Երկու տող

ԵՐԿՈՒ ՏՈՂ

 

Ազատութիւ՜ն, գոչեցի, թո՛ղ որոտայ իմ գլխին,
Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, թող դաւ դնէ թշնամին.
Ես մինչ ի մահ, կախաղան, մինչ անարգ մահու սիւն,
Պիտի գոռամ, պի՛տ կրկնեմ, անդադար, ազատութի՛ւն:


Կոմս ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ

 

 

Հայկական դպրութեան ասպարէզը իջանելուց յետոյ, քանի մի անգամ հանդիպեցաւ մեզ, երես առ երես պատահել անամօթ վատութեան: Եւ ո՛չ անգամ վշտացանք եւ ո՛չ անգամ վիրաւորուեցանք այդ յարձակմունքներից, այլ մանաւանդ ցաւեցանք յարձակուողների վերայ, որովհետեւ բարոյական հիւանդութիւնը մինչեւ ի մահ տիրելով նոցայ վերայ, պատճառ էր եղել այդ ցնցողական եւ անգիտակից շարժողութեններին:

Մեք, վաղ ուրեմն, գուցէ շատ յառաջ, քան թէ գրիչ առինք ու հրապարակ իջանք, գիտէինք, որ խաւար շրջապատի մէջ բանտարկուածների համար շատ ցաւեցուցիչ է ազատ լոյսը, թերեւս աչքերի նկատմամբ, գիտէինք, որ հին խելքերը երբէք համաձայնելու չէին խաղաղութեամբ տեղի տալ նոր գաղափարներին, գիտէինք, որ նորը պատերազմով պիտի կանգնեցնէր իր դրօշակը հնութեան աւերակների վերայ:

Այս գիտութենից հետեւեցաւ այն, որ այդ յարձակմունքը, թերեւս շատ անգամ մեր անձին վերայ, փոխանակ մեր գաղափարների, ո՛չ երբեք կարողացան, եւ ո՛չ նաեւ մի մազի չափ, խոտորեցնել մեզ մեր ուխտեալ ճանապարհից:

Այսօր, վերստին հանդէպ է ելանում մեզ խաւար տգիտութիւնը, իւր սոփեստական մեծ վայելչութեամբ: Նա զարդարուած է այսօր փիլիսոփայի եւ աստուածաբանի անուններով. այս անգամ երեւում է նա պ. Չամուռճեանի կերպարանքով... [1]

Եթէ վատութիւնը, ձեռնածուների արկղի նման, երկու յատակ չունի, ապա ուրեմն պ. Չամուռճեանը հասել է մինչեւ վատութեան յատակը:

Երեւակի վերոյգրեալ տետրակը մեզ ուղարկողը գրում էր, թէ Պոլիս ամէն տեսակ մարդերից ցուրտ ընդունելութիւն է գտել այդ գրուածքը, իսկ մեր վերայ այդչափ եւս տպաւորութիւն չգործեց, եւ եթէ այսօր, այդ մասին մի երկու տող գրելու զիջանք, այդ պ. Չամուռճեանին պատասխանելու համար չէ, այլ ընթերցող հասարակութիւնը յարգելու: Պարոնի վայր ի վերոյ աղճատաբանութիւնքը ստոր են ամենայն տեսակ քննութենից եւ Մեղուին եւ պ. Այվատեանին  մեր շնորհակալութիւնը յայտնելով, չենք կարող, միեւնոյն ժամանակ, չյայտնել մեր առ ի սրտէ կարեկցութիւնը պ. Չամուռճեանի գրուածքին պատասխանելու խորհրդով կորուսած ժամանակի վերայ:

Ինքնակոչ փիլիսոփայի գրուածքը ծայր ի ծայր կարդալով, երկու շարժառիթ տեսանք, որ կարապետել են Պարոնին դէպի այդ վիհը:

Առաջին, երբ մեր փոքրութիւնը ոտք կոխեց Պոլիս, ազգային լրագիրները մի երկու տող գրեցին մեր մասին, մանաւանդ արեւելեան միանգամայն եւ նահապետական հիւրասիրութենից [2]  շարժուած, քան թէ պարտականութենից դէպ ի մեր արժանաւորութիւնը, որ բնաւ պահանջողութեան յանդգնութիւն չունի:

Այդ հրատարակութիւնքը, անշուշտ, ազգի մեծագոյն մասին վերայ բնաւ ազդեցութիւն չգործելով, երեւում է թէ նետի նման ծակել են չխոստովանուած փիլիսոփայի անձնասիրութիւնը:

Մեր սրտի խորքից ցաւում ենք, որ մեր անունը, թերեւս առանց մեր կամքի եւ գիտութեան, մի այդպիսի վիշտ է պատճառել պարոնին. միւս կողմից չափաւորւում է մեր սրտի ցաւը, տեսանելով որ պարոնը փարատել է, կամ գէթ աշխատել է փարատել, իւր սրտի ցաւը խոշոր գեղջուկ հայհոյութեամբ:

Ինչ որ մեզ է վերաբերւում, այդ հայհոյութիւնների ընդդէմ, ուրիշ բան չունինք ասելու, բացի այն խօսքերից, որ հռչակաւոր Ֆօքսը դրեց մի անգլիական Լօրդի, որ գրել էր նորան հայհոյութեամբ լցուած մի նամակ:

«Sir, ձեր նամակը, այսինչ թուականից, ստացայ: Այդ նամակը առաջեւս է այժմ, քառորդ ժամից յետոյ կը լինի քամակումս, որի մասին, շնորհ ունիմ տեղեկութիւն տալ ձեզ. անձնանուէր

Չ. Ֆոքս»:

Երկրորդ եւ աւելի բթամիտ շարժառիթը, պաշտպանել չարագործ Պօղոսը եւ պահպանել նորա խայտառակուած ճակատի վերայ եկեղեցական անունը: Որչափ եւս գրուածքի սկզբում գործ դնէ Պ. Չամուռճեանը իւր նուիրական վերացեալ եւ թանձրացեալ բառերը, անշուշտ, կամելով վարագուրել գրելու շարժառիթը, այնուամենայնիւ, այսօր արեւի պէս յայտնի է, որ գրուածքի հոգին, բոլորովին քննականից դուրս, պատկերացնում է մի կատաղի թշնամութիւն, երկրորդ, որ գրուածքի հետեւութիւնն է Պօղոսը պաշտպանել:

Ինչ որ մեր ամբաստանուած նամակի մէջ ասել ենք, նոյնը կրկնում ենք այսօր եւ վճռաբար յայտնում ենք, որ մի քայլափոխ եւս յետ կոխելու կամք չունինք, ոչ միայն Պ. Չամուռճեանի շաղփաղփելուց եւ իւր խորին փիլիսոփայութեան շօշափելի չքաւորութիւնը յայտնելուց, այլեւ եթէ նորանից հրաւիրուած Կրօնական ժողովը դիմէ դէպի նզովքը, այդ խաւար դարերի խաւար մնացորդը, ջաղջախ եղէգը, որ շատ անգամ գաւազան են կարծում ողորմելի՜ մարդիկ:

