Յօդուածներ

ՆԱՄԱԿ ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼԻՆ

ՅԻՇԱՏԱԿ ԻՄ ԱՆԾԱՆՕԹ ԱԶԳԱԿՑԻ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻՆ

Իմ անծանօթ ազնուամիտ եւ անխարդախ ազգակից

Պ. կոմս Էմմանուէլ

Խոնարհաբար խնդրում եմ Ձեր ազնուամտութենից, որ ճշմարիտ քրիստոնէաբար ներողամիտ գտնուիք դէպի մեր անծանօթ բարեկամական համարձակութիւնը եւ չձանձրանայ ձեր խաղաղ հոգին եւ չվրդովուի ձեր ստոյգ ազատամտութիւնը այս առաջին անգամ Ձեզ եւ ինձ միմեանց հետ ծանօթացնող շարժառիթ նամակովս:

Թէպէտ եւ ես ի վաղուց հետէ առ ի սրտէ կամենում էի մի առանձին նամակով յայտնուիլ ձեր յարգութեանը, նամանաւանդ այն բարեգուշակ օրից, երբ ընթերցասիրում էի ձեր քաղցրաճաշակ եւ ճշմարտս. քարոզ յիշատակարանները, որ անմիջապէս ընծայում էիք հայոց ազգի բարեմիտներին արգոյ հեղինակ Ստեփաննոս վարդապետը Նազարեանցի Հիւսիսափայլ օրագրի մէջնորդով, այն ճշմարտասիրութեան սպասաւորի ձեռքով, որ արդարասիրութեան եւ ազատամտութեան մուրճը ձեռքն առած անաչառապէս փշրում է շատ զարտուղի ընթացքներ, ամենեւին չնայելով մի քանի սեւերես ամբարիշտների եւ խաւարապաշտների նետաձգութեանը եւ դոյն այդ ճշմարտութեան սպասաւորը քաջ գիտենալով իւր սուրբ պարտականութիւնը դէպի իւր կրօնը եւ դէպի իւր ընկերը, հաւասարապէս լցուցել է մինչեւ ցայսօր իւր սպասաւորութեան չափը եւ պայմանը:

Բայց ինչպէ՞ս օգնես մեր ասիամիտ անգրասիրութեանը եւ անկրթութեանը, որ շատ ժամանակից է թանձր ամպերի նման պատելով Հայաստանի հորիզոնի շուրջը, չէ թողում ճշմարիտ լուսաւորութեանը տեղի գտանել իւր փառահեղութեամբ նորա կենտրոնումը բնակող հայ սրտերի մէջ. այսպէս ես եւս սոցայ հաշւումը չէի կարողանում, գոնեայ մի անգամ գրիչ ձեռք առնուլ եւ պատշաճաւոր կերպով մի նամակ գրել Ձեր յարգութեանը:

Ուրեմն թողնենք այսպիսի խնդիրները ձեր առողջամիտ դատողութեանը, որովետեւ վաղուց յայտնի է, որ դուք մինչեւ անգամ ներողամիտ էք դէպի ձեր անհաշտ թշնամին, ուր մնաց դէպի ինձ նման անծանօթները, որոնք անմիջապէս մեծարանք են նուիրած ձեր ճշմարիտ աշխատասիրութեանը եւ ազգօգուտ գործակատարութեանը:

Այո ́ երբ սկզբից նախախնամութիւնը արժանացուցել էր մեզ Հիւսիսափայլ ծրագրի ընթերցասիրութեանը, այն աւետաբեր եւ բարեգուշակ ձայնին, որ նորա ճակատին առաջին անգամ հնչեց դէպի մեզ, «այսուհետեւ լոյս եւ ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն խաւարի բաբելոնեան գերութիւնից», միեւնոյն ժամանակին տետրակը գրկելով, հարցանում էի հեղինակից, թէ ե՛րբ լինելու էր դոյն այդ ազատութեան քաղցր պտուղները ճաշակել: Պատասխանում էր արգոյ հեղինակը. «երբ հայկական սերունդքը անդադար կը մտածեն իւրեանց անցած ու դնացած տխուր օրերի դառն ճաշակը, եւ մի քանի րոպէ եղբայրաբար հաշիւ ու համար կը տեսնեն միմեանց հետ. եթէ կը հասկանան ինչպէ՛ս պիտոյ էր նոցայ, ապագայ օրերը աւելի լաւ, աւելի խելացի կերպով հոգալ ու տնտեսել միմեանց հետ, միշտ եւ հանապազ ճշմարտութեանը սպասաւորել եւ սնութեան արբանեակներից հրաժարուիլ, վերջապէս կատարելութիւն ստանալ եւ թերութիւնները լցուցանել եւ այլն... եւ այլն... այնուհետեւ անշուշտ ազատուելու էին այդ խաւարի գերութենից»:

