Մխիթար Աբբահօր հրատարակչական առաքելութիւնը

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ժ. ԱՆՏՈՆ ՊՈՐԹՈԼԻԻ ՏՊԱՐԱՆԸ ԵՒ ՄԽԻԹԱՐ ԱԲԲԱՀԱՅՐ

/109/ Մեծ է արդարեւ 1729–1731 տարիներու ընթացքին Մխիթարի տեսած պատրաստութիւնը։ Մինչեւ 1727 թուականը, որեւէ գիրք տպելու համար՝ Մխիթար համաձայնութեան մէջ կը մտնէր Պորթոլիի հետ, ու ենթարկուելով անոր դրած պայմաններուն՝ գիրքը կը տպագրուէր։ Մխիթար կ՚ուզէր անշուշտ աւելի խնայողական միջոցներով տպագրել, եւ եթէ ինքը անձամբ հոգալու ըլլար գիրը, գրաշարը, թուղթն ու մելանը, նուազ ծախսով կրնար գլուխ հանել գործը։ 1729ին, Ամսդերտամէն գիրերը հասնելուն չէ որ Մխիթար ունեցան այս գաղափարը։ Հաւանաբար, շատ կանուխէն ծրագիրը յղացած էր, սակայն կային արգելքներ, որոնց յաղթելն անհնարին էր մինչեւ 1729 թուականը։ Ճիշտ այս թուականներուն է որ Մխիթար նաեւ գրած պէտք է ըլլայ իր աշակերտներուն՝ տպարան մը կազմակերպելու իր ծրագիրը, եւ դիւրութեամբ բազմաթիւ գիրքեր լոյս ընծայելու փափաքը։ Դժբախտաբար, չեն պահուած այդ նամակները. բայց իր աշակերտները կարդալով այդ խանդավառ տողերը՝ իրենք ալ կը խանդավառուին ու կարձագանգեն փոխն ի փոխ նամակներով, գրելով Մխիթարի. «ես յուսամ թէ այժմ տպարան մերոց գրեանց սկսեալ էք, բայց ոչ գիտեմք թէ յսկզբան զի՞նչ սկսանելոց էք շուտով» [1]. «վասն գրեանց տպագրութեան, զոր գրեալ էր, թէպէտ կարի ուրախացայ, սակայն վասն ոչ գրելոյդ թէ ընդէ՞ր արարեալ /110/ ես եւ վասն ո՞ր պատճառի… որպէսզի այնու առաել ուրախանայցէի. եւ ինքն Տէր Յիսուս արասցէ՝ զի ականատես լինիցիմք» [2] ։

Մինչեւ 1695 թուականը, Վենետիկ տպագրուած հայկական գիրքերը լոյս տեսած են զանազան տպարաններէ 1695 թուականին՝ առաջին անգամ կը յայտնուի «Անտոն Բորտոլի»ի տպարանը, ու այնուհետեւ հոն կը տպուին բոլոր հայկական գիրքերը, մոռացութեան մատնելով միւս տպարաններու անունն անգամ։ Մխիթար Մեթոնէն Վենետիկ անցնելով՝ ինքն ալ, 1718ին, նոյն տպարանին մէջ տպել կու տայ իր առաջին ինքնագիր «Կրթութիւն աղօթից»ը. սակայն յաջորդ տարին, 1719ին, «Խոկումն Քրիստոնէական» եւ անոր տպակից «Պարտէզ հոգեւոր» գիրքերուն համար կը փոխէ տպարանը, ու զանոնք կը հրատարակէ «ի տպարանի Ճուանի Պաշօի, որ է կառուցեալ ծախիւք Ճօռճի Ռիցի»: Ս. Ղազարի դիւանին մէջ ոչ մէկ հետք կը գտնենք թէ ինչո՛ւ Մխիթար թողլով Պորթոլիի տպարանը՝ կանցնի Պաշոյի. շատ հաւանաբար՝ տնտեսապէս նպաստաւոր ըլլալուն համար առած է այս քայլը։

Պորթոլի, որ 1695էն սկսեալ մինչեւ 1718 թուականը՝ Վենետիկի մէջ մենաշնորհն ունէր հայկական բոլոր գիրքերու տպագրութեան, տեսնելով Պաշոյի տպարանին յաջողութիւնը, ու միաժամանակ իր վնասը, կը դիմէ քաղաքական ատեանի, եւ կը յաջողի 1719ի Նոյեմբեր 4ին պետութենէն յատուկ հրամանագիր մը ստանալ, իրեն մենաշնորհս դարձնելով Վենետիկի հայկական գիրքերը։ Ապա հրամանագրին [3] իմաստը եւ անոր ազատ թարգմանութիւնը։

«Ներկայ գրութեամբ՝ Փատովայի Խորհուրդը, իր հեղինակութեամբ, Անտոն Պորթոլիի կու տայ, տասը տարուան համար, ամբողջ իշխանութեանս մէջ հայերէն գիրքեր տպագրելու մենաշնորհը, նոյն /111/ ազգին գործածութեան համար, եւ ով որ փափաքի տպագրել որեւէ գիրք, համաձայնի նոյն տպարանին հետ»:

Այս հրամանագիրով գոնէ տասը տարի (4 Նոյեմբեր 1719 – 4 Նոյեմբեր 1729) կը հաստատուի Պորթոլիի մենաշնորհը, եւ իրապէս, տասը տարիներու ընթացքին՝ Վենետիկ տպագրուած հայերէն բոլոր գիրքերը լոյս տեսած են Անտոն Պորթոլիի տպարանէն։

Բաւական մեծ կաշկանդում էր ասիկա Մխիթարի համար, որ գոհ չէր կրնար ըլլալ ատկէ, մանաւանդ գիներու սղութեան համար. մտքի բնական պատճառաբանութեամբ կը տեսնէր լաւագոյն լուծումներ, առանց կարենալու՝ սակայն՝ գործնական քայլ մը առնել, իշխանութեան հակառակ։

Տասը տարի կը համակերպի Մխիթար, հուսկ ինքն ալ խնդրագիր մը կը ներկայացնէ պատկան իշխանութեան. ահա խնդրագրին բովանդակութիւնը [4].

