Ս. Ղազարի Մատենադարանը

Դ. ՇՐՋԱՆ
ՍՈՒՔԻԱՍ ԱՐՔԵՊՍ. ՍՈՄԱԼԵԱՆ (1824-1846)

Բեղուն շրջան կարելի է անուանել այս ժամանակամիջոցը, ուր մեծ էր շարժումը Ձեռագիրներ հաւաքելու, եւ միաբանները միշտ աւելի հրամայական կը զգային նոր գրչագիրներու ստացումը։ Այս շարժումը կարելի է վերագրել, բացի կարգ մը միաբաններէն, յատկապէս Սոմալեան Աբբային, որ գաղափարը յղացաւ եւ գործադրութեան անցաւ՝ հայութեան հրամցնելու «Շարք Ընտիր Մատենագրաց» մատենաշարը։ Եթէ աչքէ անցնելու ըլլանք նոյն այս շրջանիս կատարուած միւս գիտական հրատարակութիւնները, յատկապէս Հայկազեան բառարանը, Հ. Ղուկաս Ինճիճեանի Հնախօսական եւ ուրիշ արժէքաւոր հատորներ, պիտի տեսնենք թէ Ձեռագիրներու պահանջը անհրաժեշտութիւն դարձած էր եւ ամբողջ Միաբանութիւնն է որ լծուած էր գործի՝ Ս. Ղազար հաւաքելու ընտիր Ձեռագիրներ։

Աբբայ ընտրուելէն առաջ, 1808-1815 տարիներուն Հ. Սուքիաս Պոլիս է՝ հովուական պաշտօնով։ 1815ին երբ կը դառնայ Վենետիկ՝ կը բերէ ինը Ձեռագիր.

ա. Շարակնոց (Ձեռ. 265)

բ. Գանձարան (Ձեռ. 912)

գ. Մանրուսմունք (Ձեռ. 944)

դ. Առաքել Սիւնեցի (Ձեռ. 119)

ե. Իգնատիոս, Մեկնութիւն Ղուկայ (Ձեռ. 1126)

զ. Աւետարան (Ձեռ. 1214)

է. Շարակնոց (Ձեռ. 1364)

ը. Գիրք Վաստակոց (Ձեռ. 1616)

թ. Շարակնոց (Ձեռ. 1665):

1817-1819 տարիներուն Հ. Սուքիաս կ՚երթայ Հնդկաստան, Սամուէլ Մուրատեան կտակին առընչութեամբ: Դարձին կը բերէ հին դրամներ եւ հնախօսական արժէքներ։ Աբբայութեան գահը բարձրանալու տարին, 1824ին, նոյն այդ հնութիւնները կը ղրկէ Պոլիս, 25 Նոյմբ-ին գրելով Հ. Կարապետ Եսայեանի. «Յուսամ թէ ընդ հասանել ի ձեռսդ փոքրիկ արկղն հնդկային դրամոց, հոգ տարցես վաճառմանն, կամ եթէ շահաւորագոյն եւս դատիցիս եւ մեծագունի իսկ ակն ունիցիս փոխարինի ի Պէզճեանէն կամ յումմէ եւ իցէ այլոց, ի նպաստ տպագրութեան Նախնեացս մատենից, կարես նաեւ տալ զայն ի պարգեւ»։

Իր այս կոթողային ծրագիրը իրագործելու համար՝ պէտք ունէր ընտիր Ձեռագիրներու։ Կը գրէ բոլոր միաբաններուն, յանձնարարելով օրինակել, հարկի պարագային գնել գրչագրեր. «Ցանկամ գիտել ո՞ւր կաս, - կը գրէ Կարմիրք, Հ. Նիկողայոս Մովսէսեանի, 8 Նոյեմ. 1845ին, - զի՞ գործես, ընդ ո՞րս կենակցիս, իցե՞ն ի կողմանսդ յայդոսիկ Նախնեացն մերոց մատենից նշխարք ցանկալիք՝ մատենադարանիս մերում ճոխութիւն։ Քանզի զսա ոչ ատաղձագործ պատուեանք գարդարեն, այլ որ ի միջի նոցա խոշոր եւ անձեւ մատեանք, զորս մեր ի մտի եդեալ է ի տիպ արձանացուցանել, եւ ի մօտոյ  սկիզբն ի հնագունէն քան զամենեսեան արասցուք յԱգաթանգեղոսէն»։

Թէեւ ունինք բաւական ճոխ տուեալներ նկատմամբ Ձեռագիրներու հաւաքածոյի պատմութեան, սակայն մեր Մատենադարանի անթիւ Ձեռագիրներ կը մնան մթութեան մէջ, եւ չենք գիտեր թէ ե՛րբ կամ որո՛ւ Ձեռքով հասած են Ս. Ղազար։

Հոս կու տանք ցանկը, - սկիզբէն մինչեւ Սուքիաս Արքեպս. Սոմալեանի Աբբայութեան աւարտը, 1760-1846 տարիներուն, - այն Ձեռագիրներուն՝ որոնք մեր Միաբանները Պոլսոյ մէջ գնած են եւ կամ փոխանակելով տպագրի հետ՝ ղրկած են Ս. Ղազար։ Յաջորդ հատորին մէջ կը շարունակէնք նոյն այս ցանկը։

1750-60 ժամագիրք (Ձեռ. 356)

1760 Մաշտոց (Ձեռ. 1133)

1760 Շարակնոց (Ձեռ. 1441)

1768-76 Սաղմոսարան (Ձեռ. 1074)

1784 Աստուածաշունչ (Ձեռ. 623)

1790 Տոհմաթիւք (Ձեռ. 914)

1791 Աստուածաշունչ (Ձեռ. 1311)

1791 Ստեփանոս Դաշտեցի (Ձեռ. 1432)

1797 Սաղմոսարան (Ձեռ. 77)

1797 Սաղմոսարան (Ձեռ. 409)

1797 Նոր Կտակարան (Ձեռ. 1415)

1797 Բժշկարան (Ձեռ. 259)

1799 Ղեւոնդ երէց (Ձեռ. 300)

1799 Շարակնոց (Ձեռ. 1114)

1799 Շարակնոց (Ձեռ. 1025)

1799 Խոսրով Անձեւացի (Ձեռ. 389)

1800 Աւետարան (Ձեռ. 256)

1800  Պատմութիւն Պատրիարքաց (Ձեռ. 2674)

1800 Աւետարան (Ձեռ. 196)

1800 Մաշտոց (Ձեռ. 391)

1800 Շարակնոց (Ձեռ. 861)

1801 Ոսկեփորիկ (Ձեռ. 1250)

1801 Մաշտոց (Ձեռ. 1425)

1803-5 Սաղմոսարան (Ձեռ. 700)

1805 Շարակնոց (Ձեռ. 321)

1805 Շարակնոց (Ձեռ. 971)

1806 Յովհաննէս Օձնեցի (Ձեռ. 1936)

1815 Շարակնոց (Ձեռ. 265)

1815 Էլիկոս (Ձեռ. 698)

1815 Գիրք նմանութեան (Ձեռ. 2598)

1820 Փիլոն (Ձեռ. 1040)

1821 Ճառընտիր (Ձեռ. 753)

1823 Ճառընտիր (Ձեռ. 247)

1824 Տաղարան (Ձեռ. 2014)

1824 Խորհրդատետր (Ձեռ. 2511)

1824 Բառգիրք հայ-անգլ. (Ձեռ. 2470-1)

1827 Գրիգոր Նիւսացի (Ձեռ. 98)

1827 Ներսէս Լամբրոնացի (Ձեռ. 502)

1827 Գրիգոր Մագիստրոս (Ձեռ. 563)

1827 Ներսէս Շնորհալի (Ձեռ. 934)

1827 Եփրեմ (Ձեռ. 953)

1827 Ոսկեփորիկ (Ձեռ. 969)

1827 Ճառընտիր (Ձեռ. 1307)

1827 Ժողովածոյ (Ձեռ. 2662)

1828 Ճառընտիր (Ձեռ. 152)

1829 Ոսկեբերան (Ձեռ. 208)

1829 Խորհրդատետր (Ձեռ. 746)

1830 Խոսրովիկ (Ձեռ. 1830)

1830 Աւետարան (Ձեռ. 900)

1830 Ոսկեփորիկ (Ձեռ. 848)

1831 Գիրք վաստակոց (Ձեռ. 225)

1831 Աստուածաշունչ (Ձեռ. 376)

1831 Մաշտոց (Ձեռ. 486)

1831 Սիմէոն Ջուղայեցի (Ձեռ. 1058)

1831 Մաշտոց (Ձեռ. 1147)

1831 Արիստակէս Լաստիվերտցի (Ձեռ. 1164)

1831 Աւետարան (Ձեռ. 1689)

1831 Պորփիւր (Ձեռ. 2322)

1833 Սամուէլ Անեցի (Ձեռ. 911)

1834 Սաղմոսարան (Ձեռ. 83)

1834 Շարակնոց (Ձեռ. 390)

1834 Մեկնութիւն Ղուկայ (Ձեռ. 840)

1834 Սաղմոսարան (Ձեռ. 1327)

1834 Սաղմոսարան (Ձեռ. 1385)

1834 Սաղմոսարան (Ձեռ. 1423)

1834 Շարակնոց (Ձեռ. 1517)

1834 Աւետարան (Ձեռ. 1531)

1834 Աւետարան (Ձեռ. 1612)

1834 Աւետարան (Ձեռ. 1660)

1835 Վարդան, Մեկնութիւն Դանիէլի (Ձեռ. 244)

1835 Շնորհալի Մեկնութիւն Մատթէի (Ձեռ. 370)

1835 Վարք Աղեքսանդրի (Ձեռ. 1390)

1835 Յովհաննէս Կլիմաքոս (Ձեռ. 1535)

1835 Գիրք ճակատամարտի (Ձեռ. 2545)

1836 Մաշտոց (Ձեռ. 272)

1836 Ժամագիրք Յունաց (Ձեռ. 630)

1836 Յաղագս ականց (Ձեռ. 801)

1836 Մաշտոց (Ձեռ. 880)

1836 Շարակնոց (Ձեռ. 1052)

1837 Շարակնոց (Ձեռ. 38)

1837 Մանրուսմունք (Ձեռ. 466)

1837 Վարք Ս. Կուսին (Ձեռ. 1110)

1837 Գրիգոր Տաթեւացի (Ձեռ. 1298)

1839 Ճաշոց (Ձեռ. 650)

1840 Ճաշոց (Ձեռ. 634)

1840 Արիստակէս Լաստիվերտցի (Ձեռ. 1608)

1842 Դաւիթ քահանայ (Ձեռ. 658)

1842 Հաւաքումն բանից նախնեաց (Ձեռ. 1076)

1842 Ճաշոց (Ձեռ. 1403)

1844 Ոսկեբերան (Ձեռ. 2087)

1844 Մեկնութիւն թղթոցն Պօղոսի (Ձեռ. 1296):

Անցնինք տեսնելու Սուքիաս Արքեպս. Սոմալեանի շրջանին Ս. Ղազար հասած Ձեռագիրներու պատմութիւնը, կատարուած Մխիթարեան միաբաններու կամ բարերար ազգայիններու կողմէ։ Պատմութիւնը պիտի քաղենք մեր դիւանի նամակներէն, ներողամտութիւնը հայցելով մեր ընթերցողներէն՝ եթէ երբեմն երկար ըլլան բնագրային մէջբերումները։ Մտածելով որ նման աշխատանք ապագային կրնայ ծառայել իբր աղբիւր մեր բանասէրներուն, նոյն իսկ գրելու համար Մխիթարեան Միաբանութեան պատմութիւնը, չվարանեցանք ազատօրէն կատարել յիշեալ նամակներու մէջբերումը։

Հ. ՎԱՐԴԱՆ ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ (1777-1847)

 

1832ին Նայսոցի մէջ քառասուն տարեկան հասակին կը վախճանի Պր. Ռափայէլ Աղամալեան, եղբօրորդին՝ մեր միաբաններէն Հ. Սուքիասի։ Վախճանողին հայրը, Աղեքսանդր Աղամալեան, 1781ին մեր Մատենադարանին նուիրած էր տասը ընտիր Ձեռագիրներ, իսկ Ռափայէլի մահով «առ սմա գտաւ եւ Ձեռագիր մի հայերէն ըստ բաւականին հին եւ գեղեցկագիր, յորում են Առաքինութեանց գիրք եւ Աստուածաբանական ճառք ինչ եւ իմաստասիրականք, թարգմանեալք ի լատինականէ, ի ջահկեցւոց։ Զայս Ձեռագիր բերի ի ձեռս իմ, - կը գրէ Հ. Վարդան Յովսէփեան, - եւ ի 24 ամսոյս առաքեցի զայն այդր ի վանս» (26 Մարտ 1832, առ Սուքիաս Աբբայ): Թէեւ ուշ՝ սակայն ի վերջոյ Ձեռագիրը (Ձեռ. 962) կը հասնի վանք, այն է՝ 1832 տարուան Օգոստոս ամսուն։

Հ. ՓԻԼԻՊՊՈՍ ԹԵՐՃԻՄԱՆ-ԱՍԼԱՆԵԱՆ (1780-1847)

 

Վաստակաւոր միաբան մը, որ հովուական վաստակին հետ՝ միշտ հետամուտ եղած է բազմաթիւ Ձեռագիրներով ճոխացնել Մայր վանքին Մատենադարանը։

Հ. Կարապետ Եսայեան Պոլիս գտնուած շրջանին, 26 Յուլիս 1824 թուակիրով կ՚իմացնէ Հ. Մկրտիչ Աւգերեանի թէ Վենետիկ կը ղրկէ կարգ մը Ձեռագիրներ՝ աւելցնելով. «Յաւել յայսոսիկ Ձեռագիրս եւ այլ գրչագիրս ինչ Վ. Հ. Փիլիպպոսն, յորս գտցի թերեւս ինչ ինչ ո՛չ անպիտան»։ Թէեւ չի յիշեր Ձեռագիրներու անունները, սակայն մեր ունեցած ցանկերուն համաձայն՝ անոնցմէ գոնէ հինգը հետեւեալներն են.

ա. Աւետարան (Ձեռ. 166)

բ. Եփրեմ Սսեցի (Ձեռ. 488)

գ. Շնորհալի, Թուղթք (Ձեռ. 1065)

դ. Լամբրոնացի, Մեկնութիւն Առակաց (Ձեռ. 1161)

ե. Ժողովածոյ (Ձեռ. 2671)։

Նոյն ոճով կը գործէ յաջորդ տարին, 1825ին, գրելով Աբբահօր թէ Պոլիսէն Վենետիկ կը ղրկէ ծրար մը՝ ուր կան «տպագրեալ գրեանք՝ թուով 45, իսկ ձեռագիրքն են 47» (10 Փետր. 1825)։ Դարձեալ հետեւելով մեր պատրաստած ցանկերուն, անոնցմէ գոնէ 35ը կրցած ենք ստուգել, եւ հետեւեալներն են.

զ. Պարզատոմար (Ձեռ. 63)

է. Յիսուս Որդի (Ձեռ. 95)

ը. Յովհաննէս Կլիմաքոս (Ձեռ. 172)

թ. Վանական վարդապետ (Ձեռ. 282)

ժ. Լամբրոնացի, Մեկնութիւն Առակաց (Ձեռ. 412)

ժա. Մեկնութիւն Գործոց (Ձեռ. 422)

ժբ. Շարակնոց (Ձեռ. 507)

ժգ. Սաղմոսարան (Ձեռ. 520)

ժդ. Աւետարան (Ձեռ. 561)

ժե. Գանձարան (Ձեռ. 599)

ժզ. Քրիստոնէական (Ձեռ. 605)

ժէ. Շնորհալի, Ոտանաւորք (Ձեռ. 709)

ժը. Բժշկարան (Ձեռ. 717)

ժթ. Սոկրատ, Պատմութիւն (Ձեռ. 767)

ի. Շարակնոց (Ձեռ. 809)

իա. Վարք Հարանց (Ձեռ. 941)

իբ.            Յովհաննէս Երզնկացի (Ձեռ. 967)

իգ. Քարոզգիրք (Ձեռ. 992)

իդ. Վարդան, Մեկնութիւն Սաղմոսաց (Ձեռ. 1070)

իե. Աստուածաբանութիւն (Ձեռ. 1084)

իզ. Շարակնոց (Ձեռ. 1170)

իէ. Մաշտոց (Ձեռ. 1319)

իը. Գիրք Պիտոյից (Ձեռ. 1439)

իթ. Ողբ Եդեսիոյ (Ձեռ. 1479)

լ. Դիոնեսիոս Արիսպագացի (Ձեռ. 1542)

լա. Ֆրա Օգոստինոս (Ձեռ. 1603)

լբ. Լամբրոնացի, Մեկնութիւն Առակաց (Ձեռ. 1658)

լգ. Իլիա (Ձեռ. 1920)

լդ. Բժշկարան (Ձեռ. 1953)

լհ. Պապէվիլ (Ձեռ.. 2095)

լզ. Պրոկղ (Ձեռ. 2097)

լէ. Պատմութիւն Մոնֆոռդի (Ձեռ. 2232)

լը. Լեւոն պապ (Ձեռ. 2392)

լթ. Ողբ Եդեսիոյ (Ձեռ. 2723)

խ. Իսկ որք ասեն (Ձեռ. 2727)։

1830 տարուան Ապրիլ 22ին՝ Պոլիսէն կը հասնին Հ. Փիլիպպոսի հաւաքած Ձեռագիրները, որոնց մէջ յատուկ ուշադրութեան արժանի էր՝ նորայայտ հատոր մը, Ոսկեբերանի Եսայիի Մեկնութիւնը: Մեր ցանկերուն համաձայն՝ հասած Ձեռագիրն են.

խա. Տօնապատճառ (Ձեռ. 45)

իբ. Ոսկեբերանի Մեկնութիւն Եսայեայ (Ձեռ. 206)

խգ. Անանիա Սանահնեցի (Ձեռ. 504)

խե. Նարեկ (Ձեռ. 998)

խզ. Սարգիս, Մեկնութիւն Կաթողիկեայց (Ձեռ. 1202)

խէ. Շարակնոց (Ձեռ. 1263)

խը. Մեկնութիւն Գործոց (Ձեռ. 1347)։

Ձեռագիրներու այս խումբին մէջ զետեղելի է Կուտինացի Տէր Մարտիրոսի նուիրած Յիսուս Որդին (Ձեռ. 1069), որ Հ. Փիլիպպոսի ձեռքով կը ղրկէ Վենետիկ։ Նոյն Տէր Մարտիրոսը 1828ին մեր Մատենադարանին նուիրած էր Շնորհալի Թուղթք (Ձեռ. 1252)։

Հ. Փիլիպպոս առողջութիւնը վերագտնելու համար՝ 1833ին Վենետիկէն կ՚անցնի Զմիւռնիա, ուրկէ կը ղրկէ 1594 թուականի Թուղթ Արիստոտելի իմաստասիրի առ Աղեքսանդր թագաւոր, Կանոնք առաքելոց, Աղօթք Յովհաննու Սարկաւագի, Աղօթք Գառնեցւոյ, վասն Սուրբ Աստուածն Խաչեցարիւ ասելոյ, Հարցումն եւ պատասխանի Աշոտոյ եւ Եզնկայ հայոց վրդ. ի, նորին խրատք, Խրատք սրբոց Հարց Նեղոսի եւ այլոց։ Գտի եւ զայլ գրչագիր մի, զորոյ միայն զյիշատակարանն եւ զցուցակ պարունակեալ գլխոցն օրինակեալ առաքեցի, չկարելով ստանալ, որ գուցէ պիտանի լինիցին» (4 Նոյմբ. 1833, առ Սուքիաս Աբբայ)։

1833ին՝ մեր ցանկերուն համաձայն, Հ. Փիլիպպոս Վենետիկ հասցուցած է.

խթ. Սիրուն զբօսարան (Ձեռ. 2673)

ծ. Վարք Հարանց (Ձեռ. 133), նուէր Գրիգոր Կոստանեանի։

1834ին Հ. Փիլիպպոս Զմիւռնիայէն կ՚անցնի Պոլիս, եւ կը գրէ Աբբահօր թէ Զմիւռնիոյ Աւստրիական հիւպատոսի թարգմանին յանձնած է «ծրար մի Ձեռագիր գրեանց. Ձեռագիրս չեն ինչ հազուագիւտ եւ կամ նոր ինչ, այլ սովորական եկեղեցական գրեանք (... ), եւ են հինգ թուով։ Բաց ի սոցանէ գոն գրուածք ինչ նոր՝ օրինակեալք յինէն եւ յայլոց» (Պոլիսէն, 3 Յունիս 1834)։ Յիշեալ Ձեռագիրներն են.

ծա. Շարակնոց (Ձեռ. 879)

ծբ. Տօնացոյց (Ձեռ. 1043)

ծգ. Սաղմոսարան (Ձեռ. 1228)

ծդ. Մաշտոց (Ձեռ. 1269)

ծե. Գրիգոր Տաթեւացի (Ձեռ. 1351)։

Սուքիաս Աբբայ Սոմալեան իմանալով որ Հ. Փիլիպպոս գացած է Պոլիս, ի միջի այլոց կը յանձնարարէ. «Ի վայր արկջիր դարձեալ զհին արուեստ քո որսալոյ գրչագիրս, իբրեւ առաւել քաջորս եւ բազմահմուտ յայնմիկ» (25 Յունիս 1834):

Ս. Ղազարի Գրադարանապետ Հ. Ռափայէլ Թրեանցն ալ իր կարգին կը հասցնէ ձայնը Հ. Փիլիպպոսին. «Մեծ են յաչս մեր անկոչելի առաւելութեամբ, եւ թէպէտ անկարեւորք թուիցին առաջին տեսութեամբ, սակայն եւ այնոքիկ ըստ ժամուն պիտոյից յոյժ հարկաւորք լինին, մանաւանդ զի յեկեղեցական գրոց, բացի Մաշտոցէն, չունիմք ինչ հնագիր, եւ գոնեայ այսպէս. յաճախութիւն թուոյ օրինակացն զուգակշիռ իմն հանդիպեսցի հնութեան նոցին։ Վասն որոյ աղաչեմ, զի եւ յամենայն ժամ եւ ամենայն ուրեք, մի՛ արհամարհեսցին բնաւ գրչագիրք, իբրու անպիտանք, զի արտաքոյ կարծեաց ամենեքեան պիտանի լինին խուզարկու աչաց։ Երբեմն գրեալ է իմ առ Վ. Հ. Գէորգ (Հիւրմիւզ), զհետ լինել եւ տաճկական եւ պարսկական Ձեռագրաց, մանաւանդ գեղեցկագիր պատմականաց, քանզի յամենայն ժամ զիղջ մեծ է մտաց իմոց յիշատակս այնր պարսկերէն պատկերազարդ մեծ Ձեռագրին, զոր առ սակաւ ինչ խնայութեան ի դրամս՝ կորուսեալ ասէր բարեյիշատակ Վ. Հ. Ղուկաս Ինճիճեան (... ): Ահա եւ Գերպ. Տէրս մեր հաւանեալ է զՅայսմաւուրն, զորմէ ծանօթս տայ Տիրացու Յովհաննէս (Կարապետեան), փոխանակել ընդ Մեկնութեանն Սաղմոսաց Չամչեան Հ. Միքայելին (... )։ Ճաշոցն գրեալ ի ՊՀԸ թուին, ոչ այնչափ ի կարեւորագունից ինչ է, վասն որոյ եթէ դիւրագնի լիցի՝ մարթի յայնժամ ի Ձեռս բերել։ Բայց ամենակարեւոր է Որոգինեայ Երգոյն երգոցն Մեկնութիւն, եւ առանց ինչ բանս ածելոյ գրեսցէ Վերապատուութիւնդ սա նա ինքն Տիրացու Յովհաննէս, տուեալ զայն ածել յԷջմիածնէ, օրինակեսցէ փութով եւ յղեսցէ առ մեզ»։

Եւ դեռ նոյն նամակով Հ. Ռափայէլ կը շարունակէ գրել, իմանալու համար թէ Պոլսոյ մէջ Ձեռագիր ընդօրինակողներուն ի՛նչ գումար կը տրուի, որպէսզի կարենայ անոր համաձայն կառավարուիլ եւ գումար յատկացնել, «զի եւ յԵւրոպայ չէ ինչ թանկագին գաղափարել Ձեռագիր, մանաւանդ եթէ Ձեռագիրն չիցէ դժուարընթեռնլի։ Դարձեալ յիշէք իսկ թերեւս՝ զի ի կրպակու ուստեք աստ գնեցաք մեծ հատոր մի մագաղաթեայ Ձեռագիր գործոց Ոսկեբերանի՝ 21 ֆրանգաց» (9 Յուլիս 1834):

1836ին Յուլիս ամսուն, Պոլիսէն Վենետիկ կը մեկնին նոր բացուած Ռափայէլեան վարժարանին առաջին 12 աշակերտները, որոնց հետ Հ. Փիլիպպոս կը ղրկէ սնտուկ մը՝ Հ. Ռափայէլ Թրեանց գրապետ վարդապետին՝ գրելով. «Ընդ ուղեւորս մեր առաքեցի վաղեմի գրչագիրս եւ հին դրամս, զորս նշանակեմ ի կարգիս։ Երկու (ծզ. ծէ) Ճաշոց (Ձեռ. 1522, 1613) եւ երկու (ծը. ծթ) Մաշտոց հին (Ձեռ. 272, 860), պատառոտուն եւ պակասաւոր, փոխանակեալ ընդ տպագիր գրեանս մեր դիւրագնոց։ Ճաշոցքն եկին ի Կուտինայէ եւ Մաշտոցքն ի Զմիւռնիոյ: Գտանէք եւ այլ Ձեռագիրս գտեալս եւ փոխանակեալս աստ» (22 Յուլիս 1836):

Նախորդ տարին Հ. Փիլիպպոս ղրկած էր՝

կ. Աւետարան (Ձեռ. 323)

կա. Մեկնութիւն Գործոց (Ձեռ. 842)։

1838ին Հ. Փիլիպպոս Պոլիսէն կր ղրկէ Ձեռագիր Մաշտոց մը, Հ. Ռափայէլ Թրեանցի գրելով. «Գտանէք գրչագիր (կբ) Մաշտոց մի (Ձեռ. 940), ոչ այնչափ հնագոյն, որ գոլովն Ձեռագիր՝ հաճոյասցի ձեզ, թէպէտեւ բազմաթիւ են Մաշտոցք ի վանս» (3 Յուլիս 1838): Մեր ցանկերուն համաձայն նոյն տարին ղրկած է նաեւ (կգ. կդ) երկու Աւետարան (Ձեռ. 205, 940)։

Վաթսունչորս Ձեռագիր՝ որոնք կրցած ենք ստուգել վերի նկարագրութիւններէն կը տեսնենք որ Հ. Փիլիպպոսի արժանիքը մեծ է նկատմամբ Մատենադարանին ճոխացումին, եւ արժանի է ամէն գնահատանքի։

Հ. ԱՆՏՈՆԻՈՍ ՍՈՖԻԱԼԵԱՆ (1785-1858)

 

Հ. Անտոնիոս, Մեծաւոր Պաշպալովի Մխիթարեան վանքին, օգտուելով Հ. Բարթողիմէոս Գաթտէպովեանի դէպի Վենետիկ ճամբորդութենէն, «Ի գրատան վանատանս (Պաշպալովի) գտի զՍաղմոս մի (Ձեռ. 18) եւ զԱւետարան (Ձեռ. 1480) մի բոլորգիր մագաղաթեայ, առաքեցի զնոսա ընդ Հ. Բարթուղիմեայ ի Վենետիկ ի վանս», կը գրէ Սուքիաս Աբբահօր (1 Սեպտ. 1834)։

Յաջորդ տարին, 1835ին Հ. Անտոնիոս Վենետիկ կը ղրկէ երեք Ձեռագիր եւս.

