Հայաստանը ՀՅԴ – Բոլշեւիկ յարաբերութիւնների ոլորտում 1917-1921

12.

..................................

Խորհրդածութիւններ Իբրեւ Վերջաբան

Բոլշեւիկեան յեղափոխութիւնը առաջին քայլն էր՝ նոր Ռուսաստանի եւ ապագայ Խորհրդային Միութեան գերիշխանութիւնը ցարական կայսրութեան աւերակների վրայ վերահաստատող։ Ճամբան երկար չէր։ Յեղափոխական կամ աւելի ճիշտ բռնի միջոցներով հնարաւոր եղաւ արագ անցնել փուլերը եւ բոլշեւիզմի տիրապետութիւնը ամբողջացնել։ 1917-1922 շրջանը անցաւ, ինչպէս Վահան Նաւասարդեանն է բնութագրում «յեղափոխութեան համար անհրաժեշտ» փուլերից՝ քաղաքացիական պատերազմից ու արիւնահեղութիւնից մինչեւ դիւանագիտական միասնական ճակատ՝ «անկախ» հանրապետութիւնների մէջ կնքուած յատուկ համաձայնութեամբ պայմանաւորուած։ [1]

Այս փուլերի յորձանուտի մէջ բռնուած Հայաստանն ու հայ ժողովուրդը դէպի զոհասեղան քաշուեցին։ Դաշնակցութիւնը, որ հաւատացել էր համառուսական փետրուարեան յեղափոխութեան, իզուր փորձեց Անդրկովկասի մէջ Հայաստանի իրաւական գոյութիւնը հաստատել։ Բոլշեւիզմը ազգութիւնների եւ մանաւանդ փոքր ազգութիւնների իրաւունքները շահատակող, արդարութեան գերեզման էր միայն։ Քաղաքական, դիւանագիտական որեւէ միջոցառում հնարաւորութիւն պիտի չունենար Հայաստանի անկախութիւնը փրկելու բոլշեւիկեան ամբողջատիրական ծրագրերի, փանթուրանական ձգտումների եւ մանաւանդ այդ երկու հզօր գաղափարաբանութիւնների ժամանակաւոր զօրակցութեան առջեւ։

Հայ ժողովուրդը տանուլ տուեց։

Հայ ժողովրդի ազատութեան համար պայքարող Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը խոչընդոտ էր՝ Բոլշեւիզմի առաջխաղացքը Հայաստանում խանգարող ու գլխատուեց։

Հայ բոլշեւիկները, Կարմիր Բանակի օգնութեամբ, աւերեցին երկիրը՝ մարդկային իրաւունքների բռնաբարումից մինչեւ մտաւորականութեան, քաղաքական ղեկավարութեան ու սպայութեան փճացում, մինչեւ երկրի տարածքի խոշտանգում ու տնտեսական իրավիճակի միանգամայն քայքայում։

Անդրկովկասեան հանրապետութիւնների անուանական անկախութեան վերացումը եւ նրանց միացումը 1922-ին մի երկրորդ քայլ էր ամբողջատիրական Ռուսաստանի իրագործումը ապահովող։ Յաջորդ փուլը, դարձեալ վարպետօրէն նախագծուած, հանրապետութիւնների տնտեսական միութիւնն էր՝ կենտրոնից կախեալ կառոյցով։ Այս փուլի մէջ էլ Հայաստանի շահերն ու հայ ժողովրդի դատը Մոսկուայի իշխանաւորների համար դիւանագիտական սակարկութիւնների սեղանների շուրջ առեւտուրի առարկայ մնացին միայն։

Ցարական կայսրութեան փլուզումից մինչեւ Խորհրդային Ռուսաստանի ծնունդն ու հաստատումը կայսրութեան ամբողջ տարածքի վրայ, հայեւռուս յարաբերութիւնները անցան բաւական այլազան փուլերով։ Այդ յարաբերութիւններին անդրադառնալով՝ Ալեքսանդր Խատիսեանը երեք փուլերի է բաժանում 1914-1920 երկարող ժամանակաշրջանը։ Առաջին շրջանը՝ 1914-1917, երբ հայերն ու ռուսները պատերազմական միացեալ գործողութիւններ էին կատարում թրքական ճակատում. այս շրջանը, ի հարկէ, ներկայ ուսումնասիրութեան ծիրի մէջ չի ընդգրկւում։ Երկրորդ շրջանը՝ 1917-1918-ի վերջը, որից յետոյ յարաբերութիւնները ընդհատուեցին՝ երբ ռուսական զօրքերը լքեցին կովկասեան ճակատը. եւ երրորդ շրջանը՝ 1919-1920, երբ դիւանագիտական բանակցութիւնների բերումով վերահաստատուեցին յարաբերութիւնները եւ վերջացան Հայաստանի խորհրդայնացումով։ [2]