Սկզբունքների համար մեզ տրուած սոցիալիստ, կարմիր հասարապետական, Ժ. Ժ. Ռուսսօյի գրութիւնքը ընդունող եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն ածականների վերայ միօրինակ ժպտում ենք եւ շտապում ենք յայտնել, որ չենք ընդունում ոչինչ հեղինակութիւն (autorité) եւ մեր ամբաստանուած նամակի մէջ եւ ոչ անգամ մի բառ կայ Ժ. Ժ. Ռուսսօյից: Բայց թէ երկու անգամ երկուքը չորս է ինչպէս Ժ. ժ. Ռուսսօյի համար, նոյնպէս եւ իմ համար, այդպիսի դիպուածում Ժ. Ժ. Ռուսսօյի գրութեան հետեւող չեղանք, այլ ճշմարտութեան, իսկ ճշմարտութիւնը մի մարդու սեփականութիւն չէ, թէեւ Պ. Չամուռճեանը այդ մասին եւս յայտնէ իւր երեխայամիտ, անդատաստան պահանջողութիւնքը:

Յարգել եւ պատուել հանճարը եւ բանականութիւնը ուսած լինելով վաղուց, անունից երկիւղ չունինք, ո՛չ Ռուսսօյի եւ ոչ Վօլթեռի, այո՛, պարտական իսկ ենք մեծարել եւ յարգել հանճարը եւ բանականութիւնը, այն աստուածային քուրաները, որոնցից առաջին անգամ դուրս թռան ազատութեան կայծերը:

Այո՛, գիտենք յարգել ոչ միայն Օուէնը, Պրուդօնը, Ֆուրիէն եւ Ֆօհթը, այլեւ Շիլլերը, Գեօթէն, Ֆիհտէն, Քանթը եւ Հեգելը, ճնշուած մարդկութեան այն անմահ բարեկամքը եւ անտարակոյս, Պ. Չամուռճեանի աչքում հերետիկոսները եւ հերձուածողները: Բայց երջանկութիւն եւ փառք կը համարինք մեզ, միասին մնալ այդ բոլորի հետ եւ միասին անհաւատ եւ հերետիկոս կոչուել, քան թէ բաց աչքով մեր մարդկութիւնը, մեր մարդկային ազատութիւնը եւ իրաւունքը ուրանալով, Պ. Չամուռճեանի հետ բռնուիլ բարոյական հարինքից եւ ճօճալ մի տղայամտութենից դէպի միւս սոփեստութիւնը, մի սխօլաստիկականութենից դէպի միւս աբեղայամտութիւնը:

Երջանիկ կը համարինք մեզ, հռչակելով մարդկային ազատութիւնը, իրաւունքների հաւասարութիւնը, որոնք ստրկացած են կամ բռնակալների կամ դարաւոր աւանդութիւնների (tradition) որ եւ է խաժամուժ ամբոխի (եւ այս կերպով մարդադիր օրէնքը շեղուած բնականից, ոչ Մովսէսի տախտակներից, այլ այն շաւղից, որ բացում էր մարդկային բանականութիւնը) բամբասուիլ եւ հայհոյուիլ, քան թէ Կրօնական ժողովի օրհնութիւնը վայելել Պ. Չամուռճեանի շնորհակալութեան հետ, Պօղոս չարագործը եկեղեցական ճանաչելով, հարստահարութեան կողմնակից լինելու թէութեամբ:

Քա՛ւ լիցի մեզ. ո՛չ երբեք: Պարտաւորուածը քահանայ ճանաչելով պիտի արհամարհենք քահանայութիւնը, կամք չունինք, մատնելով չարագործը քաղաքական կառավարութեան ձեռքը, միմիայն պաշտպանում ենք հասարակաց իրաւունքը:

Եթէ Պ. Չամուռճեանը երկար տարիներով, յարակցութիւն ունենալով եզուիտների հետ եւ շատ անգամ գործիք լինելով նոցայ ձեռքում, ամենայն քաղաքական իրաւադատութեան մէջ տեսանում է ինկվիզիցիօ, յանցանքը մերը չէ, այլ իւր տգիտութեանը, որ չէ կարողացել մինչեւ այժմ ուսանել եւրոպացիների փոքր ի շատէ ազատ օրէնսդրութիւնքը:

Անգլիական պառլամենտները խաւար դոմինիկեանների ժողովները չեն, անգլիական օրէնսդրութեամբ մարդու անձնաւորութիւնը պաշտպանուած է ամենայն կերպ, առաւել քան թէ բոլոր Եւրոպայի մէջ, բայց կան յանցանքներ, որ մահով է պատժում այդ ազատ կառավարութիւնը:

Իսկ մէք Պօղոսի համար մահապարտութեան խօսք արած չէինք, եւ վատութիւնը միայն հարկադրել էր Պ. Չամուռճեանին քաշքաշելով մեր ասածը, ինկվիզիցիօն հանդէս հանել:

Թող ընթերցող հասարակութիւնը վերստին կարդայ Պօղոսի չարագործութիւնքը Մեղուի մէջ եւ թող կարդայ ոչ որպէս սոսկ լուր, որ վերաբերութիւն չունէր ընթերցողներին, այլ որպէս մարդ եւ մարդկային զգացողութեամբ:

Աղջկայ կուսութիւնը խախտել, յետոյ ամուսնացնել նորան իւր մանուկ փոքրաւորի հետ, յետոյ ստիպուելով առեւանգեալ կնոջ բողոքելուց, ամուսնութիւնը լուծել եւ վերստին պսակ դնել մի այլ մարդու հետ:

Մի ուրիշի ամուսնութիւն հինգ հարիւր ղուռուշի համար լուծել եւ վերստին այլ մարդու հետ ամուսնացնել:

Յղի կինը կապել եւ այնքան ծեծել, որ յղացած զաւակը վիժէ եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն:

Մէք սարսափում ենք այս տողերը գրելով, որովհետեւ արեամբ չափ յարգում ենք մարդկային ազատութիւնը եւ իրաւունքը, իսկ Պ. Չամուռճեանը, այս յանցանքների մօտից թեթեւութեամբ քերուելով, ինկվիզիցիօնական է համարում Պօղոսը դատաստանի մատնելը եւ մտածում է թէ այդ անտեղի եւ գեղջուկ բացագանչութեամբ պիտի կարողանայ բռնաբարել ազատութիւնը. խե՜ղճ մարդ:

Մեք, մեր ամբաստանուած նամակով, այդ չարագործութիւնների համար, մեր կարծիքը Պօղոսի մասին յայտնեցինք այնպէս, որ աւելի ասելու չէինք, եթէ այն բռնաբարուած աղջիկը լինէր մեր քոյրը, եթէ այն ծեծուած կինը լինէր մեր ամուսինը, բայց կարծում ենք, թէ Պ. Չամուռճեանը այնպէս խօսելու չէր, ինչպէս այժմ խօսեցաւ, եթէ Պօղոսի չարագործութեան ենթակայ եղած լինէր իւր քոյրը կամ կինը:

Ինչի՞ համար է այս խտրութիւնը, ի՞նչ բանով աւելի իրաւունք ունի Պ. Չամուռճեանի պատուելի դուստրը կամ ամուսինը, քան թէ մի վանցի լլկուած եւ բռնաբարուած անմեղ աղջիկ, քան թէ մի նահատակուած կին, քան թէ մի զաւակ, որ, դեռ հրապարակի լոյսը չտեսած, սպանւում է Պ. Չամուռճեանի վարդապետի ձեռքով եւ մօր արգանդից տեղափոխւում է դէպի գերեզման:

Եւ այս տեսակ անասելի եւ անլսելի ոճիրների համար, չարագործը եկեղեցական կամ քրիստոնեայ չճանաչելը յանցա՞նք է կամ անօրէնութի՞ւն, ինչպէս կամի հաւատացնել մեզ պարոնը իւր տիտայական փիլիսոփայութեամբ: 