ա. Շարակնոց (Ձեռ. 1276)

բ. Վարդապետական (Ձեռ. 1432)

գ. Ֆարման մանուկ (Ձեռ. 1446) :

Հ. ԱՐՍԷՆ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ (1790-1866)

 

Սոմալեան Աբբայ «Շարք Ընտիր Մատենագրաց»ը ուզելով լրիւ հրատարակել, ինչպէս նաեւ «Հայկազեան» բառարանը ճոխացնելու նպատակով, պահանջ կը զգայ նոր Ձեռագիրներու։ Հազիւ Աբբայ ընտրուած, այն է 1824 թուի վերջին ամիսներուն՝ Փարիզ կը ղրկէ Հ. Արսէն Բագրատունին, օրինակելու համար Արքունի գրադարանի յարգի ձեռագիրները: Պատմական դէպք մը ըլլալով, Սոմալեան Աբբայ ուրախութեամբ կ՚աւետէ առաքելավայրերու մէջ գտնուող միաբաններուն. «Ուրախասջիք ընդ լուր յաջողելոյ ուղեւորութեան Հ. Արսենի մերոյ ի Փարիզ..., առաքեալ ի մէնջ հասարակաց միաբան հաճութեամբ, ի սակս կարեւոր գործոյ քննութեան գրչագիր հայկական մատենից գտելոյ անդ յարքունի մատենադարանի» (7 Սեպտ. 1824, սա Հ. Քերովբէ Ազնաւուրեան, Հռոմ): Հ. Մկրտիչ Աւգերեան իր անձնական օրագրութեան մէջ կը նշէ այս եղելութիւնը՝ գրելով. «Ի հնգետասան ամաց հետէ երկնէր զայս Հ. Մկրտիչ վասն առաքման ուրուք անձին, մանաւանդ նոյն անձին. զնոյն եւ նոր Աբբահայրն երկնելով ծնաւ»։

11 Սեպտ. 1824ին Սոմալեան Աբբայ Յանձնարարակսւն ընդարձակ նամակ մը կ՚ուղղէ Յակոբ Շահան Ջրպետի, դասախօս արեւելեան լեզուներու Փարիզի համալսարանին եւ անդամ Մխիթարեան ճեմարանի, իմացնելով թէ Հ. Արսէն Փարիզ կը ժամանէ՝ Ձեռագիրներ օրինակելու դիտաւորութեամբ: Այս առիթով կը գրէ. «Նախնեացն մատենից տպագրութիւն, եւ ըստ նմանէ հանդերձելոյ Բառարանին (Հայկազեան) կատարումն, առանց բազմախոյզ քննութեան եւ առանց բաղդատութեան յոլով ձեռագրաց՝ թերի է. եւ այս ահա յապաղեցոյց զմեզ ցայս վայր ձեռն ի գործ առնել»։ Նման Յանձնարարական նամակ Սոմալեան Աբբայ կը գրէ նաեւ Փարիզի Արքունի գրապետին, Ռիմիւզայի, որպէսզի դիւրութիւններ ընծայէ Հ. Բագրատունիի:

13 Սեպտ. 1824ին Հ. Բագրատունի կը մեկնի Վենետիկէն։ Փարիզ հասնելուն, նախ Ջրպետի քով կը գտնէ զանազան Ձեռագիրներ, որոնցմէ «արժանագոյն էր հնագոյն օրինակ հաւաքման քերականին Երզնկացւոյն՝ զոր ծայրաքաղ արարի» (16 Հոկտ., առ Սուքիաս Աբբայ): Նոյն նամակով կ՚ըսէ. «Ամենեքին ընդ որս կենցաղեցայ եւ իմացան զպատճառ գալստեանս, մեծապէս գովեցին զխորհուրդ եւ զջանս Միաբանութեան մերոյ, եւ քաջալեր լինին յայսպիսի օգտակար գործ»։

Հ. Արսէն կը նուիրուի Գրչագիրներու ընդօրինակութեան։ Նամակներով տեղեկութիւն կու տայ Արքունի Գրատան 145 Ձեռագիրներուն մասին, որոնց մեծամասնութիւնը կը ներկայացնէ իբր անպէտ, եւ քանի մը հատը պիտանի մեր նպատակներուն։ Սկզբնական շրջանին գրապետը զինքը չնանչնալով՝ կը դժուարի թողուլ որ Ձեռագիրները տանի հիւրանոց՝ օրինակելու համար, քանի գողութիւններ պատահած ըլլալով՝ խստացած էին օրէնքները։ Հ. Բագրատունի կը սիրաշահի գրապետը եւ «օրինակեմ ի մեծ եւ անարի մատենից անտի ի գրատան անդ բազում տաժանմամբ, վասն սոսկալի մեծութեանն եւ վասն երկաթագիր գոլոյն. ժամս չորս միայն է ընթերցումն ի գրատան, աւելի քան զայն՝ ոչ ումեք շնորհեն, զի ամենեքին փակեն զդրունս եւ ելանեն (... ): Մեծ շնորհ եղեւ ինձ եւ այն, զի տուաւ իշխանութիւն տանելոյ ի տուն իմ զգրչագիրսն. ապա թէ ոչ՝ ի չորս ժամս զի՞նչ կարէի առնել, երկու ամք չբաւէին։ Այժմ ի գրատան եւ ի տան միանգամայն պարապիմ ի գործս իմ ժամս 11 կամ 12, անհանգիստ եւ անխոնջ ջանացեալ, զի մի՛ ինչ ի պիտանեաց եւ ի կարեւորաց անտեսեսցի յաչացս կամ ի վրիպակէ իմեմնէ մոռասցի, եւ զի փութով պատսպարեցայց ի հայրենիս իմ» (18 Հոկտ. 1824, առ Սուքիաս Աբբայ)։

Յաջորդաբար Հ. Արսէն Բագրատունի սրտի մեծ գոհունակութեամբ կը նկարագրէ կատարած գիտական նուաճումները, պատմելով թէ ի՛նչ Ձեռագիրներու հանդիպած է եւ որոնք օրինակած. «Գտի հատոր մի նօտրգիր (... ) Ճառք Ոսկեբերանի, 81 Յորդորակք (... ), թարգմանութիւն հին իբր զՄատթէին. նոր բառք եռան զեռան ի նմա, իսկ ոճք՝ անհամարք նորանորք, մինչ թուել Եզնկեան գրիչ՝ թէ չխաբիմ։ Գտի (... ), գտի (... ), գտի (... ), զորս ի գրատան օրինակեմ զօր ամենայն անխափան ի տասն ժամէ մինչեւ յերկու ժամն, եւ մերձ եմ աւարտել։ Մինչեւ ցայժմ գրեալ եմ ընդ ամենայն 66 թերթ բան քառածալ մանրագիր» (16 Նոյեմբ. 1824, առ Սուքիաս Աբբայ)։ Անչափ գոհ է նաեւ Սոմալեան Աբբայ, որ կը պատասխանէ Հ. Բագրատունիի. «Ընդ մէն մի գիւտս գանձուց մատնիցդ՝ ցնծութիւն զգեցուցանես ինձ, ոչ ընդունայն զգնալդ արարեալ. այլ առաւել եւս ուրախացուցեր զամենեսեան Ճառիւք Ոսկեբերանին (... ), ընդ որ զարմացեալ հիացաք թէ ո՞րպէս երկուստեք յանգէտս համախոհ լեալ եմք զթարգմանչէն, յոր օր ըստ օրէ հաստատիմք ի նոյն դատումն ի յաճախելոյ Եզնկեան բառիցն եւ ոճոյ... » (11 Դեկտ. 1824)։

Ընդօրինակած Ձեռագիրները թիւով չորս են.

ա. Հաւաքումն բանից նախնեաց (Ձեռ. 680)

բ. Ճառընտիր (Ձեռ. 1352)

գ. Ճառք Յովհաննու Ոսկեբերանի (Ձեռ. 1362)

դ. Մխիթար Հերացի (Ձեռ. 1436):

Բագրատունի Փարիզ մեկնած էր յատկապէս 1254 թուի Ագաթանգեղոսի Ձեռագրին տարընթերցումները ստանալու համար, ինչ որ կատարած է, նշանակելով տպագիր օրինակի մը վրայ (Ձեռ. 2422. տե՛ս աստ էջ 9-10)։

Մեծ խանդավառութիւն կը ստեղծեն Հ. Արսէնի կատարած գիւտերը, որոնց լուրը երբ կը հասնի Հ. Եղիա Թոմաճանի, Բագրատունիի գրաբարի վարժապետին, կը գրէ ուրախութեամբ. «Յոյժ եւ յոյժ խնդացուցին զմեզ լուրք բանասիրականք, որ ի Հ. Արսենէ մերմէ եւ գիւտ նորոց մատենագրութեանց եւ մատենագրաց։ Բացաւ աւադիկ ասպարէզ նոր եւ զուարճալի առաջի Վ. Հ. Մկրտչի Աւգերեան, ճոխացուցանել զերկասիրեալն (իմա՛ Հայկազեանն) նորանոր բառիւք եւ ոճովք. որչափ խնդացուցանեն գտեալքն՝ այնչափ եւ աշխար ածեն ոչ գտեալքն, եւս առաւել կորուսեալքն» (11 Յունվ. 1825, Հռոմէն, սա Սուքիաս Աբբայ)։

Շուրջ վեց ամիս տեւող այս գրական առաքելութիւնը՝ բաւական սուղի կը կշռէ Միաբանութեան վրայ, որ տնտեսապէս փայլուն շրջանի մը մէջ չէր գտնուեր։ Սուքիաս Աբբայ կը գրէ. «Բազմահարուստ դարձ Հ. Արսենիոսի ի Փարիզէ (... ), թէ ախորժիք ծանօթանալ եւ ծախուցն ի նմանէ արարելոց վասն այնր ճանապարհի, ահա եղեն ընդ ամէնն 1500 ֆռանք, զոր գին մարթիմք համարել Ոսկեբերանին ընտրական ճառից, կամ թէ նոր սրբագրութեան Ագաթանգեղոս մատենին, յորոյ յառաջաբանին մատամբ ցուցանի մատենագրին հռովմայեցի լինել ե՛ւ ուսմամբ ե՛ւ ազգաց» (27 Մարտ 1825, առ Հ. Եղիա Թոմաճան, Հռոմ):

Յաջորդ տարիներուն Հ. Արսէն Բագրատունի 1857ին Պոլիսէն Վենետիկ ղրկած է՝

զ. Շարակնոց (Ձեռ. 943)

է. Ղազար Փարպեցի (Ձեռ. 1088)

ը. Գիրք Պիտոյից (Ձեռ. 885)։

Հ. ԱՆԱՆԻԱ ՃԷԼԱԼԵԱՆ (1790-1867)

 

1829ին Հ. Անանիա Ճէլալեան կը գտնենք Իտալիոյ Ֆիրենցէ քաղաքը, ուրկէ կը գրէ Սուքիաս Աբբահօր. «Յետ աւուրց ինչ հասանելոյ իմ ի քաղաքս, այն ինչ կամեցեալ ճանապարհ առնել, տեսեալ ի Լաւրենտեան գրատանս զբնագիր թարգմանութեան կոնդակի Եւգենիոսի չորրորդի, ի դեսպանացն հայոց առաքելոց ի ժողովն ի կաթուղիկոսէն, - զոր քանզի չունէաք ի վանս, - ետու աղերսագիր մեծի դքսին, կարծելով յետ աւուրց ինչ ընդունել հրաման գաղափարելոյ. եւ զի ձգեցաւ աւուրց յաւուրս, եւ ես զօր ամենայն մնայի պատասխանւոյն, զի ապա որիշ ինչ մարթացայց գրել առ Գերապատիւ Տէրդ։ Ի վախճան անցելոյ ամին ընկալեալ հրաման եւ սկսեալ գաղափարել, յաւարտն ի գալն եօթնեկի՝ ելանեմ ի ճանապարհ» (5 Յունուար 1829):

1830ին Հ. Անանիա Պոլիսէն կը ղրկուի Պրուսա՝ իբր հոգեւոր հովիւ։ Այս առիթով կը գրէ Պոլիսէն. «Թերեւս յաջողեսցի ինձ ի ճանապարհի խոտորել ի Նիկոմիդիա եւ անդէն հանդիպել տիրացու Յովհաննու (Կարապետեանի), յորդորել զնա ի գիւտ եւ ի հաւաքումն Ձեռագրաց վասն մեր։ Զի ի քաղաքիս խնդրեալ առ բազումս գտի եւ ոչինչ, քանզի ամենայն բնակիչք բիրտք եւ անուսք, յորս գրեթէ ոչ ոք տեղեակ եւ աշխարհիկ բարբառոյ մերոյ, թո՛ղ թէ ընդաբոյս ատելութիւն նոցա առ ուղղափառս՝ ոչ ներէ զքեզ մերձիլ առ նոսա» (10 Սեպտ. 1830, առ Սուքիաս Աբբայ) :

1835ի Յուլիս ամսուն Պոլիսէն Վենետիկ կը մեկնին խումբ մը աշակերտներ, որոնց հետ Հ. Անանիա կը ղրկէ 14 Ձեռագիր։ Ահա անոնց ցանկը.

ա. Ճաշոց մեծ (Ձեռ. 1522)

բ. Դատաստանագիրք

գ. Աւետարան (Ձեռ. 323)

դ. Աւետարան

ե. Շնորհալի, Մեկնութիւն Մատթէի (Ձեռ. 370)

զ. Գիրք ճակատամարտութեան (Ձեռ. 2545)

է. Պատմութիւն Աղեքսանդրի (Ձեռ. 1390)

ը. Մեկնութիւն Դանիէլի

թ. Ոսկեփորիկ (Ձեռ. 170)

ժ. Տաճկերէն ձեռագիր

ժա. Յայսմաւուրք

ժբ. Պատասխանի սուտ քաւարան հաստատողաց

ժգ. Մեկնութիւն Գործոց Առաքելոց (Ձեռ. 842)

ժդ. Շարակնոց։

Բացի Եւգենիոսի կոնդակի օրինակութենէն, Հ. Անանիա 1856ին ընդօրինակած է Ժողովածոյ մը (Ձեռ. 2791), իսկ 1866ին Պոլիսէն Վենետիկ ղրկած է Յովհաննէս Թլկուրանցիի տաղերը (Ձեռ. 946):

 

Հ. ԵՓՐԵՄ ՍԷԹԵԱՆ (1791-1838)

 

Սուքիաս Աբբայ իր հեռատես քաղաքականութեամբ՝ հետամուտ է նոր Ձեռագիրներու. տեղեկութիւններ կը քաղէ անոնց մասին, ծրագիրով աշխատելու եւ հաւաքելու համար զանոնք։ Պատմութեան համար կարեւոր ըլլալով իր 10 Յունուար 1826 թուակիր նամակը, գրուած Հ. Եփրեմ Սէթեանի, Պոլիս, հոս կ՚օրինակենք մեզ հետաքրքրող հատուածը. «Զհետ լեր առնուլ տեղեկութիւնս թէ յորո՞ւմ վայրի կամ յո՞ր խորշ աշխարհաց մերոց գտանի փոշոտեալ գրչագրաց յիշատակ։ Տեղեկացեալ է մեր աստ թէ ի քաղաքին Արծկէ, ի մէջ պարսպին, է փոքրիկ մատուռ մի փակեալ, ուր ի ներքս կան Աւետարան մի եւ ճառընտիր հին եւ երկաթագիր, զոր վաղ ժամանակաւ Սէլվեան Տէր Սահակին յաջողեալ է առնուլ եւ բերել այդր. այլ չունելով նորա բաւական դրամս ի պէտս ծախուց ճանապարհին՝ խափանի։

«Դարձեալ լսեմք թէ՝ ի Բաղէշ յեկեղեցւոջն Հինգ խորան կոչեցեալ կայ Ճառընտիր մի բոլորգիր ի վերայ մագաղաթի, յորում կան ասեն յոլովագոյն Ճառք Ոսկեբերանի, Մանդակունւոյ եւն. ։ Զայսցանէ դիւրին է քեզ տեղեկանալ այդր ի Սէլվեանէն կամ յայլմէ Բաղիշեցւոյ, եւ հնարս խորհել ի ձեռս բերելոյ դրամօք կամ զբուն մատեանսն եւ կամ զօրինակս կարեւորացն որ ի նոսա։

«Խորհուրդն մաղելոյ յաւուր միում զՀայաստան ի սակաւ ամս վնարեսցի՝ եթէ գիտիցէ յառաջագոյն որ գնալոց է թէ զի՞նչ աստ եւ զինչ անդ սփիւռ կայցէ ի մատենից։ Մարթ է եւ այդր կալով նաեւ ի վարձու ունել զոմանս ի գրագէտ տիրացուից, որպիսի գտաւ առ մեօք Պալատլուն (իմա՛ Գէորգ դպիրն), եւ առաքել ի զանազան կողմանս աշխարհիս մերոյ, զի օրինակեսցեն ինչ ինչ պիտանի ի վիթխարի ճառընտրաց, կամ գէթ զյիշատակարանաց վանորէից, զմատենից եւ զառաջնորդաց ոմանց զգերեզմանագրոց օրինակս բերցեն»։

Հ. Եփրեմ Սէթեան իր կարգին, տեղեկութիւններ կու տայ Ձեռագիրներու մասին, որոնք հետաքրքրական ըլլալով իրենց մանրամասնութիւններուն համար՝ կու տանք բովանդակութիւնը։ 25 Հոկտ. 1826ին կը գրէ Սոմալեան Աբբահօր. «Յառաջ ժամանակաւ, յաւուրս քարոզութեան Հ. Պօղոսին մերոյ Մէհէրեան, (1770 թուականներուն), զկողմամբ Տարօնոյ, Տէր Սահակ Սէլվեան հանդիպի ի Բաղէշ դարանի միոյ հնագիր մատենից մագաղաթեայց, յորում կուտեալ էին յառաջնմէ մատեանք անբաւութեամբ, որպէս թէ Աստուածաշունչ կամ սրբազան բանք գրեալք ի նոսին, զի մի՛ անկցին ի տգիտաց կամ յօտարաց ձեռս։ Ի պատմել զայն Տէր Սահակայ առ Հ. Պօղոս, սա յորդորէ զնա խնամ ունել տեղւոյն եւ թագնաբար կորզել անտի՝ որչափ ինչ մարթասցի։

«Յետ բազում դժուարութեանց յաջողէ նմա հանել անտի Յայսմաւուրք մի երկաթագիր, մեծադիր, իբրեւ կշռոյ հարիւր օխայից եւ ծածուկ տանի ի տուն իւր: Խորհուրդ կալեալ փոխադրել զայն ի Մուշ, ի տեղի ապահով, եւ զի անհնարին էր տանել գաղտուկ զծանր մատեանն, հնարէ քակել զայն, եւ սա սակաւ սակաւ առաքել անդր առ հաւատարիմս իւր։

«Մինչդեռ յառաջէր գործն, ըստ դիպաց ոմն յուղղափառաց գիտակ գործոյն, գժդմնեալ վասն իրաց ինչ ընդ Տէր Սահակ, մատնէ զնա վարդապետաց հայոց, որոց կալեալ զնա վարեն ի բանտ, յափշտակեն զմատեանն բովանդակ, ամփոփեալ ի տեղի իւր եւ տուգանեն զեղկելին։

«Յետ ժամանակաց ի վերայ անցանելոյ, այժմու Եփրեմ կաթողիկոս լուեալ զհամբաւ մատենին՝ խնդրէ ի վարդապետաց տեղւոյն զգիրսն։ Նոքա տան պատասխանի՝ տալ ընդ այնր գրաւ ծանրագին՝ միայն վասն վեց ամսոյ եւ յետոյ դարձուցանել ի տեղի իւր։ Ի չհաւանել նորա՝ եւ սոքա չհանեն ի դուրս զմատեանն։ Զայսոսիկ ստուգեցի ի բերանոյ Սէլվեան Յովհաննու վարդապետին»։

 

Պոլսոյ նոր Ձեռագիրներու գիւտը

1827ին, Հ. Եփրեմ կը գտնուի Պոլիս, ուր Հ. Կարապետ Եսայեանի հետ հետամուտ է նոր Ձեռագիրներու ստացումին։ Կատարուած գիւտերու լուրը թէեւ Հ. Կարապետ կը հասցնէ Վենետիկ, սակայն պատմութեան համար կարեւոր է նաեւ Հ. Եփրեմի գրիչը, ճանչնալու համար իր հոգին եւ պաշտամունքը՝ հանդէպ հայ գրչագրին։ Ան կը գրէ Սոմալեան Աբբահօր. «Գրեաց արդեօք եւ Վ. Հ. Կարապետ վասն հնախնդիր վաստակոց մերոց ի յոյզս գրչագիր մատենից, յորոց խնդառիթք են նոր Ճառք Սարկաւագ Վարդապետի ընտիր ոճով, կէսք վասն պատուոյ պատկերաց եւ կէսք վասն խնդրոց մարդեղութեան՝ պաշարեալ մտօք: Զանազան Ճառք Ոսկեբերանի, գաղափարեալք ի հին մատենէ, յորս են ինչ ինչ եւ նորագոյնք եւ հրաշաճառք (... ): Այլ գերագոյն է քան զամենայն գիւտ մատենին Եփրեմի, ի Մեկնութիւն Պօղոսեան թղթոց, գրեալ ի թուին ՆԽԸ, ընդ որում գոյր եւ քաղուած Ոսկեբերանի, որ գոյ առ մեզ։ Այս պատուական մատեան՝ Փէշտիմալճեանին է, զոր վերծանելոյ աղագաւ առեալ ի նմանէ ոմն յաշակերտաց նորա տիրացու ուղղափառ, իմացաք մեք զայն ըստ դիպաց իմն, եւ ըստ ներել աւուրց ժամադրութեանն՝ գաղափարեցաք զգիրսն՝ գողունի, զտիւ եւ զգիշեր աշխատելով։ Յօրինուած գրոյն յաւէտ պարզաբանութիւն է քան օրինաւոր մեկնութիւն, ցածուն ոճով եւ պարզ արուեստիւ, ընդլայնելով եւ դիւրիմաց գործելով զբանս Առաքելոյն: Ի կարգի գոյ եւ Մեկնութիւն Երրորդ թղթոյն Կորնթացւոց, ընդ նորա պակասեալ Փիլիմոնին (... )։ Առ այժմ գաղափարելով շատասցուք, թերեւս այլով պատեհաւ ստասցուք զգիրսն ողջոյն» (26 Փետր. 1827):

Յիշեալ Ձեռագիրը (Ձեռ. 953), մեր Մատենադարանին հնագոյն թուղթէ գրչագիրն է, ստացած ենք նոյն տարին՝ 1827ին։

Հ. Եփրեմ մանրամասն տեղեկութիւններ կու տայ Վենետիկի նորօծ վարդապետներէն՝ Հ. Եզեկիէլ Փիլոսեանի, 10 Օգոստ. 1827ին՝ գրելով. «Յաջողեաց մեզ ի Ձեռս բերել Մեկնութիւն իմն մարգարէութեան Եսայեայ (Ձեռ. 206), հին ի ձեւ երկաթագրոյ, գրեալ իբրեւ Ժ կամ ԺԱ դարու (... ): Զայս մատեան, որ ի սկզբէն եւ ի կատարածէն բրդգզեալ է, ի բաղդատել կամք այժմ, թերեւս ի դէպ ժամու յաջողեսցէ զնոյն իսկ մատեանն ստանալ, կամ թէ զմեր գրածն նոր եւ յստակ՝ փոխանակել ընդ փոշոտելոյն եւ ծխոտելոյն: Քանզի յայտարար է դարս մատենից Ոսկեբերանի, գտողն յիշատակեալ մատենիս Վ. Հ. Փիլիպպոս՝ հանճարամտեաց գտանել զնորուն Ոսկեբերանի Մեկնութիւն Գործոց զհամառօտութիւնն, զորոյ զյառաջաբանն եւ զվերջաբանն կարգեցից յառաջիկայիդ, ի լիուլի տեղեկութիւն ամենայն հանգամանաց մատենին։ Խորագիր. «Առ խնդրողն համառաւտի Տէր Յովհաննէս արքաեղբայր (... )»։ Յիշատակարան թարգմանչին. «Յամի ՅՇԱ արարածոց աշխարհի, եւ ի ՌՀԷ կենարարին մերոյ գալստեան (... )»։ Զնորուն զհետ երթիցէ Նարեկ մի պատուական (Ձեռ. 998), յիշատակարանաւ այսպիսի. «Գրեցաւ աստուածային մատեանս ի թուին Հայոց ՋՀԲ, ի յանապատիս որ ի նախնումն Վարդենիս առձայնելոյ, յետոյ մականուամբ Պապլզու վանք... »։ Սարգիս մեկնիչ (Ձեռ. 1202), պատառատուն եւ պակասաւոր, գրեալ ի ՋԿԱ, յինքնագիր երկնընթաց երկասէր ձեռինն Սարգսի յառաջին շարահիւսութենէն օրինակեալ»։

 

Խրիմի մէջ

Հ. Եփրեմի ծրագիրն է Խրիմէն անցնիլ Տփղիս, բայց մինչ այդ «միտ եդեալ աստանօր հին գրաւոր աւանդից, գտանեմ առ Մկրտիչ վարժապետ Եէկենեան մատեան մի մագաղաթեայ, գրուած իբրեւ հինգհարիւր ամաց, ի դիրս 8 մեծ, ունելով թուղթս երկերիւր. չգիտեմ զինչ անուն տաց նմա. «Ժողովածոյ գիրք» կամ «Ոսկեփորիկ», յորում կայ «Գիրք Հարցմանց Աթանասի», որ զկէսն գրաւէ գրոցն, եւ դարձեալ «Հարցմունք Լուսաւորչին ընդ Հրեշտակն վասն վիճակի Հոգւոց անջատելոց», ի թուղթս քսան։ Երկուքն եւս անհաւատարիմ թուեցան ինձ՝ վասն անալի հիւթոյ բանիցն, զի Աթանաս յիշէ զԵպիփան եւ զԹէոդոս, որ կրտսեր են քան զնա ժամանակաւ։ Խոստանայ վարժապետն ի յաջողել ճանապարհորդաց յիշատակ առնել զգիրսդ ի գրատուն մեր» (10 Ապրիլ 1829, առ Հ. Ռափայէլ Թրեանց, Վենետիկ)։ Հ. Եփրեմ կ՚ընդօրինակէ Աթանասի Գիրք հարցմանցը (Ձեռ. 2239) եւ Վենետիկ կը ղրկէ 1831ին։

 

Տփղիսի մէջ

1829ի Յունիսին Հ. Եփրեմ Խրիմէն կ՚անցնի Տփղիս, ուր հանդիպելով ազնուական Նիկողայոս Արղութեանի՝ Մատենադարանիս համար իբր պարգեւ կ՚ընդունի ինը ընտիր Ձեռագիրներ։ Տփղիսի մէջ, Գափուչիններու վանքը նստած, հին բոլորգիր Ձեռագրէ մը կ՚ընդօրինակէ «Պատմութիւն Աղեքսանդրի» (Ձեռ. 893), զանց ընելով Կեչառեցիի հատուածը։ Սրտի ցաւով կը գրէ Սուքիաս Աբբահօր. «Ի քաղաքիս Տփղիս չպակասեն հին մատեանք առ սոսկականս, այլ ոչ արծաթ բաւական կայ մեզ եւ ոչ գրոց յաճախութիւն՝ փոխանակելով կամ գնելով կորզել զայնս ի ձեռաց նոցա, զի ոմանք առ նախանձու՝ եւ ոչ տեսանել տան, թո՛ղ թէ ստանալ կամ գաղափարել» (16 Յուլիս 1829)։

Բոլոր դժուարութիւններով հանդերձ, այս շրջանիս Հ. Եփրեմ ստացած է, - գնելով կամ տպագրի փոխանակութեամբ, - երեք Ձեռագիր. Երկաթագիր թղթեայ Տօնապատճառ (Ձեռ. 5) մը՝ Տէր Դաւիթ Տէր Յոհանեան Շահինեանցէ, ԺԶ դարու Գանձարան մը (Ձեռ. 966)՝ Բասենցի Տէր Գասպարէ եւ ԺԵ դարու Վանական Վարդապետի Մեկնութիւն Յոբայ (Ձեռ. 1627), նուէր Տէր Գրիգոր Լօռու Մելիքեանց, ի Տփխիս։ Երեք Ձեռագիրները, ինչպէս նաեւ Նիկողայոս Արղութեանցի նուիրածները եւ ուրիշ Ձեռագիրներ՝ Ս. Ղազար կը հասնին 16 Հոկտ. 1831ին։

 

Հաղբատ - Սանահին վանքերուն մէջ

Տփղիսէն Կարին գացած ատեն, Հ. Եփրեմ կը հանդիպի հռչակաւոր վանքեր, միշտ նոր Ձեռագիրներու յոյսով։ Ահա նկարագրութիւնը իր ուղեւորութեան, - գրուած Կարինէն՝ 18 Սեպտ. 1829ին, - ճոխ եւ հետաքրքրական մանրամասնութիւններով. «Դէմ եդեալք ի հռչակաւոր մենաստանս ի Հաղբատ եւ ի Սանահին, որ երկու ժամօք հեռի են ի միմեանց, ընծայական թղթովք, մանաւանդ թէ հրամայողական պատգամօք Արղութեանց Քնէազին, պատիւ եւ մեծաբանս բազում էր մեզ. այլ յակնկալութենէս վրիպեցաք։