Ես մանրամասնում եմ նախ երկրորդ շրջանը՝ 1917-ի համառուսական առաջին յեղափոխութեան ժամանակահատուածը ընդգծելով իբրեւ համագործակցութեան շրջան Դաշնակցութեան եւ Պետերբուրգի Ժամանակաւոր Կառավարութեան միջեւ, իսկ այս ժամանակահատուածի մէջ Բոլշեւիկ-Դաշնակցութիւն յարաբերութիւնները պարագայական էին՝ հիմնուած անհատ հայ բոլշեւիկ ղեկավարների հետ ունեցած անձնական կապերի վրայ։ Ապա պիտի առանձնացնէի բոլշեւիկեան յեղաշրջման շրջանը՝ 1917 Նոյեմբերից մինչեւ Հայաստանի անկախութեան հռչակումը. այս շրջանի մէջ պիտի ընդգծէի Դաշնակցութեան փորձերը բոլշեւիկ իշխանութեան հովանաւորութիւնն ու օժանդակութիւնը ապահովելու եւ մանաւանդ՝ հայ բոլշեւիկներին վստահած միջնորդի դերը այս յարաբերութիւնների մէջ։ Այս ժամանակաշրջանում էր, որ ծնունդ առաւ ու իր գործունէութիւնը տարածեց Հայկական Գործերի Կոմիսարիատը, որ իր գոյութեան նպատակից շեղուելով՝ դարձաւ հակադաշնակցական գործունէութեան կենտրոն եւ Հայաստանի անկախ հանրապետութեան գոյութեան ու զարգացման դէմ բարձրացած պատնէշ։

Այս մթնոլորտի մէջ սկսեց Խատիսեանի նշած երրորդ շրջանը, որ դարձեալ մանրամասնելով պիտի առանձնացնէի առնուազն մինչեւ 1920, Ապրիլ վերջի ժամանակաշրջանը, որի սկզբում թւում էր, թէ Խորհրդային Ռուսաստանը պիտի հանդուրժի գոյութիւնը կովկասեան անկախ հանրապետութիւնների։ Այս ժամանակահատուածում եւս պատահական էին հայեւռուս յարաբերութիւնները։ Հայաստանի ղեկավարութիւնը լծուած էր երկրի քաղաքական, տնտեսական եւ ընկերային կառոյցների վերաշինման գործին, եւ յարաբերութիւնները Ռուսաստանի հետ անհրաժեշտ նախապատւութիւնը չունէին։ 1920-ի Ապրիլի վերջին, Ազրբէյջանի խորհրդայնացումով սկսուեց այս ժամանակաշրջանի երկրորդ հատուածը, որ յատկանշւում է Խորհրդային Ռուսաստանի ֆիզիքական ներկայութեամբ Կովկասում։ Սկսուեցին Հայաստանի եւ Ռուսաստանի պաշտօնական բանակցութիւնները, որոնք ընդհատումներով տեւեցին մինչեւ Հայաստանի խորհրդայնացում։ Այս ամբողջ ընթացքում նոյնպէս մեծ էր Հայկական Գործերի Կոմիսարիատի բացասական դերը Մոսկուայում, Կրեմլի անմիջական շրջանակներում։ Մեծ էր նաեւ անհատ բոլշեւիկների դերը Կովկասում, որոնք, Հայաստանի ազգային իշխանութիւնը տապալելու եւ երկիրը Մոսկուայի տէրերին մատուցելու հապճեպի մէջ, դէպքերը ներկայացրին դիտումնաւոր խեղաթիւրումով եւ վերից իրենց եկած որոշումներն ու հրահանգները ի գործ դրին ուզած մեկնաբանութեամբ։