Եւ ո՜վ է այն մարդը, որ պիտի փակէ մեր բերանը այս անօրէնութիւնների ընդդէմ բողոքելուց, ո՛վ պիտի համարձակի բռնանալ մեր ազատ խղճմտանքի վերայ եւ հարկադրել եկեղեցական ճանաչել մի պիղծ էակ, որ կորուսանում է իւր սոսկ մարդ կոչուելու իրաւունքը անգամ. Պ. Չամուռճեա՞նը, իւր փտած ու վաճառուած գրիչով, թէ՞ Կրօնական ժողովը իւր մտացածին իրաւասութեամբ:

Ի՞նչ ունի մեզ ասելու Կրօնական ժողովը, եթէ ասենք նորան, թէ Կրօնական ժողովի գործը եւ պաշտօնը է քննել եւ դատել հոգեւորների այն գործերը միայն, որ ուղղակի վերաբերութիւն ունին դաւանաբանական խնդիրների:

Ո՞ր աշխարհի մէջ տեսուած է, որ եկեղեցականը, քաղաքական կամ քրէական յանցանքների համար դատուի կրօնական ատենի առաջեւ:

Մէք բողոքում ենք, մինչեւ այժմ հայոց մէջ եղած այս անկարգութեան ընդդէմ: Մեր հոգը չէ, եթէ այդ կտորը սխալմամբ անցած եւս է Սահմանադրութեան մէջ [3]. դորա հակառակ դարձուցանում ենք ազգի ուշադրութիւնը այս բանի վերայ եւ խնդրում ենք սրբագրել, եթէ յիրաւի առանց բացատրութեան ասուած է, թէ եկեղեցականների դատը պատկանում է Կրօնական ժողովի տեսչութեան: Եկեղեցականը, քաղաքական եւ քրէական գործերի պատճառով պիտի դատուի քաղաքական եւ քրէական ատեանների առաջեւ, միայն Կրօնական ժողովի կողմից մի պատգամաւորի ներկայութեամբ, որ հարկ դիպուածում պաշտպանէ պարտաւորուածի իրաւունքը, եթէ քաղաքական կամ քրէական ատեանները հակին դէպի անարդարութիւն:

Եւ մի՞թէ եկեղեցականը, գողութեան, անառակութեան եւ սպանութեան համար պիտի յանդիման լինի կրօնական ատենի առաջեւ, միթէ՞ այդ կրօնական ատեանը գողութիւնը, անառակութիւնը եւ սպանութիւնը պիտի համարէ կրօնական խնդիրներ, ուրեմն եւ Կրօնական ժողովի դատաստանին ենթակայ, միթէ՞ այդ յանցանքները գործող եկեղեցականը նոյն պատիժը կրելու չէ, ինչ որ պիտի կրէր մի աշխարհական: Այդպիսի դիպուածում, եկեղեցականութիւնը չէ՞ դառնում արդեօք մի ապաստանարան, ուր կարելի էր ամենայն անօրէնութիւն գործել անպատիժ: Եւ եթէ այդպէս պատահի, ձախողակի, այնուհետեւ այդ եկեղեցականութիւնը պիտի դատաւո՞ր նստի ուրիշի խղճմտանքին, պիտի յանդգնի բերա՞ն բանալ, մա՞րդ խրատել, իրաւասութի՞ւն բանեցնել: Ողորմելի՛ է այն մարդը, որ պիտի ընդունէ այդպիսի եկեղեցականութիւնը:

Մեր համար, օրէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ, ոչ եկեղեցական կայ, ծայրացեալ իրաւունքներով եւ ոչ անհագագ ստրուկ զրկուած ամենայն իրաւունքից եւ արտօնութենից. երկու դիպուածում եւս տեսանում ենք լոկ մարդ, բոլոր մարդկային կատարելութիւններով եւ թերութեններով: Ուստի, մինի միստիկական իրաւունքը եւ պատիւը երկրորդի ստրուկ համարուելու սուտ փաստի հետ միասին մեր կողմից Պ. Չամուռճեանին ընծայելով, շտապում ենք ասել, որ օրէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ քննւում է եւ դատւում է նախ գործը եւ ապա գործողը: Գործը գնահատելով կարելի է վարձատրել մի առաքինութիւն եւ դարձեալ, պատմել եւ պատուհասել մի չարագործութիւն: Բայց չարագործը եկեղեցական է, մեր փոյթը չէ. մեք կը դատապարտենք նորան պատմութեան առաջեւ, իսկ Պ. Չամուռճեանը եթէ կամի խունկ եւ զմուռս ծխել այնպիսուն, ազա՜տ է:

Մի գործ կամ մի մարդ պաշտպանելու կամ դատապարտելու ժամանակ մեք հիմնւում ենք միմիայն այն անխախտելի հիմքերի վերայ, որ ազատ իրաւունքը եւ առողջ բանականութիւնը թելադրում է. հետեւաբար ոչինչ կանխակալ կարծիք, ոչինչ սրբացուցած աւանդութիւն չէր կարող արգելք լինել մեզ:

Աշխարհի պատահական կոչումները եւ պատուանունները չեն կարող օրէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ միջնորմն լինել յանցանքի եւ հատուցումի մէջ, որովհետեւ այս հատուցումը, վերստին կրկնում ենք, մի լոկ վրէժխնդրութիւն չէ, այլ հասարակաց իրաւունքի պաշտպանութիւն:

Հոգեւորականութիւնը, օրէնքի եւ իրաւադատութեան առաջեւ չունի այն միստիկական խորհուրդը, ինչ որ ունեցած տեսանում ենք Պ. Չամուռճեանի համար:

Հոգեւորականք նախ եւ յառաջ քաղաքացի են եւ ապա հոգեւորական, ուրեմն, որպէս կցորդ քաղաքական իրաւունքների, պատասխանատու հասարակաց օրէնքի առաջեւ:

Մարդկութեան գլխից անցածը ուսուցել է մեզ, որ ամենայն իւր մէջ միայն փակուած եւ կենտրոնացած կացութիւն, սկսած Եգիպտոսի քուրմերից մինչեւ Պիոս եօթերորդի ձեռքով վերականգնեալ Պ. Չամուռճեանի հոգեհարազատքը, վնաս տուեցին մարդկութեան: Այդ կացութիւնքը, կտրուած բաժանուած հասարակաց մարմնից, ոգեւորուած դժոխային եսականութեամբ, բռնաբարեցին ուրիշները եւ յափշտակելով նոցայ զօրացուցին իւրեանց չարաչար գործադրութիւնը ազատութեան:

Այնուհետեւ մարդիկ ընկան բարոյական գերութեան մէջ, այն է, մտքի եւ բանականութեան գերութեան մէջ, ուր մարդը համարձակութիւն չունի ինքնուրոյնաբար մտածելու, այլ դատապարտուած է հետեւիլ իւր դահիճների թելադրութեան. նա ստիպուած է գնալ այն ճանապարհը, որ օգտակար է միմիայն այդ կացութեններին:

Այո՛, շատ դարեր գնացին մարդիկ այդ ճանապարհը, բայց ի վերջոյ, երբ երես առ երես հանդիպեցան եւ զարկուեցան անանցանելի պատին, որ խաչաձեւ կտրում էր նոցայ ճանապարհը, կանգ առին եւ սկսան մտածել: Թէ որչա՛փ փոխուած է այժմ այդ խաւար ճանապարհը, կամ թէ որչա՛փ մարդիկ դեռեւս առ թարթափ գնում են նորանով, շատ անգամ առաջնորդուած Պ. Չամուռճեանի նման մի աղօտ լուսով լապտերի, այդ խնդիրը այս տեղիս վերաբերութիւն չունի:

Բայց այս է բանը, թէ Պ. Չամուռճեանը, ի՛նչ նկատմամբ արդեօք եկեղեցականների դասը աշխարհականներին անմերձենալի քարոզելով, բարձրացնում է մինչեւ քուրմերի եւ եզուիտների կացութիւնքը:

Ոչ բնաւ պիտի ընդունինք այս դրութիւնը, քանի որ մեր եկեղեցականք ժողովրդի ընտրութեամբ եւ հաւանութեամբ լինում են եկեղեցական, քանի որ մեր եկեղեցու կառավարութիւնը սահմանադրական է, քանի որ մեր եկեղեցականներին դեռեւս շատ բան պակաս է եգիպտական քուրմ կամ եզուիտ լինելու համար:

Այս դրութիւնը մերժելով վերստին կրկնում ենք, թէ եկեղեցին ազգն է, իսկ հոգեւորականութիւնը սպասաւոր այդ եկեղեցուն: Ազգը, ամենայն օր իրաւունք ունի, այդ հոգեւորներից մինը իւր լաւութեան համար պատուելու եւ սիրելու, իսկ միւսը, իւր վատթարութեան համար, դատապարտելու եւ պատժելու:

Մեր փոյթը չէ, եթէ, ոտքից մինչեւ գլուխ միստիկականութեամբ խմորուած, Պ. Չամուռճեանը նայում է հոգեւորների վերայ, որպէս անմերձենալի մարդերի վերայ. մեր փոյթը չէ, եթէ միւս կողմից Կրօնական ժողովը իւր տեսչութեան սեփական համարում է հոգեւորների դատաստանը, մէք կրկնում ենք, թէ հոգեւոր անձինք, որպէս մարդ եւ որպէս անդամ եկեղեցու ազատ չեն հասարակաց ազգի անկողոպտելի իրաւասութենից եւ հասարակաց ձայնը, հասարակաց բողոքը, մի հոգեւորի անօրէն գործերից, լիակատար զօրութիւն ունի մարդասպանը, գողը, պոռնիկը, շունը, հարստահարողը, վէսը, ամբարտաւանը, ազգատեացը եւ այլն, եւ այլն եկեղեցու բեմի վերայից չքացնելու համար:

Թող չվախենայ Պ. Չամուռճեանը, այս դատապարտութեան հետ ոչ  երբէք յարակից է այն թատրոնական գործողութիւնը, զգեստաւորելով եւ մերկացնելով իւր քահանայական զգեստներից պարտաւորուածը:

Այդ դատապարտութեան մէջ, որպէս նաեւ դատավճիռը գործ դնելու մէջ, պաշտօնակատար է միմիայն խղճմտանքը եւ իրաւադատութիւնը:

Այս խօսքերը ասելուց յետոյ ամենայն իրաւունք տալիս ենք Պ. Չամուռճեանին, կամեցածի չափ, Մաշտոցի կամ Սուրբ գրքի խօսքերը քաշքաշելու:

Միւս կողմից, Կրօնական ժողովը, եթէ ստուգիւ, եւ ոչ որպէս խրտուիլակ [4]  կամ մի այդպիսի ժողով, ապա ուրեմն կազմուած չէ հոգեւորների անարժանութիւնքը քօղարկելով ժողովրդի գայթակղութիւնը զօրացնելու համար, նա կազմուած չէ անիրաւութիւնը պաշտպանելով, հարստահարուած ազգին թշուառութեան մրուրը մինչեւ տակը խմեցնելու համար, այլ ազգի ապականող աղուէսները բռնելու եւ հոտը գիշատող գայլերը ջնջելու համար:

Ազգը չէ հոգեւորների համար, ուրեմն եւ ոչ Կրօնական Ժողովի համար, այդ գաղափարը թող հանեն միանգամ իւրեանց մտքից, այլ հոգեւորը եւ Կրօնական ժողովը եղած են եւ կան ազգի համար, եւ նոցայ յարուցանողը, պահողը եւ դարմանողը ազգն է դարձեալ:

Անցան այն ժամանակները, երբ մարդիկ ոգեւորւում էին վերացական եւ միստիկական բաներով, անողոքելի իրական աշխարհը, երկաթի գաւազանը ձեռքում, պահանջում է իւր արդարացի հարկը: Մարդկութիւնը կապուած է երկրագունդի հետ. փորձերը ուսուցին նորան, իւր երջանկութեան եւ թշուառութեան պատճառները գտանել երկրագունդի վերայ:

Անցան եւ անդառնալի անցան այն խաւար օրերը, երբ մարդիկ երջանիկ էին համբուրելով մի սեւագլխի քղանց կամ շատ անգամ զօշաքաղութեամբ եւ պոռնկութեամբ ապականուած մի ձեռք:

Ո՛հ, ինչ սարսափելի վիհ կայ այն անցած օրերի եւ այժմուս մէջ: Այս րոպէիս այդ մարդիկը քաջ գիտելով, որ արժանաւորութեամբ չեն կարող շահիլ ազգի համակրութիւնը, փորձ են փորձում բռնանալու նոցայ վերայ, կոպիտ ուժի օգնութեամբ, կամ իւրեանց խաւար ատմօսֆերի մէջ նզովքի փայլակնէր փայլատակեցնելով:

Երանի՜ այն մարդուն, որ իւր անձը եւ գրիչը կը նուիրէ դոցա անբնական իշխանութիւնը ազգի վերայ պահելու համար, երանի՜, որ կաշխատի ճնշեալ ժողովրդի իրաւունքը իսպառ ոտքի տակ առնելու համար: 

Վա՛յ մեզ, որ ոչ երբեք պիտի արժանանանք, այս երանութեան:

Փա՜ռք, ի խոնարհ, յԻւսկիւտար, Պ. Չամուռճեանին...

Պ. Չամուռճեանի եւ մեր գրուածներից պարզ երեւում է, որ մեր երկուքի ճանապարհը այլ է բոլորովին եւ սոքա այնպիսի ճանապարհներ են, որ ոչ բնաւ հանդիպում են միմեանց:

Մեր նուիրական պարտականութիւնն է, որչափ մեր ուժը կը տանի, սպասաւորել մարդկութեան, քանի որ միասին ապրում ենք երկրագունդի վերայ. խոստովանում ենք մեր տկարութիւնը, որ չենք կարող բաժանուիլ երկրագունդի մակերեւոյթից:

Պ. Չամուռճեանը, գտանուելով երկրագունդի վերայ, ապրում է շատ հեռի նորա մակերեւոյթից. երկիրը փոքր է նորա մեծութեանը տանելու համար: Շէկսպիրը, Համլէտի բերանով, բանտ է անուանում երկիրը եւ մնում է դարձեալ երկրի վերայ, իսկ Պ. Չամուռճեանը թռչում է նաեւ Օրիօնից բարձր...