«Ի թագաւորաշէն Հաղբատ հինգ եւեթ աղտոտ չեչոտ միաբանք, չունին զինչ ուտիցեն, զի զեկամուտ նոցա բովանդակ գրաւէ առաջնորդն Թիֆլիզու. իսկ հին գիրք չկայ եւ ոչ մի, վասնզի վանահայր ոմն տեղւոյս՝ գետակուր կորուսանէ զբովանդակն, իբրեւ աւելորդ ծանրաբեռնութիւն։

«Ի Սանահին նստի երկրագործ Արքեպիսկոպոս ոմն՝ հանդերձ սակաւ սպասաւորօք: Ըստ բազմաց միաբերան վկայութեան՝ բազում գիրք կային աստ, հանեալք որպէս քսան ամօք յառաջ յայրէ ուստեք մօտակայ ապառաժիցն Ձորագետոյն, եւ պահէին ի քարաշէն հոյակապ գրատան, թո՛ղ զոր երբեմն գտեալ է հաղբատացւոց։ Այլ ահագին հեղեղ անձրեւաց եւ ուխից իջելոց ի վերամբարձ լեռնէն՝ ողողեալ լճացեալ ի բովանդակ մենաստանին զաւուրս բազումս՝ անհետ արար զայն ամենայն։

«Կոյտս են Աւետարանաց եւ Մաշտոցաց, ցուցին ինձ յանկեան ուրեք եկեղեցւոյն, յորս չորս գիրս եւեթ ընտրեալ կալայ, զի մի՛ ամենեւին ունայն ելից անտի (որոնցմէ մին Մաշտոց (Ձեռ. 178) եւ երկրորդը Գանձարան (Ձեռ. 1210). եւ զոր ինչ այլ կարեւորք կային՝ ա՛յլ վարդապետաց ի բաց տարեալ է։ Ետու յուզել զամենայն դարանս մենաստանին՝ յորս կարծեալ էր գտանել ինչ, յամենայնէ անյոյս ելաք։

«Յուսալի է գտանել դարձեալ ծերպս իմն՝ մատենից դարանս յանմատոյց խոխոմս Ձորագետոյն, այլ զի հնձոց աւուրք էին եւ չէր ոք պարապ միտ դնել այնպիսի աշխատութեան, այլում ժամանակի թողի դարձ առնել վերստին եւ յուզել զտեղիսն զայնոսիկ»։

Այս առիթով ըսենք որ Հ. Եփրեմ իր ուղեւորութիւններու ընթացքին գրի առած է մանրամասն կերպով տպաւորութիւնները եւ տեսածները (Ձեռ. 2761), ինչպէս նաեւ առանձին տետրակի մէջ հաւաքած է եկեղեցիներու (Ղփչաղու սուրբ վանացն, Մարմաշինու, Լօռու Կուրթան, Դսեղի, Իգահատի, Հոռոմայրի, Օձունի, Օձնավանի, Սանահինի, Օղուզի, Սաղուձորոյ, Հաղբատի) արձանագրութիւնները (Ձեռ. 110):

1831ին Հ. Եփրեմ Տփղիսէն կ՚անցնի Ախլձխա, հետը տանելով հաւաքած Ձեռագիրները, մեծ մասով Նիկողայոս Արղութեանէ ստացածները, եւ նոյն տարին կը ղրկէ Պոլիս, քովը պահելով «Աւետարան մի երկաթագիր ի պէտս Գագկայ արքայի գրեալ. յղեցից ի դէպ ժամուն», կը գրէ 28 Մարտ 1831ին, Հ. Մկրտիչ Աւգերեանի, Պոլիս, սրտի ցաւով աւելցնելով. «Թէ էր ի ձեռս իմ զօրութիւն արծաթոյ կամ պարգեւական գրոց՝ թերեւս աւելի ինչ որսայի»։ Նոյն տրտունջը կ՚ընէ Հ. Կարապետ Եսայեանի. «Թէ էր ինձ զօրութիւն արծաթոյ՝ որսայի բազում ինչ. քանզի տեսի ի Թիֆլիս թանձրագոյն մատեան մի՝ չասեմ թէ մատենադարան, յորում կային այսոքիկ. Աստուածաշունչ ողջ, յորում Յովհաննու Աւետարանն ունէր սկիզբն Նոր կտակարանէն եւ ապա այլ աւետարանք. Փիլոն, Դիոնեսէոս, Սեբերիանոս, Աստուածաբանի Տօնականք եւ Արձանականք եւ Առ որս, Բարսղի ճառք եւ Հարցողաց եւ Վեցօրէից, Եւագր, Պրոկղ։ Սակայն իմոյ ձեռին դատարկութիւն եւ սեւագլխոց ոմանց չարակնութիւն՝ չթողին ինձ մերձենալ ի մատեանն եւ ոչ ի գաղափարել անգամ, թող թէ ստանալ, թէպէտեւ սիրտ իմ ճենճերեցաւ» (26 Ապրիլ 1831)։

Մլքէ թագուհիի Աւետարանը Հ. Եփրեմ Սէթեան ստացած էր պարգեւ Մխիթարեան Մատենադարանին՝ Տէր Ստեփան Նէփիսեանէ, Տփղիսի մէջ, եւ հակառակ որ ուրիշ շատ մը ընտիր Ձեռագիրներ ղրկած էր Պոլիս, հասցնելու համար Վենետիկ, մօտը պահած էր Մլքէ թագուհիի Աւետարանը, եւ միայն 1832ին կը ղրկէ Պոլիս։ Հոն էր Հ. Մկրտիչ Աւգերեան, որ կը պատրաստուէր մեկնիլ Վենետիկ՝ տասը պատանիներով, որոնց մէջ էր փոքրիկ Քերովբէն, ապագայ Հ. Ղեւոնդ Ալիշանը։ Հ. Մկրտիչ անձամբ է որ կը տանի հետը Մլքէի Աւետարանը (Ձեռ. 1144). Վենետիկ կը հասնին 5 Յուլիս 1832ին։

Մինչ այս Հ. Եփրեմ 1833ին Վենետիկ կը ղրկէ ԺԴ-ԺԵ դարու Ճառընտիր մը (Ձեռ. 456), որ ստացած է 30 Ապրիլ 1832ին, փոխանակելով փոքրադիր տպագիր Նարեկի մը հետ։

1834ին կը ղրկէ ԺԲ-ԺԳ դարու «Գիրք մի փոքրիկ Ոսկեփորիկ (Ձեռ. 752) կամ Աղօթագիրք, յորում ճառ Անանիա վրդ. ի Յաղագս զղջման եւ Գրիգորի Պահլաւունւոյ ոտանաւոր Ողբ Երուսաղէմի, պիտանի լիցի, զի մէն մի օրինակս ունիմք զդոցունց ի գրատան վանացս» (3 Մայիս 1834, առ Հ. Գէորգ Հիւրմիւզ, Պոլիս)։

 

Կարապետ Արքեպս. Բագրատունիի հետ

Հ. Եփրեմ Սէթեան երկար տարիներ հետամուտ եղած է գոնէ տեսնելու Կարինի Առաջնորդ Կարապետ Արքեպս. Բագրատունիի (1779-1856) Ձեռագիրները, եւ միշտ արգելքի հանդիպած։ Տարիներ համբերելէ ետք՝ վերջապէս Հ. Եփրեմի դիմաց կը բացուի դուռը, - փոխան ծառայութեան մը որ կ՚ընէ անոր, - եւ կը սկսի ընդօրինակել Ս. Ղազարի Գրատան համար հարկաւորը։ 28 Մայիս 1835 թուակիր նամակով՝ Հ. Ռափայէլ Թրեանցի (Վենետիկ) կը պատմէ՝ թէ ի՛նչ կերպով յաջողած է իրագործել տարիներու երազը եւ թէ ի՛նչ է անոնց բովանդակութիւնը։

Այս նամակը, գրուած Ախլձխայէն, կ՚ըսէ. «Են նորա իբրու քառասուն մատեանք Ձեռագիր, ընտրական, զի զանպիտանսն թողու ի Կարին, հաւաքեալ ի Սուրբ Կարապետէ եւ Ամրտօլու վանացն Բաղիշոյ եւ յայլոց երեւելի վանորէից, ի շրջելն նորա երբեմն զկողմամբք զայնոքիւք։ Ցայսօր որչափ գաղափարեցան ճառք կամ զանազան գրութիւնք որ մեզն պակասէր, կամ զոր ա՛րդ ի գաղափարել կամք՝ տեսանէք ի ցուցակիս որ ի նամակիս եւ այլք հետ զհետէ։

«Աստ գրեցից վասն ողջ նոր գրենոյն, կամ թէ ասել նորագիւտ գործոց (Ձեռ. 739).

«ա. Խոսրովու Պատարագի մեկնութիւն (եւ կու տայ բովանդակութիւնը): Զկնի գայ եւ երջանիկ Նարեկացւոյն Յիշատակարան, ըստ ոճոյ Երգոց երգոյն... ։ Մեր օրինակն գրեալ է ի թուին ՉՁԷ:

«բ. Մեկնութիւն Ղուկասու, հաւաքածոյ շղթայ (... ), հաւաքեալ է ի թուին ՈԼԳ։

«գ. Ղեւոնդայ մեծի վարդապետի Հայոց վասն երեւելոյ Մահմետի, ամբողջ, զի զոր մեք ունիմք՝ այդ թերի է (եւ կու տայ բովանդակութիւնը) :

«դ. Վրաց Պատմութիւն, թուի անդստին ի վրաց թարգմանեալ (եւ կու տայ երկար ցանկը բովանդակութեան):

«Ունիմ յիշատակել եւ զայն, զի ի հին ընտիր ճառընտրի ուրեք Ճառն Մամբրէի ի Յարութիւնն Ղազարու՝ վերագրի յանուն Եղիշէի։ Թերեւս անաչառ խուզարկուք պատճառ առնուցուն ստուգել զայդ, նկատեալ տարանջատութիւն ոճոյ ընդ Ճառն Ղազարու եւ ընդ Գալստեանն յԵրուսաղէմ, եւ ընդ հակառակն՝ նմանութիւն գրչին յաւէտ ընդ Դատաւորաց մեկնութիւնն։

«Ունիմ եւ զԻմաստասիրին Ընդդէմ երեւութականացն. եթէ է՛ր առ իս տպագրեալն՝ բաղդատէի ընդ նմին։

«Բաղդատեցի մանրախուզիւ եւ զԽորենացին։

«Ժամ առնուցուս գրել ինձ վասն Պատմութեանն Ուռպէլեանց, զորոյ գիտեմք զի չունիմք զՁեռագիր օրինակն, այլ զտպագրեալն ի Մատրաս։ Է՛ աստ առ Պապալըխին իմոյ, այսինքն առ Առաջնորդին Հայոց (Կարապետ եպ. ի), օրինակ մի այդր գրոց նօտրգիր մաքուր, պակասաւոր ի վերջէ։ Եթէ պէտք ինչ իցեն՝ զքաջութիւն քո յաւելից ի գրիչ իմ օրինակել եւ զայն»։

12 Նոյեմբ. 1835ին դարձեալ կը գրէ Հ. Ռափայէլի, տալով ընդօրինակածներուն մասին մանրամասն տեղեկութիւն, եւ նամակը կը փակէ՝ ըսելով. «Սուղ է ինձ ժամանակս ի տուընջեան գաղափարել ի կարճօրեայ եղանակիս յերեսաց զանազան զբաղանաց, գիշերն ինձ ցերեկ փոխեցաւ։ Վա՜յ իմ աչերուն. իցի՜ւ ես հարիւրակնեայ լինէի»։

Ձեռագիրներու ընդօրինակութիւնը աւարտելուն, Հ. Եփրեմ ծրագիր ունի իրագործելու միւս երազը, որ կրկին անգամ կը ներկայացնէ Սուքիաս Աբբային. «Պատրաստիմ ելանել շրջան առնուլ ընդ Էջմիածին եւ ընդ Սիւնիս, ի խնդիր հնութեանց։ Ցայժմ գրեցաւ ՃՀ տապաղա, զանազան նորագիւտ գրուածոց։ Կատարեալ զնոսին՝ խելամուտ լիցուք եւ զոր ինչ յաջոդեսցեն կամք Բարձրելոյն ի վերայ քաղաքիս եւ զոր ինչ հրամայեսցէ ակնարկութիւն Հոգեւոր Տեառնդ» (Ախլձխայէն, 17 Յուլիս, 1835)։

 

Ընդօրինակութիւններ

Տայքի մէջ կատարած ընդօրինակութիւններու հատորները Հ. Եփրեմ Վենետիկ կը հասցնէ Պոլսոյ ճամբով՝ 1836ին, ստեղծելով անչափ խանդավառութիւն Ս. Ղազարի մէջ, ուրկէ Սուքիաս Աբբայ լուրը կը հասցնէ Հռոմ, Հ. Եդուարդ Հիւրմիւզեանի՝ գրելով. «Այս Սէթեան հաւաքմունք, մակագրեալ «Հունձք Տայոց Աշխարհի», բովանդակին յերկուս հատորս միածալս (Ձեռ. 740, 741), յորս նոր եւ պիտանի են... » եւ կու տայ մանրամասն տեղեկութիւն անոնց բովանդակութեան (16 Օգոս. 1836)։ Իսկ 26 Օգոստոսին՝ կը գրէ Հ. Եփրեմին. «Կեցցե՛ս, կեցցե՛ս դու, որ այսպիսի պատուական եւ անգիւտ տոհմականօք ի հնձոց կողմանցդ հեռաւորաց ջանահնար լինիս փարթամացուցանել զմեր շտեմարան գրաւոր գանձուց, ուր ցայսօր պակասէին լիակատար Պատմութիւն Ղեւոնդեայ երիցու, զոր ծայր ի ծայր ընթերցաք ես եւ Հ. Մկրտիչ Աթոռակալն մեծաւ ախորժանօք: Նոյնպէս եւ Վրաց Պատմութիւն, զորոյ եւ թարգմանութիւնն առ եւրոպացիսն գտաք յիւրեանց բարբառ, ի վրացի բնագրէն թերեւս նորոգ արարեալ։ Լրացան եւ թերատք Աթանասեան ճառից երկոցունց, որ ի մերում հնագիր օրինակին եւ թիւ նոցա միովն նորագունիւ որ յաղագս Հոգւոյն սրբոյ: Նոր էր դարձեալ մեզ Մխիթարայ Այրիվանեցւոյն Ժամանակագրութիւն, ուր ցանկ անուանց ազգային Պատմագրացն կամ յաղագս ծանուցելոց յոյժ պիտանի, սակս յիշատակեալ լինելոյ անդէն անուանց Պատմագրաց ոմանց՝ որք ցայսօր անծանօք էին մեզ։ Իցէ՞ թէ հին թարգմանութիւն Յովսեպոսին ի ձեռս բերէաք: Իսկ յԵրինոսին մատենէն վկայութիւն առնու Լեհացին յիւրում Բառարանին»:

Նոյն նամակով Սուքիաս Աբբայ ցաւ կը յայտնէ որ Ս. Ղազարի միաբանները չեն կարող հրատարակել նաեւ Հայ Պատմագիրներ՝ զանազան պատճառներով. «Այլ աւա՜ղ, զի ոչ կարեմք զյոլովս ի Պատմագրաց մերոց ի լոյս ընծայել ի հասարակաց վայելս, սակս պէսպէս կա՛մ քաղաքական եւ կամ եկեղեցական նկատմանց. եւ չիցէ՞ արդեօք կարելի Տփխիսացւոցդ, որ ազատ են ամենայնիւ յորդորամիտս լինել ի տպագրութիւն այնպիսեացն ընկերութիւնս ինչ սահմանելոյ ըստ տարազու կողմանցս. ես իսկ առաջին լինէի ի գնել անտի քսան կամ երեսուն օրինակս, եթէ չափաւոր ինչ գինս հատանէին, եւ վասն միոյ տպագրութեանն հանգամանք մօտ մերոցն հանդիպէին, վանանդեցւոց տառիւքն, զոր նորոգ են ստացեալ» (26 Օգոստոս 1836) :

 

Դժուարութիւններ

Բայց թէ ինչ դժուարութիւններով է որ Հ. Եփրեմ կը յաջողի ստանալ Ձեռագիրներ եւ կամ զանոնք ընդօրինակել, ահա իր իսկ խօսքերը՝ ուղղուած Հ. Մկրտիչ Աւգերեանի. «(Տեսի) առ ումեմն Բժշկարան մագաղաթեայ յերիս մասունս բաժանեալ (... ), ստացողն է Հեթում իշխան տէր Կորիկոսոյ, եւ մատեանն թարգմանեալ յարաբացւոց, յաւուրս Գագկայ արքայի, գտեալ ի փլատակս Մշոյ. գին խնդրէր երկոտասան դալեռ։ Թողի աւանդ զուգադիպութեան ժամանակին, թերեւս գրովք փոխանակեցից, երբ ունիցիմ։ Այսպէս եւ այլ բազումք, ի տեղիս տեղիս դարանեալք. որսորդ եւ երկայնամիտ հնարամտութեան պէտք են, յոր եթէ անդադար լինին հնախնդիր վարդապետքն մեր սահմանեալք վասն Հայաստանեայց առաքելութեան՝ ի դուրս պեղեն հարստութիւն բազում։ Իմ դոյզն սկզբնաւորութիւնն ճանապարհ հորդեսցէ յետոյ եկելոցն ի մեծամեծ յաջողուածս»։ Ապա կը շարունակէ պատմել թէ ինչ նոր բան ընդօրինակած է իր այդ առանձնութեան եւ նեղ օրերուն. «Առ այժմ, ըստ ներելոյ անձուկ ժամանակիս՝ յերրորդ շեղջ «Հնձոց Տայոց Աշխարհիս» յաւելի գաղափարել զՊատմ. Ուռպելեանց զտպագրեալն ի Մատրաս, նոյնպէս թերի. Յովհան Ոսկեբերան... », ու կու տայ ցանկը ընդօրինակած բնագիրներուն։ Նամակը գրուած է 10 Հոկտ. 1836ին, «Ի Նոր Ախլձխա, ի նոր վանատան Ս. Ղազարոս»:

Հ. Եփրեմի ցաւը՝ իր մինակ ըլլալն է. եթէ չունենար հովուական պաշտօնը՝ գուցէ դիւրին ըլլար եւ հաճելի՝ նուիրուիլ միայն Ձեռագիրներու աշխարհին, ուր կը տեսնէր ընդարձակ ասպարէզ գործի. «Իցեն հոլովագոյն կարեւոր գանձք թագուցեալք ընդ փլատակօք Հայաստան աշխարհիս. իսկ մի եւեթ ձեռն անօգնական՝ ի՛մ իմիք բաւական իցէ։ Տեսի ուրեք առ ումեմն գիրս իմն զՍարկաւագ Վարդապետի Խորհուրդ մարդեղութեան. ընդ նմին եւ այլ գիրս Խոսրովկայ ուրումն նորալուր մատենագրի, յոճ ընտիր։ Չէ ինչ դժուարին եւ գաղափարելն՝ եթէ ժամ առից։ Թէ բովանդակ զհետ սոցուն կրթիցիմ, չբաւելով պարապել ի գործ ժողովրդեան, խլեն տանին մախացողք, ուր արդէն դարանակալք են եւ եօթնամեայ աշխատութիւնս իմ հողմոյ հոսեսցի: Եւ թէ ամենայն ջանիւք, որպէս եսն կամիմ, պարապեցայց ժողովրդեան, զհնախնդրութեամբն պարտ է զանց առնել ի սպառ» (12 Հոկտ. 1836, առ Սուքիաս Աբբայ)։

1836ին Հ. Եփրեմ գրած էր Սուքիաս Աբբահօր թէ տեսած է մագաղաթեայ Բժշկարան մը։ Յաջորդ տարուան 17 Փետրուարին՝ Աբբահայրը կը պատասխանէ. «Ի գրչագրացդ զորս տեսեալ ասես այդր, Սարկաւագ վարդապետինն որպէս եւ Խոսրովկայն, գտանին առ մեզ, այլ Բժշկարանդ յիշատակեալ ի գրիդ, գանձ է ցանկալի եւ անգիւտ, վասն որոյ եւ առանց ինչ խղճելոյ ընդ գինն, մարթիս ստանալ զայն՝ թէ չէ քո ստացեալ»։

Հ. Եփրեմ Սէթեան Ախլձխա մինակ եղած շրջանին, կ՚ընդունի Հ. Ներսէս Սարգիսեանի նամակը, որու կը պատասխանէ 26 Մայիս 1837ին. «Յանձն առնէք ինձ գաղափարել ի հնագիր Ճառընտրաց երկուց զճառս, զորոց զցուցակն յղէք: Բարեպատեհ առիթ ոչ յերկար մնայ ի ձեռին եւ շուտ սաղապի։ Խնդամտութեամբ ձեռն ի գործ արկանէի, ոչ կասելով բնաւ, թէպէտ ա՛յլ աշխատութիւնք ուսուցչականք առաջի կայցեն ինձ. այլ Կարապետ Արքեպիսկոպոս Կարնեցւոյ անցեալ առաջնորդութեան պատուով ի Տփղիս եւ զգիրսն ընդ իւր տարեալ, խուսափեաց յինէն գեղեցիկ յաջողուածն։

«Ո՛չ մոռացայց ի բերել զուգադիպութեան Ժամանակին կատարել զխնդրելիդ՝ եթէ երբեք հանդիպիցիմ ի Տփղիս, կամ թէ յայլոց մատենից մարթացայց գտանել։ Այսպէս գիտասցես եւ վասն այլոց վաղնջական գրոց, որոց կա՛մ զանուանս եւեթ լուեալ է մեր, կամ ընտիր օրինակք մեզ պակասեն։ Խորհուրդ բազումք առաջի կան ինձ եւ սիրտ մարդոյ յանբաւս ձկտի, սակայն եւ միայնութիւն յամենայնէն ի բաց վերջանայ՝ չկարացեալ, կամ ոչ դիպողագոյն դատելով զամենայնն համայնգամայն վճարել։ Երկայնամիտ համբերութիւն եւ անքուն հետապնդութիւն մեզմով ձեռնհաս լինիցին իրաց յոլովից։

«Վասն ցանկի գրոցն որ յԷջմիածին՝ մի՛ ինչ հոգայք, զի ունիմ առ իս զընդարձակագոյն ցուցակն այբբենական, դե՛ռ եւս որսացեալ ի ձեռն բարեկամաց, յորմէ եւ մեզ մասնաւորի բազում ինչ՝ երբ Տէր յաջողեսցէ»։

1838ին, Հ. Եփրեմ նկատի առնելով Սուքիաս Աբբահօր բուռն փափաքը, ունենալու մագաղաթեայ ՉԽԳ թուականի Բժշկարանը, (Ձեռ. 1281) կարելին կ՚ընէ, կը ստանայ արծաթի զօրութեամբ եւ նոյն այս տարին Պոլսոյ ճամբով կը հասցնէ Վենետիկ, միասին դնելով իր ընդօրինակութիւններու երրորդ հատորը (Ձեռ. 738)։ Զոյգ Ձեռագիրները վանք հասնելուն՝ Աբբահայրը անչափ կ՚ուրախանայ եւ իր նամակներուն մէջ միաբաններուն կ՚աւետէ այս մեծ յաջողութիւնը։

Սուքիաս Աբբահօր փափաքին վրայ՝ Հ. Եփրեմ Ախլձխայի մէջ հովուական գործը կը յանձնէ Հ. Սիմոն Ճուլարտեանի եւ կը պատրաստուի մեկնելու Էջմիածին՝ Ձեռագիրներ ընդօրինակելու, բայց անակնկալ հիւանդութիւն մը՝ քանի մը օրուան մէջ վերջ կը դնէ իր արդիւնաշատ կեանքին՝ 3 Մայիս 1838ին։ Աբբահայրը կը գրէ. «Ոչ անթաց աչօք ընթերցաք յաղագս առ Աստուած փոխման սիրելոյ որդւոյ մերոյ Հ. Եփրեմայ, լի արդեամբք հոգեւորի եւ գրաւոր վաստակոց, զորոց զվարձս արդ յերկինս փառօք վայելէ եւ յիշատակն այնոցիկ դարուց ի դարս անմահ կացցեն մնասցեն յեղբայրութեանս եւ յաշխարհի, մանաւանդ ուր հանգեաւն արդ առ նոսին, որք զքրտնաջան վաստակս նորին վայելեցին» (3 Օգոստ. 1838, առ Հ. Սիմոն Ճուլարտեան, Ախլձխա)։

Հ. ՏԻՄՈԹԷՈՍ ԲԷՔՄԷՔԵԱՆ (1792-1836)

 

Հ. Տիմոթէոս երկար տարիներ պաշտօնավարած է Պոլսոյ մէջ։ 1833ին Պոլիսէն Վենետիկ գալուն աշակերտներու խումբի մը հետ, Ս. Ղազարի Մատենադարանին կը բերէ հինգ Ձեռագիր, հաւանաբար գնուած Մխիթարեան միաբաններէ։

ա. Յայսմաւուրք (Ձեռ. 189)

բ. Գրիգոր Նիւսացի (Ձեռ. 651)

գ. Համամ (Ձեռ. 611)

դ. Յովհաննէս Կլիմաքոս (Ձեռ. 892)

ե. Յակոբ Մծբնայ, Զգօն (Ձեռ. 1357)

Իրն է նաեւ Գրիգոր Արշարունիի մէկ ընդօրինակութիւնը (Ձեռ. 2783)։

Հ. ԳԷՈՐԳ ՀԻՒՐՄԻՒԶԵԱՆ (1797-1876)

 

1831-1846 տարիներուն Հ. Գէորգ, ապագայ Աբբահայրը Միաբանութեան, կը գտնուի Պոլիս, հովուական պաշտօնով։ Իբր ճշմարիտ Մխիթարեան, հովուականին հետ գիտէ հաշտեցնել գրական վաստակը։ 1835ին կը տեսնէ Գրիգոր Աղա Գըլճեանի մօտ յարգի Տաղարան մը, 1348 թուի, եւ օրինակելով՝ կը ղրկէ Ս. Ղազար (Ձեռ. 1288)։ 1879ին Տաղարանին բնագիրը կը մտնէ Մատենադարան (Ձեռ. 2070)։

1839ին, երբ Պոլիսէն Վենետիկ կը մեկնին Մուրատեան վարժարանի համար 12 աշակերտներ, որոնց մէջ նաեւ ապագայ Հ. Օգոստինոս Գույումճեան, Հ. Գէորգ Վենետիկ կը ղրկէ «Ճաշոց (Ձեռ. 650) գրչագիր, զոր ընդ տպագիր գրոց փոխանակեցաք, յորմէ մարթ իցէ ուղղագրել զճառն Հոգեգալստեան՝ զասացեալն ի Լամբրոնացւոյն» (26 Յունիս 1839, առ Սուքիաս Աբբայ)։

Հ. Գէորգ Պոլսոյ մէջ հետամուտ է գաւառները այցելող բարեկամներու ձեռքով ստանալ նոր Ձեռագիրներ։ Ահա թէ ինչ կը գրէ իրեն Կարինէն՝ Տէր Տիմոթէոս քհյ. Մելքիսեդեան. «Քանի որ եկեր եմ նէ ծածուկ կերպով մը միշտ հին ու Ձեռագիր գրեանց ետեւէ կը պտըտիմ կոր, թէեւ ուզածիս պէս բանի ալ ձեռք չի ձգեցի նէ, երկու երեք կտոր բան գտայ, առի, մէկը որ Յովհան Ոսկեբերանէն ու Եփրեմէն Գործք առաքելոց մեկնութիւնն է, հին Ձեռագիր ու մագաղաթի վրայ գրուած, մէյ մըն ալ նօտր գրով օրինակած է բնագրէ մը Բարսղէ Կեսարացւոյ Վեցօրէիցը, որ տպեալին հետ շատ տարբերութիւն ունի. եւ մէյ մըն ալ մէկ Ձեռագիր պզտիկ տետրակ մը Երգոց Երգոյն մեկնութիւնը Մեծն Վարդանին, խառն ընդ Նիւսացւոյն, եւ մէկ ալ Ձեռագիր Հէքիմարան մը, կարծեմ թէ ոչինչ բան մըն է, թէպէտ ինքն ալ ոչինչ գնով մըն է, յուսալով որ թերեւս մէջէն օգտակար բանմ կելլայ տէյի»։ Յաջորդաբար կը շարունակէ թէ ասոնք կը ղրկէ Պոլիս, Յակոբ Աղայ Ղոնտախճեանի ձեռքով, եւ թէ առանձին նշած է անոնց գիները։ Կը պատմէ թէ ձեռքը կը հանդիպին նաեւ Ձեռագիրներ, բայց պատրաստ դրամ չունենալով՝ կը կասի, որովհետեւ չի կրնար դատաստան մը ընել թէ Ձեռագիր մը ի՛նչ կրնայ արժել. մանաւանդ որ ձեռքը անցած է հազար տարուան Յայսմաւուրք մը, 1500 ղռուշ արժողութեամբ, եւ առիթը կորսնցուցած ըլլալով՝ Հ. Գէորգին խորհուրդ կը հարցնէ թէ յաջորդաբար առիթը ներկայանալուն՝ ի՛նչ կերպով գործէ։ Նմանապէս հանդիպած է Կանոնագրքի մը, 450 ղռուշ արժողութեամբ, որու ուզած է վճարել 250 ղռուշ, եւ տէրը հաւան չգտնուելուն՝ զինքը կը զբաղցնէ եւ յոյս կը ներշնչէ թէ կրնայ գնել, մինչ այս Հ. Գէորգէն խորհուրդ կը հարցնէ թէ ի՞նչ կերպով գործէ։ Խօսք կ՚ընէ նաեւ 395 տարուան հնութիւն ունեցող Յայսմաւուրքի մը մասին, գրուած Էջմիածին, 360 ղռուշ արժողութեամբ։ Կ՚առաջարկէ որ իրեն ղրկուի գումար մը, որպէսզի անով գնէ ինչ որ կրնայ (11 Փետրուար 1840):

1840ի Նոյեմբեր 25ին Հ. Գէորգ կ՚իմացնէ Սոմալեան Աբբահօր թէ «ընդ Թաւուգճեան մանկանն, որ ի 20 ամսոյս ուղեւորեցաւ աստի շոգենաւով, ետու զգրչագիրսն եկեալ յԱխըլձխայէ, զորոց գրեալ է հարկաւ եւ այդր Վ. Հ. Սիմոն։ - Գտջիք ի թղթիս եւ զպակասորդ հատուած ճառին Եղիշայի որ ի սուրբ առաքեալսն, որպէս ցուցանիցէ ձեզ թուղթն»։ Իսկ ակնարկած թուղթը՝ հետեւեալն է.

