Մխիթար Աբբահօր հրատարակչական առաքելութիւնը

Ե. ՄԽԻԹԱՐ ԱԲԲԱՀԱՅՐ ԵՒ ԳՐԱՎԱՃԱՌ ՍԱՐԳԻՍ ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍԵՑԻ

/39/ 1715ին Մեթոնէն Վենետիկ անցնելով, Մխիթար կը ձեռնարկէ Հրատարակչական գործին. իր կողքին կը տեսնենք աջակից մը, յանձին Պոլսեցի Գէորգի որդի Սարգիսի մը։ 1717–1720ի ատենները գրուած նամակներէն կռահելով, Սարգիս պէտք է եղած ըլլայ մտերիմ անձ մը Միաբանութեանս, ու յատկապէս Մխիթարի։

Տասը տարուան (1714–1724) ընթացքին հրատարակուած գիրքերու անուանաթերթերուն վրայ նշանակուելով հանդերձ Մխիթարի անունը իբր թարգմանիչ կամ սրբագրիչ, բացայայտ կերպով կը դրուի ծանուցում մը. «Տպագրեցեալ արդեամբք եւ գոյիւք Պարոն Սարգսի, որդւոյ Տիրացու Գէորգի Կոստանդնուպօլսեցւոյ»։

Նման ծանուցումով առաջին գիրքը կ՚ըլլայ Մեծն Ալպերտի Համառօտութիւն Աստուածաբանութեանը, տպուած 1715ին, երբ Մխիթար՝ 12 աշակերտներով դեռ նոր ապաստանած էր Վենետիկ ու կը գտնուէր տնտեսական նեղութեան մէջ։ Ձեռքերնիս ունինք դաշնադրութեան վաւերաթուղթ մը, կնքուած Մխիթարէ եւ Սարգիսէ. անկէ կիմանանք, այլ եւ այլ ծանօթութիւններու շարքին, թէ Ալպերտի տպագրութեան ծախսերը մեծ մասը պիտի հոգայ Սարգիս։ Այս համաձայնութենէն ետք՝ անբնական չենք գտներ անուանաթերթի վրայի ծանուցումը, թէ գիրքը տպուած է «արդեամբք եւ գոյիւք Պարոն Սարգսի»։

Ալպերտէն ետք տպազրուած գիրքերուն Համար ստոյգ կերպով գիտենք թէ լոյս տեսած են ամբողջապէս Մխիթարի ծախսովը. «գի/40/տելի է, կ՚ըսէ Համառօտ ժամանակագրութիւնը, զի որքան առ արտաքս միայն էր այն՝ որ դնիւր ի նմին թէ տպեցաւ արդեամբք եւ գոյիւք Պարոն Սարգսին, եւ ոչ թէ Պարոն Սարգիսն ունէր զմասն ինչ ի նմին. վասնզի զկնի Ալպերտին որ ինչ գիրք տպեցաւ՝ զբոլոր ծախն բնաւից Արբայ Հայրն արար եւ Պարոն Սարգիսն միայն վաճառող» [1] ։ Մխիթարի այս գործելակերպին մէջ մենք կուզենք տեսնել մարդկային խոհեմութիւն, հեռատեսութիւն, խուսափիլ մը անպատեհութիւններէ, որոնք կրնային յայտնուիլ՝ արգելք հանդիսանալով հրատարակչութեամբ կատարուելիք առաքելական ձեռնարկին։

Սարգիսի գործակցութիւնը Մխիթարի հետ կը սկսի Ալպերտի տպագրութեամբ։ Ահա դաշնագրութեան պատճէնը, կնքուած 10 Յունիս 1715ին, որու մանրամասնութիւնները ներկայացուցինք Ալպերտի «Համառօտութիւն աստուածաբանութեան» գրքի հրատարակութեան մասին խօսելու ատեն (1715).