Գիտենք, դարձեալ պիտի պար գայ Հերոդիադան, դարձեալ պիտի աշխատութիւն յանձն առնու Պ. Չամուռճեանը իւր պառաւական հերետիկոս եւ անհաւատ խօսքերը մեր համար գրելու. այդ նորա միակ ազդու զէնքն է, հասարակաց խոստովանութեամբ սեփհականուած:

Այդ զէնքը, մինչեւ մեզ հասանելը փշրուող է, ուստի եւ կարող միմիայն մեր հեգնական ժպիտը շարժելու. միւս կողմից շատ աւելորդ չէ յայտնել, թէ կուրութեան եւ բռնակալութեան մէջ, այո՛, հաւատ չունինք, հաւատալով, որ Աստուած ազատ է եւ առաջին լոյս. ուստի եւ ամենայն հաւատ դէպի նա ազատ խղճմտանքով եւ գիտակից ազատութեամբ:

Կարկատած աբեղայական խօսքեր, հաւատացնում ենք, որ ժանգոտ փարայի արժէք չունին մեր աչքում:

Ահաւասիկ մէք կանգնած ենք այժմ, բաց հրապարակի վերայ եւ, թշնամիների զէնքերից անխոցելի մնալու ակնկալութեամբ, պատնէշ չենք կանգնեցնում մեր առաջեւ զանազան սուտ սկզբունքներ, սոփեստական գաղափարներ, որոնց չենք հաւատում, որ չենք ընդունում եւ որ մերժում ենք միահամուռ: Մէք խօսում ենք պարզ, այնպէս, ինչպէս առանց կարմրելու կարող էինք մեր բանականութեան հաշիւ ու համար տալ մեր ասածների համար: Բայց եւ այսպէս ոչ երբեք արգելառիթ ենք Պ. Չամուռճեանին, օրը եօթը ճանապարհ կատարել Բիլուարտի աստուածաբանութենից դէպի Թեսաւրոսի փիլիսոփայութիւնը, եւ այս վերջինից դէպի առաջինը: 

Մեք ազատակամ նուիրեցինք մեզ հասարակ ժողովրդի իրաւունքը պաշտպանելու: Մեր անձը եւ գրիչը չնուիրեցինք հարուստներին, նոքա իւրեանց արծաթի թումբերի տակ միշտ անխոցելի են, նաեւ բռնակալների իշխանութեան մէջ:

Բայց այն խեղճ հայը, այն հարստահարուած, ողորմելի, աղքատ, մերկ եւ քաղցած Հայը, ոչ միայն ճնշուած օտարներից եւ բարբարոսներից այլեւ իւր հարուստներից, իւր հոգեւորներից եւ, կիսագրագէտ, ուսումնական կամ փիլիսոփայ ասուածներից, ահա այն հայը ամենայն արդարացի իրաւունքով գրաւում է մեր ուշադրութիւնը եւ նորան դարձեալ, առանց եւ վայրկենական երկմտութեան, նուիրեցինք մեր բոլոր կարողութիւնը:

Պաշտպանել այն Հայի առաթուր կոխուած իրաւունքը է մեր կեանքի բուն խորհուրդը եւ նպատակը: Եւ այս նպատակին հասանելու համար չէ պիտոյ ընկրկինք ոչ բանտի եւ ոչ աքսորի առաջեւ, ոչ միայն բանիւ եւ գրչով, այլեւ զէնքով եւ արիւնով, եթէ մի օր արժանի լինինք զէնք առնուլ մեր ձեռքը եւ մինչեւ այժմ քարոզած ազատութիւնը նուիրել եւ սրբել մեր արիւնով:

Ահաւասիկ մեր դաւանութիւնը, որի մէջ տեսանում ենք ազգի փրկութիւնը:

Քրքրելով մեր անբախտացած ազգի թշուառութիւնների տարեգիրքը, ինչ ենք տեսանում:

Որտե՛ղ մի գայթակղութիւն, որի պատճառը չէր եկեղեցական, որտե՛ղ հարստահարութիւն, որի հերոսը չէր եկեղեցական, որտե՛ղ խռովութիւն, որի խմորը չէր եկեղեցական:

Այո՛, ժամանակը լցուած է, ուստի եւ հրապարակի առաջեւ ասում ենք, տէրութենական լրտես — եկեղեցական, ազգը մատնող եւ դաւաճանող — եկեղեցական, փառքի եւ պատուանշանի համար, թողունք նիւթական կողոպուտը․․․ կաթողիկոս թունաւորող — եկեղեցական, եկեղեցի կողոպտող — եկեղեցական, չարաչար արբեցութեան համար պատուհասուելուց փախչելով, իւր եկեղեցուն դրժող եւ դէպի պապականութիւն դիմող — եկեղեցական, կաթողիկոս չընտրուելու համար հաւատն ուրացող — եկեղեցական, հրապարակեալ ճակաճանութեան մասին դատաստանից խիթալով վեղարը գետնին զարկող, կրօնավարական կարգը ուրացող եւ մինչեւ իւր անասնական կեանքի վերջը բոզի հետ կենակից — եկեղեցական, դպրոցների գումարը անհետացնող— եկեղեցական, ի վերջոյ ամէն բան, եկեղեցական. վասն զի ձանձրալի է մի ըստ միոջէ թուել:

Իրաւունք չունէ՞ր արդեօք Հիւսիսափայլը հայոց եկեղեցու ոտքից մինչեւ գլուխ ռեֆօրմը պահանջելու: 

Այո՛, մի տեսակ մարդիկ, կարծելով, թէ Հիւսիսափայլի խնդրած վերանորոգութիւնը վերաբերւում է դաւանաբանութեան, թեւ առին ու թռան, ո՛հ, ո՛հ, Հիւսիսափայլը բողոքականութիւն է խնդրում, գոչելով:

Հիւսիսափայլը կրօնական օրագիր չէ եւ դաւանաբանութեան հետ բնաւ վերաբերութիւն չունի: Նորան հերիք է, եւ իւր պարտքը չի կշռով կատարած պիտի համարի, եթէ կարողանայ երկրայինը միայն քարոզել, աստղերից վեր չկայ Հիւսփսափայլ: Ուր թողունք, որ Հիւսիսափայլը ասած էր, թէ հարկաւոր է այս ռեֆօրմը կատարուի ինքնուրոյնաբար, հեռի մնալով պապական եւ բողոքական եկեղեցիներից:

Կրօնական հաւատալիքը, վերացական բաներ լինելով, այլեւ խղճմտանքի սահմանի մէջ ամփոփուած, պիտի վերանորոգուին կամ հնանան իւրաքանչիւր անձին սրտի եւ հոգու մէջ լրացեալ ազատութեամբ: Ոչ ոք իրաւունք չունի բռնաբարել ուրիշի խղճմտանքը եւ սրտի ազատ խոստովանութիւնը եւ Հիւսիսափայլը, համարձակւում ենք այսօր ասել, ազատամտութեան կողմից վերջին օրագիրը չլինելով, ոչ երբեք ներած է ինքեան եւ ոչ բնաւ պիտի ներէ ուղղել իւր հայեացքը մի այնպիսի կէտի վերայ, ուր մի ուրիշի ազատութիւնը բռնաբարել կամ գէթ սահմանաւորել կենթադրուէր:

Հիւսիսափայլի խնդրած ռեֆօրմը վերաբերւում էր եկեղեցական կառավարչութեան, ռեֆօրմ, որով պիտի սանձահարուէին ոչ միայն Պօղոսը եւ Նիկողոսը, որոնց մասին Հիւսիսափայլը բողոքած է ժամանակ առ ժամանակ, այլեւ շատերը... այլեւ Երուսաղէմի միաբանութիւնը։ [5]

Պ. Չամուռճեանի կարկատած աստուածաբանութեամբ եկեղեցականների գործերը պահւում են Կրօնական ժողովին, այսինքն, նոյնիսկ  եկեղեցականներին, եւ ազգը իրաւունք չունի այդ բաների մէջ խառնուելու, որովհետեւ եկեղեցին կազմողը է ազգը, որովհետեւ եկեղեցին ազգինն է․ հրաշալի լօգիկա:

Ո՛չ երբեք, ո՛չ բնաւ:

Մինչ իսպառ բողոքելով, մինչեւ այժմ եղած հոգեւորական չարաչար կառավարութենից եւ Հիւսիսափայլ խնդրած ռեֆօրմը հետ չառնելով կրկնում ենք այսօր նոյն պահանջողութիւնքը:

Այո՛, ռեֆօրմ խնդրում ենք այն սկզբունքների մէջ, որոնցից կախուած են հոգեւոր մարդերի որեւէ պաշտօն ստանալը:

Ռեֆօրմ պահանջում ենք եկեղեցու տնտեսական կառավարութեան մէջ, որպէսզի այսուհետեւ գէթ եկեղեցական գանձերը չյափշտակուին, չգողացուին եւ եկեղեցական ոսկի եւ արծաթի սպասքը հրէայ ոսկերիչների քուրաների մէջ չհալուին...