«Հայ ազգը, միացած նոյն իր ազգին կրօնաւորներուն, կը ներկայանան Ձերդ բարձրութեան պատուանդանին, խոնարհաբար խնդրելու հետեւեալը :

1719ի Նոյեմբեր 4ին, տպագրիչ Անտոն Պորթոլի հանել տուած է վճիռ մը, տասը տարուան ընթացքին տպագրելու հայերեն տառերով /112/ բոլոր գիրքերը թէ՛ այս իշխանութեան եւ թէ՛ Սերենիսսիմայի բոլոր քաղաքներուն մէջ, այնպէս որ մեր ազգէն ոեւէ մէկը գիրք տպել ուզելու պարագային՝ չի կրնար դիմել ուրիշի, եթէ ոչ այս տպագրատան :

Ասիկա ծանր լուծ է մեզի համար, իր սպառիչ գիներով, որու ստիպուած կ՚ենթարկուինք, չկարենալով դիմել բայց միայն այս տպարանին, հակառակ որ իրեն կը պակսին գիրի զանազան տեսակներ։

Արդ՝ կը փափաքինք ազատիլ այս ծանր լուծէն, եւ այս պատճառով իսկ բոլոր վստահութեամբ կ՚ուզենք ապաստանել ձեր հովանիին ներքեւ, որպէսզի մեր խեղճ ազգին եւ անոր կրօնաւորներուն հաճիք շնորհել թոյլտուութիւն, կարենալ դիմելու որեւէ տպարանի, տպագրելու համար հայերէն լեզուով գիրքեր է գործածելով գիրի սեփական տեսակներ։

Տեսնելով որ Պորթոլիի տպարանը ունի միայն երկու տեսակ գիր, մեզմէ ոմանք՝ մղուած գիր ունենալու պահանջէն, հեռաւոր երկիրներէ բերել տուին հազար տոգաթէ աւելի գիրերու կատարեալ տեսակներ, որպէսզի ազգը ունենայ ինչ որ անհրաժեշտ է, եւ տպագրէ Հռոմէական կաթողիկէ հաւատքին համար։

Ազատութիւնը՝ որ կը փափաքինք, ոչ մէկ վնաս կը բերէ Պորթոլիի, որովհետեւ իր հրամանագիրը ստացած ատեն` ան ունէր շուրջ 300 տոգաթ արժող գիր, որոնցմէ կէսէն աւելին փճացաւ՝ տասը /113/ տարուան ընթացքին, շատ մը գիրքեր տպագրելով։ Նմանապէս, մեր դիտաւորութիւնը չէ՛ Պորթոլիի տպարանէն խլել հայերէն գիրքեր տպագրելու իշխանութիւնը, ըլլայ ի՛ր հաշուին եւ կամ որեւէ մէկուն՝ որ կամաւոր կերպով կը դիմէ իրեն, այլ մենք ալ կարենանք ազատօրէն գործածել մեր գիրերը, մեզի նպաստաւոր որեւէ տպարանի մէջ: Այս կերպով մեծապէս խնայած պիտի ըլլանք, եւ նպաստած նաեւ մեր ազգին. եւ այս ամէնը պիտի աճեցնէ մեր մէջ պարտականութիւնը բարձրացնելու մեր ուխտը երկինք, ընդարձակելու Տէրութիւնդ, պահպանելով իւրաքանչիւրդ ձեզմէ …»։

Մխիթարի ներկայացուցած այս խնդրագիրին պատասխանը չունինք, որոշ է որ դրական եղած ըլլալու է, ու Անտոն Պորթոլի չէ կրցած նորոգել ունեցած առանձնաշնորհութիւնը, որովհետեւ Պորթոլիի հրամանագրին տասը տարիներուն ճիշտ վերջին օրը, Մխիթար կը տպագրէ «Դրախտ հոգւոյ», 4 Նոյեմբեր 1729ին, «Ի տպարանի Պաթիսթա Ալպռիցի Ճէռօլիմօի», ու քանի մը ամիս ետք, 21 Յունուար 1731ին, նոյն տպարանէն լոյս կը տեսնէ «Քերականութիւն գրաբառի» հսկայ հատորը:

Այս երկու գիրքերու տպագրութենէն ետք՝ Մխիթար դարձեալ կը դառնայ Անտոն Պորթոլիի, ու 1731էն սկսեալ մինչեւ 1749 եւ յաջորդ տարիներուն ալ նոյն տպարանը կը տպագրուին իր բոլոր գիրքերը, բնականաբար՝ նոր համաձայնութիւններով, պետութենէն ստացած թոյլտուութիւններուն հիման վրայ։

Մեր տրամադրութեան ունինք Մխիթարի եւ Պորթոլիի միջեւ կնքուած համաձայնութեան գրաւոր իտալերէն լեզուով պատճէնը [5], որու թարգմանութիւնը հետեւեալն է։