«Առ Բազմահմուտ գիտնական Վերապատուելի, Հ. Գէորգ Վրդ. Հիւրմիւզեան, ի Ղալաթիա.

«Եղիշէի զԱռաքելոց զճառն զպակաս տպեալն ձեր ի Մատենագրութեան սուրբ վարդապետին՝ գտի ամբողջ յընտրելագոյն Ճառընտրի միում, մակագրեալ «Ճառ Եղիշայի ի սուրբ Առաքեալսն»։ Թէպէտեւ Ճառընտիրն չունէր յիշատակարան, զի բազում թուղթք անկեալ էին յառաջոյ եւ ի վերջոյ, միայն ի մէջն յՈսկեբերանի հանգստեան ճառին ստորեւ ի լուսանցն այս ինչ գրեալ էր. «Յամի ՉԻ, յայսմ աւուր, որ է չորեքշաբաթի, բարեպաշտ արքայն Հեթում փոխեցաւ առ Քրիստոս կրաւնաւորական վարուք, զոր հանգուսցէ Քրիստոս զհոգին, որս ընդ Մակարայ ճգնաւորի եւ ընդ այլ սրբոցն ամէն»: Զոր բաղդատեալ ընդ տպագրին տեսի ամենեւին համեմատ միմեանց, ուստի եւ զպակասորդն օրինակեալ զգուշութեամբ յար եւ նման օրինակին, պարտ յանձին վարկայ առաքել առ սրբութիւնդ. ընկա՛լ եւ ողջ լեր։

Սուրբ Խաչ Եկեղեցւոյ

ՅԻւսկիւտար Յովհաննէս Քհյ. Փափազեան

ի 12 Նոյ. 1840»։

 

1842ին Հ. Գէորգ Պոլիսէն Վենետիկ կը ղրկէ Հ. Գաբրիէլ Այվազովսկիի ձեռքով՝ ԺԳ դարու Ճաշոց մը (Ձեռ. 1403), որու համար կը գրէ. «Յայսոսիկ աւուրս անկաւ աստ ի ձեռս իմ Ճաշոց մի բոլորգիր հին, գրեալ ի ՌԽ թուականութեան փրկչին եւ ՋՁ թուականութեանս Հայոց, ստացեալ յայլմէ, զոր վասն հնութեան փոխանակեցի գրովք իբրեւ 160 դահեկանաց» (30 Մարտ 1842, առ Սուքիաս Աբբայ)։

Նոյն այս տարին, 1842ին, Հ. Գէորգ Պոլիսէն կը հասցնէ հետաքրքրական լուրեր. «Աստ (ի Պոլիս) առ մեզ եհաս ի կողմանցն Պարսկաստանի Մեկնութիւն Տիտոսի թղթոյն, որպէս կարծեմ (զի ես չտեսի դեռ զգրչագիրսն), արարեալ յՈսկեբերանէ, զորմէ տեղեկագոյնս գրեսցէ Պատրիարգ Վրդն. մեր (Հ. Կարապետ Եսայեան)» (24 Օգոստ. 1842, առ Սուքիաս Աբբայ) :

Մեծ է արդարեւ տրուած լուրը, քանի նման Ձեռագրի գոյութիւն դերն անյայտ էր. Սուքիաս Աբբայ արդարացի կերպով կը պատասխանէ. «Հ. Ներսէս, որ զհոգ ունի զգրչագիր մատենից, որ եւ զոյգ ընդ մեզ ուրախ եղեւ յոյժ ընդ գիւտ այդր նորոյ գրչագրի ի Մեկն. Տիտոսի թղթոյն արարեալ յՈսկեբերանէ, որոյ եւ ոչ հատուածք ինչ գտանէին առ մեզ։ Այլ յումմէ՞ առաքեցաւ նա ի Պարսկաստանէ, չգրես ինչ, զոր կամէաք գիտել, զի է մեր անդ ծանօթ թղթակցութեամբ ի Ճուղա Տէր Ստեփան ոմն Յարութիւնեան, որ երբեմն յընծայ առաքեաց վանացս զերկաթագիր Աւետարան մի եւ կորեալ ի նաւաբեկութեան ընդ այլ գրչագրացն Պումպայի։ Մնամք արդ լսել զնոր գրչագրէդ զդատաստան Ազգապետ վարդապետիդ (իմա՛ Հ. Կարապետ Եսայեան)» (16 Սեպտ. 1842)։

Ակնկալուած մանրամասնութիւնները կու տայ Հ. Կարապետ Եսայեան՝ գրելով, «ընդ ամէնն երեսուն եւ չորք ճառք հանդերձ յորդորակօք, օրինակեալ է ի նորագիր օրինակէ ինչ ի թուին հայոց ՌՃԼԲ. ինքնագիր է օրինակեալս Տէրտէրեան կամ Արմաղանեանց Յոհաննէս Վրդ. ի Գաղատացւոյ, մեզ եւ մերոցն ծանօթ եղելոյ, եւ առ մեօք սակաւ ինչ ամօք քան զհալածումն միսսիօնառ կարգելոյ ի Պարսս։ Պատեհաւ ի յղելն զմատեանդ, յղեցից ի միասին եւ զողջունագիր նորա ուղղեալ առ իս։ Գրեցի ըստ կարի զարժանաւոր պատասխանի գոհացողական, զոյգ ընդ նուիրաց ինչ ի սենեկէն։ Կցկտուր գտեալքն առ մեզ ի ճառիցս կամ ի յորդորակացս բազում ուրեք թերեւս ուղղագրեն զսա եւ ստէպ եւս ուղղագրին ի սմանէ» (19 Հոկտ. 1842, առ Սուքիաս Աբբայ):

Հ. ԵԶԵԿԻԷԼ ՓԻԼՈՍԵԱՆ (1802-1829)

 

Երիտասարդ միաբան մը, որ առողջական պատճառներով, հազիւ ստացած քահանայական ձեռնադրութիւնը, կը ղրկուի ծննդավայրը՝ Խրիմ, կազդուրուելու նպատակով։ Եռանդուն եւ խանդավառ, ուզելով կարելին ընել ի նպաստ վանքի Մատենադարանին, ճամբորդութեան ընթացքին, Վիեննայի Մխիթարեան վանքը հասնելուն՝ կը գրէ Հ. Մկրտիչ Աւգերեանի. «Յոյժ ցանկայաք ի գիր հանել զորս միանգամ չգտանին առ մեզ, ի ճառից կամ ի խօսից նախնեաց. այլ չմարթէր այն ի սուղ ժամանակի. եթէ հաւաքեսցին նոր կարծեցեալքն՝ գրեաթէ հաւասարէ միում փարիզեան հատորոյն։ Եւ այնչափ որչափ ժամանակ յաւելաւ՝ ընթերցայ ինչ ինչ ի նոցանէ, եւ նոր ճառ կամ վկայութիւն թուեցաւ՝ օրինակեցի, որպէս եւ տեսանէք ի վախճան թղթոյս։ Զներբողեանն կամ զարձանական նոր ի Մեղիտէ Անտիոքայ հայրապետէ, յանուն Աստուածաբանի, թէպէտեւ գտանի առ մեզ, այլ զի փտեալ է անընթեռնլի եւ ծայրք թերթիցն ապականեալ՝ օրինակեցաք, յորմէ պակաս մի թուղթ միայն» (2 Յունիս 1828)։

Վիեննայէն կ՚անցնի Լէոպոլիս, ուր նախապէս այցելած էր Հ. Յովհաննէս Զօհրապեան եւ քաղած հարկաւորը։ Բայց որովհետեւ Հ. Յովհաննէս հանդիպած էր դժուարութեան եւ չէր տեսած բոլոր Ձեռագիրները, ահա Հ. Եզեկիէլ՝ կ՚ուզէ ամբողջացնել անոր թերին։ 21 Յունիս 1828ին կը գրէ. «Կացաք ի Լէմպէռկ աւուրս չորս, եւ իսկ եւ իսկ զհետ եղաք յուզել եւ քննել զձեռագիրսն. այլ նոքա առ երկիւղի կորուսանելոյ կամ հանելոյ ի ձեռաց՝ դանդաղէին ցուցանել։ Սակայն ի ձեռն տիրացու Տոմինիկոս Պարոնչի, որ ի բազում իրս ձեռնտու եղեւ մեզ, զանխլաբար յակն արկաք զգրանոցն. այլ ի պահարանին յորում դռնափակօք եւ նգօք զգուշանան՝ տեսաք զի սարդիոստայնք ստուարք անկանէին եւ ի փոշւոյն ոչ տեսանէին ընտիր եւ անգիւտ կարծեցեալ ի նոցանէ գրեանն (... )։ Պատմեցին եթէ յանցանելն Արիստակեայ Եպ. ի (Ազարեան) ընդ Լէմպէռկ, բարձեալ է զանխուլ օրինակ մը Աստուածաշունչ գրոց, որ միայն մնացեալ էր ի հին Ձեռագրաց: Յիշեն եւ զԶօհրապն, վասն այնորիկ ոչ դիւրաւ հաւանին ցուցանել որոց զգիրսն խնդրեն։ Գտաք միայն զԲառարան Ստեփանոսի Լեհացւոյ» (սա. Սուքիաս Աբբայ)։

Խրիմ հասնելուն, ոգեւորուած Հ. Մկրտիչի յանձնարարութիւններէն՝ գտնելու նոր Ձեռագիրներ, 20 Օգոս. 1828ին կը գրէ. «Ի Յայսմաւուրս ինչ ի միջին դարու գրեալ, որ կայ յեկեղեցւոջ ուղղափառաց Խարասուի, ընթերցուած դնի երրորդ թուղթն Կորնթացւոց, որպէս եւ գրեալն ի նոցանէ՝ յառաջին ուրբաթու, ի կիւրակէին, ի չորեքշաբաթին եւ յերրորդ ուրբաթու ԺԷ աւուրց բարեկենդանին։ Կամէի բաղդատել կամ ընդօրինակել, այլ ոչ գտաւ զանազանութիւն կարեւոր, զի ամենայնն երեւէին ի ծանօթութիւնս Աստուածաշունչ գրոց։ Եթէ յաջողեսցէ Տէր անցանել այլուր՝ յայնժամ ոգւով չափ զհետ լինիցիմ ե՛ւ Ձեռագրաց, ե՛ւ արձանագրաց եւ այլոց ինչ իրաց փափագելեաց, մանաւանդ եթէ ոք յեղբարց կամ ի Հարց ջանակից եւ օգնական կայցէ իմ. քանզի յոյժ անձկացեալ եմ պարապել այնպիսեաց վաստակոց, ի փառս եւ ի պատիւ Միաբանութեանս մերոյ ի պանդխտութեանս, եւ այնոքիւք սփոփիլ, զի բաց յայնմանէ ոչինչ այլ մխիթարութիւն գտանի ինձ արտաքոյ» (առ Հ. Մկրտիչ Աւգերեան):

Հ. Եզեկիէլի վաղահաս մահով՝ բարի կամքը կը մնայ փափաք, եւ գործնականին մէջ կը նպաստէ Հայկազեան Բառգիրքին ճոխութեան, իսկ մեր մատենադարանին թողած է երկու Ձեռագիր, օրինակուած Ս. Ղազարի մէջ.

 

ա. Գր. Աստուածաբան (Ձեռ. 1670)

բ. Գ. Աստուածաբան (Ձեռ. 2282)։

Հ. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՍՈՐՂՈՒՃԵԱՆ (1804-1874)

 

1827ին Հ. Յովհաննէս կը գտնենք Հռոմ, ուրկէ նամակով կը հարցնէ Սոմալեան Աբբահօր թէ արդեօք ունի՞նք Ս. Ղազարի մէջ Դիոնեսիոս Արիսպագացիի նամակը «Յաղագս մահուան սրբոց առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի» (Ձեռ. 2242), աւելցնելով թէ «ԶԿորիւնն բադդատեալ առաքեցի (Ձեռ. 163). առ այժմ զհետ եմ գաղափարել զՄեկնութիւնն Հաւատամքի, արարեալ ի Լամբրոնացւոյն» (14 Յուլիս), հաւանաբար Վատիկանի Մատենադարանէն։

Հ. Յովհաննէս Հռոմի մէջ ծանր հիւանդութիւն մը անցնելէ վերջ, 1829ին կը նուիրուի Վատիկանի հայերէն Ձեռագիրներու ցանկագրումին, ինչ որ «աւարտեցի ըստ ամենայն հանգամանաց, զոր ի մատուցանելն առ Մօնս. Մայն, ընկալաւ մեծաւ շնորհակալութեամբ, եւ որպէս թուի՝ կամի ի տիպ արձանացուցանել, յիշատակելով եւ զանուն Միաբանութեանս» (19 Նոյմբ. 1829, առ Հ. Իգ. Փափազեան, Վենետիկ)։

Հ. ՍԻՄՈՆ ՃՈՒԼԱՐՏԵԱՆ (1811-1884)

 

Հ. Եփրհմ Սէթեանի մահէն ետք՝ Հ. Սիմոնն է որ կը վարէ առաքելութիւնը Ախլձխայի, ուրկէ Պոլիս կը ղրկէ երկու ձեռագիր, որոնց մասին Հ. Գէորգ Հիւրմիւզ՝ Աբբահօր կը հաղորդէ լուրը. «Երկաւուրբք յառաջ ընկալայ թուղթ ի Հ. Սիմոնէ, հանդերձ երկու գրչագրօք, որոց մին Ժամագիրք է եւ միւսն Պատմութիւն Սոկրատայ, զորս յղեսցուք պատեհաւ ի վանս» (15 Յուլիս 1840)։

Իսկ 4 Սեպտ-ին Հ. Սիմոն Աբբահօր կը գրէ. «Գտի քանի մի գրչագիրս, մի Շնորհալւոյ Չափաբերականք, մի Սաղմոս մագաղաթեա(յ), մի Յայսմաւուր գրեալ ՌՄԻ հայոց եւ քանի մի անթիքա փողս Աղեքսանդրի Մակեդոնացւոյ, Հեթում Հայոց թագաւորին եւ այլ զանազան թագաւորաց։

«Կարապետ Արքեպս. ն է աստ, մեծ սէր ցուցանէ մեզ. խոստացաւ ինձ ի գնալն իւրում ի Տփխիս՝ տալ զԱշխարհագրութիւնն Խորենացւոյն առ ի օրինակել։ Յուսամ համբերութեամբ բազում ինչ ի ձեռս բերել»։

18 Սեպտ. 1840ին Հ. Սիմոն Ախլձխայէն կ՚իմացնէ Աբբահօր թէ «Ահա առաքեցի ընդ թղթաբերիս ի Պօլիս առ Վ. Հ. Գէորգն 1. Յայսմաւուրք, 1. Սաղմոս, 1. Շնորհալւոյ Չափաբերականք, 1. Ոտանաւոր գիրք Գրիգորիսի Եպս. ի, 1. անյայտ կոտորակ, ընդ ամենայն 6 գրչագիրս եւ մի տպեալ կարգադրութիւն հայոց եկեղեցեացն յԷջմիածնէ»։

Հ. Սիմոնի գրկած Ձեռագիրները Վենետիկ կը հասնին՝ 3 Յունուար 1841ին։ Աբբահայրը կը գրէ իր Օրագրութեան մէջ. «Թավուխճեան պատանին որ վասն Մուրատեան դպրոցին եհաս այսօր ողջամբ ի վանս։ Հասին ընդ նմա գրչագիրքն Հ. Սիմոնի ամբողջք, Որք են Յայսմաւուրք, Սաղմոսք, Չափաբերականք, Ողբք ի վերայ Երուսաղէմի Գրիգոր Տղայի եւն. »։

Եւ որովհետեւ պէտք ունէինք Խորենացիի Աշխարհագրութեան, 1841ի Սեպտեմբերին Աբբահայրը Հ. Սիմոնին կը յանձնարարէ գտնել կամ օրինակել տալ Էջմիածնէն՝ եւ փութով հասցնել վանք:

Հ. Սիմոն Տփղիսէն կը պատասխանէ Աբբահօր՝ 30 Յուլիս 1841ին, բայց չենք գտներ նամակը, որ Աբբահայրը ամփոփած է հետեւեալ կերպով. «Գտանէ քանի մի պատմական եւ ճառական ձեռագիրս. գոն եւ այլ ինչ գրչագիրք ոչ պիտանիք»։ 25 Հոկտ. ին Աբբահայրը կը պատասխանէ. «Ի գրչագիրս գտեալս քո այդր, պատմականքն պիտանի են մեզ, բայց ո՛չ Վարդան Վրդ. ի Մեկնութիւն Արարածոց, Ո՛չ Լամբրոնացւոյն ճառ Հրեշտակացն, եւ Ո՛չ Մեկնութիւն Գործոց յՈսկեբերանէ եւ յԵփրեմայ, զի ունիմք»։

Հ. Սիմոն Ճուլարտեան 22 Օգոստոս 1845ին կը գրէ Աբբահօր. «Այսօր բարեպատեհ առիթ գտեալ ուղարկեմ զգտեալ գրչագիրսն իմ ի Պօլիս, առ Վ. Հ. Գէորգ Վրդ., որ եւ հասուսցէ այդր։ Յայսմ ամի ի Ձեռն Վ. Հ. Ներսէս Վրդ. ին մերոյ ուղարկեալ գրչագիրքն իմ, չգիտեմ հասի՞ն այդր թէ ոչ։ Սոքա թէեւ թանկագնոյ եղեն ի վերայ իմ, այսինքն 5 կտորն 22 մանէթիւ, բայց զի՞նչ արարից, զի բացեալ են աչք բնակչաց տեղեացս, զի գան գնեն գաղղիացիք, անգղիացիք, առանց շատութիւն գնոյն հայելոյ։ Սոքա 5 կտոր են, մի Մեկնութիւն ԺԲ փոքր մարգարէից ի Լամբրոնացւոյն, բոլորգիր ընտիր. մի Մատթէոսի Վրդ. ի Մեկնութիւն Յովհաննու, մի Յովհաննու Կթղս-ի Պատմութիւն Հայոց օրինակեալ յընտիր օրինակէն Էջմիածնի. մի Մեկնութիւն Գործոց խմբագիր յԵփրեմէ եւ յՈսկեբերանէ, նոյն ընդ տպելոյն»։

Յաջորդ տարիներուն Հ. Սիմոն կը շարունակէ Ախլձխայէն հայթայթել Ձեռագիրներ Ս. Ղազարի Մատենադարանին, որոնց բովանդակ պատկերը հետեւեալն է.

ա. 1838ին՝ Սոկրատ (Ձեռ. 738)

բ. 1840ին՝ Բժշկարան (Ձեռ. 35)

գ. - Մեկնութիւն Գործոց (Ձեռ. 90)

դ. - Յայսմաւուրք (Ձեռ. 204)

ե. - Գէորգ, Մեկնութիւն Եսայեայ (Ձերն. 218)

զ. - Սաղմոսարան (Ձեռ. 235)

է. - Յիսուս Որդի (Ձեռ. 818)

ը. - Գանձարան (Ձեռ. 810)

թ. - Պատմութիւն Յովհաննու Ոսկեբերանի (Ձեռ. 1071)

ժ. - Մաշտոց (Ձեռ. 1086)

ժա. - Դատաստանագիրք (Ձեռ. 1449)

ժբ. - Ոսկեփորիկ (Ձեռ. 1537)

ժգ. 1844ին՝ Յովսեպոս (Ձեռ. 2259)

ժդ. 1846ին՝ Մեկնութիւն Գործոց (Ձեռ. 577)

ժե. - Խրատք (Ձեռ. 830

ժզ. - Լամբրոնացի Մեկնութիւն Մարգարէից (Ձեռ. 836)

ժէ. Լամբրոնացի Մեկնութիւն Մարգարէից (Ձեռ. 989)

ժը. - Լամբրոնացի Մեկնութիւն Մարգարէից (Ձեռ. 1369)

ժթ. - Յովհաննէս Կթղս. Պատմութիւն (Ձեռ. 2085)

ի. 1848ին՝ Ոսկեփորիկ (Ձեռ. 1491)

իա. 1877ին՝ Մաշտոց (Ձեռ. 1501)

իբ. 1879ին՝ Յիսուս Որդի (Ձեռ. 317)

իգ. - Գիրք առաքինութեանց (Ձեռ. 1486)

իդ. - Շնորհալի Մեկնութիւն Մատթէոսի (Ձեռ. 1498)։

Հ. ԵԴՈՒԱՐԴ ՀԻՒՐՄԻՒԶԵԱՆ (1838)

 

Գրիգոր ԺԶ Պապը Հռոմի մէջ փոխան Ս. Մարիամ Եգիպտացի Հայոց Հիւրանոցին՝ կը սահմանէ Ս. Վլասի եկեղեցին եւ Հիւրանոցը, իբր բնակութիւն նորօծ Գերպծ. Իգնատիոս Փափազեանի։ Հ. Եդուարդ Հիւրմիւզ կը կարգաւորէ տունը, ուր փոխադրուած էր նախկին հիւրանոցին գրադարանն ու դիւանը, որոնց մասին կը գրէ. «Զկարեւորագոյն մուրհակս եկամտից եւ իշխանութեանց եկեղեցատանն գտաք ընդ վերջին անպիտան տպագիրս լքեալ թողեալ. զՁեռագիր մատենից մասն մի յաւանդատան, զայլ մասն խառն ընդ անպիտան տպագիրս եւ զմիւս մասն ի շտեմարանս ցորենոյ, որպէս զվանից Հայաստանի» (21 Յուլիս 1838, առ Սուքիաս Աբբայ)։

Նոյն տարուան Դեկտեմբեր 1ին ահա անակնկալ լուր մը. «Ի կարգաւորել աստանօր (ի Ս. Վլաս) զՁեռագիրս եկեղեցատանն ցան եւ ցիր լքեալս աստ անդ, գտաք երկուս ի նոցանէ բոլորագիրս, Մաշտոց մի եւ միւս եւս իբր Ճաշոց, որ ունին զյիշատակարան գրեալ ի Վ. Հ. Մկրտչէ Աւգերեան Աթոռակալ Վրդ. է մերմէ՝ այսպէս. «Յիշատակ Ուխտիս Սրբոյն Ղազարու ի Վենետիկ, ի Պր. Մինասայ Տէր Պետրոսեան առ ի Տրապիզոնւոյ. 1809 – ՌՄԾԸ». այս յիշատակարան Մաշտոցին։ Իսկ միւսումն այսպէս. «Յիշատակ Ուխտիս Սրբոյն Ղազարու ի Վենետիկ, ի Ձեռն Պր. Մինասայ Տէր Պետրոսեան առ ի Տրապիզոնայ. 1809–ՌՄԾԸ, արդեամբք Հ. Թոմայ Վրդ. ին մերոյ Մաքսէդեան»։ Արդ խնդրեմք զայսմանէ տեղեկութիւն՝ թէ արդեօք յանցանել Վ. Հ. Աթոռակալ Վրդ. ի ընդ այսր, մոռացմա՞մբ մնացեալ իցեն աստ մատեանքս, կամ թէ ինքն թողեալ իցէ կամաւ զայնոսիկ առ ի թեթեւաբեռնութիւն, եւ կամ թէ այլ ինչ պատճառք մեզ անգիտելի։ Բայց մեք բարձաք զայնոսիկ յեկեղեցատանէ եւ ունիմք առ մեզ» (առ Սուքիաս Աբբայ)։

Աբբահայրը կը յստակէ խնդիրը՝ գրելով. «Զգրչագրացն հարցի ցԱթոռակալ Վրդ. ն, եւ ասաց թէ ինքն է թողեալ զայնս այդր եւ եդեալ առ (Տէր Գրիգոր) Պակինանդիին իբր ի պատանդի, զի առցէ ի նմանէ փոխանակ այնոցիկ զայլ գիրս պիտանիս վասն յօրինելոյ զսրբոց վարս, երբ եկեալ ի Պօլսոյ ընդ այդր անցանէր, կարծեմ յամին 1810» (28 Փետր. 1839)։

Նոյն այդ զոյգ Ձեռագիրները Հ. Եդուարդ Հիւրմիւզ Սքալերա ասպետին հետ Հռոմէն կը ղրկէ Վենետիկ, յանձնելու համար Աբբահօր (13 Յուլիս, Հ. Եդուարդ առ Սուքիաս Աբբայ)։

 

Հ. ՆԷՐՍԷՍ ՍԱՐԳԻՍԵԱՆ (1839)

 

1839 տարուան Յունուար 10ին, Հ. Ներսէս Սարգիսեան նոր պաշտօն կը ստանայ Գրապետութեան, ըլլալով պատասխանատու նաեւ Ձեռագիրներու։ Պաշտօնը ընդունելէն առաջ, 1 Յունուարին ունի նամակ մը Հ. Մինաս Բժշկեանի, Խրիմ, ու կը պատմէ թէ անցեալին ստացած է ի՛ր Ձեռքով Էջմիածնի Ձեռագիրներու ցանկը, ղրկուած 1818ին Գէորգ Ակնեցիի ձեռքով, եւ թէ համեմատած է մեր ունեցած գրչագիրներուն հետ եւ նշանակած բոլոր այն գիրքերը կամ գրութիւնները՝ որոնք կը պակսին Ս. Ղազարի Գրատան։ Նոյն ցանկին վրայ Հ. Ներսէս նշանակած է թէ ո՛ր ձեռագիրները մեզի համար ամենակարեւոր են՝ նոր հրատարակութիւններու համար, ո՛ր Ձեռագիրները նուազ կարեւոր եւ ո՛ր Ձեռագիրները նոր ըլլալով՝ անպէտ կրնան նկատուիլ։

Ձեռագիրներու ծարաւի Հ. Ներսէս կը գրէ. «Գրեալ էիք թէ զԱշխարհագրութիւն Խորենացւոյն եւ զԵղիշէի Արարածոց մեկնութիւնն յանձնեցի զի օրինակեսցեն. թեպէտեւ երկրորդին օրինակ չերեւի ի ցանկիս։ Ապաքէն ցանկալի էր աշխատութիւն նոցա, այլ չգիտեմ զիարդ վստահ լինել ի նոցա հաւատարմութիւն, եւ թէ հաւատարիմ եւս գտցին, սակայն մեզ ոչ երկուց կամ հնգից եւ տասանց, այլ խուռն մատենից պէտք են»։

Հ. Ներսէս գործնական լուծում մը կ՚առաջարկէ։ Նկատած որ Հ. Մինաս շատ ծանօթութիւններ ունի Էջմիածնի Նուիրակներուն հետ, եւ նկատած որ Մխիթարեան Միաբանութիւնը կ՚աշխատի հայ լեզուին օգուտին եւ պայծառութեան համար, կը թելադրէ որ Հ. Մինաս առաջարկէ անոնց՝ Էջմիածնէն խմբովին բնագիր Ձեռագիրները ղրկուին Ս. Ղազար, ուր հաւատարիմ ընդօրինակութենէ ետք՝ բնագիրները կրկին դարձնենք Էջմիածին։ Ճանապարհի ծախսը ամբողջապէս պիտի հոգար Միաբանութիւնը, փոխարէն տալով մեր տպագիրներէն՝ առատութեամբ, թէ՛ իբր երախտագիտութիւն եւ թէ փոխարէն մը ընելու համար։

Յուսով է Հ. Ներսէս որ այս առաջարկը իրականանայ Հ. Մինասին ձեռքով, եւ եթէ իրապէս իրագործուի, «գիտէք եւ դուք, - կը շարունակէ Հ. Ներսէս, - զի ի վերայ այնքանոյ ջանիցն որովք ճոխացուցեալ էք զհայ գրատունն մեր, յորում զյիշատակս ձեր տեսանեմ զօր ամենայն, անմահ յիշատակաց արձան կանգնէք ի Միաբանութեանս»։ Հ. Ներսէս կը սպասէ Հ. Մինասին թելադրանքին, որ եթէ հարկ ըլլայ՝ վանքիս գրապետը գրէ Էջմիածնի գրապետին, իրագործելու համար եղած առաջարկը։

Նոյն Հ. Ներսէս Սարգիսեան, իմացած ըլլալով Հ. Եփրեմ Սէթեանէ թէ Կարապետ Արքեպս. Բագրատունիի, Կարինի Առաջնորդին մօտ կը գտնուին Ձեռագիրներ, որոնցմէ մասամբ միայն կրցած էր օգտուիլ Հ. Եփրեմ, Հ. Ներսէս խորհուրդ կու տայ որ այդ Ձեռագիրներէն յատկապէս երկուքը, «հին մանր երկաթագիր Ճառընտիրք, մին մեծադիր երկիջեան անթուական, եւ միւսն գրեալ ի թուիս ՆԼ» օրինակուին մեզի համար այն հատուածները՝ որոնց ցանկը կը ներփակէ նամակին մէջ, աւելցնելով. «Երանի թէ զնոյն հնագիր մատեանսն առնուիք ի ձեռաց նորա՝ ձերով հնագոյն բարեկամութեամբ» (1 Յունուար 1839, առ Հ. Մինաս Բժշկեան, Խրիմ):

Հ. Մինաս 6 Յունիս 1839ին կը պատասխանէ թէ Էջմիածնի Նուիրակը առ այժմ ուղղուած է այլուր, եւ թէ ստացած է Ճառընտիր մը՝ ՉԴ թուականով, եւ կու տայ բովանդակութիւնը. «ա. Հարցմունք Աթանասի. Հարցմունք Լուսաւորչի ընդ Հրեշտակս... », աւելցնելով թէ պէտք ունի նորատիպ Նախնեաց Մատենագրութեան հատորներու՝ որպէսզի կարենայ փոխանակել Ձեռագիրներու հետ, «քանզի այժմ կարի նախանձաւորք են Հայք սակս գրչագրաց»։ Հ. Մինաս կ՚իմացնէ նաեւ թէ Հ. Նիկողոսի մօտ կը գտնուին Խորենացիի եւ Եղիշէի Պատմութիւնները, եւ թէ Կարապետ Արքեպս. ի մօտ գտնուած ձեռագիրներէն ընդօրինակելիք ցանկը, - որ Հ. Ներսէս ղրկած էր Հ. Մինասին, - անցուցած է Հ. Նիկողոսին, որպէսզի անձամբ հետաքրքրուի։

Հ. Մինաս 28 Դեկտ. ին կը գրէ Աբբահօր. «Յղեալ եմ ընդ Պօլիս քանի մի տպագրեալ գրեան հանդերձ թղթով իմով, յուսամ թէ ցարդ հասին առ ձեզ։ Ուր յայսմ միջոցի հասին առ իս քանի մի գրչագիր մատեանք, յորս են եւ կրկին Ճառք Եղիշէի զկնի Յարութեան։ Գրեցի եւ Էջմիածին առ Յովսէփ Եպս. Վեհապետեանց եւ առ Յովհաննէս Վրդ. Շահխաթունեանց, սակս գրչագիր մատենից, զորոց որոշակի գրեցից ապա առ Հ. Գաբրիէլ (Այվազովսկի) կամ առ Հ. Ներսէս (Սարգիսեան)»։

Հ. Ներսէս իմանալով Հ. Մինասէն թէ Հ. Նիկողոս Մովսէսեանի քովը կը գտնուին երկու Ձեռագիր, 26 Յուլիսին նամակ մը կը հասցնէ Հ. Նիկողոսին։ Նամակը Ախլձխա կը հասնի՝ Հ. Նիկողոսին մահէն ետք, եւ որով Հ. Սիմոն Ճուլարտեան կը պատասխանէ Հ. Մինասին թէ «Գրչագիրն Եղիշէի եւ Խորենացւոյն, գտեալ ի Վ. Հ. Նիկողայոսէն մերմէ, թողեալ է ի Կարմիրք. ընդ պատեհաւ տաց բերել եւ առաքեցից առ Ձեզ» (8 Նոյմբ., 1839)։

Հ. Ներսէս Սարգիսեան, գրապետ եւ պատասխանատու Ձեռագիրներու, հետամուտ է գտնելու նոր աղբիւրներ։ Հաւանաբար գրած ըլլալու է Հ. Եդուարդին, Հռոմ, որ կը պատասխանէ 23 Յունուար 1841ին՝ գրելով Աբբահօր. «Գտի վերջապէս զՓիքքօլօմինին, զորմէ գրէր երբեմն Վ. Հ. Ներսէսն, որ եւ ի Մեքսիկոյէ դառնայ այժմ ի Փլորենտիա, ուր են նորա գրչագիրք ինչ հայերէն, եւ խոստացաւ ինձ տալ բերել զայնոսիկ այսր, եթէ հաւատարիմ ոք գտցի, եւ է սա Vincenzo Piccolini աստեղաբաշխն եւ բնազնին, յիշեցեալ
ի գիրս»։

Հ. Ներսէս 10 Մարտ 1841 թուակիր նամակով կը բացատրէ Հ. Գէորգ Հիւրմիւզի (Պոլիս), թէ փոքրագիր Եղիշէի Վարդանանց Պատմութեան տպագրութիւնը կ՚ուշանայ, որովհետեւ կը սպասէ լուսահոգի Հ. Նիկողոս Մովսէսեանի ծննդավայրէն, այն է Կարմիրքէն, հասնելիք ձեռագիր օրինակի մը՝ որ կը գտնուի նոյն Հ. Նիկողոսի եղբօրորդիին մօտ։ Հ. Ներսէս գրած է Կարնոյ Առաջնորդ Տէր Պետրոս Քիւլլեցիի, որպէսզի այդ ձեռագիրը եւ Խորենացիի օրինակը ղրկէ Պոլիս, ուր Հ. Բագրատունի վերջին ակնարկ մը տալով՝ պիտի ղրկէր Վենետիկ, սկսելու համար գիրքին տպագրութիւնը: Այս առիթով Հ. Ներսէս կը խնդրէ որ Տիրացու Յովհաննէս Տէր Կարապետեանի կամ ուրիշի մը ձեռքով ամբողջանայ մեր ունեցած Եւսեբէոսի Եկեղեցական պատմութեան Ձեռագիրը, եւ որով Հ. Ներսէս կը նշէ թէ ո՛ր մասերը կը պակսին մեզի։

Պետրոս Վրդ. Պօղոսեան Քիւլլեցի կը գրէ Հ. Ներսէսին 6 Յուլիս 1841ին, իմացնելով թէ ստացած է իրմէ երկու նամակ, գրուած 6 Նոյմբ. 1840ին եւ 19 Մարտ 1841ին. կը բացատրէ թէ ինչու ուշացած է ղրկելու հանգուցեալ Հ. Նիկողոսին ունեցած Ձեռագիրները, Խորենացին եւ Եղիշէն, քանի Կարմիրք Կարինէն հինգ օրուան ճամբայ է, եւ Հ. Նիկողոսի եղբօրորդին ծուլութեամբ ուշացուցած է Ձեռագիրը հասցնել Կարին։ Կու տայ տեղեկութիւն Ձեռագիրներուն մասին՝ թէ «չէ հին ժամանակի, այլ իբր ճձ ամաց»։ Ապա նոյն նամակով կը գրէ. «Խնդրէք ի նուաստէս զայլ եւս ձեռագիր մատեանս ի ձեռս բերել եւ յղել առ ձեզ։ Զայդ եւ մեք ցանկամք կարօղ լինել եւ կատարել զխնդիր ձեր, սակայն չկայ ինչ յոյս մեզ ի ձեռս բերել զայդպիսիս։ Առ այժմ ի պատրաստի ունէի զմի ձեռագիր Յաճախապատում Լուսաւորչի, զՍամուէլ քահանայի Լուծումն եւ զԲուզանդ Պատմագիր, երեքեանն ի միասին կազմեալ, առաջին երկուքն լաւ գրով գրեալ, բայց երրորդն, որպէս եւ ինքն անհեթեթ զրոյց է՝ նոյնպէս եւ ձեռագիրն է անհեթեթ։ Զայս մատեան ահա յղեցի ընդ վերոյ գրելոյն առ նա ինքն Վ. Հ. Սրապիոն Պուրիսեան, եւ նա հասուսցէ առ ձեզ»։

Պետրոս Վրդ. Քիւլլեցի նոյն թուականով, այն է 6 Յուլիսին կը գրէ նաեւ Հ. Սրապիոնին (Պոլիս). «Այժմ զերկու ձեռագիր մատեանս յանձնեցի թղթաբերիս Սարգսի Մշեցւոյ, որոց մինն է հանգուցեալ Հ. Նիկողայոսին, որ է Խորենացի եւ Եղիշէ, եւ միւսն իմ է՝ Յաճախապատում, Ագաթանգեղոս, Բուզանդ։ Զայսոսիկ ըստ խնդրոյ Վ. Հ. Ներսէսին Տրապիզոնցւոյ՝ առաքեցի եւ Գրեցի նմա եւ խնդրեմ հասուցանել ի վանս ձեր զայսոսիկ եւ զթուղթ նուաստիս առ նա»։

Եւ իրապէս յիշուած Խորենացիի Ձեռագիրը (Ձեռ. 200), ինչպէս նաեւ ԺԷ դարու միահատոր Յաճախապատում, Սամուէլ Անեցի, Շիրակացի, Փաւստոս (Ձեռ. 721) Վենետիկ կը հասնին 1842ին, որոնց փոխարէն Կարին կը ղրկուին տպագիր օրինակներ, իբր շնորհակալութիւն Կարնոյ Առաջնորդ Պետրոս վարդապետին։

Հ. Ներսէս կը գրէ նաեւ Հ. Մինասին (Խրիմ), թէ կը սպասէ Խորենացիի Աշխարհագրութեան ձեռագիր օրինակին, Խորենացիի «Մատենագրութիւնք»ի տպագրութիւնը առաջ տանելու համար։ Այս առիթով կու տայ սա տեղեկութիւնս, «Ի մատենէ ուրեք, տպելոյ ի Փարիզ, գաղղիարէն, ընթեռնումք զի գաղղիացի ոմն Մօնս. Պօռէ, հրահանգեալն տասն ամօք յառաջ ի բարբառ հայ աստ ի վանս, երթեալ ի կողմանս Հայաստանի եւ յԷջմիածին, ասէ լինել ի գրատան Էջմիածնի վեցհազար գրչագիր, եւ յոյժ գովէ զգրապետ նորա զՅովհաննէս վարդապետն՝ վասն բազում հմտութեանն։ Եւ չգիտեմ Յոհաննէսդ այդ՝ Շահխաթունեանն իցէ արդեօք, զորմէ գրեալ էիք ի միում թղթի եթէ առ նմա կայ Եղիշէի Արարածոց Մեկնութիւնն։ Եթէ հնար իցէ զայսմանէ տաջիք մեզ տեղեկութիւն, եւ թէ իցէ՞ հնար աստի թղթակցել ընդ նմա» (14 Մարտ) :

ՆՈՒԻՐԱՏՈՒՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ԱԶԳԱՅԻՆՆԵՐՈՒ ԿՈՂՄԷ

ՆԻԿՈՂԱՅՈՍ ԱՐՂՈՒԹԵԱՆՑ (1829)

 

1829ին Հ. Եփրեմ Սէթեան Տփղիս հասնելուն, կը ծանօթանայ Քնէազ Երկայնաբազուկ Նիկողայոս Արղութեանցի, որ Ս. Ղազարի Մատենադարանին կը նուիրէ ինը ընտիր Ձեռագիրներ։ Հ. Եփրեմ հետեւեալ կերպով կը նկարագրէ եղելութիւնը՝ 15 Յուլիս 1829 թուակիր նամակով. «Ինն գիրք պարգեւք են գրատան վանացս ազգասէր Քնէազի Երկայնաբազուկ Արղութեանց Նիկողայոսի, եղբօրորդւոյ Յովսեփայ անուանեալ կաթողիկոսի, առ որ ունէի գիր յանձնարարութեան յեղբօրէ նորա որ նստի յՕտէսսա։ Էին նորա քառասուն եւ հինգ Ձեռագիր մատեանք, եւ Աստուածաշունչ՝ գիր մատանց Երզնկացւոյն։ Զինունսն ընտրեցի իբր պիտանիս մեր, եւ շնորհեաց առատաձեռնութեամբ, ասէ. փոխանակ աստ ի մոխիր դառնալոյ՝ պիտանի լիցին ձեզ եւ հասարակաց։ Միջնորդ գտաւ այսմ պարգեւատրութեան՝ Տէր Մելքիսեդեկ ոմն պատուական ծերունի աւագ քահանայ Ղամազեան Սահառունի, բարեհամբաւ եւ ակնածելի ի քաղաքիս, սիրող բարւոյ եւ ճանաչող արդեանց, զի եւ բազում մեծամեծաց սա ծանօթացոյց զիս, եւ ամենայն ուրեք խօսի զՄիաբանութենէս բանս գովութեան եւ «Սուրբ» անուանէ զերջանիկ Հիմնադիրն մեր» (Տփխիսէն, Առ Սոմալեան Աբբայ)։

Ստացուած ընտիր ձեռագիրներն են.

ա. Յովհան Ոսկեբերան (Ձեռ. 215)

բ. Բարսեղ Կեսարացի (Ձեռ. 251)

գ. Մեկնութիւն Երեմեայ (Ձեռ. 351)

դ. Եփրեմի ճառք (Ձեռ. 452)

ե. Լամբրոնացի, Մեկնութիւն Սաղմոսաց (Ձեռ. 524)

զ. Ճառընտիր (Ձեռ. 873)

է. Յիսուս Որդի (Ձեռ. 928)

ը. Ոսկեփորիկ (Ձեռ. 986)

թ. Աստուածաշունչ (Ձեռ. 1195)։

Յիշեալ ինը թանկարժէք գոհարները Հ. Եփրեմ Տփղիսէն կը փոխադրէ Ախլձխա, եւ 28 Մարտ 1831ին, եղածներուն վրայ աւելցնելով ուրիշ երեք Ձեռագիր, Պր. Պետրոս Միօաքովի ձեռքով կը ղրկէ Պոլիս, ճանապարհի ծախսը Պոլիսէն առնելու պայմանով, որպէսզի ապահով կերպով հասնին ձեռագիրները իրենց վախճանին։

Նոյն տարուան Օգոստոս ամսուն, երբ ահաւոր հրդեհ մը կ՚իյնայ Պոլիս, մեր միաբանները կը սարսափին, եւ տեսնելով թէ ամէն անկիւնէ կրնար նոր հրդեհ ծագիլ, Հ. Մկրտիչ Աւգերեան Վենետիկ մեկնող հինգ աշակերտներու հետ «հարկեցաք յղել զարկղ Ձեռագիր մատենից» կը գրէ Աբբահօր՝ 16 Սեպտ. 1831ին։ Ձեռագիրներու արկղին մէջ կային նաեւ Յարութիւն Պէզճեան Ամիրայի նուիրած եկեղեցական սպասները։ Հ. Արսէն Բագրատունի, որ մեծ հրդեհին կորսնցուցած էր իր հայրենի տունն ու գրաւոր ամբողջ վաստակը, յուսալքուած՝ կ՚ուզէր դառնալ Վենետիկ, եւ գրեթէ բողոքելով կ՚արտայայտուի՝ որ «մեծագանձ աւանդսն» յանձնուած է հինգ մանուկներու, մինչ ինքը պատրաստ էր ընկերանալու անոնց։

7 Նոյեմբեր 1831ին հինգ աշակերտները կը հասնին Ս. Ղազար, եւ իրենցմէ ետք է որ սնտուկները Վենետիկ կը հասնին Թրիեստի արգելանոցէն։ Հ. Ռափայէլ Թրեանց կը գրէ Հ. Գէորգ Հիւրմիւզեանի (Պոլիս). «Հասին անվթար արկեղքն առաքեալք, եւ յաւուր յայնմիկ շուարեցաք առ խնդին եւ ոչ գիտէաք յո՚ր կոյս ածել աչս. այլ ի գրչագիրսն դարձեալ՝ բազում գանձք թուին ամբարեալ ի նոսա, զոր ոչ կարեմ այժմ ստուգագրել» (28 Դեկտ. 1831)։ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան Աթոռակալ Վարդապետը Վենետիկէն կը գրէ Հ. Մկրտիչ Աւգերեանի (Պոլիս). «Հաճոյ քան զամենեսին գտան մեզ Ճառք Բարսղի, սակս ունելոյ որոշ թուական գրչութեան ի ՁԹ թուին, որ է ամ Տեառն 640. սովաւ իբր կանոնաւ կարեմք որոշել ի հարեւացնի եւ զայլ երկաթագիր գրեալս անթուականս» (28 Դեկտ. 1831)։

Ձեռագիրները դեռ Ս. Ղազար չժամանած, Սոմալեան Աբբայ Հ. Եփրեմ Սէթեանի թելադրանքին վրայ՝ շնորհակալութեան գիր մը կը գրէ «Առ մեծապատիւ ազգասէր Պր. Նիկողայոս Արղութեանց», ըսելով թէ «Ի ձեռն Տեառն Հ. Եփրեմայ վրդ. ին մերոյ ծանուցաւ մեզ, զի՛ ըստ առատաձիր ազնուական բարուց ձերոց զերանաշնորհ հարցն մերոց նախնի մատենիցն պատուական Ձեռագիրս ընծայեալ էք առ դուռն վանացս Սրբոյն Ղազարու. զոր շնորհակալութեամբ բազմաւ ընկալեալ, գոհանամք զԱստուծոյ, զի զայսպիսի զազնուական առատասիրտ պարոնայս յարուցանէ յազգի մերում։ Եւ թէպէտ չեւ եւս պարգեւեալ գրչագիրքդ հասին ի ձեռս մեր վասն տարակայութեան վայրեացս, որով եւ համբաւն իսկ յոյժ անագանեաց հասանել առ մեզ, այլ որպէս արդէն ընկալեալ զայնս՝ շնորհ յոյժ ունիմք զազնուական սիրոյդ, որոյ յիշատակն արձանագրեալ ի Մատենադարանիս՝ անմոռաց յիշատակեսցի մինչեւ ի սպառ ցորչափ Միաբանութիւնս մեր կացցէ» (27 Ապրիլ 1831):

Շնորհակալութեան երկրորդ նամակ մըն ալ գրուած է նոյն թուականով «Տէր Մելքիսեդեկ Աւագ Քահանայի»ն, քանի միջնորդ եղած էր Հ. Եփրեմի եւ Նիկողայոս Արղութեանի:

ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ ՊՐՈՒՍԱՑԻ (1829)

 

Նիկոմիդիոյ թեմին Ատափազար քաղաքի դպրոցին վարժապետը եղած է Տէր Յովհաննէս, որ Հ. Փիլիպպոս Թերճիման-Ասլանի կու տայ հետաքրքական լուրեր՝ նկատմամբ Ձեռագիրներու։ Երբ Հ. Փիլիպպոս կը դիմէ իրեն՝ օրինակելու Արմաշու վանքի Ձեռագիրները, Տէր Յովհաննէս 9 Սեպտ. 1829ին կը պատասխանէ. «Յետ ընդունելոյ զպատուելի նամակ ձեր՝ գուն գործեցաք ամենայն ջանիւ կալ ի բանիս մերում. այլ գոգցես անհերքելի խոչ դիպաւ մեզ կամակորութեամբ տէր մատենիցն, այն է գրապահ վանիցն Արմաշու, որոյ կարծեցեալ սակաւութեամբ օրինակի իրիք առաւելուլ յարգին՝ ոչ սակաւ ժամանակս խնայեաց առ ի մէնջ զօրինակն, մինչեւ ապա արքունի հրաման ելեալ նորոգութեան սենեկաց վանիցն, յորոց կարգի էր եւ գրատունն, յայլոյ ձեռս էանց պահպանութիւն գրեանցն, յորմէ յաջողեցաւ մեզ զօրինակ առնուլ զճառից ճառընտրին զնշանակելոյ ի ձերում նամակի (... ): Գրովս այսու առաջի ընծայեմ ձեզ զօրինակ ճառիցն, որ թէպէտ աճապարելով գրեալ՝ բայց ի բաղդատութեան ընդ օրինակին՝ սակաւասխալ գտաւ»։

Նոյն նամակով Տէր Յովհաննէս կը ծանուցանէ թէ նախապէս ալ «առաքեցի առ ձեզ եւ զայլ Ձեռագիրս յանձնեալ ի ձեռս գրավաճառ Մարգարայ, որ ի Մէրճանն (... ), եւ գրեանն են Խոսրովկայ ուրումն հռետորի՝ բան Առ որս (Ձեռ. 319), անդէպ եւ անձեւ ընկալեալ ասեն Բանին զՄարդեղութիւն. մատեան անճոռնի վարդապետութեամբ, բայց հայկաբանութեամբ ոչ արհամարհ, միայն զի առաւել արուեստ ցուցանէ ի բանս՝ քան բերումն բնական, այլ եւ զի սակաւագիւտ թուեցաւ մեզ գիրն այն»։

Եւ դեռ կը շարունակէ ըսել թէ կանխապէս ղրկած է Ոսկեբերանի Մատթէի Մեկնութենէն ճառերը, որոնցմէ ոմանք ամբողջապէս տարբեր տպագիր օրինակէն, իսկ ուրիշներ՝ տարբեր շարադասութեամբ: Եւ որովհետեւ Հ. Փիլիպպոս կ՚ուզէր զինքը վարձատրել՝ ըրած ընդօրինակութիւններուն համար՝ կ՚ընդունի սա պատասխանը. «Եթէ հաճոյ թուեսցի ձերումդ պայծառ եւ տիեզերահռչակ Ուխտի, ընկալջիք զիս յետին աշխատաւոր այսպիսիս՝ առանց բանս ինչ առնելոյ գնոյ աշխատութեանս, վարձ իմ այն միայն է՝ պայծառութիւն եւ լուսաւորութիւն ազգիս»։

Երբ Տէր Յովհաննէս Կարապետեանի ընդօրինակութիւնները կը հասնին Վենետիկ, Սուքիաս Աբբայ 19 Նոյեմբ. 1829 թուակիր նամակով լուրը կը հաղորդէ Հ. Կարապետ Եսայեանի, Հռոմ, տալով նաեւ ցանկը Ճառընտրին (Ձեռ. 299) բովանդակութեան:

Տիրացու Յովհաննէս Կարապետեան Միաբանութեան համար օրինակած եւ գնած Ձեռագիրները կը ղրկէր Պոլիս, Բժիշկ Մանուէլ աղայ Շաշեանի, որ իր կարգին կ՚անցընէր Մխիթարեան Հայրերուն։ Սոմալեան Աբբայ 26 Յունիս 1830ին կը գրէ Հ. Սրապիոն Պուրիսեանի, Պոլիս, թէ «Առ Մանուէլ Աղայի Շաշեան կան գրչագիրք, եկեալ ի տիրացու Յովհաննիսէ՝ որ ի Նիկոմիդիա, երթեալ զննեսջիր զայնս, եւ եթէ իցեն ինչ կարեւորք ի նոսա՝ տացես գաղափարել զնոսա ի ծածուկ եւ յղել այսր, թեպէտեւ հարկ լիցի ծախել ի վարձ գաղափարողին»։

Յաջորդաբար Հ. Սրապիոն լուր կու տայ 10 Օգոստոս 1830 թուակիր նամակով թէ վանք ղրկած է «կապոց մի ձեռագրաց, ի տանն Մանուէլ Աղայի Շաշեան»։ Այս կապոցին մէջ կային Տէր Յովհաննէսի Ձեռքով կատարուած ընդօրինակութիւններու երկու հատոր, Հաւաքումն Բանից Նախնեաց (Ձեռ. 320, 1286), ինչպէս նաեւ 1248 թուի գեղարուեստական գոհար՝ Գիրք ձեռնադրութեան (Ձեռ. 1657), Նարեկ (Ձեռ. 2583), Շարակնոց (Ձեռ. 2813) եւ Ժողովածոյ մը (Ձեռ. 2725)։

Կ՚անցնին տարիներ եւ Հ. Փիլիպպոս Թերճիման 1834ին կը դառնայ Պոլիս, ու կը հաղորդէ Սուքիաս Աբբահօր թէ ստացած է երկու հատոր. «Եհաս առ իս եւ գրուածք ինչ ի Պրուսացի Յովհաննէս վարժապետէ, յանձնեալք նմա յինէն ի բազմաց հետէ, որք են՝ Մեկնութիւն Ղուկասու յԵրանելւոյն ԿիւրղԷ Աղեքսանդրացւոյ (Ձեռ. 840), Ճառ Հրեշտակաց ի Շնորհալւոյն, Պատմութիւն Ժողովոյն Եփեսոսի՝ Աբրահամու Մամիկոնէից եպս. ի, Վրթանիսի Քերթողի ճառ ընդդէմ պատկերամարտից, Զաքարիա կաթողիկոսի՝ Ներբող ի սուրբ Խաչն եւ Գործք Գրիգորի Աստուածաբանին զորս հասուսցեն այդր նորոգ ճանապարհորդք (Ձեռ. 896)» (3 Յունիս 1834):

Եւ արդարեւ երբ Պոլիսէն Վենետիկ կը հասնին Մուրատեան նորաբաց վարժարանին առաջին 12 աշակերտները, միասին կը հասնին նաեւ ութը Ձեռագրեր, որոնցմէ երկուքը յիշեալ հատորներն են։

1834 տարին չաւարտած, Հ. Փիլիպպոս Պոլիսէն կը գրէ Գրադարանապետ Հ. Ռափայէլ Թրեանցի՝ թէ ստացած է Տիրացու Յովհաննէս Կարապետեանէ «ա. Յայսմաւուր բոլորգիր, ի թուղթ բամպակեայ, չափաւոր հնութեամբ (Ձեռ. 1550), բ. Ճաշոց, ի Պ թուին գրեալ (հաւանաբար Ձեռ. 1522), որ ըստ ինձ երեւելոյ՝ արժէ քան զ50 ֆրանգս. գ. Մեկնութիւն Գործոց Առաքելոց (Ձեռ. 842), օրինակեալ յիւրմէ, որ է 28 տետր ծալս մեծադիրս, կամ լաւ եւս ասել 56 թերթ կամ տապաղայ, որք ընդ առաջին առաքեալսն առնեն ընդ ամէնն 104 թերթ» (18 Նոյմբ. 1834):

Երեք տարուան լռութենէ մը ետք, երբ Վենետիկէն Հ. Ներսէս Սարգիսեան կը գրէ Տէր Յովհաննէս Կարապետեանի, սա ձայնը լսելի կ՚ընէ 23 Մարտ 1837 թուակիր նամակով, ըսելով թէ մեծ համարում ունի Մխիթարեանց վրայ, քանի անոնք փոշիներու տակէն կ՚ազատեն բնագիրները եւ ազգին օգուտին համար կը հրատարակեն։ Ապա ցոյց կու տայ իր ամբողջական պատրաստակամութիւնը կրկին անգամ օգնելու մեզի՝ հայթայթելով Ձեռագիրներ. «Իմ տենչ այս է անկեղծաբար, բոլոր գրենոյն որ յայլ եւ այլ կողմանս Հայաստանեայց, Պարսից կամ այլոց, ի մեր լեզու մատենագրելոցն, տալ գաղթել յիւրեանց տեղեացն եւ դարան ունել զվանսդ, յորմէ կանուխ կամ անագան՝ ստեղնեալ ընդ մամլով տպագրութեան՝ տերեւս արձակեն եւ հովանիս փափուկս մինչեւ ցվայրս հեռաւորս, որ արդարեւ անյուսալի է՝ եթէ կացցեն միշտ ուր ենն զարդիս։ Բայց տենչ սրտի եւ ձեռնհասութիւն դուն ուրեք է՝ զի լծորդք միմեանց իցեն, զի որ մատեանս այսպիսի ժառանգեն՝ իբրեւ զմրջնառիւծսն առասպելեալս ո՛չ յիւրեանց վարեն յօգուտ եւ ո՛չ այլոց ներեն վարել յիւրեանցն կամ ի հասարակացն։