Այս հանգրուանում բացասական դերակատարութիւն ունեցան նաեւ Դաշնակիցները։ Նրանց վերաբերմունքի մէջ առաջացած սառնութիւնն ու վերապահումները աւելի քաջալերեցին Հայաստանի ազգային պետականութեան եւ անկախութեան դէմ գործող ուժերին եւ յուսահատութեան ու անորոշութեան մատնեցին Հայաստանի ղեկավարութեանը։ Դաշնակիցները պարզապէս տրամադիր չէին օժանդակելու եւ հովանաւորելու Հայաստանին. դա այլեւս չէր համընկնում Միջին Արեւելքի նոր կառոյցի մէջ նրանց հետապնդած նպատակներին։ Ու իրենց խիղճը հանգստացնելու համար, Դաշնակիցները դատապարտեցին Հայաստանի իշխանութեան, այդու ուրեմն Դաշնակցութեան՝ ռուսական արեւելում որդեգրած լինելու համար. այդ մեկնաբանութեամբ պատճառաբանեցին իրենց մերժումը՝ օգնութեան եւ հովանաւորութեան։ Ուդրօ Ուիլսընի պէս իդէալիստ եւ մարդասէր ղեկավարը միայն կարող էր յանձն առնել Հայաստանի հովանաւորութիւնը, բայց դա էլ տիրող քաղաքական իրականութեան դէմ գալով՝ ձախողուեց։

Հայաստանը, ինչպէս Վրացեանն է բնութագրում, «բոլշեւիկեան մուրճի ու թրքական սալի» արանքում մնաց ու ճզմուեց. նրա արդէն իսկ նեղ սահմանները աւելի նեղացան, ու մնացորդացի վրայ եկաւ ճնշելու համայնավար վարչակարգը։ Հայաստանը դարձաւ մէկ աննշան մասնիկը մեծ Ռուսաստանի (կամ, յետագայում, մէկ փոքրիկ անդամը՝ Խորհրդային Միութեան)։

Բոլշեւիկների կողմից հալածուած եւ Հայաստանից վտարուած Դաշնակցութիւնը շարունակեց իր աշխատանքը հայրենիքից դուրս՝ միշտ կանգուն պահելով Հայաստանի ազատութեան եւ անկախութեան տեսլականը, միշտ հաւատալով ազատ, անկախ ու միացեալ Հայաստանի իրագործման։ Այդ տեսլականը դարձրեց նպատակ ու վեր բռնեց՝ իբրեւ հայ ժողովրդի քաղաքական, տնտեսական եւ ազգային ու մշակութային զարգացման միակ գրաւականը։

Դաշնակցութեան 10-րդ Ընդհանուր Ժողովը (1924 Նոյեմբերից 1925 Յունուար) եկաւ հաստատելու կուսակցութեան բռնած վարքագիծը։ Ընդհանուր Ժողովը որոշեց «Դեմոկրատիկ հիմունքներով կազմակերպուած Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի պահանջը այսուհետեւ եւս պահել իբրեւ ղեկավար սկզբունք Հ. Յ. Դ. քաղաքական գործունէութեան, այդ պահանջը մտցնել կուսակցութեան նուազագոյն Ծրագրի մէջ»։ Վերլուծելով Հայաստանի Հանրապետութեան գրաւեալ իրավիճակը բոլշեւիկեան եւ քեմալական ուժերի կողմից, Ժողովը եկաւ այն եզրակացութեան, որ «այս դրութիւնը չի կարող լինել մշտական, եւ բոլշեւիկեան ու քեմալական ռեժիմների անկումը պէտք է նկատել պատմական անխուսափելի անհրաժեշտութիւն»։ Դիտել տուեց նաեւ, որ «Հայաստանի խորհրդային իշխանութեան վերացումը չի կարող կատարուել Ռուսաստանից անջատ, սոսկ տեղական միջոցներով եւ ամբողջապէս կախուած է համառուսական բոլշեւիզմի վիճակից»։ Բայց եւ այնպէս, հենց ի շահ Խորհրդային Հայաստանի բարօրութեան, հեռու մնալով հանդերձ ազգամիջեան բախումներից, ժողովը որոշեց. «Խորհրդ. Հայաստանի վարիչների վնասակար քայլերի դէմ պայքարել անողոք մերկացումների եւ քննադատութիւնների միջոցով՝ մնալով հակաբոլշեւիկեան ճակատում»։ [3] Դաշնակցութեան այս որոշումը դարձաւ հիմք, դարձաւ տրամաբանութիւն՝ թելադրելու նրա կեցուածքը Մոսկուայի կոմունիստ իշխանաւորների եւ Հայաստանին տիրող հայ կոմունիստների հետ մշակած յետագայ յարաբերութիւնների մէջ։

Բոլշեւիկեան հակադաշնակցական քարոզչութիւնը Հայաստանի խորհրդայնացումով չդադարեց։ Դաշնակցութիւնը խորհրդային իշխանութեան համար մնաց վտանգի սպառնալիք եւ խոչընդոտ։ Հայաստանից դուրս էլ բոլշեւիկեան իշխանութիւնը շարունակեց թշնամանքի ու յերիւրանքի թիրախ դարձնել Դաշնակցութեան։ Վերջնականապէս ու բացարձակապէս Հայաստանը կլանելու նպատակով, խորհրդային իշխանութիւնը, ինչպէս յետագայում շատ այլ ներքին ու արտաքին ուժեր եւս, փորձեցին ու դեռ փորձում են փշրել Հ. Յ. Դաշնակցութեան ուժը, բանտարկութեամբ, դատավարութեամբ, բամբասանքով ու զրպարտութեամբ։ Ու զանազան առիթներով կարծուեց, թէ Դաշնակցութիւնը ոչնչացուած է։ Բայց չէ՞ որ, ինչպէս Վահան Նաւասարդեանն է նշում, «Որեւէ գաղափար թաղելու համար պիտի թաղել բուն գաղափարը եւ ո՛չ թէ այդ գաղափարը կրողին», իսկ հայրենիքի ազատութեան եւ անկախութեան գաղափարը յաւերժական ներկայութիւն է ու շարժիչ ուժը հայ ժողովրդի դեռ շարունակուող պայքարի։

Դաշնակցութեան կազմակերպուած ազգային ուժը ոչնչացնելու համար, խորհրդային իշխանութիւնը շահագործեց մանաւանդ Հայաստանից դուրս ապրող հայի կարօտախտը դէպի Հայաստան։ Աւելին, սփիւռքահայութեան մէջ քիչ չէին նրանք, որոնք, ինչպէս 1923-ին գրուած «Հայրենիք» ամսագրի մէկ խմբագրականն է բնութագրում, «բաւական է անոնց ընել քանի մը հրապուրիչ խոստումներ, որպէսզի Մոսկուայի կառավարութիւնը նորէն դառնայ աւանդական «հայասէր» քաղաքականութիւն»։ [4] Այսպէս, կոյր սիրով ու հաւատքով Հայաստանին տենչացող հայը ու այլ հաշիւներով տարուող խմբակցութիւնները հռչակուեցին իբրեւ «ազգասէր» եւ «Հայաստանասէր», իսկ Հայաստանի խորհրդային վարչակարգը քննադատող Դաշնակցութիւնը որակուեց իբրեւ հայրենիքի թշնամի։ Այս քարոզչութեան մէջ պարզ է, ի հարկէ, թէ ինչպէս դիտումնաւոր կերպով ու յետին նպատակով Հայաստանի խորհրդային վարչակարգը նոյնացւում էր Հայաստան եւ Հայաստանի պետականութիւն յղացքների հետ։

Այս մտայնութեան սերմանումի եւ Սփիւռքի մասնատման քաղաքականութեան արդիւնքն էր կուսակցական սուր պայքարը Սփիւռքում։ Դաշնակցութեան դէմ յարձակումներ կատարելով՝ զանազան տարրեր, դարձեալ ինչպէս «Հայրենիք» ամսագրի նոյն խմբագրականում է ներկայացուած, աշխատում էին «ամէն կերպով ցոյց տալ պոլշեւիկներուն, թէ ո՜րքան իրենք թշնամի են դաշնակցականներուն եւ, ընդհակառակը, ո՜րքան ջերմ բարեկամներ՝ Խորհրդային Ռուսիոյ եւ Հայաստանի «կարմիր» վարիչներուն»։ [5]

Խորհրդային քարոզչական մեքենան դատապարտում էր Դաշնակցութեան՝ հայրենիքին հակադրուած լինելու համար, պիտակաւորում, որը իր վնասակար ազդեցութիւնն ունեցաւ Դաշնակցութեան շարքերում եւս՝ անհատ դաշնակցականների սրտում կասկած եւ անվստահութիւն առաջացնելով դէպի իր դաւանած կուսակցութեան գաղափարաբանութիւնն ու ղեկավարութեան որդեգրած քաղաքականութիւնը։ Շարքերի համար անհասկանալի էր թւում նաեւ այն հարցը, թէ ինչպէ՞ս կարելի է մէկ կողմից մերկացնել Խ. Հայաստանի իշխանութիւնների հայավնաս վարքագիծը, միւս կողմից համագործակցութեան եզրեր փնտրել խորհրդային իշխանութեան հետ։ 1921-ի Սեպտեմբերին Արտասահմանի Պատասխանատու Մարմնի յղած թիւ 9 շրջաբերականը (որի մասին խօսուեց նախապէս) փորձում է լուսաբանել շարքերին եւ բացատրել այն տարբերութիւնը, որ գոյութիւն ունի «տեսական անհամերաշխութեան եւ գործնական հողի վրայ համագործակցելու հնարաւորութեան միջեւ»։

Հայաստանից վերջնականապէս արտաքսուած դաշնակցական ղեկավարութիւնը, ուրեմն, շարունակեց արտասահմանում հետապնդել Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի տեսլականը։ Իր դիմաց ունենալով Խորհրդային Ռուսաստանին, Թուրքիային եւ Դաշնակիցներին՝ նրանց միջեւ ծաւալուած բարդ ու փոփոխական յարաբերութիւնների ցանցում եւ նրանց մրցակցութեան ու փոխադարձ անվստահութեան դաշտում գործեց ի խնդիր հայ ժողովրդի շահերի։

Այս հաստատուն մեկնակէտով միաժամանակ աշխատանք տարուեց մի քանի ուղղութեամբ. այդ ծիրի մէջ դարձեալ փորձ՝ յարաբերութիւն հաստատելու Խորհրդային Ռուսաստանի հետ, որ արդէն տէրն ու տիրականն էր Հայաստանի։ Յետ-խորհրդային շրջանում, մէկ կողմից Դաշնակցութեան ղեկավարութեան մէջ տիրում էր այն համոզումը, թէ խորհրդային վարչակարգը Հայաստանում ժամանակաւոր բնոյթ ունի, հայ ժողովուրդը չպիտի կարողանայ հանդուրժել իր վրայ պարտադրուած այդ օտարոտի վարչամեքենան. աւելին, կարծւում էր, թէ խորհրդային վարչակարգը նոյնիսկ Ռուսաստանում էլ փլուզման պիտի ենթարկուի եւ Դաշնակցութիւնը պատրաստ պիտի լինի տէր կանգնելու Հայաստանի շահերին։ Միւս կողմից, ակնյայտ էր նաեւ, որ Ռուսաստանը սկսել է իր ճամբան գտնել միջազգային քաղաքականութեան ոլորտում։ Եւ իրօք, ներքին տնտեսական դժուարութիւնների տակ կքած, համոզուել էր համաշխարհային յեղափոխութիւն ստեղծելու անհեթեթութեանը, համաձայնուել էր մասնակցել Ջենովայի վեհաժողովին եւ պիտի դառնար կարեւոր ազդակ միջազգային բեմի վրայ՝ Հայկական Հարցի լուծման ասպարէզում։

Դաշնակցութեան հետապնդած համաձայնութիւնն ու համագործակցութիւնը խորհրդային իշխանութեան եւ Կոմկուսի հետ երբեք չիրականացաւ, բայց Դաշնակցութիւնը չլքեց հայրենիքը։ Խ. Հայաստանի իշխանութիւնների հետ փորձեց լեզու գտնել եւ իր օգնութիւնը տրամադրել հայ ժողովրդի բարգաւաճման եւ վերելքի ճամբին։ 1921-ի Դեկտեմբեր 16-ին կենտրոնական կոմիտէներին յղուած Հ. Յ. Դ. Արտասահմանի Պատասխանատու Մարմնի թիւ 15 շրջաբերականը եզրակացնում է. «Մենք պիտի շարունակենք հետապնդել Մոսկուան եւ Երեւանը, եւ կրկին բոլոր միջոցները պիտի գործադրենք հնարաւոր չափով ապահովելու համար անոնց մասնակցութիւնը, եթէ ոչ Հայկական Հարցը մեր ցանկացած ձեւով լուծելու համար, գոնէ հայ ժողովուրդի ֆիզիքական գոյութիւնը վերահաս վտանգներէ ազատելու նպատակով»։ [6] Դաշնակցութիւնը այս վարքագիծը հաւատարմօրէն հետապնդեց Հայաստանի խորհրդային վարչակարգի տիրապետութեան ամբողջ շրջանում։

Գիտակցելով Հայաստանի հարեւանների հետ խաղաղ համակեցութիւն ստեղծելու կարեւորութիւնը, Հայաստանի ղեկավարութիւնը չբացառեց նոյնիսկ Թուրքիոյ հետ բարի դրացիութիւն մշակելու հնարաւորութեան փնտրտուքը։ Այս ծիրի մէջ, պարզ է, որ հայեւթուրք յարաբերութիւնները, որոնք ներկայ ուսումնասիրութեան մէջ միայն ստուերային նկարագրութիւնների սահմաններում մնացին, կենտրոնական կարեւորութիւն ունեցան Հայաստանի հանրապետութեան պատմութեան մէջ եւ իրենց ազդեցութիւնը ի գործ դրին հայեւռուս յարաբերութիւնների վրայ եւս։ Հայաստանի խորհրդայնացումից յետոյ, սկզբնական շրջանում միջազգային պայմանները, մանաւանդ թուրք եւ յոյն սրուած յարաբերութիւնները թոյլ էին տալիս մտածելու, թէ հնարաւոր է դիւանագիտական ճնշումներով համոզել ազգայնական Թուրքիային՝ Արեւմտահայաստանի գէթ արեւելեան հողատարածքը զիջելու հայերին։ Չէ՞ որ միջազգային շրջանակներում լրջօրէն խօսւում էր հայ գաղթականների համար մի օճախ ստեղծելու մասին («Հօմ»ի ծրագիրը)։ Միեւնոյն ժամանակ, Թուրքերի եւ ռուսների մէջ հետզհետէ խորացող եւ ստորագրուած համաձայնագրի հիմերը խարխլող անվստահութիւնն ու թշնամութիւնը քաջալերում էր Դաշնակցութեան՝ պեղել Թուրքիոյ հետ լեզու գտնելու հնարաւորութիւնները։

Այս ծիրում յատկանշական է տաճկական գերութիւնից ազատուած եւ Թաւրիզ անցած Արտաշէս Բաբալեանի տեղեկութիւններն ու տպաւորութիւնները Թաւրիզի «Վրէժ» մարմնին։ Այդ մարմնի 1921-ի Նոյեմբեր 17-ի նիստի (նիստ ԺԵ) արձանագրութիւնների մէջ կարդում ենք Բաբալեանի մանրամասն զեկոյցը իր եւ Կարաբեքիրի անուղղակի հաղորդակցութիւնների մասին եւ Կարաբեքիրի խորհուրդը Դաշնակցութեան՝ բանակցութիւններ սկսելու Քեմալի կառավարութեան հետ։ Ինչպէս թուրք բարձրաստիճան պաշտօնեան էր նշել, քեմալականների եւ բոլշեւիկ Ռուսաստանի յարաբերութիւնների մէջ տիրում է երկուստեք զգուշաւորութիւն ու անվստահութիւն, եւ այդ պայմաններում քեմալականների համար այլեւս նպաստաւոր չէ բոլշեւիկ Ռուսաստանի հետ սահմանակից լինել։ Թուրքերը լաւ գիտեն, թէ որեւէ յարմար առիթով Ռուսաստանը պիտի իրագործի յառաջխաղացման իր ծրագիրը՝ փորձելով գրաւել սահմանամերձ տաճկական նահանգները։ Ուրեմն քեմալականների համար նպատակայարմար է իբրեւ պատուար ունենալ Անկախ Հայաստանը, որին կը տիրեն ո՛չ թէ ռուսական արեւելում ունեցող բոլշեւիկներ, այլ Դաշնակցութիւնը, որը արդէն փաստել է իր հակաբոլշեւիկ կեցուածքը։ Այս համոզումը, ի հարկէ, վաղուց գոյութիւն է ունեցել Հայաստանի ղեկավարութեան մօտ։ Այդ համոզմամբ շարժուել էր նաեւ Համօ Օհանջանեանը՝ միշտ յետաձգելով ռուսական ուղղակի միջամտութիւնը հայեւթուրք սահմանային վէճերի կարգաւորման մէջ։

Թաւրիզի «Վրէժ» մարմնի այդ նիստում քննարկւում է Բաբալեանի զեկոյցը։ Անդամների կարծիքով, ճիշտ պիտի չլինէր այլեւս մտածել ռուսական արեւելումի մասին, որով Դաշնակցութիւնը պիտի շահէր ո՛չ միայն Տաճկաստանի թշնամութիւնը, այլեւ Անգլիայի, որը նոյնպէս դէմ էր բոլշեւիկների յառաջխաղացքին։ Նիստում «որոշւում է՝ աշխատել մօտ ապագայում գաղտնի բանակցութիւններ սկսել Անգարայի կառավարութեան հետ՝ հիմք ունենալով անկախ եւ միացեալ Հայաստանի տեսակէտը»։ [7]