/114/ «Ես ստորագրեալս խօսք կու տամ եւ կը գոհանամ տպելով հայկական այն գիրքերը, որ Ս. Ղազարի մեծարգոյ հայ վարդապետները ինծի պիտի բերեն, հետեւեալ պայմաններով։

Ա. - որովհետեւ տպագրական գիրերը կը պատկանին յիշեալ մեծարգոյ Հայրերուն, կը խոստանում գործածել մեծագոյն խնամքով, իբր թէ իմս ըլլային, տպագրութենէն անմիջապէս ետք՝ լուալով, հոգ տանելով որ չկորսուին :

Բ. - կը խոստանամ տպել իրենց թուղթով, այնքան՝ որքան սահմանեն իրենք, եւ ոչ աւելի, իմ կամ ուրիշին համար։

Գ. - որովհետեւ ի հաշիւ յիշեալ Հայրերուն պիտի կատարեմ վճարումը էջաւորողին եւ տպագրողին, կը խոստանամ չօգտուիլ այս ծառայութենէն, այլ այնքան ստանալ դրամ Մեծ. Հայրերէն՝ որ քան պիտի վճարեմ յիշուած գործաւորներուն։

Դ. - դաշնադրուած ըլլալով վերոյիշեալ Հայրերուն հետ, առնել իւրաքանչիւր թերթի տպագրութեան համար՝ մեկ տոգաթ, կը հասկցուի՝ որ թուղթը մեծ կամ փոքր, իրենց փափաքին համաձայն, պիտի առնեմ մէկ տոգաթ եւ ոչ աւելի, եթէ հազար օրինակ տպագրուի։ Բայց եթէ ուզելու ըլլան 1250 օրինակ, պիտի առնեմ եօթը լիրէ եւ չորս սոլտի. իսկ եթէ ուզեն 1500, պիտի առնեմ 9 լիրէ, եթէ ուզեն 2000 օրինակ, պիտի առնեմ երկու տոգաթ։ Իմս են եւ իմ ծախսովս են տպագրիչ մամուլը, նուրբ մելանը, փունջերը, թուղթը թրջելը, չորցնելը, կանթեղին իւղը, էջաւորողն ու տպագրիչը, բացի այս վերջին երկուքին վճարումէն։

/115/ Եւ. - եթէ պատահի որ վերոյիշեալ Հայրերը այլեւս չուզեն իմ մօտ տպագրել, կը յայտարարեմ թէ ստիպուած եմ ամբողջապէս իրենց վերադարձնել գիրերու տեսակները՝ իրենց սնտուկներով, նաեւ միւս բոլոր առարկաները՝ որ իրենցն են։

Զ. – կը խոստանամ ո՛չ ինծի համար եւ ո՛չ ուրիշի համար տպագրել գիրք՝ իրենց տառերով, (ո՛չ իրենց գիրք տպել տուած ատեն, ո՛չ ալ իրենց գիրք տպել չտուած ատեն. գիրերը պիտի պահեմ բանալիի տակ), բայց եթէ՝ իրենց հաւանութեամբ, ու այդ պարագային ալ պիտի ենթարկուիմ նոյն Հայրերու դատողության։

Է. - յիշեալ Հայրերը, եթէ ուզեն իմ մօտս թողուլ տպագրուած գիրքեր, ծախելու համար, կը խոստանամ ծախել՝ իրենց որոշած գինով, եւ ո՛չ աւելիով` շահելու համար, եւ իրենք իմ խանութս ծախսուած գիրքերու դրամէ՝ տասը տոգաթին մէկը պիտի ձգեն ինծի»։

Գրուած դաշնադրութիւնը շատ ընդհանուր է, անոր համար Մխիթար պատրաստած է երկրորդ մը, դնելով պայմանները ի դիմաց Պորթոլիի եւ ստորագրել տուած է իրեն։ Նախ շարադրած պէտք է ըլլայ Հայերէն լեզուով եւ նոյնը թարգմանած իտալերէնի։ Հայերէն շարադրուածէն դիւանիս մէջ պահուած է հատուած մը, որ հոս մէջ կը բերենք, յարգած ըլլալու համար այդ թղթիկը։

«Եւ եթէ Պատրիքն կամիցին տալ տպել զգիրք ինչ տապաղայով ՆՈՐ ԿՏԱԿԱՐԱՆին, որ տպեցաւ ի տպարանի մերում 1720ին, եւ այն իցէ վերոյասացելով միջակ գրովն, եւ թիւն 1000, տպեմ 19 լիրէ եւ /116/ կիսով. թուղթն եւ գիրն ի նոցանէ։ Իսկ եթէ մանր գիրով իցէ, եւ թիւն 1000, տպեմ 24 լիրէով, մինչ գիրն ի՛մ իցէ եւ թուղթն` նոցին. եւ եթէ նաեւ գիրն նոցին իցէ՝ տպեմ 22 լիրէ եւ կիսով։ Եւ սէստօն որպէս կամին նոքին՝ այնպէս առնեմ, այսինքն թէ՛ ին ֆօլիօ թէ՛ ին քուառթօ, թէ՛ ին օքտաօ եւ թէ՛ ի յայլ. եւ գիրք ինչ թէ ի փouտիլն ունիցի դնելի ինչ՝ դնեմ եւ զոչ իմն աւելի պահանջեմ. եւ թէ ոչ ունիցի՝ զոչ իմն պակաս ցուցանեմ ի վերոեդելոց գնոցն։ Սակայն եթէ Պատրիքն մեծագոյն կամ փոքրագոյն տապաղակով քան զվերոյասացեալ տապաղայս կամիցին տպել տալ զգիրք ինչ ի փաճինայս, որոց աւելի կամ նուազ տող եւ գիր մտանիցէ, յայնժամ աւելին եւ կամ պակասն որքաներորդ մասն իցէ, այնքաներորդ մասն միայն՝ որքան առ գին շարողչէքին աւելի պահանջեմ եւ կամ պակաս առնում, քան զվերոեդեալ գինս տապաղայից»:

Այժմ կու տանք Պորթոլիի յայտարարութիւնը նկատմամբ Մխիթարի ի հաշիւ տպագրելիք գիրքերուն, որու իտալերէն պատճէնը կը պահուի մեր դիւանը [6].

/117/ «Ես ստորագրեալս, կը գոհանամ տպել հայկական գիրքեր, ամէն անգամ որ Ս. Ղազարի Մեծարգոյ Հայ վարդապետները հաճին բերել, այն գինով եւ պայմաններով՝ որ հոս նշանակուած են, այսինքն՝

Երբ ներկայանայ առիթը որեւէ գիրք տպելու ՄԵԾՆ ԱԼՊԵՐՏ գիրքին գիրերով, (տպուած մեր տպարանը՝ 1715ին), ու թուղթին մեծութիւնը ըլլայ նոյնչափ, այնու որ թուղթը պիտի հոգան իրենք եւ միւս բոլոր ծախսերը են իմ վրաս, եթէ ուզեն տպել 1000 օրինակ՚ պիտի առնեմ 28 լիրէ, եթէ 1500՝ 31 լիրէ, եւ եթէ միայն 500՝ 25 լիրէ։

Եթե թուղթը մեծ ըլլայ, հաւասար այն գիրքին որ կը կոչուի ԳԻՐՔ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹԵԱՆՑ (տպուած մեր տպարանը՝ 1720ին), միշտ նոյն մանր գիրերով, եթէ ուզեն տպել 1000 օրինակ՚ պիտի տպեմ 38 լիրէ, եթէ ուզեն 1500՝ պիտի առնեմ 40 լիրէ, եւ եթէ ուզեն միայն 500՝ պիտի տպում 34 լիրէի։

Եթե ուզեն գործածել վերոյիշեալ գիրերը, եւ կամ այն մանր /118/ գիրերը (որոնցմով Ամսդերտամի մէջ, 1896ին, տպագրուած է ԹՈՄԱՅ ԳԵՄԲԱՑԻն) պատրաստուած իրենց ծախսով, այն պարագային՝ փոքր չափով թուղթը պիտի տպեմ վերոյիշեալ գիներէն մէկ ու կէս լիրէ պակասով, իսկ մեծ չափով թուղթը՝ երկու լիրէէն 5 սոլտի պակասով։

Վերոյիշեալ Հայրերը եթէ ինծի բերելու ըլլան տարբեր գիրեր, որոնք աւելի մեծ են ցարդ յիշուածներէն, այսինքն` այն տառերը, որոնցմով 1700ին Պոլիս տպագրուած է ԹՈՄԱՅ ԳԵՄԲԱՑԻն, եթէ ուզեն 1000 օրինակ տպել՝ 22 ու կէս լիրէի պիտի տպեմ, եթէ 1500՝ 25 ու կէս լիրէի, եւ եթէ միայն 500՝ 19 ու կէս լիրէի։ Կը հասկցուի որ թուղթին մեծութիւնը պիտի ըլլայ ՄԵԾՆ ԱԼՊԵՐՏի գիրքին մե/119/ծութեամբ, ինչպէս թուղթն ու տառերը պիտի տրուի իրենցմէ: Իսկ եթէ թուղթին մեծութիւնը ըլլայ ԳԻՐՔ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹԵԱՆՑ չափ, եթէ 1000 օրինակ ուզեն՝ պիտի տպում 30 լիրէի, եթէ 1500՝ 34 լիրէի, եւ եթէ 500՝ 26 լիրէի։

Նոյն Հայրերը եթէ ուզեն տպել տալ գիրք մը ՆՈՐ ԿՏԱԿԱՐԱՆԻ մեծութեամբ (տպագրուած մեր մօտ, 1720ին), վերոյիշեալ միջակ գիրերով, 1000 օրինակը պիտի տպեմ 19 ու կէս լիրէի, այնու որ տառերն ու թուղթը իրենց կողմէ է։ Եթէ մանր գիրերով ըլլայ, 1000ը պիտի տպեմ 24 լիրէի, որովհետեւ իմս էին գիրերը եւ իրենց թուղթը. իսկ եթէ իրենց ըլլայ նաեւ գիրը, պիտի տպեմ 22 ու կէս լիրէի։ Այս յիշուածները այն կերպով պիտի ընեմ՝ ինչպես իրենք ուզեն, այսինքն՝ միածալ, քառածալ եւ ութածալ եւ կամ ուրիշ ձեւով։ Եթէ գիրքին մէջ հարկ ըլլայ աւելցնել բան մը, պիտի աւելցնեմ եւ ոչ մէկ բան պիտի պահանջեմ, ինչպէս եթէ բան մը զեղչուի տպելիքէն՝ պիտի չզեղչեն համաձայնուած գինէն։

Բայց եթէ Հայրերը ուզեն տպել գիրք մը աւելի մեծ կամ աւելի փոքր թուղթով, եւ այդ էջերուն վրայ աւելի կամ նուազ գիրեր եւ տողեր ըլլան, այն պարագային աւելի պիտի պահանջեմ միայն էջաւորումի գինը, երբ նուազ ըլլայ՝ պակաս պիտի վճարուի միայն էջաւորումի գինը։