Այս հաւաստի: Հաշուատեսութեան խնդիրները լսելով հեղինակից, մի անտանելի ա՛խ քարշեցի սրտիս խորքից, ասելով. ցաւալի հայոց ազգ, մինչեւ ե՞րբ պիտոյ է մնաս այդ մահաբեր քնի մէջ, մինչեւ ե՞րբ պիտոյ է քո նախկին կենդանութեան շունչը աննորոգելի մնայ այս քո թոյլ զաւակների մէջ: Կար մի այնպիսի բարի յաջող ժամանակ, որի մէջ եւրոպական զաւակներին գիտութեան եւ լուսաւորութեան մայր եւ դայակ էիր հանդիսանում. ո՞հ, այժմ աշակերտ եւս չես կոչւում: Ուրեմն` արդէն ժամանակ է սթափելու քո մահահրաւէր թմրութենից: Արդէն ժամանակ է որոնելու քո նախնի նուիրական աւանդը, քեզ տուած քո նախահարքից, սրբութեամբ սահմանելու եւ ճոխացրած կտակելու քո ապագայ սերունդին:

Ահա՛, իմ ազնուամիտ ազգակից, հետ այսպիսի տխուր մտածմունքի յայտնում եմ ձեր յարգութեանը իմ անարուեստ ոճով նամակագրութեան իսկական պատճառը, որովհետեւ ես իմ մանկութեան գեղեցիկ ժամանակին աշակերտեցայ ոմն Ստեփաննոս անուն մէկ քահանայի. պիտոյ է ասեմ, որ իմ ուսումնառութեան սկզբումը փոխանակ ազգային լեզուով զարգանալու, գիտութեան առարկայք մատակարարւում էին դոյն այդ քահանայի աշխատասիրութեամբ վրաց լեզուով, որ այն ժամանակին Թիֆլիզ քաղաքի մէջ լուսաւորութեան առաջին եւ գլխաւոր աղբիւրն էր համարւում, որպէս եւ այժմ չէ վերջացած տակաւին կորած ու մոլորուած մարդկան մէջից: Աստուած քո դատաստանը քաղցրացնէ, Ստեփաննոս վարժապետ, յիրաւի՛, եթէ դու չլինէիր, ես եւս պիտոյ է մնայի միւս ռամկականների հաշիւումը. զարմանալի մարդ. ինչպիսի՞ հանճարեղ գլուխս ունէր, եւ հաստ խելապատակ, ի՞նչ ասեմ, համարեայ թէ լի էր օդային հանճարեղ պարառութեամբ, ինչպէ՞ս գեղեցիկ մեկնում էր այն սաղմոսի ծածկամիտ, առանց այբ եօթն տունը. չկարծեմ, որ եպիսկոպոսները եւս այնպէս իմանան, թէպէտ մի փոքր ի՞նչ խաղողի ջրից... Բայց այդ եւս ներելի է, որովհետեւ նորա նման ուսուցիչները կտակ ունին Նոյ նաւապետից:

Մէկ ամսից յետոյ, պատուելի վարժապետս այբբենարանը տուեց կարդալու. աջահամբոյրը [1] ի հարկէ անշուշտ պիտոյ է լինէր. ես եւս այս անկարգութիւնից չհրաժարելու համար, պիտոյ էր ընծայաբեր լինէի իմ կողմից, որ այբբենարանի առաջնաթերթի ճակատին դրոշմած «խաչ, օգնէայ ինձ» սորայ օգնականութեամբ շուտով աւարտէի այբբէնարանը, բայց ընդ հակառակն. երբեմնապէս պատահում էր, որ իմ կոյր բախտից չէի կարողանում ըստ արժան այն պատրաստել դասս. իսկոյն վարժապետս բարկացած գոռալով կանչում էր դասակիցներիս մինին. ա՛յ տղայ, Սարգիս, արի, արի շուտով շալակիր այս անպիտան եւ ծոյլ կենդանին: Ի հարկէ Սարգիսը եւս պիտոյ է հրամանակատար լինէր. եթէ ո՛չ, նոյն ուղտը նորա դրանը կը չոքէր. միեւնոյն ժամանակին աշակերտի շալակին ստանում էի գաւազանի հարուածը. սորան չհերիքանալով, տակաւին ստանում էին իմ ոտներս այն օրհնեալ փալախայի [2] հարուածքը. Յիրաւի, որ մեծ բախտաւորութիւն էր ինձ համար, որ միեւնոյն ժամանակին ճիզուիտականների մտրակին չէինք արժանանում. եթէ ո՛չ, այդ եւս կը լինէր ինձ համար մէկ աւելի տարաբախտութիւն եւ անվերջ մտածողութիւն:

«Պ. Մագեամ, դուք չգիտէք, որ հայոց ազգի անկիրթ եւ կոպիտ զաւակները մտրակով եւ կաղնեայ ճիւղերով պիտի դաստիարակուին»:

Ահա՛ քեզ զատիկ, ուրեմն նախախնամութիւնը արժանացուցել էր մեզ այդ բարբարոսական երջանկութեանը, որով պիտի դիմէինք դէպի լուսաւորութեան եւ գիտնականութեան նախագահը, որովհետեւ գաւազանի հարուածը անպակաս էր մեզանից: Փառք նախախնամութեանը, ինչո՞ւ պէտք էր յուսահատուէինք. այն գաւազանի երկիւղը չէ՞ր, որ գիշերը քնից վեր կը թռչէի. «Խաչ, օգնես ինձ» ասելով շուտով ջրի պէս սերտեցի մինչեւ վերջի թերթը. «Աշխատողականաց, Բարեխօսականաց, Գաւազանասիրաց» հասայ իմ աշխատասիրութեամբ եւ գաւազանի բարեխօսութեամբ իմ վախճանական նպատակին. այսինքն, աւարտեսցի բովանդակ այբբենարանը:

Ապա շուտով սաղմոս վեր առայ ձեռքս, այդ սաղմոսի թերթերը ճղելով քամու նման վազեցի մինչեւ ի վերջը: Հետ այնորիկ վարժապետից խնդրեցի, որ ժամագիրք առնում, բայց վարժապետը հրամայեց ասելով. որդի, դու ո՞յ քահանայ չես լինելու, էնդուր համար, որ ժամագիրքը, շարականը, տաղարանը եւ այլ այսպիսիք միմիայն քահանայապատկան ուսանելիք են, այժմ գրիչ պիտի առնուս ձեռքդ, որ վրացերէն գրել սովորես, բայց մէկ եզան էրի պիտի ճարես. այսինքն էրիի ոսկորը, որ սկիզբը նորա վերայ գրես, մինչեւ որ ձեռքիդ մատները գրչին սովորեն եւ ապա կարողանաս թղթի վերայ գրել, որ ապագային տուր եւ առութեան ժամանակիդ պիտանի լինի քեզ: — Կրկին աջահամ... Անէ՜. որ մարդ դարձար եւ խալֆայ եղար, գնաց:

Ո՞վ իմ մխիթարիչ, արդարադատ յիշատակարան, այժմ դէպի քեզ եմ դառնում, եթէ ասելու էիր ինձ համար, թէ այս ինչ անծանօթ մարդը բազմարդիւն քամիներ է փչել, ետ ու առաջ չնայելով. միեւնոյն ժամանակին բախտաւոր կը գտնուէի, եթէ ինձ եւս չզոհէիր քո մէջ Բէգզադաների շարումը: Բայց չկարծեմ, որ այդպէս լինի, դու երկայնամիտ ես եւ ունիս ճշմարիտ եւ արդար դատողութիւն իրողութիւնների մէջ:

Ձեր համար ասում են, որ ներկարարի կարասներ ունի իւր բարեկամի գործարանի մէջ եւ ամբողջ տարին տասներկու տակառ է փոխում զանազան գոյներով, ամիսը մի տակառը իւր գործը աւարտելով, զանազան անբան կենդանիք է ներկում արժանաւոր եւ վայելուչ գոյներով, այնուհետեւ երեւում էին հասարակութեանը մի փոքր դժուարին կերպով. – սոյդպէս չէ՞:

— Այո՛, այդպէս, կայ այդ բանի մէջ ճշմարտութիւն, — պատասխանում է Յիշատակարանը:

Ուրեմն քո գործարանի կարասները չունին նիւթերի պակասութիւն եւ դու հարկադրած ես այդ գործերը յառաջ տանել մինչեւ ժամանակի վախճանը: Երանի թէ ես եւս օգնող լինել այդ գործակատարութեանը, նորա համար, որ Հայաստանի ծխեալ աւերակների մէջ բաւականին հաստամորթ արջեր կան ներկելու: Բայց աւաղ ասելոյս, նոքա շատ, եւ ես միայն եւ կարասներս սակաւ եւ ներկիս գոյները պակասաւոր, խնդրեմ դուք ինքներդ օգնութիւն հասուցանէք, եթէ ո՛չ, ինձ եւս գերի կը վարեն դէպի Մասեաց յաղթանդամ ուրուականների ամրոցը: Զօրօրինակ ինչպէս պատահել էր պ. Շահբէգին, որ արիւնկզակ լեզգիների ձեռքով գերի տարուեցաւ դէպի Շամիլանիստ աթոռը, երեւի որ պ. Իսահակեանցի անիծելը հասաւ պ. Շահբէգի վերայ, կնքահայրութեան խոստումը մոռանալով:

— Չէ՛, սխալ է քո ասածդ, նորա համար, որ պ. Շահբէգը իւրեան ամրացնելով այն դրօշակի տակ , որի վերայ գրած է ոսկեայ տառերով, թէ յաղթող է ճշմարտութիւնը ընդդէմ ստութեան դրօշակի տակ ամրացած սպասաւորների, խնայելով նախախնամութիւնը, պ. Շահբէգին իսկոյն ազատեց Շամիլի գերութենից եւ փոխանակ պ. Շահբէգի, գերի տարուեցաւ ինքը Շամիլը դէպի Ռուսսիայ:

Պատուելի առողջամիտ ազգակից, գիտեմ, որ կը ցանկանայիր իմանալ որեւիցէ մէկ նորութիւն, եթէ վաղուց լսած լինէիր: Անցեալ 1860 թուականի յունուար ամսոյ 23-ին պատահելով Սատանի հայ Շումէ գիւղի մէջ, տեսայ մի զարմանալի անասնանոց, թէպէտ վաղուց տեսած էի, բայց այդ ամենից զարմանալի էր, որի մուտը արժէր վեց կոպեկ. շուտով հատուցի եւ մտայ. բայց ինչպէ՛ս զարմացայ վերահասու լինելով. մի քանի րոպէից յետոյ դուրս երեւեցաւ մի լայն վարտիքով հագնուած մարդ. Փանտեսսոն Մատատինիոն անունով, մօրուքը շփացնելով կանգնեց հանդիսաւորների առաջը. ապա կանչեց բիրտ ձայնով. «Որսկան, դուրս արի՛ շուտ եւ պատմիր այս հանդիսաւորներին քո որսածները». իսկոյն դուրս եկաւ մի հաստափոր արջի կերպարանքով կենդանի, կանգնեց տիրոջ առաջեւ, յեւտեւի երկու թաթերի վերայ. ես որոշ նկատեցի որ այդ կենդանին հաւատարիմ ծառայ պիտի լինէր, որովհետեւ կարմիր վզանոց էր ստացել իւրեան տիրոջից. այդտեղ հանդիսաւորներից, ոմանք Արարատեան աւերակների բորենի ասացին եւ ոմանք Շամախու նահանգի ղաբալիու անտառի արջ ասացին. մի փոքր դժուար նկատելի էր, որովհետեւ այդ անասնանոցի մէջ կախուած կանթեղները խաւար լուսաւորութեան մէջ էին, միայն զարմանալին այն էր, որ գլուխը ներկել էին. այդտեղ ինձ հաւատացրին, որ այդ կենդանին չորս լեզուի երգիչ է. մի փոքր ժամանակից յետոյ անյարմար բերանը բացեց ու երգել կամեցաւ. մի քանի վայր ի վեր, ղալբ, ղուլբ խօսեց, այդտեղ մի քանի խոշորամիտ մարդերից ծիծաղ ծափահարութիւն յառաջացաւ. այսպիսի յիմարաբանութիւնները տեսնելով բանիմաց հանդիսաւորները ծաղրածու ժպիտով հեռացան այդ յիմարանոցից:

Մնամ ձեր Յիշատակարաններին ցանկալի սպասող

Ա. Ա. Ե...:

Ի 10-ին փետրուարի, 1861.

Թիփլիզ: