուէր առնել ամբողջ Ռուսաստանի ղեկը։ Այս քաղաքականութիւնը իբրեւ մեկնակէտ ունենալով՝ Հայաստանի կառավարութիւնը փորձեց յարաբերութիւններ մշակել ծովապետ Կոլչակի եւ Ռուսական Կամաւորական Բանակի ընդհանուր հրամանատար Դենիկինի հետ։

Հայաստանի Հանրապետութեան ներկայացուցիչ Գրիգոր Ձամոյեւի (Ձամոյեան) հանդիպումը Կոլչակի օգնականի հետ Օմսկում, 1919-ի Սեպտեմբեր 10-ին, ճիշտ է, Հայաստանի համար առանձին արդիւնքներ չապահովեց, բայց նա այդ իշխանութեան մէջ իբրեւ անկախ Հայաստանի հանրապետութեան ներկայացուցիչ էր ընդունուած։ Աւելին, նրա ներկայութիւնը Սիբիրում պատճառ դարձաւ հայ փոքրաթիւ համայնքի աշխուժացման, նոյնիսկ նրանցից մի մասի հայրենիք վերադարձին։ Սիբիրի հայ գաղութը նոյնիսկ դրամահաւաք կատարելով՝ չորս միլիոն ռուբլի օգնութիւն ուղարկեց Հայաստան։ [1]

Հանրապետութեան յարաբերութիւնները ռուսների հետ վերլուծելիս, Ռուբէնը եւս Հարաւային Ռուսաստանի իշխանութիւնների յաղթանակի հաւանականութիւնն է մատնանշում որպէս հիմքը եւ ելակէտը այդ յարաբերութիւնների։ [2] Այստեղ պէտք է աւելացնել, որ կովկասեան հանրապետութիւնների եւ Հարաւային Ռուսիոյ յարաբերութիւնների մէջ որոշիչ ազդակ էր այն պարագան, որ Հարաւային Ռուսաստանի ուժեղացումով ու տարածումով վտանգւում էին Վրաստանի եւ Ազրբէյջանի հիւսիսային սահմանները, իսկ այդ վտանգը աւելի հեռաւոր էր Հայաստանի համար։ Փոխադարձաբար պիտի նկատի ունենալ նաեւ ռուսական բնակչութեան՝ Հայաստանում վայելած ազատութիւնը եւ կառավարութեան բարեացակամութիւնը այն ժամանակ, երբ Վրաստանում եւ Ազրբէյջանում ռուսը ենթարկւում էր բռնութեան ու խտրականութեան։

Հայաստանի կառավարութիւնը յարաբերութիւններ ստեղծեց նաեւ Հարաւային Ռուսաստանի իշխանութեան հետ, եւ ինչպէս այդ յարաբերութիւնը հաստատող փաստաթուղթն է ասում, 1919 Յունուար 24-ին, կառավարութիւնը փութաց «հաստատել դիւանագիտական ներկայացուցչութիւն 1919 ամի փետրուարի 1-ից ռուսական կամաւորական զօրաբանակի մօտ»։ [3] Ըստ այս փաստաթղթի, տիրում էր այն համոզումը, որ «Ռուսաստանի կառավարութեան կազմակերպուելով եւ վերահաստատուելով ներկայ դիւանագիտական ներկայացուցչութիւնը լինելու է նրան մօտ», այսինքն՝ իրականութեան մէջ այս իշխանութիւնն էր համարւում լիիրաւ տէրը Ռուսաստանի, որ շուտով իր տիրապետութիւնը պիտի տարածէր երկրի ամբողջ տարածքում։

Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան այս քաղաքականութիւնը, ի հարկէ, Մոսկուայում մեկնաբանուեց իբրեւ Դաշնակցութեան հակաբոլշեւիկ պայքարի մի ծալքը։ Եւ երբ Չիչերինը կոչ էր անում Վրաստանին ու Ազրբէյջանին միանալ Խորհրդային Ռուսաստանին՝ ընդհանուր թշնամու՝ զօր. Անտօն Դենիկինի դէմ, Հայաստանը չստացաւ այդ կոչը։ Հայաստանը համարւում էր Սպիտակ Ռուսաստանի բարեկամ, եւ այդ բարեկամութիւնը Խ. Ռուսաստանի, Վրաստանի ու Ազրբէյջանի կողմից թարգմանւում էր իբրեւ Հայաստանի հակադրուածութիւն դէպի բոլշեւիկեան Ռուսաստանը եւ անկախ Վրաստանն ու Ազրբէյջանը։

Հայաստանի նախաձեռնած յարաբերութիւնները Հարաւային Ռուսաստանի, Դոնի, Թերեքի ու Կուբանի կառավարութիւնների հետ մնացին բարեկամական, բայց որեւէ քաղաքական արդիւնք չունեցան։ Դաշնակիցների կողմից Հայաստանի de facto ճանաչման առիթով, Հայաստանում գտնուող իր ներկայացուցչի՝ գնդ. Զենկեւիչի միջոցով Դենիկինը եւս իր հերթին շնորհաւորեց Երեւանի կառավարութեան։ Զենկեւիչը դիտել տուեց, թէ Հարաւային Ռուսաստանի իշխանութիւնը, յանձին զօր. Դենիկինի, Հայաստանի անկախութիւնը ճանաչել է դեռ 1919-ի Նոյեմբեր 3-ին՝ իր ներկայացուցիչն ուղարկելով Հայաստան։ [4] Որպէս բարեկամութեան նշան, զօր. Դենիկինը Հայաստանի համար Դաշնակիցներից զինամթերք խնդրեց։ Խատիսեանը հաւաստիացնում է, որ ուղարկուած մէկ միլիոն փամփուշտը Խրիմից Պոլիս ճամբին անհետացաւ ու երբեք Հայաստան չհասաւ։ [5] Սակայն Ռուբէնը իր յուշերի մէջ ակնարկում է Դենիկինից ստացած 3, 000, 000-ի չափ փամփուշտի մասին (1920-ի Մայիսի վերջ, Յունիս), որ հասել էր այն ժամանակ, երբ պահեստներում միայն 150, 000 փամփուշտ էր մնացել։ [6]

Ինչ վերաբերում է Դենիկինի դիրքորոշման դէպի Հայաստանը, նա յայտարարում էր, թէ ճանաչելով հանդերձ «բոլշեւիկների դէմ կռուող ծայրամասերի իրական կառավարութիւնների գոյութեան փաստը», Ռուսաստանի հետ ունենալիք ապագայ յարաբերութիւնների մէջ համառուսական շահերը կը գերակայեն։ [7] Այս արտայայտութիւնը հիմնուած է այն խոր համոզումի վրայ, որ Ռուսաստանի սահմանները կարելւոյն չափ անփոփոխ պիտի մնան։ Այնուամենայնիւ, Դենիկինի վերաբերմունքը հայերի հանդէպ ընդհանրապէս նպաստաւոր էր, եւ դա Հայաստանի կառավարութեան կողմից դիտւում էր իբրեւ Սպիտակ Ռուսաստանի կողմնակցութիւնը Միացեալ Հայաստանի գաղափարին։ Այս կողմնակցութիւնը արտայայտւում էր նաեւ Ռուսաստանի հակաբոլշեւիկ ուժերի կազմակերպած Քաղաքական Համագումարում։ Այդտեղ, շատերի կարծիքով, միացեալ եւ անկախ Հայաստանը ապագայ Ռուսաստանի հարաւային սահմանում կարող էր Ռուսաստանի արժէքաւոր դաշնակիցը լինել արեւելքում։ Այս նոյն ոգով, նոր Ռուսաստանի անունից Փարիզի հաշտութեան վեհաժողովին ուղղուած գրութեամբ, Քաղաքական Համագումարը իր համաձայնութիւնն էր յայտնում Հայաստանի անկախութեան, յորդորում էր ճանաչել այն եւ նոյնիսկ պնդում էր դատի ենթարկել հայկական ջարդերի պատասխանատուներին։

Խորհրդային Ռուսաստանին, Վրաստանին եւ Ազրբէյջանին իր դէմ թշնամացնելու գնով Հայաստանի այսքան մօտիկ յարաբերութիւնները Սպիտակ Ռուսաստանի հետ, կարելի է ասել քաղաքական կարեւոր քայլ էր։ Պատմութիւնը ցոյց տուեց, որ դա սխալ դիրքորոշում էր, բայց նկատի ունենանք, որ այդ ժամանակ Դաշնակիցներն անգամ վստահ էին, թէ շատ մօտ է Ռուսաստանի բոլշեւիկ իշխանութեան անկումը, եւ Ռուսաստանում ցրուած հակաբոլշեւիկ իշխանութիւնների միութիւնը երկրի ապագայ տէրն է լինելու։

1920-ի սկիզբներին, երբ ծովապետ Կոլչակը սպանուած էր արդէն, եւ զօր. Դենիկինի բանակները անյաջողութիւններ էին արձանագրում, Կովկասում զգալի էր դառնում Կարմիր Բանակի յառաջացման վտանգը։ Միւս կողմից, փոխուած կացութիւնը ստիպել էր Դաշնակիցներին աւելի լրջօրէն մօտենալ բոլշեւիկեան Ռուսաստանին եւ աւելի սերտ յարաբերութիւններ մշակել նրա հետ։ Տակաւին, երբ դեռ գոյութիւն ունէր այն հաւանականութիւնը, թէ Դենիկինը կարող է դէպի հարաւ առաջանալ եւ Կովկասը առնել իր տիրապետութեան տակ, Դաշնակիցները Դենիկինի հանդէպ պարտք էին զգում՝ Կովկասի հարցը դեռեւս առկախել։ Հիմա, երբ Սպիտակ Ռուսաստանը ոչնչացումի սեմին էր կանգնած, Դաշնակիցները ստիպուած էին հաշուի առնել Կովկասում ստեղծուած անկախ հանրապետութիւններին՝ որպէս ապահովութեան գօտի սպառնացող բոլշեւիկեան վտանգի դէմ։