Յիշեալ գիրքերուն մէջ, ուր որ պէտք ըլլայ՝ ըստ սովորութեան՝ դնել նոտր գիր, պիտի դնեմ, առանց աւելի բան մը պահանջելու. բայց եթէ ըլլայ գիրք մը՝ ուր կիսով չափ պէտք ըլլայ նոտր գիր գործածել, այն պարագային, եթէ փոքր թուղթի վրայ՝ մէկ լիրէ աւելի պիտի պահանջեմ իւրաքանչիւր պրակի, եւ եթէ մեծ ըլլայ թուղթը՝ մէկ ու կէս լիրէ աւելի, մէկ պրակին համար:

Դրամը որ պիտի առնում այն պայմանով է որ ամէն ջանք պիտի ընեմ լաւ տպագրելու, գործածելով նոր փունջեր եւ մաքուր մելան, յստակ տպագրութեամբ: Նմանապէս գիրքերը պիտի յանձնեմ ամբողջ, քանի օրինակ որ տպագրած ըլլամ, իւրաքանչիւրը անթերի, եւ նոյն Հայրերը յաւելեալ պրակին համար պիտի տան ինծի 15 թուղթ աւելի։

Նմանապէս պիտի չտպագրեմ աւելի օրինակներ՝ քան ինծի տրուած հրահանգը, ո՛չ ինծի համար եւ ո՛չ ուրիշին տալու համար, եւ եթէ քովս գտնուի՝ պարտական եմ անթերի հատուցանել։ Եւ որովհետեւ իրենց տառերով է որ պիտի տպեմ, մեծ խնամք պիտի ունենամ անոնց վրայ, իբր թէ իմ անձնական գիրերս ըլլային, լուա/120/լով փութով եւ խնամքով, եւ երբ աւարտի գործին տպագրութիւնը՝ ետ յանձնել իրենց. իրենք կրնան ետ տանիլ եւ կամ պահել սնտուկի մէջ, ձգելով քովս, իրենց կամքին համաձայն։

Ահա պատրաստեցի գիներու պայմանները, որպէսզի վերոյիշեալ Մեծարգոյ Հայրերը տեսնելով զայն` կառավարուին, հոգալու գիրերը եւ պատրաստելու, եւ այդ գիրերով՝ որքան եւ երբ ուզեն՝ իրենց ազատութեամբ, գան քովս տպագրելու համար. ես ալ իրենց նման, ազատութեամբս, վերեւ նշուած գիներով, պատրաստ եմ տպել։ Հուսկ այս գրութիւնը աւելի պիտի ծառայէ յիշեցնելու մեզի սահմանուած գինը իւրաքանչիւր գիրքի եւ գոհացնելու յիշեալ Հայրերը. արդ՝ թող ոգի առնեն, պատրաստեն եւ հոգան որեւէ նախագաղափար գիր, որ հարկաւոր է տպագրելու համար իրենց գիրքերը» [7] ։

(ԱՆՏՈՆ ՊՈՐԹՈԼԻ):

Մխիթար տպագրական գիրերը պատրաստելով կը պահէր յատուկ սնտուկներու մէջ, որոնք կը մնային կա՛մ Ս. Ղազար եւ կամ Վենետիկ քաղաքը՝ Միաբանութենէս վարձուած տան մը մէջ։ Ամէն անգամ որ գիրք մը տպագրուելու ըլլար, գիրերը համրուելով կը յանձնուէին Պորթոլիի, որ ստացագիրով մը կը հաստատէր։ Գիրերը յանձնելը կախում ունէր գրաշարէն. եղած են շրջաններ՝ ուր գրաշարը Ս. Ղազարի մէջ շարած է գիրքը, ու պրակ պրակ իջաւորուած կապարները փոխադրուած են Պորթոլիի տպարանը, ուսկից կը դառնային Ս. Ղազար՝ տպագրութենէն ետք։ Իսկ այն շրջանին՝ երբ Ս. Ղազարու յատուկ գրաշարը ուզած է մնալ Վենետիկ, գրաշարութիւնը ըրած՝ է կամ Պորթոլիի տպարանը եւ կամ՝ Միաբանութեանս վարձու տանը մէջ. այդ պարագային անխուսափելի էր Ս. Ղազարէն Վենետիկ փոխադրել գիրերու սնտուկները։

Այս ուղղութեամբ ունինք հետաքրքրական տեղեկութիւններ, Մանր ժամանակագրութիւններու մէջ, որոնցմ է քաղելով կու տանք ստորեւ։

/121/ «1738 Դեկտ։ 8. Եղ։ Նիկողայոսն սկսաւ շարել զգիրս վասն վարԺելոյ»։

«1739 Փետր։ 28. Գերյարգելի Աբբայ Հայրն գնաց ի Վէնէտիկ, եւ զամենայն քաշայս արճճագրոց մերոց եհան ի տպարանէն եւ եբեր ի վանս. քանզի յետ մեռանելոյ մերոյ գրահարին, ոչ եւս մնաց յոյս գտանել ուստեք իբրեւ զնա հմուտ»։

«1739 Մարտ 1. Եղ. Նիկողայոսն սկսաւ շարել զՆոր կտակարանն նորաձոյլ գրով, բայց իբրեւ սպառեաց զամենայն տառսն՝ դադարեցաւ ի շարելոյ»։