Ռեֆօրմ պահանջում ենք հոգեւոր իշխանների եւ առհասարակ եկեղեցականների դէպի ազգը ունեցած յարաբերութեան մէջ: Պարտակա՛ն են նոքա ուղղել իւրեանց ընթացքը. մինչեւ այժմ, վարձկան պորտաբոյծ եւ ոչ հովիւ հօտաբոյծ, մինչեւ այժմ նոցայ համար բողոքել է մարգարէն. «Ո՛հ հովիւք, որք զանձինս արածէք եւ ոչ զխաշինս»:

Ռեֆօրմ պահանջում ենք եկեղեցականների կրթութեան եւ դաստիարակութեան մէջ: Քահանայ ունինք, որ կարդալ չգիտէ. քահանայ ունինք, որ հայերէն չէ կարող խօսել:

Ռեֆօրմ պահանջում ենք եկեղեցականների ձեռնադրութեան պայմանների մէջ, մինչեւ այժմ «Առ մեզ անպէտ առ ամենայն կացութիւն մարդ, պիտանացու դատի առ հոգեւորականութիւն» [6], մինչեւ այժմ սիմոնականութիւնը վերջին տեղը չունի...

Ռեֆօրմ պահանջում ենք առհասարակ եկեղեցական կառավարութեան մէջ, որ խառն ի խուռն եւ անկարգութեամբ յառաջանալով, մեծ մասով պատճառ է եղել ազգի դարաւոր թշուառութեան:

Այս վերջին պարբերութեան ընդդէմ, մասնաւորապէս, պիտի եռ գան դարձեալ ախտերը, պիտի դարձեալ կրկնեն նոյն բանը, ինչ որ վաղուց արդէն լսում ենք զանազան հոգեւորներից, թէ նոցայ արդիւնքն է, որ հայոց ազգը ապրում է մինչեւ այժմ աշխարհի երեսին:

Եթէ կան մի տեսակ մարդիկ, որ ընդունում են այս սնոտի պարծանքը եկեղեցականների, ոչ միայն չկատարած, այլեւ երազում անգամ չտեսած գործի մասին, մեր փոյթը չէ. մէք մեր կողմից հոգու ամենայն  զօրութեամբ մերժում ենք եկեղեցականների այդ մտացածին արդիւնքը եւ խնդրում ենք գործ ցուցանել մեզ:

Ինչո՞վ պահեցին ազգը, դպրոցներո՞վ, մատենագրութեա՞մբ, քարոզութեամբ, ընկերութիւններո՞վ, ո՞ւր են ապա այդ բաները, ուրեմն ինչո՞վ... եւ վերստին, ինչո՞վ:

Այս բոլորի հակառակը ապացուցելու համար փաստերը մեր ձեռքում կանգնած ենք եւ այսուհետեւ հայի պարտականութիւնն է անխնայ հանդիպել հոգեւորներին, որովհետեւ յետախաղացութեան եւ ռէակցիօյի անպարծանք դրօշները նոցայ գլխի վերայ են փողփողում մասնաւորապէս:

Մեր դրօշը յայտնի է արդէն...

Եթէ հայոց ազգը իւր կրօնը պահելով մնաց աշխարհի երեսին, այդ մասին շնորհակալութիւն մահմեդականութեան. սա բացասաբար պահպանեց հայերի կրօնը: Ազգը որչափ եւս թաղուած լինէր խաւար տգիտութեան մէջ, այնուամենայնիւ, եթէ մի մասը գիտակցութեամբ, միւս եւ աւելի մեծ մասը, ֆանատիկոսութեամբ հեռի մնալով մահմեդականութենից, պահեց իւր կրօնը, հետեւաբար եւ ազգութիւնը:

Թո՛ղ հայոց ազգը, իր թագաւորութեան կործանման օրից, ստրկանար որեւէ քրիստոնեայ կառավարութեան, այն ժամանակ կը տեսանէինք... բայց ինչպէ՞ս պիտի տեսանէինք. վասնզի մէք եւս ծնելու չէինք որպէս հայ:

Անի քաղաքի կործանուելուց յետոյ հայերը Լեհաստան գաղթեցին ահագին բազմութեամբ. եթէ նոցանից մի մասը փրկուեցաւ եւ այսօր հայութեան անունը կրում է իւր ճակատի վերայ, շնորհակալութիւն Ղրիմի թաթարներին: Իսկ միւս եւ աւելի մեծ մասը, որ մնաց Լեհաստանում, ո՛ւր է, իւրեան եպիսկոպոսներով եւ քահանաներով: Լեհաստանի մէջ մեր ճանապարհորդութեան միջոցին (1859) շատ անգամ պատահեցաւ մեզ տեսանել հոյակապ, բայց այժմ ամայի, հայկական եկեղեցիք, իսկ հայ եւ ո՛չ մի հատ, ի՞նչ եղան, ո՞ւր գնացին:

Հոգեւորականութիւնը իւր տղայական խնդիրներով, եզուիտների ձեռքում գործիք դառնալով, ճղակտոր հանեց ազգը, անդարձ կորուց նորան, հետեւաբար եւ ամենայն արդարութեամբ ինքը եւս կորաւ ու չքացաւ Լեհաստանից:

Եթէ հոգեւորք ընդունակ էին ազգը պահելու, ինչու՞ չպահեցին այս գաղթականութիւնը Եւրոպայի մէջ, ուր աւելի հնար կար լուսաւորութեան: Ո՞վ հանեց այն ազգակործան կռիւները, Մեղո՞ւ ն, Միւնատի ՞ն, Նալբանդեա՞նցը: Մովսէս, Մելիքսէթ եւ Եղիազար կաթողիկոսների կամ կիսասիրտ կամ թէ ասել երկդիմի գործերը եւ ընթացքը, միւս հոգեւորների վասակութիւնը, որոնց մէջ մեհրուժանեան պսակով փայլում է Նիկոլ, չիք եպիսկոպոսը, սոքա ամէնը միասին, ոմանք կամքով եւ գիտութեամբ, իսկ ոմանք ակամայ եւ տգիտութեամբ գործակից եղան չուառ գաղթականութիւնը կորուստի անդունդը գլորելու:

Ո՛վ հայոց ազգը իւր շահաստացութեան եւ պատուամոլութեան համար երկրից երկիր գաղթեցնելով մի կէսին պատճառ եղաւ մահի, օդի եւ կեանքի հանգամանքներին անսովորութենից, իսկ միւս կէսին աղքատութեան եւ ստրկութեան սանդուղքի ամենաբարձր աստիճանին վերայ ոտք կոխելու. ․.

Այս բոլորը պատմական ֆակտեր լինելուց յետոյ, դեռեւս հոգեւորականութիւնը պիտի պարծի թէ ա՞զգ պահեց:

Մեր միւս խօսքերը, հոգեւորների ընդդէմ, չէ վերաբերւում մեր տօնելի թարգմանիչներին կամ նոցայ հետեւող փոքրագոյն մասին:

Ինքեանք, այդ սուրբ թարգմանիչքը, աքսորուեցան եւ հալածուեցան մինչեւ ի մահ ընդհանուր հոգեւորականութեան ձեռքով:

Խնկելի Խորենացին, այն հրեշտակ ծերունին չարաչար հալածուեցաւ, որին ի վերջոյ Բագրեւանդի եպիսկոպոսութիւնը, որպէս մահադեղ տալով, անհանգիստ հալածանքով վախճանեցուցին եւ որ, իւր վախճանի ժամանակ, ահաւոր նզովք գրեց հայոց կաթողիկոսի վերայ:

Հայոց եկեղեցականութիւնը եւ մահով չհաշտուեցաւ այն պատկառելի ծերունու հետ. նորա ոսկերքը փորեց հանեց գերեզմանից ու գետը թափեց:

Ղազար Փարպեցուն ոտքը բոբիկ քշեցին վանքից, որ, Մամիկոնեանց Տիրոջ Վահանի յանձնարարութեամբ բարեկարգել էր, իւր սեփական ունեցած չունեցածը ծախելով: Վանքից հալածելու ժամանակ նորա բոլոր ինչքը յափշտակեցին, նաեւ յունարէն գիրքերը, թէեւ մարդ չկար վանքում յունարէն կարդացող:

Խոսրովիկը, դեռեւս Հայաստան չմտած, երբ լսեցին թէ գալիս է, փրփրեցան նախանձով եւ վառեցին բորբոքեցին իւրեանց հալածանք, մինչեւ որ հայրենիքի անձուկով այրուած, տոչորուած երիտասարդը, որ աշխարհից աշխարհ գնացել էր բան ուսանելու, ազգը լուսաւորելու համար, լսելով այս մահաձայն աղեղների դռնչիւնքը, աղօթեց առ Տէր եւ վճարեց իւր կեանքը, որի եւ ոսկերքը օտարք եւ ոչ մեք արժանի եղանք ընդունելու:

Խորենացու տգիտահալած մատեանները Փաթաղիկէս անունով հռչակեցին, իսկ Ղազար Փարպեցին աղանդաւոր: 

Փարպեցին, այս բոլորը մանրամասն պատմելուց յետոյ [7]  գեղեցիկ նկարագրում է հայոց եկեղեցականութիւնը, նաեւ հինգերորդ դարում, երբ բան է լուսաւորութեան մասին:

«Առ դառնաշունչ նախանձու իւրեանց, որ բունեալ է ի նոսայ... պատատեալ եւ քօղարկեալ երեսօք նստին, որպէս առ հոտեալ դիական, պապանձեալ իբրեւ զհամր դեւ»:

Այս տխուր պատմութիւններից յետոյ, մեր դէմքը դարձնում ենք դէպի Կրօնական ժողովը եւ իբրեւ անդամ ազգի եւ եկեղեցու առաջարկում ենք նախ, հասկանալ եւ ընդունիլ, որ հոգեւորականութիւնը մի տեսակ արհեստ չէ նիւթական կեանքի պիտոյքը հայթայթելու համար եւ թէ կամի նա խորհուրդ ունենալ, ապա ուրեմն պարտակածն է սպասաւորել ազգի յառաջադիմութեան:

Երկրորդ, նոյնը հասկացնել իւր իրաւասութեան տակ եղած եկեղեցականներին, որպէսզի իւրեանց ընթացքը յարմարեցնեն այս գաղափարին:

Երրորդ, սաստիկ պատուէր տալ բոլոր եկեղեցականներին, առանց աստիճանի եւ պաշտօնի խտրութեան, չհամարձակուիլ ձեռք վերցնել կամ գաւազան բարձրացնել հայոց ազգի զաւակները գանակոծելու եւ գիշատելու համար (տես Մեղու, թ. 127) այդ հոգեւորականութիւն չէ այլ անարգ դահճութիւն [8]:

Այս առաջարկութիւնը առնելուց յետոյ, կը սպասենք Կրօնական ժողովի շրջաբերական հրամանին, յատկապէս այս բովանդակութեամբ, որ եկեղեցականք չհամարձակուին որեւիցէ դիպուածում, մարմնաւոր պատիժ գործ դնել ազգի անդամների վերայ:

Եթէ այս շրջաբերականը դուրս չգայ, այն ժամանակ (այժմէն յայտնում ենք հրապարակով), որ մէք կը հանենք մի շրջաբերական, բայց բոլորովին  հակառակ բովանդակութեամբ: Նորանից ծագելու հետեւանքը, յանցանքը եւ մեղքը, այս օրից, դնելով Կրօնական ժողովի զանցառութեան վերայ:

Այս խօսքերը ասում ենք ամենայն լրջութեամբ եւ ծանրութեամբ: Կրօնական ժողովը լոկ սպառնալիք չհամարէ կամ րոպէական վաղանցուկ կրքի ծնունդ, ո՛չ, ո՛չ: Այժմ եւ մինչեւ մեր գերեզմանի ափը վյրեժխնդիր եւ նախանձաւոր ենք հասարակ ժողովրդի իրաւունքը պաշտպանելու եւ այս խորհրդով ամենայն բանի ընդունակ:

Կրօնական ժողովը կը կարդայ մեր շրջաբերականը, եթէ զանցառութեան դժբախտութեան հանդիպի, մեք, իւր ժամանակին, աոանձին ծրարի մէջ կ՚ուղարկենք նորան մի օրինակ:

Ո՜հ, ի՛նչ ցաւալի պաշտօններ, ի՜նչ տխուր առարկաներ նիւթ են այսօր մեր խօսքին:

Ա՞յս էր մեր գործը:

Արիւն է կաթում մեր սրտից, երբ նայում են ազգի ամայի եւ ամուլ կեանքի վերայ. աղեխարշ սրտմտում ենք դարձեալ, տեսանելով, որ այս անգործութեան, ծայրացեալ թշուառութեան եւ կարելի եղածի չափ ստրկութեան մէջ, հայերը դատապարտուած են օտարի գաւազանի հետ, ենթարկուիլ նաեւ իւր եկեղեցականների հարստահարութեան:

Բայց մինչեւ ո′ր աստիճան բարձրանում է այս անախորժ զգացողութիւնը, մինչ հայ մարդիկ, դարձեալ, հանդէս են գալիս եկեղեցականների մտացածին իրաւունքը ջատագովելու եւ ազգի ստրկութեան ժամանակը յարատեւել տալու համար, մինչեւ ո′ր աստիճան... մեք հրաժարւում ենք սահմանել:

Ազատութիւնը, այն վսեմակա՜ն աքսորականը, վերստին եւ վերստին սրբուած արիւնով, հրաբորբոք տառերով գրւում է պայծառ ճակատների վերայ, իսկ հայը եւ այսօր չէ կարող կատարելապէս դուրս հանել իւր ճակատը սեւ վերարկուի տակից, ուր դարերով ահա որջացել են Պարկեանք, ազատութեան բողբոջները մկրատելու համար: 

Մինչեւ այժմ վերացականութեամբ ապրեցանք, որ, ուրիշ խօսքերով, ասել է մեռանք, մի՞թէ պէտք չէր մի փոքր կեանքի վերայ եւս մտածել ...