«Պատճառ գրոյս այս է, զի թուին Քրիստոսի 1715 Յունիսի 10, մեք ստորագրեալքս համաընկերացաք ի միասին ի ծախս Ալպերտին, եւ տպագրել տուաք։ Եւ զի երկու մասն ծախից ետ պարոն Սարգիսն, եւ զմի մասն Մխիթար աբբայն, ուստի թէ շահն եւ թէ վնասն, եւ թէ գլուխն, երկու բաժին պարոն Սարգսին է, եւ մի բաժինն Մխիթար աբբային։ Եւ մասնաւոր թէութիւնք մեր են սոքին, զի զհոգ եւ զզբաղմունս տպագրելոյ կրիցէ Մխիթար աբբայն, առանց կիսակատար թողլոյ, իսկ զհոգ եւ զզբաղմունս վաճառելոյ կրից է պարոն Սարգիսն առանց զանցառութեան, եւ անփութութեան։ Եւ թիւք Ալպերտից որք են մեր է 1450, եւ սորին զերկու հարիւր յիսունն պարտականք եմք դնել ի մէջ, իբրեւ հասարակ, զի վաճառիցի ձեռամբ պարոն Սարգսին, գոլով պահեցեալ ի տան նորին որոշակի, եւ զհազար երկու հարիւրն բաժին առնել, առնելով զչորս հարիւրն Մխիթար աբբայն, եւ զութ հարիւրն պարոն Սարգիսն։ Արդ երկու հարիւր եւ յիսուն Ալպերտքն որք եղան ի հասարակի, ի վերայ նոցին հանդիպեալ վնասն եւս է հասարակ, իսկ բաժին արարեալ Ալպերտից, մինչ իւրաքանչիւրոց բաժինն է ի ձեռին իւրում, եւ ի ներքոյ բանալեաց իւրոց, հանդիպեալ վնասն ոչ է հասարակ, այլ որոյ բաժինն վնասիցի, վնասն եւս նորին միայն լիցի։ Եւ ի յԱլպերտիցն զորս իբրեւ զյատուկ ունիմք եւ պահեմք, ոչ ոք ի միոյ եւ կամ ի միւսոյ կողմանէ կարօղ լիցի վաճառել, եւ կամ ումեք ձրի չնորհել թարց /41/ հաւանութեան միւսոյն մինչեւ ի մէջ եդեալ երկու հարիւր յիսուն Ալպերտքն վաճառիցին։ Իսկ յետ վաճառման 250 Ալպերտքն ի յազատութեան իւրաքանչիւրոցս է զի եթէ կամիցիմք նոր գիր շինեմք, եւ կրկին դնեմք իբրեւ հասարակ, եւ այնպէս վաճառեմք, եւ թէ ոչ, կարեմք իւրաքանչիւրքս առանձին վաճառել։ Բայց եթէ փորձութիւն ինչ հանդիպիցի հասարակի եդեալ երկու հարիւր յիսուն Ալպերտիցն, մինչ ոչ է եկեալ անտի չորս հարիւր եօթանասուն կօրէնթ տուգաթ, որ է մայր ծախից մերոց, պարտական եմք զի ըստ որքանութեանց պակասութեանց դնիցեմք գիրք ի մէջ եւ իբրեւ հասարակ վաճառիցեմք մինչեւ 470 տօգաթն լրանայցէ։

«Եւ այս գիր համաընկերակցութեան եղեւ առաջի Աստուծոյ, եւ ըստ աստուածային իրաւանց պարտիմք պահել զհաւատարմութիւն։ Ուստի արարաք զայս գիր երկու օրինակ, որոց մինն իցէ մերձ Մխիթար աբբային, եւ միւսն մերձ պարոն Սարգսին։ Եւ յորժամ զյատուկ պահելի Ալպերտս բաժանիցեմք, պարտիմք գրել, ետ կոյս դաշնագրիս նմանապէս երբ վաճառելիք վաճառիցին, եւ դրամք բաժանիցին, մինչ չեւ են անցեալ զտասն տօգաթիւք, գրիցին թիւք դրամիցն, նոյնպէս եւ յորժամ արտաքոյ Վենետիկու գիրք յղիցին երկոցունց խորհրդով յղիլն, եւ թիւք յղեցելոցն գրիցին, եւ այլք նման սոցին որք շուրջ զայսու դաշամբ հանդիպիցին ըստ նմին օրինակի գրիցին, զի ըստ ամենայնի հանդարտութեամբ եւ առանց շփոթութեանց հաշուի յստակատար եւ բարեպէս եղիցի, ամէն»։

Արդ, դրուած դաշինքին համաձայն, Ալպերտի տպագրութեան ծախսերուն երկու երրորդը պիտի հոգայ Սարգիս, Մխիթարի թողլով ծախսին մէկ երրորդը՝ նմանապէս գիրքերը ծախելու պարագային՝ շահը պիտի բաժնուէր համապատասխան կերպով։ Տպագրութեան ընթացքին՝ գիրքին սրբագրութեան հոգը պիտի ստանձնէ Մխիթար, կիսակատար չթողլու պայմանով, իսկ տպագրութենէն ետք՝ գիրքը ծախելու եւ ծաւալելու պարտքը պիտի իյնար Սարգիսի վրայ։ Գիրքին տպաքանակը պիտի ըլլայ 1450, որու 250ը պիտի ըլլայ հասարակաց, երկու կողմերուն միաժամանակ է մնացած 1200 օրինակը պիտի բաժնուի երեք մասերում, որոնցմէ մէկը (400) պիտի ըլլայ Մխիթարի սեփականութիւն, եւ երկուքը՝ (800) Սարգիսի։ 1200 օրինակները պիտի մնան անձեռնմխելի, մինչեւ չսպառին հասարակաց 250 օրինակները։ Սեփական գիրքերը վնասուելու պարագային վնասը պիտի ըլլայ անհատին, մինչ 250 հասարակաց օրինակներու վնաս մը հանդիպելուն՝ վնասը պիտի բաժնուի երկու կողմերուն վրայ։ Առա/42/ջին 250 հատորները սպառելէն ետք՝ երկու կողմերը ազատ են նորոգելու իրենց դաշինքը, նոյն ոճով շարունակելու եւ կամ գործ էն հրաժարելու։

Ստորագրուած համաձայնութիւնը պէտք է լաւ արդիւնք տուած ըլլայ, թէեւ այս ուղղութեամբ չունինք ուղղակի եւ բացայայտ աղբիւր։ 1718ի Սեպտեմբերին, երբ Մխիթար կը գտնուէր Հռոմ, Ալպերտի վաճառումին համար Մխիթար կու տայ գրաւոր գործնական թելադրանքներ, հակառակ որ ծախելու մտահոգութիւնը Սարգիսինն էր։ «ասացէք ողջունիւ եղբայր Սարգիսին, որ եթէ հնար է եւ կամ միջոց ինչ գտանիցէ, յղիցէ ի Ստամպօլ յիսուն–վաթսուն Ալպերտ, եւ այնպէս արասցէ որ երկերկու ղուռուշի ծախուի, փոխանակ ագահութեան Յակոբին, որ չորս ղուռուշ գին դնելով խափանէ զծախսն» [2] ։ Թրանսիլվանիա ղրկուած զանազան գիրքերու համար կը գրէ Մխիթար իր աշակերտին՝ թէ քաղաքը ձգելէ առաջ, ծախէ գիրքերը կէս գինով, փոխանակ լիագինի, աւելցնելով «զի Պարոն Սարգիսն այնպէս կամի» [3] ։

1715ի Յունիս 10ին կնքուած դաշինքէն ետք՝ ունինք երկրորդ մըն ալ, 1 Մայիս 1720 թուականով [4], ուր կը տեսնուի գործին ըն/43/դարձակումը, նորանոր պայմաններով, որոնք ամփոփուած են ութը կէտերու մէջ, հետեւեալ կերպով:

ա. Մխիթարի Պոլիս ու Վենետիկ տպել տուած գիրքերու, ինչպէս նաեւ 1720էն ետք տպագրուելիք գիրքերու արտաքին հոգը, յատկապէս անոնց կազմին եւ վաճառում են նկատմամբ՝ պիտի ստանձնէ Սարգիս, քանի Մխիթար ունեցած է եւ պիտի ունենայ անոնց սրբագրութեան պատասխանատուութիւնը։ Այս պայմանով՝ Մխիթար չի /44/ կորսնցներ գիրք վաճառելու իրաւունքը, քանի որ ան յաճախ կու տայ շատ մը գիրքեր իբր նուէր, ինչպէս նաեւ կը ղրկէ իր աշակերտներուն՝ վաճառելու համար։

բ. Ծախու պիտի տրամադրուին իւրաքանչիւր գիրքի տեսակէն 400 օրինակ եւ ոչ աւելի, իսկ գիրքերու այն տեսակները որ 400էն աւելի են, յետ հասարակաց դրուելու 400ը, մնացածը պիտի բաժ/45/նուին կէս առ կէս, իւրաքանչիւրը իր քով պահելու պայմանով, որպէսզի երբ սպառին 400 հասարակաց օրինակները, դարձեալ տրամադրուին երկու կողմերէն 200ական օրինակ, կազմելու համար յաջորդ 400 հասարակաց օրինակները։ Այս կերպով կարելի է հասկնալ թէ ինչպէս Մխիթար գիրք ծախելու հոգ չունենալով հանդերձ, երբ ինք իր կողմէ հատոր մը կը ծախէ կամ կը նուիրէ, կը նուազին իր քովի օրինակները (հասարակաց), որոնց համար պարտական է հաշիւ ներկայացնել Սարգիսի եւ հաշուակցիլ։ Տրուած լուսաբանութենէն կարելի է ըմբռնել Մխիթարի նամակներէն մէկուն այն բացատրութիւնը, ուր ինքն իրեն համար կ՚ըսէ. «նաեւ վասն միաբանից մինչ պիտոյ լինին յայնց գրեանց եւ տայ (Մխիթար), զգինն վճարէ, եւ ոչ առնու ձրի» [5] ։

գ. Երրորդ կէտին մէջ յստակ կը տեսնուի թէ ինչո՛ւ Մխիթար կազմած է Սարգիսի հետ ընկերակցութիւնը։ Մխիթարի համար մահացուցիչ էր ընկղմ իլ նիւթական եւ առեւտրական գործերու մէջ, մանաւանդ աշխարհականներու հետ սակարկել, վիճել, ծախել։ Նման գործի համար՝ յարմար էր աշխարհական մը եւ ոչ կղերական մը, որ քաղաքին մէջ կը վայելէր համբաւ։ Բացի թուղթ գնելէ, գիրք վաճառելէ, Սարգիս պէտք էր անգամ բ դաշնադրութեան մէջ մտնել Անտոն Պորթոլիի հետ, տպագրուելիք գիրքի մը պայմաններուն համաձայնելու եւ ստորագրելու համար, բնականաբար՝ կենթադրենք՝ յետ խորհրդակցելու եւ Մխիթարի հետ։ Այս առիթով կիմանանք որ Անտոն Պորթոլի՝ Սան Մարթին եկեղեցւոյ մօտերը կը ստանայ նոր տպարան, եւ Սարգիս իրեն փոխ կու տայ 2500 լիտրէ գոռէնթ։ Սարգիս հանդիսաւոր կերպով կը յայտարարէ որ այդ գումարը չի պատկանիր իրեն, այլ Մխիթարի, եւ կը խոստանայ «բուսցնել զդրամն», առնելով Պորթոլիէն հայերէն տպագրուած գիրքեր եւ կամ այդ գումարով տպել տալ նոր գիրքեր։

դ. Չորրորդ կէտով կը տեսնենք թէ ի՛նչպէս Մխիթար հետամուտ էր ծաւալել հոգեւոր գիրքերը ազգին մէջ, եւ եթէ ինքը Մխիթար անձամբ ձեռնարկելու ըլլար գիրք ծաւալելու գործին՝ անշուշտ պիտի յաջողէր, բայց շատ դանդաղ կերպով, մանաւանդ որ 1720ին, դաշինքը կնքուած տարին, Մխիթար չունէր ընդարձակ հորիզոն եւ քարոզիչ աշակերտներու բազմութիւն, որոնք յաջորդաբար պիտի բազմանային եւ այդ հոգը պիտի ստանձնէին։ Ուստի, կը հրաժարի /46/ հարիւր առ հարիւր շահէն, կը գոհանայ կէսով, տալով Սարգիսի շահաբաժին, առանց պահանջելու կանխիկ գումար։ Մխիթարի բոլոր այս գործունէութեան մէջ, կար անշուշտ նաեւ շատ ու բաժինը, որու մասին անդրադարձանք այլուր, սակայն իր գլխաւոր նպատակը շատ իլը չէր, այլ «վասն օգտի ազգին առ այս գործ աշխատի (Մխիթար), եւ ընդ իւրով իշխանութեամբ ունի զգրեանս առ այս վախճան՝ զի ծաւալիցի, եւ հետեւաբար այլք գրեանք տպիցին» [6] ։

ե. Սարգիս իրաւունք կը ստանայ ծախելու գիրքերը աւելի սուղի՝ քան համաձայնուած գինը, սեփականելով յաւելեալ գումար էն հարիւր տուգաթ, պայմանով որ եօթը տարի շարունակ այդ յաւելեալ գումարը պիտի չմնալ հնչուն դրամ, այլ պիտի յատկացուի գընելու նորանոր գիրքեր, ծաւալելու համար։

զ. եւ է. Գիրքեր կազմելու ծախսը պիտի յատկացուի վաճառուած գիրքերու գումարէն։ Երեք ամիսը անգամ մը՝ Սարգիս պարտական է Մխիթարի ներկայացնել թէ՛ կազմուած գիրքերու վիճակը եւ թէ՛ ծախուածներուն հաշուեցոյցը։

ը. Իբր ընկեր՝ գիրքերը որ պիտի գտնեն երրորդ անձ է (տպարաններէ), ծախելու համար, պիտի ունենան ցանկը եւ համապատասխան գինը պիտի նշանակուի երկու կողմերուն քով, երկուքին ստորագրութեամբ, յառաջիկային շփոթութեան տեղի չտալու եւ կանոնաւորաբար հաշուակցելու համար։

* * *

Գրաւոր համաձայնագրութեան հիման վրայ՝ Սարգիս ու Մխիթար կը գործակցին իրարու, անշուշտ դրական արդիւնքներով։ Մխիթար Աբբայ Սարգիսի անունով տպագրել կու տայ, բացի Ալպերտէն, չորս ուրիշ գիրքեր, Նոր Կտակարան (տպ. 1720), Գիրք Մոլութեանց (տպ. 1720), Գիրք Առաքինութեանց (տպ. 1721) Գիրք որ կոչի աղբիւր բարի (տպ. 1722)։

Վանքիս Համառօտ Ժամանակագրութիւնը, 1720 տարւոյն մէջ, կու տայ սա ծանօթութիւնը՝ նկատմամբ Մխիթարի եւ Սարգիսի գործակցութեան. «զկնի Ալպերտի, որ ինչ գիրք տպեցաւ, զբոլոր ծախն բնաւից Աբբայ Հայրն արար, եւ Պարոն Սարգիսն էր միայն վաճառօղ, շահելով զչորրորդ մի ի վաճառելոցն, այսու կերպիւ, զի զո/47/մանս գրեանս յիւրաքանչիւրոյ տեսակէ դնէր Աբբայ Հայրն ի մէջ, որպէս իւր եւ Սարգսին՝ դնելով ի գրեանց զայնպիսի գին, որ իցէր կրկինն գլխականին. եւ յետոյ մինչ Սարգիսն վաճառէր զայնս՝ նախ վճարէր Աբբայ Հօրն զգինն, եւ ապա որ ինչ չափ վերամնայր՝ կիսէր ընդ Աբբայ Հօրն, եւ այսու նմա՝ վասն աշխատանացն՝ գրեթէ չորրորդ մի անկանէր» [7] ։ Արձանագրութեան եզրակացութիւնը այն է՝ որ Սարգիս պէտք էր Մխիթարի դարձնել գիրքերուն գինը՝ որքան որ էին, իսկ յաւելեալ գումարը՝ բաժնել կէս առ կէս. ասով՝ գործնականին մէջ Մխիթարի պիտի իյնար երեք չորրորդը, իսկ մ է եւ չորրորդն ալ Սարգիսի, իբր իր աշխատանքին վարձատրութիւն։

Այսպէս կը գործակցին Մխիթար Աբբայ ու Սարգիս մինչեւ 1725 տարւոյն սկիզբը, շուրջ հինգ տարի, մինչ դաշնադրութիւնը այն տպաւորութիւնը կը ձգէ՝ որ եօթը տարուան համար ստորագրուած էր։ 1725 տարւոյն երեւան կ՚ելլէ որ Սարգիս վաճառականական սնանկութեան մէջ է, ու քաղաքական իշխանութեան պարտադրանքին տակ՚ կը ստիպուի քաշուիլ հրապարակէն։ «Ի յաւուրս յայնոսիկ, կը գրէ Մխիթար, ունէի զբազմազան զբաղմունս, եւ ի վերայ այսր ամենայնի յաւելաւ նաեւ այս, զի Պարոն Սարգիսն մեր ոչ կարելով վճարել ոմանց պարտատեարց, որք յոյժ ստիպէ ին զնա, փախեաւ ի տուն ճնթլումի միոյ՝ պարտքն է ութ հազար հինգ հարիւր տոգաթ, եւ վառելան՝ չորս հազար տոգաթ ունի ի վերայ միոյ ճնթլումի. եւս ունի զպանգօներու շէյերն, որ է երկու հազար տոգաթի բան. (…) եւ պարտատէրքն զուռէմէ առնելոց են, եւ որ ինչ անկանի՝ զայն առնուն, թերեւս հարիւրին ութցուն առնուն (…). վերջապէս համբերութիւն, զի թէութիւն աշխարհիս այս է» [8] ։

Սարգիսի սնանկանալով՝ Մխիթար ալ կը կրէ վնաս մը, ու կը ստիպուի շնորհել այն պարտքը, որ ունէր իրեն։ 1725ի Նոյեմբեր ամսուն, թէ՛ Մխիթար եւ թէ՝ Սարգիս կը պատրաստեն հաշիւներու ընդհանուր ցանկը, որ կարելի է նկատել հաշուեփակը հինգ տարիներու գործունէութեան։ Մխիթարի պատրաստած ցանկերուն համաձայն՝ Սարգիս պարտական կը մնայ իրեն 741 լիրէ: Մխիթարի եւ Սարդինի ստորագրութեամբ ունինք հետեւեալ յայտարարութիւնը։ «Աբբայ Հայրն պօնիֆիքար արա ինձ զայս 744 լիրէն։ Դարձեալ թո/48/ղաւ ինձ Հաճի Յարութենի որդւոյ Աստուածատրէ քոլ եղած 200 լիրէ ի գրգերն։ Դարձեալ Քէրէստէճի Փանոսի որդի Ովանիսին վերայ եղած գրգից փողիցն, եթէ շատ քիչ բան մի բուսանի, թողաւ ինձ : Եւ ես Սարգիսս, Նահապետին խսէպն որ 6200 լիրէ, դրանք ղապուլ արի իմ վերայ: թէ աւելի ելանէ, թէ պակաս, իմ կոնթէն է։ Եւ այսպէս մեր ամէն խuեպն կտրեցաւ Աբբայ Հօրն հետ. եւ էլ բան չունենք մէկ մ է կի վերայ։ Եւ ինչ գիր եւ տէֆտէր կայ էս բանիս վերայ՝ մեր մէջ, ողջն պաթիլ է»։

Սարգիսի սնանկանալով՝ Մխիթար տէր կը դառնայ գիրքերուն, որոնց մեծագոյն մասը արդէն կը գտնուէր իր մօտ, իսկ ունեցած պարտքին փոխարէն՝ Սարգիս Մխիթարի կը շնորհէ Ալպերտները եւ Կրթութիւն աղօթիցները, որոնց մեծամասնութիւնը կը գտնուէին Սարգիսի մօտ։ Այս անցքը կ՚ամփոփէ նաեւ վանքիս Համառօտ ժամանակագրութիւնը. «Ի սմին ամի (1725) Աբբայ Հայրն մեր զամենայն հաշիւ զոր ունէր ընդ Պարոն Սարգսին վերջացոյց, եւ որ ինչ գրեանք գոյին ի ձեռն նորին վասն վաճառելոյ՝ էառ։ Նաեւ զբնաւս Ալպերտսն եւ զԿրթութիւնս, յորս ունէր Սարգիսն զբաժին, էառ Աբբայ Հայրն, փոխանակ դրամոց վաճառից գրեանցն, որք անցեալ էին ի Պարոն Սարգիսն. քանզի Պարոն Սարգիսն ոչ ունէր զդրամ զի վճարիցէ զայնս, որք անցեալ էին յինքն. ուստի ետ զիւր բաժին Ալպերտոն եւ զԿրթութիւնս, եւ այսու զերծաւ, եւ վերջացոյց զՀաշիւն ընդ Աբբայ Հօր մերոյ» [9] ։

Իսկ թէ ո՛ր գիրքերը Սարգիս կը դարձնէ Մխիթարի, թուղթի մը վրայ կը գտնենք անոնց ցանկը, այսինքն . «Մեր Սարգսին քով եղած գրքերն, որ բերին ի Սան Մարթին, ասոնք էին։ Չկազմածն. Առաքինութեանց 80, Մոլութեանց 154, Ալպերտ 337, Նոր կտակարան 18, Կրթութիւն աղօթից 286, Աղբիւր բարի 110, Պարտէզ 82, Բարոյական 13, Խոկումն 296, Մեկնիչ 109, Սաղմոս 4։ Կազմածն. Առաքինութեանց 22, Մոլութեանց 30, Ալպերտ 23, Կտակարան 26, Աղբիւր բարի 56, Պարտէզ 51, Ժամագիրք Աստուածածնայ 64, Աւետարան 15, Մեկնիչ 9, Մտածական 12, Խոկումն 63, Սաղմոս 13, Ջահկեցու ժամագիրք 3, Իմաստասիրութիւն 2, Քարոզգիրք 1, Քերականութիւն 3։ Կազմարարին քով գտնուածն ասոնք են. Առաքինութեանց 18, Կրթութեանց 51, Բուրաստան 42, Բարոյական 10, Կտակարան 12, Աղբիւր բարի 39»:

/49/ Հինգ տարի իրարու հետ գործակցելէ յետոյ՝ Սարգիսի այս կերպով քաշուելէն ետք, կրնանք ըսել թէ Մխիթար մեծ կորուստ մը չունեցա։ Մխիթարի համար անակնկալ մը կ՚ըլլայ Սարգիսի սնանկանալը, որովհետեւ կը գրէ . «թէ գիտիցէ ի երկու ամ՝ յառաջ եւ կամ մի ամ յառաջ, ի ձեռն նորին ոչ թողուի զգիրք, զի հոգեւորին այսքան վնաս ոչ լինիցիւր, այսինքն աճման գրեանց։ Ասելով աճման գրեանց՝ իմանի այս թէ այնու վանքն ոչ վնաս ունի եւ ոչ շահ, այլ միայն աճման, եւ ապագայ գրեանց տպեցմանցն վնաս» [10] ։

Մխիթարի ցաւը, ուրեմն, նիւթականը կորսնցնելը չէ, որովհետեւ ամէն տեղ կը յայտնուի նոյն մտահոգութիւնը, մատնելով իր ներքին գաղափարները։ Մխիթարի ամբողջ գործունէութեան նպատակը, նաեւ գրաւոր առաքելութեան վախճանը` է իր ազգին հոգեւոր օգուտը եւ զարգացումը։