«Դաշնակցութեան Դիկտատուրա»ն

1920-ի Մայիս 1-ին, երբ Հայաստանի կառավարութիւնը առաջին անգամ ծրագրել էր շուքով յիշատակել աշխարհի բանուորութեան տօնը, ապստամբութիւններ բռընկուեցին Երեւանում եւ մի քանի այլ վայրերում։ «Մայիսեան Ապստամբութիւնը Հայաստանում» աշխատութեան մէջ Յովհ. Կարապետեանը վկայում է Արմէնկոմի – Ռուսաստանի Կոմունիստական (բոլշեւիկների) Կուսակցութեան Հայաստանի Կոմիտէ – զեկուցման մասին, որի մէջ ասւում է. «Մայիս մէկի ելոյթի համար մենք պատրաստւում էինք ամենուրեք, մեզ համար այդ օրը … մեր ուժերի զօրատեսի օր պէտք է հանդիսանար»։ [1]

Երեւանում, ի հարկէ, շատ մեծ արդիւնքների չհասաւ այդ զօրատեսը։ Դաշնակցութիւնը, նախատեսելով խռովութիւնները, իր վրայ էր վերցրել արտաքին կարգապահութիւնը։ Գրեթէ միեւնոյն ժամանակ Հայաստանի տարբեր վայրերում, կառավարական պաշտօնէութեան ու բանակի մէջ ներթափանցած բոլշեւիկների գրգռութեամբ, կազմակերպուեցին ապստամբութիւններ։ Կարգախօսները գրաւիչ էին՝ Հայաստանի սոված ժողովրդին հաց էին խոստանում Ռուսաստանից եւ քարիւղ՝ Կարմիր Ազրբէյջանից։

Ապստամբութեան ելոյթները յաջողեցին Ալեքսանդրապոլում, Կարսում, Նոր-Բայազետում եւ Սարիղամիշում։ Կազմակերպչական աշխատանքների գլուխն էին անցել Թիֆլիսի կոմունիստական երիտասարդական միութեան «Սպարտակ» կազմակերպութեան հայ գործիչները։ Նրանք կոչ էին անում «Հայաստանի բանուորներին, զինուորներին ու գիւղացիներին» չխաբուել «անկախութիւններով» եւ «պառլամենտներով», այլ «ձգտել դէպի Ռուսաստան», որ պիտի տանի «դէպի մեր լուսաւոր ապագան՝ սոցիալիզմը»։ [2] Իրողութիւնը այն էր, սակայն, որ այս կազմակերպութեան յանդուգն գործիչ Ղուկաս Ղուկասեանն անգամ դեռ միջոցն ու առիթը չէր ունեցել Հայաստանի տարածքում մասնաճիւղեր հիմնելու։ Երեւանում Մայիս 1-ին այդ կազմակերպութեան օրգան «Սպարտակ»ի առաջին համարով Ղուկասեանի հնչեցրած կոչը՝ ամբողջ երիտասարդութեանը ոտքի հանելու, ապարդիւն էր անցել։

Ալեքսանդրապոլի բոլշեւիկեան բջիջը աւելի բազմամարդ ու կազմակերպուած լինելով, Մայիս 1-ի խլրտումները այնտեղ աւելի տեւական արդիւնք ունեցան։ «Ռուսաստանի Կոմունիստական Պարտիայի Ալեքպոլի Կոմիտէ»ն հանդէս եկաւ ժողովրդին ապստամբութեան հրաւիրող մի կրակոտ կոչով։ [3] Աղմկոտ ցոյցերից ու տեղական իշխանութեան եւ Դաշնակցութեան ակումբի վրայ կատարուած յարձակումներից յետոյ, տեղում կազմուեց «Հայաստանի Ռազմա-Յեղափոխական Կոմիտէ»ն, նախագահութեամբ Սարգիս Մուսայէլեանի։ Կոմիտէն ինքն իրեն Հայաստանի գերագոյն իշխանութիւնը յայտարարեց եւ հեռագիր ուղղեց Երեւան՝ պահանջելով, որ երկրի իշխանութիւնը յանձնուի Ռազմա-Յեղափոխական Կոմիտէին։

Հայաստանի տարբեր վայրերում միաժամանակ կազմակերպուած ապստամբութիւններով, Ռուսաստանի Կոմունիստական Կուսակցութեան Հայաստանի կոմունիստական կազմակերպութիւնների «կոնֆերանցիայում» բանաձեւուած առաջնահերթ խնդիրը՝ «դաշնակների իշխանութեան բռնի ռեւոլիւցիոն տապալումը», մեծ ուժականութեամբ գործնական դաշտ էր իջեցւում։

Այս բոլոր ներքին խլրտումներին ամենաարագ կերպով վերջ տալու համար, ինչպէս նաեւ քեմալական Թուրքիայից սպառնացող վտանգին հակազդելու նպատակով, Մայիս 4-ի Հ. Յ. Դ. Բիւրոյի եւ խորհրդարանական ֆրակցիայի խառը նիստում յարմար նկատուեց, որ Դաշնակցութիւնը ամբողջովին ստանձնի երկրի ղեկը։ [4] Բիւրոն ամբողջ կազմով մտաւ կառավարութեան մէջ։ Այս առիթով, յետագայում «Հայաստանի Հանրապետութեան Ծագումն Ու Զարգացումը» աշխատութեան մէջ, Ալեքսանդր Խատիսեանը ուշադրութեան է յանձնում, որ նախ՝ ինքը հրաւիրուած չի եղել Մայիս 4-ի խառը նիստին, որպէսզի բացատրութիւններ տայ երկրի իրավիճակի մասին, երկրորդ՝ ինքը Համօ Օհանջանեանից լսելով որոշման եւ Օհանջանեանի վարչապետ նշանակուելու մասին, առանց կառավարութեան անդամների հետ խորհրդակցելու, ներկայացրել է կառավարութեան հրաժարականը։ Խատիսեանը ցաւով է մատնանշում այս փաստերը եւ քննադատում երեւոյթը։ Յամենայնդէպս, այդ գրգռուած ու պայթուցիկ մթնոլորտում նա ցուցաբերել էր ճշմարիտ դաշնակցականի կեցուածք, այսինքն՝ լիակատար համագործակցութիւն։

Խորհրդարանի Մայիս 5-ի նիստում վաւերացուեց նոր կազմը՝ Համօ Օհանջանեանի վարչապետութեամբ, եւ խորհրդարանը մէկ ամսուայ համար դադարի մէջ մտաւ՝ Յունիս 5-ին վերաբացուելու համար։ Րիչըրդ Յովհաննիսեանը նկարագրում է խորհրդարանի այս նիստը եւ նշում, թէ դաշնակցական ֆրակցիան Բիւրօ-կառավարութեան գաղափարը եւ կառավարութեան նոր կազմը վաւերացրեց արագ՝ առիթ չտալով խորհրդարանի միւս անդամներին իրենց ընդդիմութիւնը յայտնելու։ [5] Ինչպէս Սիմոն Վրացեանն է վկայում, «Փաստօրէն յայտարարւում էր Դաշնակցութեան դիկտատուրա»՝ իբրեւ տիրող իրավիճակին յարմար, ժամանակաւոր իշխանութիւն։

Ի նկատի ունենալով հայրենիքին ու պետութեանը սպառնացող վտանգը, «Կուսակցութեան բոլոր ուժերի մոբիլիզացիա» է յայտարարւում։ [6] Համօ Օհանջանեանը ստանձնում է վարչապետի եւ արտաքին գործոց նախարարի պաշտօնները, Ռուբէն Տէր-Մինասեանը՝ ներքին եւ զինուորական, Աբրահամ Գիւլխանդանեանը՝ ելեւմտական, Արշակ Ջամալեանը՝ հաղորդակցութեան, Սիմոն Վրացեանը՝ գիւղատնտեսութեան, պետական գոյքերի եւ աշխատանքի, Սարգիս Արարատեանը՝ խնամատարութեան, Գէորգ Ղազարեանը՝ հանրային կրթութեան եւ արուեստի։

Բիւրօ-կառավարութիւնը անմիջապէս գործնական քայլերի է դիմում ապստամբութիւնը խեղդելու։ Այստեղ անհրաժեշտ է նշել, որ Դաշնակցութիւնը եթէ Հայաստանում գործել է իբրեւ պետական կուսակցութիւն, ապա երբեք չի տիրապետել իշխանութեան վրայ եւ իր կապը պետութեան հետ պահել է խորհրդարանի դաշնակցական ֆրակցիայի միջոցով։ Ի հարկէ, դարձեալ բացատրութեան կարգով, պիտի աւելացնել, որ եղել են անհատական մրցակցութիւններ եւ անհանդուրժողականութիւն, եւ Դաշնակցութեան ու կառավարութեան յարաբերութիւնը այդքան էլ սահուն չի ընթացել. «Դաշնակցութիւնը Անելիք Չունի Այլեւս» գրքոյկում Քաջազնունու կատարած ակնարկումները օրինակներն են այդ բարդութիւնների (գրքոյկը լոյս տեսաւ 1923-ին, Վիեննայում)։ Բիւրոն պետութեան վրայ առաջին անգամ ճնշում ի գործ դրեց 1920-ի սկզբին՝ կուսակցութեան ֆրակցիայի միջոցով իր անդամներից Ռուբէնին, Վրացեանին եւ Ջամալեանին Խատիսեանի կառավարութեան մէջ տեղաւորելով։ Իսկ Մայիսեան ապստամբութիւնների ընթացքում Բիւրոն ամբողջովին իր ձեռքն առաւ կառավարութիւնը։ Այդ քայլը արդարացւում էր նրանով, որ Ընդհ. Ժողովը նախատեսել էր «հարկը պահանջած ժամանակ դիմել բացայայտ յեղափոխական միջոցների», Ժողովը, ուրեմն, հիմք էր տուել նման քայլի։ [7]