«1741 Ապրիլ 24. Եկն ի տունն մեր որ ի Վենետիկ՚ Պաթիսթա պատանի ոմն շարօղ եւ սկսաւ ուսանիլ զգրաշարութիւն։ Սա ի 24 Մայիսի գնաց ի տպարանն՝ շարել անդ. եւ ի 15 Մայիսի տպեցաւ ժա-երորդ թապաղայն (Նորոյ Կտակարանի)»։

«1744 Ապրիլ 27. Սանթօ պատանին սկսաւ ուսանիլ ի մէնջ զայնուբենն Հայերէն եւ լինիլ մեզ գրաշար տպագրութեան»։

«1744 Յունիս 8. Եկն Սանթօ պատանին գրաշարն ի վանս եւ սկսաւ շարել զԱյբուբենարանն տղայոց՝ միջակ գրով»։

«1744 Սեպտ. 26. Սկսաւ տպագրութիւնն մեծի Բառգրքին լեզուին Հայոց, զոր երեք աւուրբք յառաջ գրաշարն մեր Սանթօ պատանին եկեալ ի վանս սկսաւ շարագրել»։

Գիրերէն զատ՝ թուղթն ալ տրցակներով կը գնէր Մխիթար, ու մաս առ մաս կը յանձնէր Պորթոլիի, տպագրութենէն ետք՝ վանք դարձնելով յաւելեալ թուղթերը։ Այս ուղղութեամբ ալ ունինք բազմաթիւ արձանագրութիւններ, կատարուած Մխիթարէ, որ գիտէր հաւատարիմ կերպով հետեւիլ ամէն բանի ահա նմոյշ մը։

«Հաշիւ թղթոց. վասն ԴՐԱԽՏԻ ՀՈԳՒՈՅն 30 օզմէ թուղթ (արժէ) 442 լիրէ, 14 լիրէ 15 սօլտի ռիզմէին վճարեցի եւ մէկ ռիզմէ պակաս եկն։ Վասն ՔԵՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ նախ 37 օզմէ եւ կէս, եւ 17 լիրէ էր ռիզմէն. (ընդ ամենն արժէ) 637. 10 լիրէ։ Իսկ երկրորդ անգամ Ռիալթօէն առի 40 ռիզմէ, 17 եւ կէս ռիզմէին» եւն. ։

1731 թուականէն սկսեալ Մխիթար դարձեալ կը սկսի գիրքերը տպել Պորթոլիի տպարանը, դրուած նոր դաշնադրութիւններուն համաձայն։ Նախապէս կը յանձնուէր Պորթոլիի՝ միայն տպագրելի գիրքին ձեռագիրը նոր դաշնադրութեամբ՝ Մխիթար կը տրամադրէ ի՛ր /122/ լինել տուած անձնական գիրերը, ունի սեփական գրաշար, ինք կը հայթայթէ թուղթը, Պորթոլի կ՚ըլլայ միայն նիւթապէս մամուլով փորձերը տանողը եւ սրբագրութիւններէն ետք տպագրողը։

Այս բոլոր մանրամասնութիւնները, անտարակոյս, կու գան լուսաբանել դէմքը Մխիթարի՝ որպէս հրատարակչական հարազատ ու մեծ առաքեալի, որ հետզհետէ աւելի կը հսկայանայ իր վաստակով, իր մտահոգութիւններով եւ առօրեայ դժուարութիւններով, իր բազմաթիւ հնարամտութիւններով, Հայ ազգի հոգեւոր ու մշակութային լուսաւորութեան համար թափած անխոնջ ճիգերով։

Երբ կը նկատենք այս բոլորը, խորապէս կը համոզուինք թէ Մխիթար իսկապես փոքրիկ Հայաստան մը կը կերտէր՝ օտարութեան ափերուն, օգտագործելով արեւմտեան գիտարուեստի հզօր ու յառաջադէմ ազդակները՝ ի նպաստ Կրօնքին ու Հայրենիքին։

[1] Հ. Մանուէլ Վրդ. Պաշպալովէն, 25 Հոկտ. 1729ին, առ Մխիթար Աբբայ, Վենետիկ։

[2] Հ. Պետրոս Վրդ. Պոլիսէն, 20 Յուլիս 1729ին, առ Մխիթար Աբբայ, Վենետիկ։

[3] Դիւանին մէջ ունինք Պորթոլիի ստացած հրամանագիրին օրինակութիւնը որ հետեւեալն է. «1719 4 Novembre In Pregadi, che in ordine a quanto rapresentano nella scrittura hora letta li reformatori dello studio di Padova. Sia per autorità di questo conseglio concesso ad Antonio Bortoli, stampatore in questa città, privileggio di poter lui solo, per anni dieci prossimi venturi stampare, così in questa città come nel Dogado libri con carattere Armeno ad uso di quella Natione, et di chiunque ne desiderasse con tutte le condizioni solite di simili privileggi, et che dalla prudenza del Mag. to crederassi di prescriversi.

Bortolamio Giacomazzi

Nodo Ducale».