«Ի տեղւոջն յոր բնակեմք սովորաբար, կամ բնակէաք յառաջագոյն, գրչագիր մատենից նախնեաց սակաւութիւն է. բայց եւ ի սակաւոյն յայնմանէ որ ինչ ի ձեռն անկանի՝ ձեր է այն, եւ ինձ լիակատար վարձս համարիմ՝ եթէ յաջողեսցի անուան իմոյ մուտ գտանել ի դասակարգ կամեցողացն պայծառութեան ազգիս, ի ձեռն նորոց Հարցդ լուսաւորութեան մերոյ: Ուստի անշուշտ խոստովանելու առ Ձեզ, զի ոչ միայն մատեանքն խնդրեալք, այլ եւ որչափ ինչ ի ձեռն գան ի նախնեացն վաստակոց, թէեւ թերթ մի իցեն դուզնաքեայ՝ առաքեմ առ ձեզ»։

ՄԻՔԱՅԷԼ ԱԶՆԱՒՈՒՐԵԱՆ (1829)

 

Յովհաննէս Երեմեան, մտերիմ բարեկամ Միաբանութեանս, Պոլիսէն կը գրէ Վենետիկի Հայրերուն, ի դիմաց Միքայէլ Ազնաւուրեանի, - ազգական մեր միաբաններէն Հ. Սերովբէ Ազնաւուրեանի, - խնդրելով Ս. Ղազարի Ձեռագիրներուն ցանկը, որպէսզի երբ հանդիպի Ձեռագիրներու՝ կարենայ ուղեցոյց մը ունենալ, ճոխացնելու համար Վենետիկի Մատենադարանը։

Սոմալեան Աբբայ 11 Մարտ 1829ին ուղղակի կերպով կը պատասխանէ Միքայէլ Ազնաւուրեանի, երկար եւ սիրալիր նամակով կը պարզէ մեր կացութիւնը, տալով «մատենագիրներուն անունները նախ այբուբենի կարգաւ (... ), Իրենց առջին եղած հայու թուականները կը ցուցնեն դարերը, ժամանակն որին մէջն որ ծաղկեր են. իւրաքանչիւրոց դիմաց են ամմէն գործքերը, որոնցմէ թէ քանի օրինակ կը գտնըվի վանքը՝ մէջի եղած ֆրէնկի րախամները կիմացնեն։

«Այս ցանկէն զատ երկու ցանկ ալ ետեւն ավելցան, մէկը՝ ինչպէս կը տեսնես, ան մատենագրաց կամ գործոց, որ թէեւ ունինք, բայց տահա գտնեն նէ՝ կուզենք։ Երկրորդը ան մատենագրաց կամ գործոց՝ որ չունինք եւ կուզենք ունենալ։

«Այլ հրամանքիդ ընդհանուր կանոն ա՛ս ըլլայ, որ ինչ եւ իցէ հին գործքի մը Ձեռագիր, թ էեւ օրինակը վանք ալ գըտնըվի, բաւական է որ շատ սուղ չըլլայ գինը, ձեռքէ հանելու չէ. վասնզի միշտ մէկ պիտանութիւն մը կըրնայ ունենալու՝ կա՛մ եղածը սրբագրելու համար, եւ կամ մէջէն մէկ նոր բան մը գտնելու համար՝ որ հասարակօրէն պակաս չէ։

«Իսկ ձեռագրի մը հնութիւնը կամ նորութիւնը՝ ընդհանրապէս ճանչնալու համար, բաւական է երեք տեսակ գիր որոշել, այսինքն՝ երկաթագիր, բոլորգիր ու նօտրգիր։ Երկաթագրով գրածը՝ հինն է, բոլորգրովը՝ միջակ ժամանակի է, ու նօտր գրովը՝ ետքի ժամանակի: Հին գործք մը թէեւ նօտր գրով գրած՝ միշտ իր յարգը ունի, ձեռքէ հանելու չէ։ Հրամանքիդ գովելի հավէսը զիս ալ հավէսի բերաւ որ իմ ձեռքովս հրամանքիդ բացատրեմ ցանկին ի՛նչ ըլլալը, ու աս ինծի առիթ մը առնելով՝ հրամանքիդ գիր մը գրեմ»:

Եւ դեռ Սոմալեան Աբբայ կը շարունակէ նամակը, գովելով Միքայէլ Ազնաւուրեանը, որ այսքան տխուր ու դժուարին օրերու՝ հետամուտ է հաճոյական ծառայութիւն մը մատուցանել Միաբանութեան, եւ անոր ճամբով՝ Ազգին։

Միքայէլ Ազնաւուրեան 25 Ապրիլին կը գրէ Հ. Կարապետ Եսայեանի, Հռոմ, թէ ընդունած է Սուքիաս Աբբահօր նամակը, ուր կան ցանկեր..., ապա կ՚աւելցնէ. «Աս ցանկը ձեռքս չի հասած, Պօղոսեան Թղթոյ մեկնութիւն մը առի, ի չափ Բացատրութեան շարականաց, կէսը բոլորգիր եւ կէսը նոտր գրով գրած, վերնագիրները հասարակօրէն Եփրեմայ եւ Ոսկեբերանի անունը կու տայ, քանի մը տեղ ալ Կիւրղի անունը կու տայ: Թարգմանութիւն է մի, համառօտութիւն է մի՝ չգիտեմ, գուցէ Անանիա Սանահնեցիին գործքն է. բայց ցանկիս մէջ Սանահնեցիին ԺԴ թղթի մեկնութիւնը կյիշէ։ Աս իմ մեկնութիւնս ԺԵ թուղթ է (... ). թէ որ երեւելի գործք է, իմ Ձեռագիրներուս հետ վանքին յիշատակ խրկելու միտք ունիմ. հրամանքիդ ինչպէս կերեւնայ՝ կաղաչեմ ինծի առանձին գրեցէք»։

Այս նամակին հետ կայ առանձին թուղթ մը, Ձեռագիրներու անուններով, խնդրելով լուսաբանութիւն անոնց մասին, հաւանաբար վանք ղրկելու համար։ Թղթիկին բովանդակութիւնը հետեւեալն է.

«Եկին Ակն քաղաքէն.

1. Դատաստանագիրք. երկաթագիր հին, գրեալ ի Սիւնիս, հեղինակն անյայտ.

2. Գործոց մեկնութիւն, ի Գէորգայ Լամբրոնացւոյ, ի քուեր որդւոյ Գրիգորի Սկեւռացւոյ. բոլորգիր ի վերայ մագաղաթի, ի թուին ՊԿԵ.

3. Մատթէի մեկնութիւն յԱրիստակէս վրդ. է, հաւաքմամբ Շնորհալւոյն եւ այլոց մեկնչաց. բոլորգիր ի վերայ մագաղաթի, ի թուին ՊԺԲ.

«Գործոց Մեկնութիւնէ եւ Մատթէի Մեկնութիւնէ՝ վանքէն եկած ցանկին մէջ աս մատենագիրներուն անունը չկայ: Թէ որ բանի եարար են նէ՝ գրեցէք ինծի»։

Հ. Կարապետ այս նամակը փութով կը հասցնէ Վենետիկ, Սուքիաս Աբբահօր ձեռքը, որ իր կարգին, առանց ժամանակ կորսնցնելու, 27 Մայիս 1820ին կը պատասխանէ Միքայէլ Ազնաւուրեանի, տալով հարկաւոր լուսաբանութիւն. «Պօղոսեան թղթոց մեկնութիւնը բոլորգիր եւ նօտրգիր՝ հին բան է եւ պիտանի. հաւաքածու է յԵփրեմայ, Ոսկեբերանի եւ ի Կիւրղի գրոց, բայց հաւաքողը անյայտ է։ Ասոր նմանը ունինք վանքը, բայց թէ ատ օրինակն ալ խրկես՝ մեզի շատ հաճոյական կանցնի։

«Նմանապէս ցանկալի է քեզի ունենալ Ակնայ ցանկին Դատաստանագիրքը երկաթագիր, որուն թէ որ վերնագիրը “Կանոնագիրք” ըսվելու տեղ «Դատաստանագիրք» չէ գրած նէ սխալմամբ (որուն հեղինակը ան ատեն Յովհ. Իմաստասէրը կըլլայ), պիտի ըսենք որ Սարկաւագ վարդապետին Դատաստանագիրքն է, ատ որն որ չունինք, եւ կամ Մխիթար Գօշին, որ թէեւ ունինք՝ բայց պակասաւոր է։

«Գէորգայ Լամբրոնացւոյն անունով թէեւ ուրիշ գործքեր ունինք, բայց Գործոց մեկնութիւն չունինք. կերեւայ որ նոր բան է եւ ձեռք ձգելու է։

«Չունինք նաեւ Արիստակէս Վրդ. ին անունով Մատթէի Մեկնութիւն, որ ծանօթ մատենագիրներէն հաւաքածու ըլլալովը՝ անչափ պիտանի բան չերեւնար, բայց թէ դիւրութեամբ ձեռք ձգվի՝ աւելորդ չենք սեպեր, եւ գուցէ պիտանի ալ գտնանք՝ երբոր տեսնանք»։

1830 թուի վերջին ամիսներուն, Վենետիկէն Հ. Մկրտիչ Աւգերեան կ՚երթայ Պոլիս, ուր «Միքայէլ աղայ եբեր զԴատաստանագիրս Մխիթարայ Գօշի՝ հին յոյժ, յորում է նոր ինչ, Շարք կաթողիկոսաց Աղուանից» (10 Նոյմբ., առ Սուքիաս Աբբայ) :

Միքայէլ Ազնաւուրեանի Ձեռագիրները Վենետիկ կը ղրկուին 1830-1831 տարիներուն, որոնց ցանկը հետեւեալն է.

ա. Բարթողիմէոսի Ճառք (Ձեռ. 30)

բ. Ոսկեփորիկ (Ձեռ. 104)

գ. Հաւաքումն բանից նախնեաց (Ձեռ. 320)

դ. Քարոզգիրք (Ձեռ. 707)

հ. Դատաստանագիրք Գօշայ (Ձեռ. 1237)

զ. Ոսկեփորիկ (Ձեռ. 1294)

է. Ոսկեբերան, Մեկն. Պօղոսի (Ձեռ. 1514)

ը. Բարթողիմէոսի Ճառք (Ձեռ. 2331):

Սոմալեան Աբբայ երբ կը ստանայ Ձեռագիրներու առաջին խումբը, 27 Հոկտ. 1830ին կը յայտնէ իր շնորհակալութիւնը՝ գրելով. «Հրամանոցդ խրկած հինգ կտոր Ձեռագիրները եկան հասան (... ). աս Ձեռագիրներէն թէեւ կէս մը ունէինք, բայց երկերկու օրինակ ունենալը շատ կողմանէ հարկաւոր է»։

Բայց որովհետեւ Միքայէլ Ազնաւուրեանի յիշատակած հին Ձեռագիրները ամբողջութեամբ չեն հասնիր Վենետիկ, Հ. Ռափայէլ Թրեանց արդար կերպով կը հետաքրքրուի՝ գրելով. «Ցանկալի էր ինձ գիտել ինչ զչորեցունց գրչագրաց, այս է՝ զՄեկնութենէ Թղթոցն Պօղոսի, զերկաթագիր Դատաստանագրոց եւ զբոլորգիր մագաղաթեայ Մեկնութենէ Գործոց եւ զԱրիստակեայ վրդ-ի զՄեկնութենէ Մատթէի, զորոց ի 1828 ի 25 Ապրիլի գրեալ էր Պր. Միքայէլ Ազնաւուրեան առ Վերապատուութիւնդ։ Ի սոցանէ զառաջինն, որ Մեկնութիւն Թղթոցն Պօղոսի ընկալաք, եւ շնորհ յոյժ ունիմք գպարգեւողէն եւ զյորդորողէդ յայսպիսի գեղեցիկ ախորժակս, եւ զայլոցն փափաքելի է ամենեցուն ունել ինչ ծանօթս» (11 Փետր. 1832, առ Հ. Կարապետ Եսայեան, Պոլիս)։

Տարիներ ետք, 1842ին, Միքայէլ Աղա Մատենադարանիս կը նուիրէ 1200 թուականի երկաթագիր Աւետարան մը (Ձեռ 1366), որու համար Սուքիաս Աբբայ կը գրէ. «Շնորհակալիս բազումս մատո՛ յինէն հանդերձ սիրալիր ողջունիւ եւ օրհնութեամբ՝ բովանդակ ազնիւ տանն Միքայէլ Աղայի Ազնաւուրեան, որ նուիրեացն գեղեցիկ յիշատակ մատենադարանիս մերում, յորում գոյր եւ յառաջնմէ իսկ նորին արժանաւոր յիշատակ» (15 Ապրիլ 1842, առ Հ. Գէորգ Հիւրմիւզ, Պոլիս)։

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՎՐԴ. ԿԻՒՐԵՂԵԱՆ (1839)

 

Տրապիզոնէն, ազգական մեր միաբաններէն Հ. Ներսէս Սարգիսեան Տրապիզոնցի Վարդապետին, պատասխանելով Հ. Ներսէսին նամակին՝ կը գրէ թէ գոհացնելու համար զինքը, շրջած է Կարինի եւ Արդուինի կողմերը, եւ «հազիւ գտի երկուս գրչագիր մատեանս, յորոց մին է Լամբրոնացւոյ Մեկնութիւն երից գրոցն Սողոմոնի, յոր յաւելեալ կայ եւ Մեկնութիւն Երգոց երգոյն Վարդանայ Վրդ. ի (Ձեռ. 396), զոր յղեմ առ շնորհազարդ Հայրութիւն Ձեր։ Իսկ միւսն է Մեկնութիւն Մատթէի Արիստակեայ Վրդ. ի ուրումն, զոր ծաղկաքաղ հաւաքեալ է ի Մեկնութենէ Ոսկեբերանի (Ձեռ. 575), եւ զայն հանդերձեալ է իմ յղել առ մերս բազմարդիւն Հ. Մինաս Վրդ. ։ Ընկալարուք, աղաչեմ զայդ մատեան՝ զոր նուիրէ իմս նուաստութիւն Ձերումդ մտերմութեան» (5 Յուլիս 1839):

Նոյն այս Յովհաննէս վարդապետը, - որու համար Հ. Մինաս Բժշկեան կ՚ըսէ «աշակերտն իմ», - Հ. Մինասին գրած է ձեռագիրներուն մասին, եւ Հ. Մինաս նոյնը կը հաղորդէ Սոմալեան Աբբահօր (4 Սեպտ. 1839)։

ԱՆՏՈՆ ԱՐՔԵՊՍ. ՆՈՒՐԻՃԱՆ (1831)

 

Պոլսոյ Հայ կաթողիկէ առաջին Պատրիարգ՝ Անտոն Արքեպս. Նուիրճան, Հռոմէն Պոլիս ճամբուն վրայ՝ կ՚անցնի Վենետիկէն, եւ Պոլսոյ նորաստեղծ Աթոռին գործերուն յաջողութեան համար՝ Վենետիկէն հետը կ՚առնէ Հ. Մկրտիչ Աւգերեան։ Սա իր բացառիկ կարողութեամբ կու տայ իր օժանդակութիւնը՝ կազմակերպելու հովուական գործերը։ Անտոն Արքեպս. Նուրիճան, շնորհակալութեան զգացումէ մղուած՝ իբր յիշատակ Ս. Ղազարի Մատենադարանին կը նուիրէ Ոսկեբերանի երկաթագիր ճառերը (Ձեռ. 1443)։

ՄԿՐՏԻՉ ՍԱՐԳԻՍԵԱՆ (1834)

 

Հ. Ներսէս Սարգիսեան Վենետիկէն կը ղրկէ Պլուտարքոսի «Զուգակշիռք»ի նորատիպ առաջին հատորները՝ իր եղբօր, Մկրտիչի, Տրապիզոն, փոխարէն խնդրելով որ Վենետիկ ղրկէ Ձեռագիրներ։ Մկրտիչ 7 Նոյմբ. 1834ին կը պատասխանէ. «Աս գիրքը ղրկելով՝ մեզմէ ուզած խնդիրքնիդ՝ բան մը չերեւցաւ աչքիս, եւ շատ փնտռեցի հին գրեանք, անճախ մէկ հին երկու հարիւր տարվան պատկերազարդ Ձեռագիր Շարական մը գտայ եւ հարիւր յիսուն ղրուշի գնեցի, եւ գրքին տէրը փարային չափով քանի մը գիրք կուզէ կոր, որ գիրքը ղրկելու ատենս կապսպրեմ, չունքի ձմեռ ատեն ըլլալուն՝ նաւ չի երթար Ստամպօլ» (առ Հ. Ներսէս Սարգիսեան, Վենետիկ)։

Նոյն տարուան 24 Յուլիսին, Վենետիկէն արդէն գիտէին թէ Մկրտիչ տրամադիր է Ձեռագրեր ղրկել Ս. Ղազար։ Հ. Յակոբոս Ճէլալեան, Վենետիկէն կը գրէ Հ. Սրապիոն Պուրիսեանի, Պոլիս, թէ «Եղբայր Հ. Ներսէսին մերոյ Տրապիզոնցւոյ ունի յղել ի Պօլիս ի Տրապիզոնէ զերկու Ձեռագիրս, մի Յայսմաւուրք եւ մի Աւետարան. փոյթ կալջիր ի Ձեռս բերել»։

Այս բոլորին արդիւնքն այն կ՚ըլլայ որ Մկրտիչ Սարգիսեան Տրապիզոնէն Վենետիկ կը ղրկէ երկու Ձեռագիր. 1835ին՝ Շարակնոց մը (Ձեռ. 518) եւ 1836ին՝ Յայսմաւուրք մը (Ձեռ. 723)։ Սա վերջին Ձեռագրին մասին Մկրտիչ Սարգիսեան կը պատմէ, 24 Սեպտ. 1835 թուակիր նամակով, թէ նախապէս ուզած է ղրկել Ս. Ղազար, սակայն Տրապիզոնի թաղականները հակառակած են, ըսելով թէ Ս. Ղազար նման Ձեռագիրներ շատ ունի եւ որով Տրապիզոն պէտք չէ զրկուի իր Յայսմաւուրքէն։ Առաջնորդը, Յովհաննէս Վրդ. Կիւրեղեան համաձայն կը գտնուի, բաւական էր որ գլխաւոր թաղականը, Կիւրեղ Սաղրեան, - Հ. Ներսէս Սարգիսեանի մօրաքրոջ ամուսինը, - համաձայն գտնուէր։ Երբ Սաղրեան կու տայ իր հաւանութիւնը, Մկրտիչ Յայսմաւուրքը կը ծրարէ եւ կը ղրկէ Պոլիս։

 

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԿԷՆՏՈՒՐԵԱՆ (1835)

 

Այս երիտասարդը ծանօթ է Պոլսոյ մեր միաբաններուն, յատկապէս Հ. Անանիա Ճէլալեանի։ Անցեալին Ս. Ղազարէն անցնելով գացած է Վիեննա եւ աշակերտած Մխիթարեան վանքը, ուրկէ ելլելով անցած է Հռոմ եւ հիւրասիրուած մեր միաբաններէն։ Հ. Եդուարդ Հիւրմիւզ Հռոմէն կը գրէ իր մասին. «Պատանիս այս ըստ պատմելոյ իւրոյ, թողեալ է ի վանս մեր Ձեռագիր մատեանս ինչ եւ այլս խոստանայ յղել» (9 Մարտ 1835, առ Հ. Գէորգ Հիւրմիւզ, Պոլիս):

Հաւանաբար նոյն այս անձին մասին է որ Աբբահայրը կը գրէ Հ. Անանիա Ճէլալեանի. «Երիտասարդ ոմն Խաննա անուն, մերտնցի, ծանօթ այդր հայրութեանդ ի վաճառել գրչագիրս ինչ, մանկունս ածեալ ի Վիեննա, եւ ընդ այսր անցեալ՝ չոքաւ, անտի միւսանգամ այդր խորհի դառնալ եւ գնալ ի հայրենիս։ Եթէ եկեսցէ եւ գտցէ զքեզ (ի Պոլիս)՝ շահելի է զայրդ, զի գտցէ գրչագիրս վասն վանացս, որպէս եւ խոստացեալ իսկ է ի գալ նորա առ մեզ, արծաթով եւ կամ փոխանակութեամբ նորատիպ գրոց» (24 Ապրիլ 1835):

Յաջորդ տարին, 1836ին, Յովհաննէս Կէնտուրեան Եւդոկիա է, եւ 1 Փետրուարին կը գրէ Հ. Մկրտիչ Աւգերեանի, գեղեցիկ եւ  աշխատուած գրաբարով, նուրբ բոլորգրով, շնորհակալ ըլլալով Ս. Ղազարի մէջ գտած ընդունելութեան համար, ապա խօսելով Ձեռագիրներու մասին՝ կ՚ըսէ. «Շտապեմ զեկուցանել ի յանդորրամտութիւն Ձերդ սուրբ Հարց, նախ՝ մինչ ցարդ չեմ ողջունեալ զմերս հայրենի շէն (իմա՛ Մէրտին), այլ ուղղելով զգնացս ոտին դէպ յԵւդոկիա, ուր քանի մի ամսաւ զկայ առաք ի գիւտ մթերից ճոխութեան, եւ անտի յառաջ ի շրջակայս, ի սակս չունելոյ մեր զմիջոցս ճահաւորս (իմա՛ արծաթ), եւ ոչ քայլ մի ոտին փոխեցաք ընդդէմ մերումս խոստման լինելով. զի խոստացաք Ձեր սրբութեան յածիլ թէպէտ, բայց երկու այս պարագայք խոչընդոտն ելելոյն՝ արգելայ. մի՝ յաղագս չստանալոյս յԵւդոկիոյ մեզ ծանօթ ոք հաւատարիմ, եւ միւս եւս՝ չվստահանալոյս առ բաւականութիւն արդեանցս, զի որ ունէաք ի ձեռս ըստ յաջողելոյն, շատք մսխեցաք անթիքայիցն, զոր ստացաք ի յԵւդոկիոյ ոչ սակաւս, իսկ կէսք դրամոցս ծախեցաք յաղագս հազուագիւտ գրչաց մագաղաթուղթ մատենից հնգետասանից (... ): Ունիմ ի մտի ձեռամբս, յաղագս չհաւատալոյս ումեք, դէպ ի Զատիկ դարձ առնել ի Բիւզանդիա եւ յանձնել մերս Հօր Անանիայի (Ճէլալեան), զի փութով հասուսցէ առ սրբութիւն Ձեր»։

Տիրացու Յովհաննէս 1836ի Զատիկին Պոլիս է եւ կը գրէ Հ. Մկրտիչ Աւգերեանի. «Հ. Գէորգին (Հիւրմիւզեան) թէսլիմ ըրի քանի մի կտոր բերած գիրքերէս. ասոնցմէ զատ մէկ հին թուր մը ի պարգեւ տըված եմ իւրեան, որուն վրայ հայու գրով նշաններ ունի (... ): Այն գրեանքը որ Թոխաթ երթալուս պիտի ծախու առնեմ, շատ կաշխատիմ որ անոնց գները, որչափ կարելի է նէ դիւրացնեմ ըստ կարելութեանը» (18 Մայիս)։

Հ. Գէորգ Հիւրմիւզեան Պոլիսէն աւելի մանրամասն կը տեղեկացնէ Յովհաննէս Կէնտուրեանէ ստացած Ձեռագիրներուն մասին, այն է՝ «Աւետարան երկաթագիր պակասաւոր», բայց հին յոյժ (Թ-Ժ դարու, Ձեռ. 68). Ճաշոց մի բոլորգիր չափաւոր հնութեամբ (1335 թուի, Ձեռ. 216), Մաշտոց փոքր մագաղաթեայ բոլորգիր (1581 թուի, Ձեռ. 1233), Շարականս երիս (Ձեռ. 206, 584, 655) բոլորգիրս ոչ յոյժ հինս, զի են ի նոսա նզովքն, եւ մատեան մի բոլորգիր չափաւոր ստուարութեամբ իբրեւ Տօնական շարականաց կամ Փառից, բայց լի վրիպակօք, եւ մատենիկ մի Թագաւորաց եւ Ալէլուից (Ձեռ. 567). եւ թերթ մի մագաղաթեայ անծանօթ իմն գրով, որ նմանի իմն հայերէն բոլորգրոյ՝ եւ չէ, վրացի գրչութեան՝ եւ ոչ այն։ Եւ վասն ամենայնի այսորիկ, ասէր, ծախեալ դահեկանս իբրեւ երեքհարիւր յիսուն, յորս թէպէտ չէր ինչ պիտանի, բայց առ ի չլքուցանելոյ զնա ի գեղեցիկ ջանիցն եւ ի խոստմանց, եւ զի մի՛ ուսցի դիմել առ այլս, բարւոք թուեցաւ մեզ չորեքհարիւր դահեկանօք առնուլ զամենայն ի ձեռաց նորա, ազդ արարեալ նմա զի յայլ նուագս ի պիտանեգոյնս ծախեսցէ զդրամսն» (11 Մայիս 1836):

Սուքիաս Աբբայ կը քաջալերէ Հ. Գէորգը՝ գրելով. «Բարւոք արարեալ է ձեր գնոց առնուլ զամենայն գրչագիրս բերեալս ի Մերտինցւոյն» (3 Յունիս 1838)։

Կէնտուրեան կ՚անցնի Եւդոկիա, Ձեռագիրներու ի խնդիր։ Յուլիս 3ին կը գրէ Հ. Մկրտիչ Աւգերեանի, Վենետիկ, թէ Պոլիսէն մեկնելուն, Հ. Գէորգ չէ տուած իրեն հարկաւոր գումար, այլ ըսած՝ թէ պէտք եղածը առնէ Պօղոս Աղայէն, որու ոչինչ գրուած է Պոլսոյ մեր Միաբաններէն, եւ Կէնտուրեան չի համարձակիր պահանջել անկէ դրամ։ Հ. Մկրտիչ 16 Սեպտ. ին կը գրէ Պոլիս, Հ. Անանիա Ճէլալեանին, որպէսզի միջամտէ եւ մենք ձեռքէ չհանենք Ձեռագիրները։ Հ. Անանիա 10 Օգոստոսին կը պատասխանէ Հ. Մկրտիչին՝ թէ Կէնտուրեան 20 Յունիսին մեկնած է Պոլիսէն եւ չեն յաջողիր գտնել հետքը, աւելցնելով. «Զբարեկամութիւն ԿԷնտուրեանին գուն գործեմք միշտ ջերմ պահել, եւ յայս սակս զամենայն Ձեռագիր մատեանս նորա գնեցաք արծաթոյ, թէպէտեւ ոչ այնչափ կարեւոր թուեցան մեզ եւ ոչ թեթեւագինք. եւ ի նոյն սէր եւ ի բարեկամութեան մեկնեցաւ աստի, խոստացեալ բազումս, եւ աղաչեալ եւ քաջալերեալ յիւրաքանչիւր ումեքէ ի մէնջ. Տէր գիտէ զգաղտնիս սրտի նորա»։

Կէնտուրեան 3 Յուլիս 1836ին կը գրէ նաեւ Պոլիս, Հ. Գէորգ Հիւրմիւզեանի, իմացնելով կացութիւնը, աւելցնելով թէ «գտաք զհարկաւորն եւ զեւս առաւել պիտանին ի նոցունց, գգիրն Եպիփանու՝ որ ի վերայ Արարածոց, բայց դեռ չարարաք բանս ինչ վասն գնոցն». եւ այս առիթով կը կատարէ շատ մը տպագրուած գիրքերու ապսպրանք, որպէսզի ծախելով՝ գինը յատկացնէ Ձեռագիրներու։

Օգոստոս ամսուն Կէնտուրեան Պոլիս կը ղրկէ չորս Ձեռագիր, «որոց գգինսն ապա ի հաշիւ արկցուք» գրելով (13 Օգոստ. )։ Հ. Գէորգ նամակի նոյն թուղթին վրայ նշանակած է Ձեռագիրները. «Շարական ՌՃԺԲ, նօտրագիր (Ձեռ. 266). Մաշտոց փոքր բոլորգիր (Ձեռ. 602). Ժամագիրք բոլորգիր (Ձեռ. 281). Եպիփանու Կիպրացւոյ՝ Արարածոց, նօտրգիր, ՌՃՂԸ (Ձեռ. 1649)», որոնց իբր գին Կէնտուրեան կ՚ուզէ 160 դահեկան։ Սուքիաս Աբբայ համաձայն է եղած ծախսին. «Ի չորեսին գրչագիրսդ նորոգ յղեալս ի Կէնտուրեանէն, պիտանի յոյժ է մեզ Եպիփանու Կիպրացւոյն Յաղագս արարածոցն, զի պակասէր դա առ մեզ» (11 Նոյեմբ. 1836, առ Հ. Գէորգ)։

Տարին չաւարտած, Կէնտուրեան կը գրէ Հ. Գէորգին թէ «առաք զերիս գիրս եւ ունիմք առաքել առ ձեզ, առաքեալք ի Սեբաստիայ. Շարական մի, Աւետարան մանկութեան Քրիստոսի եւ Տաթեւացւոյ մի Հարցագիր, ի թվին ՊՀԲ, բազմօք տարբեր ի տպագրէն» (23 Սեպտ. 1836)։

1837 տարուան ընթացքին Տիրացու Կէնտուրեան գրած է թրքերէն հայատառ նամակներ. ունի նաեւ նամակ մը գրուած Եւդոկիայէն, 6 Մարտին, ուղղուած Հ. Գէորգ Հիւրմիւզեանի, Պոլիս, ըսելով թէ գիրքեր պիտի ղրկէ Պոլիս, եւ թէ «յանձն եղեն Պօղոս Աղայի Փէմպէղքեան, եւ գինք այսոքիկ գրեանց են 66 դահեկանք, եւ առաք ի նոցանէ 600 դահեկան, եւ գիտութիւն լիցի, մեք զկնի երկուց աւուրս ելանել ի Հայսդան, վասն խնդրելոյ զգրչայ»։ Լեզուն թէեւ ծանր, սակայն իմաստը դրամի կարօտութիւնն է՝ ի խնդիր ձեռագիրներու։

Հ. Գէորգ կը պարզէ կացութիւնը Աբբահօր՝ 26 Ապրիլին. «Յովհաննէս Մերտինցի յղէ յԵւդոկիայ գրչագիրս չորս, բոլորգիր Ժամագիրք մի եւ Շարական, Գիրք մանկութեանն Յիսուսի եւ Տաթեւացւոյ Հարցմանց գիրն (Ձեռ. 1298), ընդ ամենայնն 65 դահեկանաց. բայց դահեկանս 600 Ձեռամբ Բամպուկճեան Պօղոս Աղայի խնդրէ յինէն, իբրեւ զի հանդերձի երթալ անտի ի խորս Հայաստանու ի խնդիր գրչագրաց. եւ ես ըստ հրամանի Ձերում եւ ըստ գրութեան Վ. Հ. Մկրտչի, զոր գրեալն էր առ Վ. Հ. Անանիա, ետու նմա զխնդրեալն. տեսցուք թէ զի՞նչ արասցէ»:

Ցարդ Կէնտուրեանի ղրկած Ձեռագիրներուն համար գոհ է Աբբահայրը, որ կը գրէ Հ. Գէորգին. «Ի Կենտուրեան գրչագիրսն անգին գանձ էր մեզ Եպիփանու Արարածոց եւ Աւետարանին մեկնութիւնն, ըստ հին աւանդից եբրայեցւոց, մատեան զոր ոչ միայն չունէաք, այլ եւ ոչ իսկ գիտէաք թէ կայցէ յազգիս մատեան այնպիսի, որոյ թարգմանութիւնն հին երեւի արարեալ ի մերոց թարգմանչաց, ըստ որում հաւաստէ զայն արդ ի բազում նշանաց Աթոռակալ վարդապետն մեր (Հ. Մկ. Աւգերեան), որ եւ հանէ ի մատենէ անտի զյոլով բառս նորս եւ ստուգութիւնս բառից, եւ դնէ ի յաւելուածի Մեծի Բառարանին, որ մօտ է յաւարտիլ։ Են ի նոսա եւ Ժամագիրք մի, յորոյ ի ճակատի կայ անուն Մանդակունոյ եւ Թոմայի ասացեալ Աւետարան մի, թէպէտեւ թերատ, բայց հին բոլորգիր, զոր չունէաք ի վանս բացի նոր օրինակէն՝ զոր Հ. Կարապետին էր գաղափարեալ այդր։ Հաճոյական գտան յոյժ եւ նպաստաւորք ի լրումն Օսմանեան պետութեանն եւ տաճկերէն գրեանն, վասն որոյ եւ շնորհ ունի զքէն մեծապէս որ խնդրեալն էր զայնոսիկ աստի, եւ այն ինքն Հ. Գաբրիէլ Կաֆացին (Այվազովսկի), արդ դասասաց կարգեալ փիլիսոփայութեան վարժարանեայցն... » (17 Նոյմբ. )։

Գիտական ուղեւորութիւնը կատարելու համար Յովհաննէս պէտք ունէր հրամանագրի, անցնելու համար ռուսական հողամասը: Կը դիմէ Հ. Եփրեմ Սէթեանի, որ չէր կրնար ընդառաջ ելլել խնդրողին փափաքին, քանի նման հրամանագիրի համար պէտք էր ռուսական հպատակութիւն։

1838 եւ 1840 տարիներուն Յովհաննէս Կէնտուրեան Միաբանութեան ծախսով Վենետիկ կը հասցնէ 1367 թուի Յաճախապատում մը (Ձեռ. 125) եւ ԺԷ դարու Լամբրոնացիի Մեկնութիւն Առակացը (Ձեռ. 396)։

ԱԲՐԱՀԱՄ ՓԱՓԱԶԵԱՆ (1835)

 

Աբրահամ Փափազեան, եղբայրը մեր միաբաններէն Հ. Իգնատիոս Փափազեանի, Թորինոյէն Հռոմ կը ղրկէ հայերէն Ձեռագիր մը, իսկ Հ. Սերովբէ Ազնաւուրեան՝ կը հասցնէ Վենետիկ։

Այս առիթով Հ. Եդուարդ Հիւրմիւզ Հռոմէն կը գրէ Հ. Ռափայէլ Թրեանցի (Վենետիկ), թէ Քօնթէ Տըլասէզի հետ Վենետիկ ղրկած է Ձեռագիր մը, առանց յիշելու Ձեռագրին տեսակը, այլ լոկ՝ «Գրչագիր մատենիկ» (22 Յուլիս 1836): Այս դէպքէն օր մը առաջ Հ. Սերովբէ Հռոմէն կը գրէ Հ. Ռափայէլին. «Այսօր անկաւ ի ձեռս մեր գրգոյկ մի, հաւաքեալ ի բարեյիշատակ Վ. Հ. Ստեփանէ մերմէ Ասլիկ, յորում են Տապանագիրք թաղելոց յազգէս ի Սուրբն Մարիամ Եգիպտացի եւ այլուր, եւ արձանագրութիւնք, հանդերձ ինքնագիր իտալական թարգմանութեամբ»:

Անկարելի չէ որ Փափազեանի նուիրած «Գրչագիր մատենիկ»ը ըլլայ այս յիշեալ Ձեռագիրը, որ ներկայիս կը գտնուի մեր Մատենադարանը (Ձեռ. 2746):

ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԻՍԱՀԱԿԵԱՆՑ (1835)

 

Հ. Սարգիս Թէոդորեան 1824-1835 տարիներուն կը գտնուի Մատրաս, Սամուէլ Մուրատեան կտակի առընչութեամբ։ 1835ին երբ կը դառնայ Վենետիկ, հետը կը բերէ չորս ընտիր Ձեռագիրներ, նուէր Տիար Յարութիւն Իսահակեանի, որ էր հայրը Աբրահամ Աղանուրեանի։

Հ. Սարգիս Մատրասէն կ՚անցնի Լոնտոն, Փարիզ, Միլան, ուր ընդառաջ կ՚ելլէ իրեն Հ. Ռափայէլ Թրեանց, որ տեսնելով Ձեռագիրները՝ կը գրէ Ս. Ղազար 19 Հոկտեմբերին. «Ի մի ի մատենիցս, մեծադիր եւ թանձր եւ բոլորգիր ի վերայ թղթոյ, բովանդակի Սարգսի Մեկնութիւն Կաթուղիկեայց, Լամբրոնացւոյն Մեկնութիւն գրոցն Առակաց, Ժողովողի եւ Իմաստութեան, Վարդանայ Մեկնութիւն Երգոյ Երգոց եւ Գէորգեայ Եսայեայն։ Միւս մատեանն է Պատմութեանցն Մատթէոսի Ուռհայեցւոյ, Մովսեսի Կաղանկատեցոյ եւ Յաղագս Մահմետին, որ պակասաւոր է. մատեանն է նօտրգիր եւ կարծեմ թէ ամենայն պատմիչք ի մի մարմին ձուլեալ, զի որչափ կարացի քննել ի սուգ եւ ի խաւարին ժամուն՝ ոչ գտի հատացս ինչ մատենից։ Այսորիկ երկոքին ընտիրք եւ յոյժ հետաքննական, երկրորդն մանաւանդ՝ ի պատնառս նորագիւտ մատենագրին։ Այլ չգիտեմ զինչ ասիցէք ի լսել ձեր յաղագս այլոց մնացելոցն երկուց, եթէ մին ի Պղատոնական Տիմէի Տրամաբանութիւն եւ միւսն Լամբրոնացւոյն Համաբարբառ Մեկնութիւն Աւետարանաց, Ձեռագիր նորին իսկ հրաշալոյն, գրեալ ի ՌԽԴ։ Այսու նուագի արդարեւ նախանձ մեր ընդ գրատունն Փարիզի, որ անգիտաբար զարդարեալ է եւ ճոխացեալ ձեռագրաւ սորին սրբոյս։ Ինքնին սուրբս օրինակեալ է զկնի Համաբարբառոյն զԵփրեմայն ընդդէմ Մարկիոնի յառակս աւետարանչացն»։

Յունագէտն Հ. Եղիա Թոմաճանեան, Պաշպալովէն լսելով այս լուրերը՝ կը գրէ. «Ուրախացայ յոյժ յոյժ վասն նորագիւտ գրչագիր մատենիցն՝ զոր ստացաք, ցանկայի աստի թռչիլ այդր եւ տեսանել, ձեռագիր Լամբրոնացւոյն չիք հնար, այլ Ճաշակ մի զՏիմէի թարգմանութեանն խնդրեմ, զի եւ իմ սկսեալ է ի վաղուց զթարգմանութիւն յոյն զհրաշալի Տրամաբանութեանն զայնորիկ, զոր Մագիստրոս ասէ թարգմանեալ ի թարգմանչաց մերոց։ Այլ այս բերկրեցուցիչ հրաշալի մատեանք յափշտակեցին զիմ ոգին անդէն ի սկզբան եւ գրաւեցին զառաջին տեղին» (7 Դեկտ. 1835, սա Սուքիաս Աբբայ)։

Հ. Ռափայէլի նամակէն կ՚իմանանք որ նոյն բարերարը, Յարութիւն Իսահակեան, խոստացսւծ է Վենետիկ ղրկել իր ունեցած բոլոր Ձեռագիրները, «զոր ի բազմաց հետէ գիտեմք ճոխ լինել բազում այլ պիտանի մատենիւք: Իցէ՜ թէ խոստումնն յարդիւնս եղիցի յառաջ քան զվախճան բազմաժամանակեայ ծերունւոյն» (13 Նոյմբ. 1835, սա Հ. Փիլիպպոս, Պոլիս):

Յաջորդաբար Յարութիւն Իսահակեանի հայրը, Աբրահամ Աղանուրեանց, Մատենադարանիս նուիրած է նաեւ ոչ այնքան նշանաւոր Ձեռագրեր, այսինքն՝

ա. Սաղմոսարան (Ձեռ. 113)

բ. Հաւանութիւն (Ձեռ. 876)

գ. Աւետարան ոտանաւոր (Ձեռ. 976)

դ. Տոհմաթիւք (Ձեռ. 1427)

ե. Ճշմարտութիւն հաւատոյ (Ձեռ. 1499)։

1837ին լուրը կը հասնի թէ Պոմպէյի մէջ վախճանած է Յարութիւն Սահակեան, «սա որում գոն բազում գրչագիրք, - կը գրէ Աբբահայրը Հ. Արսէն Բագրատունիի, Պոլիս, - զորս ճգնիմք ընդ ձեռն Պարոնիս (Աբրահամ Աղանուրեան) սա մեզ ուռկանել» (7 Ապրիլ 1837)։

Երբ Հ. Արսէն Բագրատունի Պոլիսէն Սոմալեան Աբբահօր կը գրէ թէ Միաբանութիւնը բացի ճառականներէ՝ պէտք էր տպել նաեւ Հայոց Պատմութեան գիրքեր, Աբբահայրը կը պատասխանէ թէ վանաբնակ միաբաններն ալ կը փափաքին նոյնը, բայց որովհետեւ կան եկեղեցական մութ հարցեր եւ հակատաճիկ գաղափարներ, կը զգուշանան խռովութիւն յարուցանելէ։ Բայց ասոնց կից՝ նման բիծէ ազատ են Լաստիվերտցին, Գոշի Դատաստանագիրքը, որոնք կրնայինք տպել, «բայց մնամք հասանելոյ եւ եւս այլոց գրչագրաց նոցա ի Հնդկաց եւ յայլոց կողմանց, յորս լսեմք թէ կայցեն։ Գրչագիր մատեանք որք կային բազմութեամբ առ Յարութիւն Սահակեանի ի Պումպայի, թողեալ է զնոսա կտակաւ կէս մի Ճուղայի վանացն եւ կէս մի եկեղեցւոյն Հայոց որ ի Պոմպայի, յետ տալոյ իշխանութիւն ժառանգորդաց առնուլ անտի ընդ որ եւ հանին եւ որչափ։ Եւ քանզի մի ի ժառանգացն է Պր. Աբրահամ Ականուր որ աստ, սա յանձն էառ հրաժարել ի մասնէ հայրենի ժառանգութեանն, եթէ զամեննայն գրչագիր մատեանսն զայնոսիկ յղեսցեն այսր առ նա ի Վենետիկ, եւ թողցեն ի նա, զի արասցէ որպէս եւ կամիցի։ Արդ զայսմանէ գնաց գիրն ի Պումպայի եւ սպասին գրչագիրքն ոչ սակաւաթիւք եւ նորք որ չգտանին առ մեզ, եւ անշուշտ եկեսցեն։ Կայ ի նոսա եւ գրչագիր մի Եղիշէի, որ երբ հասցէ այսր, զտարբերութիւնս նորա եւ զորոց աստ առ մեզ են գրչագրացն, փոյթ տարցուք միահամուռ տալ քեզ այդր, զի լաւագունին ընտրութիւն արասցես եւ պատրաստեսցես օրինակ մի վասն փոքրադիր տպագրութեան, որոյ օրինակք գոգցես այժմէն են սպառեալ աստ ի վանս, եւ այդր սակաւք ինչ կան վասն վաճառոյ» (7 Սեպտ. 1838, առ Հ. Արսէն Բագրատունի, Պոլիս)։

1839 տարին կ՚ըլլայ սպասումի տարի։ Պոմպէէն պիտի հասնէր Ձեռագիրներու հսկայ գանձը։ Աբբահայրը կը գրէ Հ. Գէորգ Հիւրմիւզեանի. «Ի Պումպայէ ունիմք լուր զի գրչագիրք հանգուցեալ հօր Ականուրեանիս՝ ի ճանապարհ եդեալ են» (15 Փետր. 1839)։

Երբ Պոլիսէն Հ. Արսէն Բագրատունի թերահաւատութիւն ցոյց կու տայ նկատմամբ հասնելիք ձեռագիրներուն, Աբբահայրը կը պատասխանէ թէ դիտմամբ ուշացուցած է պատասխանել Բագրատունիի 5 Յունիս եւ 11 Յուլիս թուակիր նամակներուն, «զի զաւետաբերն յինէն առցեն զպատասխանիս ի հասանել այսր հնդկային գրչագրացն, զորոց լսեմք արդ յուղի ելեալ ի Պումպայէ հատորք հարիւր եւ մի, եւ ժամ ի ժամէ մեծաւ անձկանօք մնամք անվտանգ ժամանելոյ նոցին այսրէն ի ձեռս մեր: Թերահաւատութիւնն որ երբեմն զնոցանէ, ակն ունիմք թէ զԹովմային ունիցի վիճակ, զի մեք ի ժամուն զԵրանին առնուցումք» (23 Օգս. )։

Բայց նոյն տարուան 27 Դեկտ-ին Աբբահայրը մտահոգութեամբ կը գրէ Հ. Միքայէլ Զէմպէրէկճեանի (Պոլիս). «Ահա ի Կարմիր ծովուն կորեան մեր (տպագիր) գրեանք հինգ հազար ֆրանքաց, եւ զարդիս ի մեծ կասկածանս եմք թէ ծովամոյն լեալ իցեն եւս բազմաթիւ եւ անգին գրչագիրք մեր ի հրուանդանին Բարեյուսոյ, որք ի հնդկացն գայինն»։

1840 տարուան գրուած նամակներուն մէջ՝ կը կարդանք գրեթէ բոլոր միաբաններու խոր ցաւը՝ նկատմամբ Ձեռագիրներու կորուստին։ Աբբահայրը ցաւով կը հաղորդէ Հ. Գէորգին. «Հաւաստեցաք արդ մեծաւ ցաւօք սրտի զկորուստ բազմահատոր եւ անգին հայ գրչագրացն որ գային առ մեզ ի Պումպայէ, ի նաւաբեկութեան անդ դիպելոյ մօտ ի Սէյլեան կղզին, յոր մակոյկաւ կէսք ի նաւաստեացն մազապուրծ զերծանին» (27 Փետր. 1840)։

Դարձեալ Աբբահայրը անդրադառնալով կորսուած ձեռագիրներուն՝ կը գրէ Հ. Գէորգին. «Սակաւք գտցին որ պակասէին առ մեզ, այն է՝ ի գործոց Աթանասի Ճառք իբր երկոտասան, Միխայէլի ուրումն Պատմութիւն վասն ազգին նետողաց, Ղուռանի թարգմանութիւն Լեհացւոյն ի լատինէ եւ այլ եւս խեշերանք՝ պատմականք եւ վարդապետականք: Բարեբաստիկ գտաք զի Հ. Սարգիս ընդ իւր բերեալ էր անտի յառաջագոյն զՄովսեսի Կաղանկատացւոյն զՊատմութիւն եւ զՏիմէի Տրամախօսութիւնն՝ գործ Պղատոնի, որք չգոյին բնաւ առ մեզ» (3 Ապրիլ) :

Հ. Ներսէս Սարգիսեան կը պատմէ իր խոր ցաւը՝ Հ. Զաքարիայի եւ Հ. Ստեփան Մուրատեանի մահուան առիթով, եւ կ՚աւելցնէ. «Յաւել ի սոսա եւ զհարիւրհատորեան արկղն գրչագրաց Հնդկաստանի, զանցկացեալն յերից ամաց հետէ սրտաթունդ երկիւղածախառն յուսով, զի յանդունդս ովկիանու սուզեցաւ, կորուստ անդարմանելի, զոր չկարեմ յիշել անթաց աչօք» (առ Հ. Թոմաս, Հռոմ, 11 Մայիս 1840):

Հ. Եդուարդ Հռոմէն կ՚արձագանգէ Աբբահօր ցաւին՝ գրելով. «Բազում անմխիթար տրտմութեամբ լուաք զմատնել գրաւորական գանձուն յաւար ովկիական անդնդոցն, եւ եթէ արդարեւ ճշմարիտ իցէ գոյժս այս (որովհետեւ խօսք կը շրջի թէ Ձեռագիրները չեն մեկնած Հնդկաստանէն, եւ լուր տարածած թէ նաւը ընկղմած է), մեծ է յոյժ կորուստն եւ անգիւտ։ Երանի՜ թէ ոչ զամենայնն ի մի նաւ բարձեալ էր. բայց յետ կառացն խորտակելոյ՝ ամենեցուն է ցուցանել զճանապարհ» (21 Մայիս 1840):

ԲԱՂՏԱՍԱՐ ԱՐՔԵՊՍ. ՀԱՍԱՆՋԱԼԱԼԵԱՆ (1841)

 

Հ. Ներսէս Սարգիսեան կ՚օգտագործէ բոլոր առիթները՝ Ձեռագիր ստանալու համար։ Շուշիի Առաջնորդ Բաղտասար Արքեպս. Հասանջալալեան 1841-ին Վենետիկ այցելութեան կը ղրկէ Պր. Գրիգոր Խաչատուրեան եւ Պր. Խաչիկ Ճգնաւորեան, որոնք երկու սնտուկ գիրք կը գնեն՝ ի հաշիւ Արքեպս-ին, տեղւոյն վրայ վճարելով գինը։ Հ. Ներսէս իր գրիչով, բայց Աբբահօր կողմէ եւ Աբբահօր ստորագրութեամբ, 29 Յունիս 1841ին կը գրէ Բաղտասար Արքեպս. ին, թէ ղրկեցինք իր փափաքած գիրքերը, սակայն Խորենացիի Մատենագրութիւնքը առ այժմ ամբողջացած չըլլալով՝ կը ղրկենք յաջորդաբար. ու առիթը օգտագործելով՝ կը խնդրէ որ ղրկուի մեզի Խորենացիի Աշխահագրութենէն օրինակ մը...:

Հ. Ներսէս կը շարունակէ երկար՝ ի խնդիր Ձեռագիրներու. եւ մենք սիրով կ՚ընդօրինակենք անոր նամակը իր ամբողջ երկարութեամբ, քանի ճոխ է բովանդակութեամբ եւ կը մատնանշէ Մխիթարեանի մը մտահոգութիւնը. «... Աստի առիթ առեալ՝ տացի ինձ համարձակութիւն, Արհիապատիւ եղբայր, փոքր մի սիրալիր բանիւք գանգատ առնել զիրաց ինչ, գուցէ որ այլ ազգ ինչ համարէինն, զճշգրիտն լուեալ եւ գթասցին ի մեզ։

«Գիտէք ապաքէն եւ տեսանէք իսկ քանի՛ ջան է մեր անընդհատ աշխատութեամբ ի հայեցի գրականութեան, զի թէ այլով իւիք չիցեմք ձեռնհաս յառաջադիմութեան ազգիս լինել ձեռնտու, գէթ գրականութեանն մասամբ մի՛ վերջասցուք: Առաջի կալեալ մեզ նպատակ զհին եւ զանարատ զառ ի սրբոց Հարցն մերոց զերանելի թարգմանչացն լեզու եւ բարբառ կենդանացուցանել զայգիս, ձեռն արկաք ի տպագրութիւն Նախնեացն Մատենագրութեանց, յորս ամենայն անտանելի աշխատութիւն ոչինչ թուի յաչս մեր, իբրեւ տեսանեմք զի զքրտնաջան վաստակս երանելեացն վայելէ ազգս մեր։

«Սակայն միթէ չէ՞ր արժան եւ ազգիս մերոյ, որ սիրելին եղեւ մեզ ի սկզբանէ եւ այսր, եւ յորոյ ի փառսն նուիրեալ եմք համօրէն Ուխտիւս, օգնական լինել մեզ յայսմ։ Չասեմք եթէ յաղագս դրամոց ինչ ոք խորհիցի, եւ ոչ զի ծանու իւիք աշխատութեամբ վշտանայցէ, զի այն ծանր է մեզ, այլ որ կարողն են քաջ՝ ընտիր ձեռագիր մատենիւք օգնել մեզ, եւ չօգնիցեն ընդէ՞ր, ո՞չ ապաքէն զոր ի նոցանէն առնումք՝ դարձեալ առ նոսա տամք ի վայելս, եւ զսակաւուց ոմանց ծանօթ մատեանն աշխարհալուր առնեմք. փոխանակ ոմանց ոմանց՝ զամենայն Հայ մարդ գիտնականս եւ ազգային հնութեանց հմուտս հանդիսացուցանեմք, եւս եւ առաջի այլալեզու ազգաց. եւ յայսմ ամենայնի այլ ինչ չմնայ մեզ՝ բայց աշխատութիւն եւեթ, եւ այն է մեզ սիրելի, զի ի փառս ազգիս է, եւ փառք ազգիս առաջին նպատակ է մեր եւ մխիթարութիւն յետ Աստուծոյ:

«Զազգային Բառգիրքն յօրինեցաք, այս չորրորդ ամ է, այլ ոչ եթէ այնու երկհատոր մատենիւ միայն սահմանի ճոխութիւն լեզուիս. պակասի ի նմա բազում ինչ, զի եւ առ մեզ պակասին բազում մատեանք նախնեաց։ Եթէ կամիցիմք ի նորոյ զայն յօրինել, որպէս եւ խորհիմք իսկ առնել կատարելագոյն եւ ճոխ քան զառաջինն, զիա՞րդ ի գլուխ տանիցիմք՝ եթէ յազգասիրացն օգնութենէ վրիպիցիմք։ Այլ յայսմիկ առանձինն շնորհապարտս զմեզ ճանաչեմք Արհիապատիւ Կարապետի Արքեպս. ի Տփխեաց եւ իշխանազինն Քնեազ Նիկողայոսի Երկայնաբազուկ Արղութեանց, յաղագս առատամիտ լինելոյ նոցա մեզ ամօք յառաջ գրչագիր մատենիւք:

«Արդ զգանգատանս մեր զայս հեշտալուր ունկամբ լուեալ Արհիապատիւ Տէրդ եւ կարեկից լեալ կարօտութեանս մերում, ի խնդրոյ համօրէն Ուխտիս հաճեսջիք յանձն առնուլ աշխատութիւնս զայս, լինել մեզ զօրավիգն օգնականութեան ի մատակարարութիւն հին գրչագիր մատենից, եթէ՛ առ ի ձէնջ եւ եթէ յառանձնաւորաց ոմանց զորոց գիտէքդ, եւ բաց յեկեղեցական մատենից, այս է՝ Ճաշոցաց, Մաշտոցաց, Շարականաց, Սաղմոսաց, առանձին Աւետարանաց եւ այլ սոցին նմանեաց, զի գտանին առ մեզ բազում օրինակք ի սոցունց, այլ ամենայն որ ինչ եւ առ ձեռն գայցէ, կարեւոր եւ պիտանի լիցի մեզ, եւ մարթիք առաքել զնոսին ծանօթ արամբ կա՛մ առ մերային միաբանսն ի Պօլիս, եւ կամ այլով ճանապարհաւ առ բարեկամն մեր Պր. Գրիգոր Աբէլեան ի Թրեստ:

«Իսկ պայման դաշինն գրչագրաց որչափ մարթիմքս սահմանել, այս լիցի. եթէ տէր գրչագրացն ո՞ ոք եւ իցէ կամիցի փոխանակել ընդ տպագիր մատենից մերոց, Արհիապատիւ Տէրդ միջնորդ կացեալ ի մեր կողմանէ՝ դաշնադիր լիցի ընդ նմա որ զինչ եւ արդարութեամբ դատեսցի՝ եւ մեզ հաճոյ է։ Իսկ եթէ տէրն չկամիցի փոխանակել, այլ զգրչագիրսն խնդրեսցէ վերստին, հաճեալ եմք եւ ընդ այն. թող եկեսցեն այսր գրչագիրք, եւ մեք յետ զհաւասար նոցին առնլոյ՝ անդրէն յետս դարձուցանեմք զբնագիրսն անարատ եւ անվնաս, եւ իբրեւ տպագրին մատեանքն այնոքիկ, պարգեւ նմա առաքեմք ի նոյն տպագրէն, կամ յորոց կամիցի։ Եւ ամենայն ծախք ճանապարհին հատուսցին ի մէնջ։

«Այլ յառաքելի գրչագիրսն, իբրեւ Տէր յաջողեսցէ, փոյթ կալջիք առանձին խնամով, զի գտցին եւ այսոքիկ եթէ իցէ հնար. Հարանց վարուց հին թարգմանութիւնն, կամ գէթ երկրորդ թարգմանութեանն հին օրինակ. Նեղոսի Խրատք, Նիւսացւոյ Ինն երանութեանց գիրքն, Եւսեբեայ Եկեղեցւոյ պատմութիւնն, Աթանասէ Մատենագրութիւնքն, Յովսեպոսի՝ Հնախօսութիւնն եւ Հրէից պատերազմաց հին թարգմանութիւնն եւ ոչ Լեհացւոյն, Մխիթարայ Գոշի ճարտասանութիւնն, Ուխտանէս Պատմիչ, Շապուհ Բագրատունի։

«Իսկ Աշխարհագրութիւն Խորենացւոյն, որչափ հնար է խնամ կալջիք փութով առաքել։ Գիտեմք ի պատմութեանց եթէ Խորենացւոյ Հայոց Պատմութեանն կայ եւ չորրորդ գիրք, որպէս յիշատակէ Թովմա Արծրունի, այլ չգիտեմք թէ ո՞ւր գտանի, որ թէ ի վեր երեւեսցի ուրեք, գանձ մեծ է արդարեւ Արամեանս ազգի, զոր եւ արժան էր փութով ի լոյս հանել եւս եւ եւրոպացի լեզուաւ, որպէս ահա զերիս գիրս Պատմութեան նորա տպագրեմք այժմ գաղղիարէն եւ իտալերէն, քանզի կամիմք թէ ոչ միայն համազգիք մեր, այլ եւ ամենայն Եւրոպա ծանիցէ զծագումն եւ զզարգացումն ազգիս՝ թէ չեմք յաննշանից ոմանց յազգաց, զի եւ առ մեզ եղեն արք մեծամեծք եւ գործք արիականք եւ ընտիր մատենագիրք, զի ահա փոքր մի յառաջ իտալական թարգմանութեամբ ի լոյս ածեալ Եղիշէ, ամենայն որ ընթեռնու, սքանչանայ ընդ հրաշալի գրիչն՝ թէ ուրեմն ազգ Հայոց ի սկզբանէ եւ այսր չէ անճաշակ ընտիր ախորժակաց եւ մեծ գովութեանց արժանաւոր իսկ է։

«Այսպէս յամենայնի փութաջան վաստակաւորս ընծայեցուցեալ զմեզ ի պարծանս ազգիս Արամայ, զկարեւորն եւ զառ ի մէնջ ցանկացեալն տրիտուր յազգասիրացն փութոյ ակն ունիմք յաջողելով Տեառն։ Ահա որ մաղթեմք համօրէն Ուխտիւս ընդ խնամակալ աջովն պահպանել զՁեզ, աննուազ առատաձեռնեալ մխիթարութիւն հոգւոյ՝ անդորր եւ խաղաղաւէտ կենօք» (29 Յունիս 1841):

Տարուան մը լռութենէ ետք, Բաղտասար Արքեպս. Շուշիէն կը պատասխանէ Սուքիաս Աբբահօր 24 Փետր. 1842 թուակիր նամակով, թէ ահա Վենետիկ կը ղրկէ հինգ Ձեռագիր այն է «1. Աշխարհացոյց Մովսիսի Խորենացւոյ (1246), 2. Պատմութիւն Աղուանից, Մատեան ինչ անանուն, յորում եւ Մեկն. Աթանասի եպ-ի Աղեքսանդրացւոյ ամենայն երգոց սաղմոսարանաց եւ Տիեզերաց աշխարհացոյց Վարդան վրդ-ի արարեալ (Ձեռ. 246), 4. Արձանագիրք ինչ գաղափարեալք յարձանաց վանօրէից ինչ եւ հին եկեղեցեաց Աղուանից եւ Արցախայ, եւ 5. Փոքր քերականութիւն Ուտեաց լեզուի (Ձեռ. 1380), հայեցի տառիւք, զի նոքա Ուտիք որ բնակին յաշխարհին Գուգարաց (Շաքի) չունին սեպհական նշանագիրսդ»։ Կը խոստանայ դեռ ղրկել ուրիշ ձեռագիրներ, բայց կը խնդրէ որ Աղուանից Պատմութիւնն ու Արձանագրութիւններու հատորը դարձուին իրեն՝ յետ առնելու օրինակները։

ՄԱՏԹԷՈՍ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԶՄԻՒՌՆԻՈՅ (1843)

 

Հ. Ներսէս Սարգիսեանի ի խնդիր հայ Ձեռագիրներու կատարած տասնամեայ երկար ուղեւորութեան առաջին հանգրուանը կ՚ըլլայ Զմիւռնիա, որու առաջնորդը, Մատթէոս Եպիսկոպոս, սիրալիր կերպով կ՚ընդունի, եւ իր կողմէ կը նուիրէ առաջին հինգ Ձեռագիրներ, որոնք նոյն տարին կը ղրկուին Վենետիկ։ Ահա անոնց ցանկը.

ա. Լամբրոնացի, Մեկն. Առակաց, Ժողովողի, Իմաստութեան (Ձեռ. 255).

բ. Լամբրոնացի, Մեկնութիւն Պատարագի (Ձեռ. 126).

դ. Տօնապատճառ ՌՃՁԱ ամի (Ձեռ. 1332).

ե. Գէորգեայ Մեկն. Եսայեայ, Մխիթարայ՝ Վարդապետականք (Ձեռ. 1204)։

ՄՍԵՐ ԴՊԻՐ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ (1839)

 

Մսեր դպիր Գրիգորեան Քուշարեանց, Հնչեշտէն, ունի նամակ մը ուղղուած Հ. Մինաս Բժշկեանի, Խրիմ, 14 Ապրիլ 1839 թուակիր, ուր յարգալիր շեշտով կու տայ ցանկը իր ունեցած 14 Ձեռագիրներուն, որոնց բովանդակութիւնը հետեւեալն է՝ այդ նամակին համաձայն.

«Ի մատենագրութեանցն Եղիշէի կան առ իս միայն ճառքն՝ որ Ի չարչարանսն Տեառն, որ Ի թաղումն, որ Ի յարութիւնն, եւ Որ յԵրեւումն աշակերտացն յետ Յարութեան, յորս եթէ ըստ բաղդի գտեալ էր եւ Մեկնութիւն արարածոց խնդրեալ ի Ձէնջ, ինքնայօժար փութայի առաքել զնոյն սա. Սրբութիւն Ձեր՝ առ հաճելոյ ոչ զՁեր կամս միայն, այլ եւ զնորին իսկ սրբոյ վարդապետին, որ ակն յարեալ թերեւս ի մամուլս մեծին Մխիթարայ՝ դիտէ անհանդուրժ տեսանել զգրատպութեամբ ի լոյս ընծայումն իւրոց ոսկեղնիկ բանահիւսութեանդ ի դժուարալոյծ ծրարս թագուցելոց: Տեսի երբեմն առ ումեմն զնորին Երանելւոյ զԱրարածոցն մեկնութիւն զոյգ ընդ մեծութեան գրոցն Դատաւորաց, սակայն չյաջողեցաւ գնել զայն կամ առնուլ զհաւասարն։

Արդէն գտեալքն առ իս՝ են.

ա. Ճառք Եղիշէի յիշատակեալք ի վեր անդր։ Գրեալ են այսոքիկ բոլորգիր միահետ կարգաւ ի քառածալ թերթս, ձեռամբ Մկրտիչ քահանայի, ըստ նշանակելոյ երեսն մեզ: Ի սկիզբն մատենին կայ Ներբողական ճառ Ոսկեբերանի ի սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եւ թերթ մի ի Յաճախապատում գրոց։ Զկնի ճառիցն Եղիշէի դնին եւ գլուխք ինչ բանից Ոսկեբերանէ ըստ հին թարգմանութեան՝ մակագրութեամբս. “Առ աննմանսն յաղագս անհասանելւոյն”։

բ. Ներսէսի Լամբրոնացւոյ, քննութիւն կարգաց եկեղեցւոյ, ընդ նմին եւ Բացատրութիւն պատարագի, յորոյ ի վերջէ յարի եւ ճառ դաւանական ընդարձակ՝ ունելով վերնագիր օրինակ զայս. “Խորհրդածութիւն վասն ուղղափառ”։ Օրինակեալ է մատեանս յաջողաձեռն եւ անսխալ գրչութեամբ Մկրտչի ուրումն լեհացւոյ (որպէս նշանակի յերեսն 195):

գ. Գրիգորի Նիւսացւոյ երրեակ մատենագրութիւնք, Յաղագս բնութեան եւ կազմութեան մարդոյ եւ Կուսութեան, ըստ թրգ. Ստեփանոսի Սիւնեցւոյ, օրինակեալ ի թուին Հայոց ՋՁԹ։

դ. Սրբոյն Սահակայ Պարթեւի ճառ յօրն Արմաւենեաց...:

ե. Կորիւն, օրինակեալ ի միոյ հին՝ բայց սխալագիր ճառընտրէ։

զ. Խորենացւոյ ճառ ի Վարդավառն, օրինակեալ ի ճառընտրէն որ ունէր թուական ՉԿԶ։

է. Մամբրէի ճառ ի տօնն Արմաւենեաց։

ը. Խոսրովկայ թարգմանչի բան ի մենամարտութեանն Դաւթի եւ Գողիաթու. (այս այն է որ յանուն Խորենացւոյն յածի, եւ դնի ի Գիրս Պիտոյից սակաւուք բառից տարբերութեամբք):

թ. Յովհաննու Մանդակունւոյ Յաղագս թատերաց եւ գուսանաց, Յաղագս զգուշութեամբ եւ երկիւղիւ մերձենալոյ ի մարմին եւ յարիւն Տեառն։

ժ. Գրիգորի Աստուածաբանի ճառք Ի մկրտութիւնն Տեառն, Ի Պասքայն եւ Ի Պենտեկոստէն։

ժա. Գրիգորի Սքանչելագործի կամ Նիւսացւոյ ի սուրբ Աստուածածինն, Ճառք երկու։

ժբ. Թէոդորոսի միայնակեցի գովեստ ի սուրբ Աստուածածին, որ այսպէս ունի զբանին սկիզբն. “Զբանաւոր եւ զներանձնեան տաճար”:

ժգ. Խորենացւոյ Պատմութիւն ճանապարհորդութեան Հռիփսիմեանց ի հայս.

ժդ. Վարդանայ վրդ-ի Բարձրբերդցւոյ Մեկնութիւն Դանիէլի. ընդ նմին եւ Մեկն. Յայտնութեան Յովհաննու, թարգմանեալ ի յունականէն երկասիրութեամբ Լամբրոնացւոյն. եւս եւ օրինակ թղթոյ նորին Լամբրոնացւոյ՝ Որ առ Ոսկան միայնակեաց, եւ այլ ինչ ինչ հատուկտիրք ի գրուածոց Շնորհալւոյն. թուական գրչութեան մատենիս ՊԴ»։

Նամակին վերջաւորութեան Մսեր դպիր պատրաստակամութիւն ցոյց կու տայ տրամադրելու Հ. Մինասին իր բոլոր Ձեռագրերը, եւ կամ հարկի պարագային՝ անոնց հաւատարիմ ընդօրինակութիւնը։

Հ. Մինաս Բժշկեան այս նամակը կը ղրկէ Վենետիկ։ Հ. Ներսէս Սարգիսեան, պատասխանատու Ձեռագիրներու, իսկոյն կը պատասխանէ, սակայն նամակը ճամբան կորսուելով՝ Հ. Գաբրիէլ Այվազովսկի կը համառօտէ նամակին բովանդակութիւնը՝ գրելով Հ. Մինասին. «Իմաստ գրոյն (Հ. Ներսէսի) այս է, թէ ըղձալի է ստանալ մեզ զամենայն զգրչագիրս առնն՝ փոխանակելով ընդ տպագիր մատենից մերոց. եւ վասն Եղիշէի Մեկնութեան արարածոց ասէ, եթէ տեսեալ է առ ումեմն, մա՞րթ իցէ արդեօք գիտել մեզ՝ թէ ո՛ իցէ այրն այն» (21 Նոյեմբ. 1839)։

Մեր ցանկերուն համաձայն յիշուած Ձեռագիրներէն մեր Մատենադարանը մտած են

ա. Լամբրոնացիի Մեկնութիւն պատարագին (Ձեռ. 1344)

բ. Ժողովածոյ մը (Ձեռ. 970)

գ. Հաւաքումն բանից Նախնեաց (Ձեռ. 702)

դ. Հաւաքումն բանից նախնեաց (Ձեռ. 1075):

ԶԱՆԱԶԱՆ ԼՈՒՐԵՐ

Թէեւ անմիջական կերպով աղերս չունին Մատենադարանիս գրչագիրներուն հետ, սակայն Ձեռագիրներու պատմութեան հետ որոշ կապ մը ունենալուն համար, ստորեւ կ՚ամփոփենք զանազան լուրեր՝ Ձեռագիրներու գոյութեան մասին, որոնք գուցէ առասպելախառն թուին կամ հեռու իրականութենէն։ Մտածելով որ նման նիւթերով զբաղող ուսումնասէրներ կրնան հետաքրքրուիլ այս տեսակ լուրերով, կը համարձակինք ներկայացնել զայն՝ համառօտ կերպով։

 

Ձեռագիրներ ՝

Հայաստանի զանազան կողմերը

 

1827ին Հ. Յովհաննէս Սորղուճեան Հռոմ գտնուած շրջանին, կը պատմէ թէ Պոլիսէն Հռոմ ապաստանած է ծերունի Սարգիս վարդապետ մը, սիրող ուսումին եւ գրականութեան, եւ միասին հանդիպումներուն կը յայտնէ Հ. Յովհաննէսի «զանուն եւ զտեղի գրչագիր մատենիցն նախնեաց, զորս տեսեալ է յուղեւորութեան իւրում ի Հայաստան աշխարհ։ Նշանաւորք ի նոսա են այսոքիկ.

1. Յէջմիածին գտանին ա. Նաւարկութիւն Գրիգորի Աստուածաբանի (բանք ընդդէմ Յուլիանոսի). բ. Աղուանից պատմութիւն. գ. Մայր Մաշտոց եկեալ ի Սեւանայ (որում գտանին կարգ ձեռնադրութեան եւ միւռոնօրհնէք):

2. Ի Նախջեւան ի վանս Նախավկայի, ա. Մեկնութիւն Հնգամատենին Մովսիսի (հաւաքեալ ի բանից ԺԲ վարդապետաց եկեղեցւոյ). բ. Ճաշոց հին երկաթագիր, գ. Պատմութիւն Ստեփանոսի Սիւնեցւոյ։

3. Ի Զէյթուն՝ Յայսմաւուրք Գրիգորի Սկեւռացւոյ:

4. Ի Պոլիս առ Ճանիք աղայի՝ Թուղթ սրբոյն Աթանասի:

5. Առ Գրիգոր աղայի Քլճեանց՝ մատեան ընտիր Գանձուց եւ Տաղից» (27 Սեպտ. 1828, առ Սոմալեան Աբբայ)։

 

Կարինի գրադարանը

Հ. Ռափայէլ Թրեանց, երկար տարիներ վանքիս Մատենադարանի պատասխանատուն, ունի նամակ մը՝ 28 Մարտ 1832 թուակիր, հաւանաբար ուղղուած Հ. Մինաս Բժշկեանի, որ կը գտնուէր Խրիմ։ Հ. Ռափայէլ կը պատմէ թէ վանքս այցելած է «Զօրավար ոմն լեհացի, որ ընդ բանակին Բասքեւիչին գնացեալ է ի հայս ի ժամանակս աշխարհակալութեանց նորա։ Սա պատմեաց մեզ եթէ ի քաղաքն Կարնոյ գտաւ գրատուն իմն յոյժ հարուստ ձեռագրօք, ոչ միայն տաճկականօք եւ արաբականօք, այլ եւ հայեցի բազում մատենօք, այնչափ զի յամենայն ասիական աշխարհակալութիւնս Բասքեւիչի ա՛յս միայն բաւական էր անմահացուցանել զնա։ Զայս լուեալ մեր, գիտէ Վերապատուութիւնդ թէ ո՞րպէս զուարճացեալ խայտացաք։ Եւ հարցեալ մեր զօրինակն եւ զեղանակ ունելոյ ինչ տեղեկութիւն զնոցանէ, դիւրին է, ասէ այդ։ Եւ ետ մեզ զանուն վարժապետին արեւելեան լեզուաց ի կայսերական ճեմարանն Բեդրսպուրկի զՊարոն Ֆրէհնի, որպէս եւ այլ վարժապետ ոմն համալսարանին ռուսաց, աւուրբք յառաջ զնոյն ինձ խոստացեալ էր կատարել անձամբ։ Այս վերոյ ասացեալ զօրավարն լեհացի պատմեաց մեզ եւ զայն՝ զի արքայն տեղւոյդ հրաման տուեալ իցէ յօրինել զցանկ գրոցն փակելոց յարքայական պալատանն եւ տպագրութեամբ հրատարակել զայն, զորոյ զստուգութիւնն ի ձէնջ կարօտիմք տեղեկանալ, հանդերձ կարեւոր ինչ հանգամանօք»։

 

Մուշի Ձեռագիրները

Ս. Ղազարի մէջ Ձեռագիրներու հանդէպ հետաքրքրութիւնը այնքան կ՚աճի, որ ըսուած ամէն լուր, թէեւ անճիշտ թուի, կ՚ենթարկուի ստուգումի։ Այս անգամ Սուքիաս Աբբահայրն է որ 3 Յունիս 1836ին կը գրէ Հ. Գէորգ Հիւրմիւզեանի, Պոլիս. «Ի գրել իմ զայս՝ գիր առի ի Հռոմայ, յորում ծանուցանէ Հ. Եդուարդ Հիւրմիւզ թէ Ալքուշին պատմէ զի ի Մուշ, ի Չընկըլ կամ ի Չէնկէլ վանս (այն է անշուշտ Սուրբ Կարապետ Չանլըլ քիլիսէ), կայ գրչագիր մի մեծ մագաղաթեայ, զոր քաղդէացիք ընթերցեալ չիմանան ինչ առանց հայագէտ թարգմանի, զի է ի բարբառ հայերէն՝ քաղդէացի դպրութեամբ։ Զայս գրչագիր եթէ մարթասցի Մերտինցիդ (իմա՛ Տիրացու Յովհաննէս Կէնտուրեան) ի ձեռս բերել վասն մեր, յոյժ հաճոյական ինչ գործ գործէ, եւ յուսամ թէ մարթասցի. սմին իրի եթէ այդր է տակաւին այրդ՝ յանձնէք նմա բերանով, իսկ եթէ մեկնեալ՝ փութասջիք ազդ առնել նմա, զի արասցէ զկարելին եւ ստասցի զայն մատեան նորատեսիլ»։

Նոյն այս լուրը Հ. Մկրտիչ Աւգերեանն ալ կը գրէ Պոլիս, Հ. Անանիա Ճէլալեանի, եւ կ՚ընդունի սա պատասխանը. «Այլ աւա՜ղ, զի ի վերջին մարտի Ռուսաց ընդ այլազգիս, աւար հարաւ ի մարաց մենաստանդ եւ եկեղեցի Սրբոյն Կարապետի որ ի Մուշ, եւ որպէս ստուգեցի ի բազում ականատեսից, ամենայն մատեանք որ ի նմա՝ պատառեցան եւ ծախեցան ի սուր եւ ի հուր ի վայրենի աւազակացն, եւ ոչ թողին անդ գիրս ինչ թշնամիք դպրութեան եւ քրիստոսական հաւատոյս։ Այլ ես որչափ արեւելեայս ճանաչեմ, ի քահանայից եւ յաշխարհականաց, գրեթէ զամենեսին հարցի, եւ ոչ ոք գիտաց ասել թէ տեսեալ իցէ ուրեք ինչ ի հայ բարբառ քաղդէացի գրով, եւ ի վերայ այսր ամենայնի աղաչեցի զնոսա գրել առ իւրաքանչիւր ծանօթս ի Տիգրանակերտ, ի Մերտին, ի Թիֆլիս, ի Թօխաթ եւ յայլ քաղաքս եւ տեղեկանալ զայսմանէ» (10 Օգոստոս 1836):

 

Տէր Ստեփան Յարութիւնեանի Ձեռագիրները

Ճավայէն Տէր Ստեփան կը ղրկէ Սուքիաս Աբբահօր ձեռագիրներու ցանկ մը. ան իր կարգին այս մեծ եղելութիւնը 23 Օգոստ. 1839ին կը հաղորդէ Պոլիս, Հ. Արսէն Բագրատունիի. «Ցանկ մի գրչագրաց եհաս առ մեզ յաւուրս յայսոսիկ յերիցուէ միոյ Վիճակէ Ճավայի որ ի Հնդիկս, յորում գտանին ընդ այլ բազմապիսի ծանուցելոց եւ անծանօթք ինչ մեզ մինչեւ ցայսօր, եւ են այսոսիկ.

Խոսրով Պատմիչ՝ Պատմութիւն սրբոյն Սահակայ.

Շապուհ Պատմագիր Պատմ. Որմըզա ի Բոտոյ Ստրատելատի.

Ուխտանէս Պատմութիւն բաժանման Վրաց ի Հայոց.

Երանոս Յաղագս գնացից առաքելոցն եւ բանից հերձուածողաց.

Եպիփան, Պատմութիւն նախահարց եւ մարգարէից եւ Բացատրութիւն բանից ութսուն հերձուածողաց.

Գրիգորի Պապուն Հռոմայ՝ Պատմութիւն ճգնաւորաց, թարգմանեալ ի լատինէ ձեռամբ Լամբրոնացւոյն.

Ոսկեբերան Մեկն. Մատթէի, Մարկոսի, Ղուկասու, Թղթոցն Պօղոսի եւ Անդրիանդի։

Գործ է արդ գտանել եւ բուն զգրչագիրսն, որ երբեմն գտանէին ի Նորն Ջուղայ եւ ի Սպահան»։

Աբբահայրը այս նամակը ստացած է 7 Օգոստոսին, իսկ նամակը գրուած է Ճավայէն, Տէր Ստեփաննոսէ՝ 22 Փետրուարին։ Նամակը չենք գտներ դիւանին մէջ, բայց Սուքիաս Աբբահայր կատարած է նամակին համառօտութիւնը՝ որ կ՚ըսէ.

«ա. Գնոյ առեալ զերկաթագիր Աւետարան մի ի Սպահան յղէ յիշատակ վանացս, ի ձեռն Պր. Յարութիւն Սահակեան, որ ի Բումբայի եւ խնդրէ ունել լուր ինչ զհասանելոյ:

բ. Ունի եւ ի ձեռս զօրինակ ժամագրոց ինչ եւ Խորհրդատետրի, որոյ գրիչ լեալ կարծի Խաչատուր վարդապետ, երգիչ խորհուրդ խորինին, եւ մնայ պատեհի զի առաքեսցէ եւ զայն ի վանս։

գ. Ի վանորայս գոն, ասէ, հարիւրաւոր գրչագիր Աւետարանք ի ԺԲ եւ ի ԺԳ դարս գրեալք:

դ. Գտանէ Ցուցակ մի գրչագրաց, զոր կարծէ լինել Ամենափրկիչ վանից Նոր Ջուղայու, յորոց ընտրանօք քաղէ զկարեւորագոյն դատեալս.

1. Պատմութիւն Առաքելոց որք ի հայս կատարեցան.

2. Մեսրոբ երէց, Պատմութիւն Մեծին Ներսէսի.

3. Կորիւն.

4. Խոսրովիկ Թարգմանիչ, Պատմութիւն սրբոյն Սահակայ, Ղեւոնդ.

5. Շապուհ պատմագիր. Պատմութիւն Որմըզա ի Բոտայ Ստրատելատին եւ այլոց սրբոց նահատակաց որ ի թուիՆ ԳՃԲ.

6. Մովսէս Կաղակատուեցի, որ երիս հատորս Աղուանից.

7. Ուխտանէս, որ պատմութիւն Բաժանման վրաց ի հայոց.

8. Արստակէս Լաստավրտացի.

9. Յովհաննէս Կոզեռն.

10. Գրիգոր պատմագիր վասն ազգին թաթարաց.

11. Զաքէոս պատմագիր, երկու հատոր, զկնի բանից առաքելոցն մինչեւ ՌՃԾ թուականն.

12. Երանոս, ի յունաց, յաղագս գնացից առաքելոցն եւ բանից հերձուածողաց.

13. Եւսեբի Եկլեսիաստիկեայ.

14. Եպիփան կիպրացի, երկու գիրք ի յունաց, մին Պատմութիւն նախահարց եւ մարգարէից եւ միւսն Բացայայտութիւն բանից ութսուն հերձուածողաց

15. Հարցման գիրք սրբոյն Գրիգորի Պապուն Հռոմայ, որ է պատմութիւն ճգնաւորաց, չորս հատոր, ի լատինացւոց լեզուէ թարգմանեալ եղեւ, ձեռամբ սրբոյն Ներսէսի Լամբրոնացւոյն.

16. Վրաց պատմութիւն, ի վրաց լեզուէ թարգմանեալ, յԱդամայ մինչեւ ՋՃ թիւ հայոց.

17. Գաւազանագիրք լատինացւոց, թարգմանեալ ի լատինէ ի ժամանակս Ռուբինեանց.

18. Գործ Ոսկեբերանին, այսինքն Մեկնութիւն ի վերայ Մատթէի, Մարկոսի, Ղուկասու, Թղթոցն Պօղոսի ել Անդրիանականք.

19. Կանոն Բենեդիկտոսի, ի Լամբրոնացւոյն.

20. Գործ Աթանասի.

21. Գործք Եւագրի.

22. Գործք Աստուածաբանի.

23. Գործք Եփրեմի.

24. Գործք Արիստոտելի.

25. Գործք Եպիփանու.

26. Գործք Դամասկացւոյն.

27. Պատմութիւն Քաղկեդոնի ժողովոյն, թարգմանեալ ի լատինէ ձեռամբ Գէորգայ Կոստանդնուպոլսեցւոյ.

զ. Ի Ջուղայ գտանի միայն Մեկնութիւն Յովհաննու Ոսկեբերանի, ի թուղթսն Պօղոսի առ Տիմոթէոս»։

 

Մէրտինի ընտիր Ձեռագիրը

Մէրտինցի Յովհաննէս ԿԷնտուրեան, որ բազմաթիւ Ձեռագիրներ հայթայթած է մեր Մատենադարանին, կը գրէ Հ. Գաբրիէլ Այվազովսկիի հետաքրքրական լուր մը՝ նկատմամբ Ձեռագրի մը։ Այդ նամակը չէ պահուած, սակայն Սոմալեան Աբբայ նամակին բովանդակութիւնը կը հաղորդէ Հ. Սարգիս Թէոդորեանի, Լոնտոն, գրելով. «Պուրսայի տիրացուն գրէ առ Հ. Գաբրիէլ եթէ գտանիցի ի Պատրիարգարանին Յունաց ի Մէրտին մատեան մի հայ, ասորի նշանագրովք, զորմէ բանիբուն ականատես ոմն վկայէ գոլ ընտիր հայերէն ոսկեղէն դարուն թուեցեալ, զորմէ գրեցալ ահա վաղվաղակի գիր ի Մէրտին, զի ստասցին զայն վասն մեր գնոց արծաթոյ» (23 Յունուար 1844):

 

Իտալիոյ Հայկական Ձեռագիրները

Հ. Ստեփան Եազըճեան, որ երեք ամսուան համար գացած եր Լուքքա, դարձին կը մտածէ անցնիլ Ֆիրենցէէն, Պոլոնիայէն, Փարմայէն եւ Վերոնայէն, օրինակելու համար հայկական Ձեռագիրներ (1 Մարտ 1845, առ Սուքիաս Աբբայ)։ 4 Ապրիլին Աբբահայրը կը գրէ Հ. Կարապետ Եսայեանին. «Համբաւ ինչ ի բազմաց հետէ հնչեալ էր յունկն մեր եթէ ի Փարմա քաղաքի գտանիցին հայ գրչագիրք գործոց Նարեկացւոյ, Ոսկեբերանի եւ Եփրեմայ. եւ ահա ի դարձի Հ. Ստեփանին մերոյ ի Լուքքայէ՝ զննեալ զայնս, գտան խեշերանք գլխովին եւ հատեկտուր հաւաքածոյք իբրեւ նոր գրչագրութեամբ Ոսկեփորիկս, առ ոչինչ պիտանացուք»։

 

* * *

Յարգանքի զգացումն է որ բնական կերպով կ՚ունենայ ամէն ազգասէր, երբ կը կարդայ նման տողեր։ Ժողովուրդ մըն ենք հանճարեղ, ձիրքերով օժտուած, հպարտ մեր անցեալով, հպարտ մեր պատմութեամբ եւ մշակոյթով, եւ ինքնաբերաբար կը սիրենք պահպանել ամէն փշուր՝ որ կը պատկանի մեզի։ Ունինք սրբազան աւանդ մը՝ ստացած մեր նախնիքներէն, եւ կը սիրենք զայն գուրգուրանքով ընդունիլ եւ փոխանցել մեր յաջորդ սերունդներուն, որպէսզի անոնք ալ սնանին նոյն այս մաքուր հոգիով։ Ահա այս աշխատանքն է որ կատարուած է անցեալին, որու պատմութիւնը ուզեցինք մանրամասնել վերի էջերուն մէջ, եւ նոյն աշխատանքը կը շարունակուի այսօր եւս, թէեւ տարբեր կերպերով։

Շնորհակալութեան զգացումներով կ՚արձանագրենք այս ոսկեմատեանին մէջ՝ անունները մեր միաբաններուն եւ ազգայիններուն, որոնք աշխատած են հեռատես կերպով, զոհողութեան հոգիով եւ մանաւանդ՝ սրբազան առաքելութիւն մը ընելու գիտակցութեամբ՝ հանդէպ Հայ ազգին։

Յարգա՜նք իրենց սուրբ յիշատակին։