Նոյն ուղեգիծը, այսինքն՝ Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններ մշակելու անհրաժեշտութիւնը, որդեգրել էր նաեւ Դաշնակցութեան Արտասահմանի Պատասխանատու Մարմինը, որի ներկայացուցիչները քանիցս հանդիպումներ էին ունեցել Քեմալի ներկայացուցիչ Բեքիր Սամիի հետ Փարիզում։ [8] Հանդիպումները մնացել էին անորոշ եւ ապարդիւն. Բեքիր Սամին պարզապէս դիտել էր տուել, թէ մինչեւ չլուծուի յունական հարցը, Անգարան պատրաստ չէ հայերի հետ բանակցութեան նստելու։ Այդ բոլորով հանդերձ, լաւատես էր Դաշնակցութեան ղեկավարութիւնը։ Արեւելեան հարցի լուծումը մօտալուտ էր թւում, եւ այդ շրջագծի մէջ հաւանականութիւն էր «Հօմ»ի ստեղծումը։ Վերը յիշուած նոյն շրջաբերականի մէջ ուշագրաւ է Արտասահմանի Պատասխանատու Մարմնի վերլուծումն ու նախատեսումները Հայկական Հարցի վերաբերեալ, «Մեր հարցի լուծման երեք հաւանականութիւնները» բանաձեւումով՝

«1. – Անջատ մեծամասնական [բոլշեւիկ] Հայաստան, որը կարող է ապագային միանալ Տաճկահայաստանի Հօմին։

2. – Անջատ Տաճկահայաստան կամ Հօմը, որը ապագային կարող է միանալ Ռուսահայաստանին։

3. – Մեծամասնական կամ այլ տիպի Ռուսաստան, որը կարող է ռուսերու եւ թուրքերու միջեւ ընդհարում եղած պարագային, գրաւել Տաճկահայաստանը, կամբողջացնէ Հայաստանը»։

Դաշնակցութիւնը հետապնդում էր այս երեք ճամբաները՝ միաժամանակ աշխատանք տանելով տարբեր ճակատներում։ Բայց միջազգային քաղաքական նոր իրադարձութիւնները եւ արեւելքի նոր դասաւորումները աննպաստ հետեւանքների յանգեցրին Հայկական Հարցը. Թուրքիոյ ձեռք բերած յաջողութիւնները յունական ճակատում եւ Դաշնակիցների թեքումը դէպի նոր Թուրքիան միանգամայն վերացրեցին թուրքերի հետ լեզու գտնելու յոյսը։ Մոռացուեց նաեւ «Հօմ»ի ծրագիրը։ 1923-ի Ապրիլին գումարուած Հ. Յ. Դ. Արտասահմանի Մարմինների Արտակարգ Խորհրդաժողովը մէկ անգամ եւս կարեւորութեամբ նշում էր հայ-թրքական վէճի լուծումը՝ իբրեւ գրաւական Հայաստանի Հանրապետութեան գոյութեան ու հայ ժողովրդի ապահովութեան եւ անհրաժեշտ համարում «ձգտիլ հաշտեցնելու հայ եւ թուրք ժողովուրդները՝ ստեղծելով անոնց մէջ տանելի կենցաղաձեւ մը։ …Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը պէտք է ջանայ համաձայնութեան լեզու գտնելու թրքական այն տարրերուն հետ, որոնք որ ընդառաջ կ՚երթան հայ ժողովուրդին պահանջներուն»։ [9] Հայ ժողովրդի պահանջները, Թուրքիոյ հետ յարաբերելու իբրեւ նախապայման, ամէն բանից վեր պահելու սկզբունքը շարունակեց ծառայել իբրեւ վարքագիծ՝ Դաշնակցութեան եւ Թուրքիոյ զանազան տարրերի հետ ուղղակի կամ անուղղակի յարաբերութիւններին տիրապետող։ Եւ քանի դեռ շարունակւում է Թուրքիոյ պաշտօնական կեցուածքը՝ Հայոց Ցեղասպանութիւնը ուրացող եւ Հայկական Հարցի լուծման ճամբին դոյզն զիջումը մերժող՝ նոր, նպաստաւոր յարաբերութիւնները դուրս են հաւանականութիւնից։