[4] Հոս կու տանք իտալերէն բնագիրը, որ պաշտօնական օրինակը չէ, այլ օրինակութիւն մը. «Ill. mi et Ecc. mi Sig. ri Riff. ri dello Stud. di Padoa. La Nazione Armena, unita alli Religiosi della Nazione stessa compariscono a piedi dell' E. E. V. V. per implorare quanto osseqviosam. te espongono. Nell'anno 1719 4 Novembre, Antonio Bortoli stampatore ottenne decreto di poter, durante il corso d'anni dieci, stampare, sì in questa Dominante, che nelle città tutte del Ser. mo Dominio, libri con caratteri Armeni, così che ogn'uno della Nazione nostra, che vuol far stampare, non puol valersi d'altro, che della stamparia stessa, ciò che ci fà sentire un grave peso, per l'essorbitante prezzo, à cui col far stampare, dobbiamo soggiacere, col riflesso allo stesso, del non poter servirsi che della propria sua stamparia, benchè non abbi ogni necessario sortimento di caratteri, non essendovi nella Dominante, Madre, cioè Polzoni per tutte sorti de' caratteri. Hora per la brama nutriamo d'allegerirci da tale gravoso dispendio, non potiamo, che con tutta efficazia gettarci sotto l'ali della munifica carità dell' E. E. V. V., affinche degnino concedere alla povera Nazione e Religiosi sudetti al spirare del decreto stesso, benigna permissione di poter valersi di qualsisia stamparia, per far stampare in Armeno, tenendo già li Polzoni di caratteri, quali alcuni di noi per la necessità de libri, che può darsi di sei sorti di caratteri, non avendone la destinata stamparia, che due sole, ha fatto venire da lontanissimi paesi tutti gl'interi, e perfetti Polzoni di caratteri, per il valore di mille e più ducati, affinche la Nazione stessa avesse tutto il bisognevole, et ogni sorte di libri per la Religione Cattolica Romana. E la nostra libertà, che desideriamo, nessun pregiudicio apporta al Bortoli, perciocchè al tempo del decreto avuto, non avea esso altro che caratteri gittati di valuta 300 ducati in circa, quali nel spazio di dieci anni furono fruati di più della metà stampando molti libri. In oltre, non intendiamo con ciò levare alla stamparia Bortoli, la libertà del stampare in Armeno ò per conto suo, ò per alcun altro, che volontariamente volessi di quella servirsi, ma solo per poter esser noi in arbitrio di valersi, con nostri Polzoni di caratteri, di stamparia à nostro beneplacito e senza soggezione. Ciò servirà d'un grande risparmio, e sollievo alla Nazione nostra, e ci accrescerà sempre più l'obligo d'innalzare voti al cielo per l'ingrandimento di questo Augusto Dominio, e per la conservazione di cadauno di V. V. E. E. ».

[5] Io sottoscritto, dò parola, e mi contento, di stampare quei libri armeni, che ogni qualvolta mi portaranno Li RR. PP. Armeni di S. Lazaro, con queste condizioni infrascritte:

PRIMO. Giacchè li caratteri di stampare sono di delli medesimi RR. PP., prometto d'haver cura d'essi bene, come di miei caratteri, facendoli lavar bene subito dopo l'haver stampato, et haver cura che non si disperdano.

SECONDO. Prometto, di stampar con le loro carte, tanti fogli quanti ne determinaranno di far stampare, e non più, ò sia per me, ò per i altri.

TERZO. Poichè hò da dare dal conto delli detti PP., la paga al componitore et al torcogliero, prometto, di non haver niente d’utile da questo servizio, ma giusta la paga da farsi da me alli detti lavoranti, ricever il danaro dalli sopradetti PP.

QUARTO. Havendo fatto patto con li sudetti PP. di pigliar un ducato corrente per un foglio, s'intende che, ò sia grande il foglio, ò piccolo, secondo il loro piacimento, hò d'havere un ducato corrente, e non più, per il foglio, quando si stampa mille copie; ma se volessero mille ducento cinquanta copie, hò d'havere sette lire e quatro soldi; e se volessero mille cinquecento, hò d'havere nove lire; e se volessero due milla copie, hò d'havere due ducati correnti; giacchè mie sono il torcolo, l'inchiostro soprafino, le mazze buone, il far cernire e bagnar e sciugare le carte, l'oglio per il lume, sì al componitore come al torcogliero, et altre spese, eccettuando il pagamento del componitore e del torcogliero.

QUINTO. Dando il caso che li sudetti PP. non volessero far stampare più in mia stamparia, mi dichiaro esser obligato di restituirli intieramente tutti li loro caratteri, con le casse et altre robbe, che sono di loro.

SESTO. Prometto di non stampare con li loro caratteri, verun libro per i altri ò per me, (nè quando, loro fanno stampare, e nè quando, non facendo stampare, tenerò i caratteri in cassa mia, sotto la chiave); se non, con il loro assenso; et all'ora, dovrò soddisfare alli stessi PP. per li loro caratteri, secondo la lor discrezione.

SETTIMO. Se volessero li detti PP. lasciare presso di me libri stampati da vendere, prometto di venderli per quel prezzo che me gli lasciaranno, e non per più, à fine di guadagnar in quelli; et essi dovranno lasciarmi un ducato da dieci ducati, che si cavaranno, da i libri, che si venderanno nella mia bottega».

[6] «Io sottoscritto mi contento di stampare libri Armeni, ogni volta che vorranno portarmeli i RR. PP. Armeni di S. Lazzaro, per questi prezzi, e con condizione quì sotto notata, cioè,

Quando sia per stamparsi qualche libro con li caratteri minuti del libro d'Alberto Magno, (che in nostra stamparia fù stampato l'anno 1715), e la grandezza del foglio sia uguale ad esso, essendomi la carta data da essi, e tutte le altre spese sopra di me, se vorranno stampare 1000, per 28 lire lo stamparò; se 1500, per 31 lire; e se solamente 500, per 25 lire. Se poi il foglio sarà grande et uguale al foglio del libro, detto De Virtutibus, (che in nostra stamparia fù stampato l'anno 1720), e con li medesimi caratteri minuti; all'ora se vorranno stampar 1000, lo stamparò per 38 lire; se vorranno 1500, lo stamparò per 40 lire; e se solamente vorranno 500, lo stamparò per 34 lire. E se poi vorranno questo medesimo carattere detto quì sopra, ò quello minuto carattere, (con il quale in Amsterdamo è stato stampato Tomaso di Kempis l'anno 1696), essi stessi con le spese loro far gittare, e con quelli stampare; all'ora, il foglio piccolo, con manco d'una lira e mezza; e il grande, di 2 lire e 5 soldi manco, del so pradetto prezzo, stamparò. Item, quando mi portaranno li suddetti RR. PP. altro carattere mezzano, ch'è più grande delli sopradetti, cioè, quel carattere, con il quale è stato stampato Tomaso di Kempis in Costantinopoli, l'anno 1700. Se vorranno stampare 1000, per 22 lire e mezza lo stamparò; se 1500, per 25 lire e mezza; e se solamente 500, per 19 lire e mezza lo stamparò. La grandezza del foglio, s'intende quì, come la grandezza del sopradetto foglio del libro d'Alberto Magno, e la carta pure, s'intende di loro, come è loro il carattere: e se poi la grandezza del foglio sarà come la grandezza del foglio del libro De Virtutibus, sopramemorato, se 1000 vorranno stampare, per 30 lire lo stamparò; se 1500, per 34 lire; e se solamente 500, per 26 lire lo stamparò. E se li medesimi Padri vorranno far stampare qualche libro, secondo la grandezza del foglio del Nuovo Testamento, (che fù stampato in nostra stamparia l'anno 1720) e che quello sia con il sopradetto carattere mezzano e di numero 1000, lo stamparò. per 19 lire e mezza, essendo la carta e 'l carattere del lor Paternità; e se sarà quello con minuto carattere, e di numero 1000, lo stamparò per 24 lire, essendo mio il carattere, e loro la carta; e se sarà loro anch'il carattere, lo stamparò per 22 lire e mezza. E tutti questi sopradetti, in qual sesto, che vorranno essi, lo farò, cioè ò in foglio, ò in quarto, ò in ottavo, ò pure in altro: di più se in postille di qualche libro, sia di bisogno, metterci cosa alcuna, lo metterò, e niente di più n'esigerò, si come, (se non sia di bisogno, metterci), non calarò dal prezzo sopraposto. Ma se li Padri vorranno far stampare con foglio maggiore o minore de' sopradetti foglii, qualche libro nelle pagine de' quali più o meno carattere e riga entri, all'ora, secondo la quantità del più solamente in riguardo al prezzo della composizione, voglio di più del sopradetto prezzo de' foglii, e se sarà di meno, mi pagaranno meno solamente in riguardo al prezzo della composizione. Nelli detti libri poi ovunque farà di bisogno lettera corsiva secondo l'uso pratticato, la debbo mettere e niente di più esigere: ma se ci sarà qualche libro in cui sia di bisogno per la metà entrare lettera corsiva, all'ora se sarà foglio piccolo una lire di più ne voglio per il foglio, e se sarà foglio grande, una lire e mezza.

E questi prezzi ch'io dimando con questa condizione li chieggo acciò debba io stampar bene, e (servando nuove le mazze et adoprando inchiostro buono) far uscir puro e netto gli stampati et anche perchè io restituisca intero il libro, quanto di numero sarà quello, e senza mancanza de' foglii; et essi Padri per aggiunta della risma, 15 foglii di più mi diano. Item non debbo stampare più di quello che mi ordinaranno, nè per me, nè per dar alli altri, e se si trovarà, obbligato sia io di soddisfare pienamente. E giacchè con li loro caratteri ho da stampare, debbo haver buona cura delli caratteri, come delli miei proprii caratteri, facendoli bene e presto lavare, e quando havrò finito di stampare qualche libro, debbo darglieli; acciò ò portino via opure serratigli incassa, lascino in casa mia, secondo il loro piacere.

Ecco feci io queste espressioni de' prezzi à ciò che gli sopramemorati RR. PP. vedendole si regolino per provedere li caratteri e preparargli e con quelli quanto e quando vorranno, salva la loro libertà vengano da me per far stampare; e si come essi, così anch'io con la mia libertà, per questo prezzo detto di sopra al presente son pronto a stampare: e questa scrittura poi faccio io più tosto per memoria, acciò il prezzo di ciascun libro sia determinato fra di noi, et anche per contentare li sopradetti RR. PP. acciò piglino animo di far spese e provedere di qualsivoglia specie delli caratteri, che bisognano per la stampa de' libri loro.

[7] Այս ուղղութեամբ Մխիթար իր փոքր յուշատետրին մէջ ունի հետեւեալ արձանագրութիւնը։ «Յամի Տեառն 1731 Օգոստ. 20. արարաք զդաշնադրութիւն ընդ Պօռթօլօի տպագրողին, զի մեր գրովն եւ թղթովն տպիցէ մեզ զգիրք. գօռսիվօ տապաղայն քսան լիրէով, եւ զմեծ տապաղայն՝ որ է ըստ մեծութեան տապաղայի ԴՐԱԽՏԻ ՀՈԳՒՈՅՆ՝ 26 լիրէով, եւ այս գին է մեզ մին տպի 1000. բայց եթէ 1500 տպել կամիցիմք, երկու լիրէ աւելի պարտիմք տալ, նաեւ զվարձն թօռգուլէրին վասն 500ին՝ որ յաւելու»։