Դաշնակցութեան յարաբերութիւնները խորհրդային իշխանութիւնների հետ 1921-1990 ժամանակաշրջանում շարունակուեցին, բայց միայն պարագայական եւ ոչ այնքան շեշտուած, որքան Հայաստանի Հանրապետութեան տարիներին։ Այդ յարաբերութիւնների իբրեւ հիմք ու ելակէտ միշտ նոյնը մնաց հեռակայ տեսլականը՝ իրագործումը Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի. նոյնը մնաց նաեւ անմիջական նպատակը՝ Խորհրդային Միութեան տարածքում ապրող հայութեան բարօրութիւնն ու ապահովութիւնը։ 1923-ի Հ. Յ. Դ. Արտասահմանի Մարմինների Արտակարգ Խորհրդաժողովը առաջադրել էր՝ «Մնալով գաղափարական ընդդիմադիրի դերին մէջ հանդէպ պօլշեւիկներու, մերկացումներու եւ քննադատութիւններու միջոցով պայքարիլ խորհրդային Հայաստանի վարիչներուն վնասակար քայլերուն դէմ», իսկ 10-րդ Ընդհանուր Ժողովը եկել էր իր հաստատումի կնիքը դնելու այդ վարքագծի վրայ եւ ապագայ գործելակերպը ճշտորոշելու։ Արտասահմանի Մարմինների Արտակարգ Խորհրդաժողովը բանաձեւում էր նաեւ, «Հայաստանի վերաշինութիւնն ու հայ ժողովուրդի բովանդակ կարողութիւններու զարգացումն ու ամրապնդումը նկատելով նախապայման մեր քաղաքական հիմնական նպատակի իրագործման՝ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը իր մտահոգութեան առարկան կը դարձնէ հայ ժողովուրդի ֆիզիքական գոյութեան ապահովումն ու Հայաստանի տնտեսական ու կուլտուրական բարեշինութիւնը։ Դաշնակցութեան արտասահմանի մարմիններուն ու ընկերներուն կը հրահանգուի օժանդակել այդ ուղղութեամբ կատարուող ձեռնարկներուն, չշփոթելով րեժիմը երկրի ու ժողովուրդի հետ»։ [10]

Դաշնակցութիւնը իր ղեկավարութեան ազգային բարձր գիտակցութիւնն ու նուիրուածութիւնը որպէս դրամագլուխ ունենալով, փորձեց հայ ժողովրդի դատը պաշտպանել, երբ հայրենիքի իշխանութիւնը ո՛չ ատակ էր եւ ո՛չ էլ ի վիճակի այդ գործին։ Ու այդ ճամբին օգտագործեց ամէն միջոց՝ զէնքի ուժից մինչեւ դիւանագիտական առեւտուր, մինչեւ խնդրագիր ու աղաչագիր։ Այդ ճամբին որդեգրեց ռազմավարական ու մարտավարական զանազան սկզբունքներ՝ միշտ կառչած մնալով գերագոյն նպատակին։ Այդ ճամբին արձանագրեց յաջողութիւններ, բայց նաեւ գործեց սխալներ։

Դեռեւս 1921-ին կատարած վերլուծութեան հիման վրայ Դաշնակցութիւնը շարունակեց Հայաստանում տիրող խորհրդային վարչակարգը դիտել համառուսական Բոլշեւիզմի ապագայի իրավիճակին կապուած ու Հայաստանի անկախութեան հարցը՝ համառուսական պարունակի մէջ։ Դարձեալ 1921-ին կատարուած նախատեսութիւնը՝ խորհրդային վարչակարգի ժամանակաւոր բնոյթի մասին, վերջապէս իրականութիւն դարձաւ։

Այսօր, իբրեւ արդիւնք Խորհրդային Միութեան փլուզման, դարձեալ անկախ է Հայաստանը։ Նոյնն են մնացել շատ ազդակներ, ներքին ու արտաքին գործօններ։ Նոյնն են մնացել մանաւանդ արտաքին ուժերը՝ Հայաստանի տարածքային, ներքին ու արտաքին քաղաքականութեան ու տնտեսական ընթացքի վրայ ազդող։ Հայեւռուս յարաբերութիւնների մէջ շատ հարցեր նոյնն են մնացել թէ՛ իրենց բովանդակութեամբ եւ թէ՛ կարեւորութեամբ։ Եթէ փոխուած են գաղափարախօսութիւնները, իշխանութիւններն ու վարչակարգերը, չի փոխուած Հայաստանի աշխարհաքաղաքական դիրքը, չեն փոխուած, սակայն Ռուսաստանի (ինչպէս նաեւ Թուրքիայի եւ այլ գերմեծութիւնների) աշխարհակալական ախորժակներն ու նպատակադրուած շահագրգռութիւնը կովկասեան տարածքաշրջանում։ Դաշնակցութեան պատմութիւնը, իբրեւ Հայաստանի առաջին անկախ հանրապետութեան ժամանակաշրջանին երկրի ղեկը ձեռք առած կուսակցութիւն, նրա յաջողութիւններն ու մանաւանդ սխալներն ու ձախողութիւնները թէ՛ ներքին իմաստով եւ թէ՛ արտաքին (յատկապէս հայեւռուս) յարաբերութիւնների մշակման տեսակէտից լաւագոյն դասերն են ներկայի համար։

Պատմութեան մէջ պարզապէս խորանալ եւ նրանից դասեր քաղել է պէտք։