Տարիները վազում են փայլակի շուտութեամբ, օրերը թռչում են, որպէս մի վայրկեան: Վախենում ենք եւ իրաւունք ունինք վախենալու, թէ մի՛ գուցէ, մինչեւ հայը կշտանայ իւր մահանման քնից, լուսինը անդնդասոյզ գնայ հորիզոնից ներքեւ...

Շատ ազգեր պատահեցան անբախտութեան, բայց այդ չեղաւ նոցայ համար յաւիտենական մեռելութիւն:

Աքսորուեցան, կախուեցան, գլխատուեցան եւ այրուեցան, բայց նոցայ հոգին կենդանի մնաց, իւրեանց ամայացած հայրենիքի փլատակների մէջ:

Հայրենիքի օդը, սարերը եւ անտառները, խոր գիշերի լռութեան մէջ, – դարերով շշնջեցին այդ նահատակների վերջին րոպէում արած բողոքների արձագանքը:

Եղո՜ւկ ձեզ, Հայաստանի սարեր, Հայաստանի ձորեր եւ Հայաստանի նուիրակա՛ն անտառներ: Այրարատից մինչեւ Տօրոս, ստիպուած էք դուք հնչեցնել միայն, հեկեկանքը եւ հռնդիւնքը Հայաստանի որբ զաւակների, հարստահարողների եւ եկեղեցականների գաւազանի տակից:

Ուրիշ ազգերի նահատակների ուրուականքը հալածեցին հարստահարողների կեանքը, մինչեւ մի ժամանակ, իսկ երբ մինչեւ բերանը լցուած էր փորձութեան բաժակը, այնուհետեւ նոցայ սգազգեստ ժառանգների վերարկուների տակից դուրս շողացին պողովատիկները:

Նոքա ապրեցան եւ քրտնեցան ընդհանուրի օգտի համար, լաւ հասկացած լինելով, թէ սո՛ւտ է մասնաւորի քաջաբախտութիւնը, առանց ընդհանուրի երջանկութեան:

Նոքա չկաշառուեցան օտարներից... Նոքա չնենգեցին իւրեանց ազգին, նոքա չվաճառեցին իւրեանց գրիչը... Նոքա արհամարհեցին օտարի տուած պատիւը եւ աշխատեցան դժպհի պատուանշանների տեղ կրել իւրեանց ազգութեան անունը, այլեւ վէրքերի սպիք, որոնց արժանացել էին մարտիրոսաբար, ազգի ազատութեան անունով:

Ի՛նչ մնաց մեզ մեր անցած օրերից, ի՛նչ վիճակի մէջ ենք ներկայումս, ի՛նչ ճանապարհ է մեր գնացածը եւ ո՛ւր է դորայ ելքը:

Սոքա են ահա խնդիրքը, որ ամենայն բանական հայ պարտակա՛ն է լուսափայլ կացուցանել ազգի ընդհանրութեան առաջեւ:

Լռութիւն... Պատուելի Այվազովսքին մեր մինչեւ այժմ գրածների համար եւս պատրաստւում է հերետիկոս անունով մեզ վերստին մկրտելու:

Բայց որովհետեւ, մէք երկիւղ չունինք անունից, ուստի եւ ընդունում  ենք նաեւ պ. Այվազովսքիի սպառնալիքը, Մասեաց Աղաւնու մէջ, քննութեան տակ ձգել Հիւսիսափայլ ը, սկզբից մինչեւ նորա վերջը [9]  եւ յանդիմանել նորա հերետիկոսականութիւնը:

Հրաւիրում ենք, որ ասպարէզ իջանէ [10], բայց եթէ բանը կրօնի եւ սրտի վկայութեան վերայ անհաստատութեան գայ, կարծում ենք թէ աւելի ծանր լինի իւր պատասխանատւութիւնը, մանաւանդ եթէ գտանուին մարդիկ, որ յանձն առնուն հրատարակել պ․ Այվազովսքիի ընթացքի եւ գործերի պատմութիւնը [11]  այն րոպէից, ուր դադարում է Վ. Հայր Սարգսի Մուրադեան վարժարանի պատմութեան երկրորդ հատորը, որ գուցէ մինչեւ այս տարու վերջը հրատարակուի: Ո՜հ, ինչ պատմութիւն…

Աւելի դիւրին պիտի լինէր պ. Այվազովսքիին Հիւսիսափայլ ի մի ուրիշ բանի վերայ յարձակուիլ, քան թէ դատապարտել նորան որպէս կրօնադրուժ:

Եւ ո՛վ է այս դատապարտողը, որ արդէն երկու անգամ փոխել է իւր կրօնը, որ տպագրութեամբ հրատարակել է. «Կաթոլիկ ծնած եմ եւ կաթոլիկ պիտի մեռանիմ», որ Տատեան Պօղոս բէյին համար տետրակ գրելով ներկայացել է Փարիզի արքեպիսկոպոսին, հայոց եկեղեցին հռովմէական խոստովանելու համա՞ր, որ հանգամանքներից եւ յոյսերից բռնադատուած վազել է դէպի հայոց եկեղեցու, ոչ երբեք փակուած, գիրկը՞ եւ որ, աւելին ասեմ, լուսաւորչական հայերի առաջնորդ կարգուելուց յետոյ հրատարակել է, հայոց եկեղեցու հակառակ Վարդապետարա՞ն Քրիստոնէական հաւատոյ [12]:

Այս Վարդապետարան ի վերայ էր գրել պ․ էմինը իւր ռուսերէն քննութիւնը, որ պ․ Այվազովսքին Մասեաց Աղաւնու մէջ յիշատակում է, թէ մի ռուսերէն ձեռագիր տետրակ, իւր ընդդէմ գրուած, ման է գալիս ժողովրդի մէջ:

Այս Վարդապետարան ն  էր, որ Ռուսիոյ ներքին գործոց քաջափայլ մինիստրի ձեռքով դատապարտուեցաւ: Պ. Այվազովսքին չէ կարող հակառակը պնդել, ըստ որում իւր սեփական ձեռնագրով, պ. մինիստրի հրամանին համաձայն. առաջարկութիւն գրեց թեմական ատենին, որ սա շրջաբերական հրամաններ տարածէ բոլոր վաճառուած վարդապետարանքը հետ առնելու եւ իւրեան հասուցանելու համար, ըստ որում այսպէս էր քաջափայլ մինիստրի հրամանը:

Այս Վարդապետարան ն էր, որի վերայ մեր գրած բազմիջեան քննութիւնը ընդհանուր հայոց վեհափառ կաթողիկոսը ընդունելով, շնորհեց մեզ իւր օրհնութեան կոնդակը, որի մէջ «խարդախամիտ գրուած, մոլորական բան եւ յաւէտ գայթակղեցուցիչ պարզամտաց» անուանում է պ. Այվազովսքիի Վարդապետարանը [13]:

Այս Վարդապետարան ն էր դարձեալ, որ, առանց նորա դատապարտութիւնը քաջափայլ մինիստրի կողմից յիշելու, պ․ Այվազովսքին, աղաւնէական պարզամտութեամբ, ուղարկեց վեհափառ կաթողիկոսին, վերստին տպելու հրաման խնդրելով: Պատճառում էր իւր նամակի մէջ, թէ բոլոր տպուածքը վաճառուած լինելով կարօտութիւն կայ վերստին տպելու հրաման ուղարկեց վեհափառ կաթողիկոսը, թերեւս առանք կարդալու, հրաման կը տայ եւ ինքը յետոյ, կաթողիկոսական ստորագրութեամբ, կարող կը լինի դատապարտուածը որպէս արդարացած վերստին հրատարակելու:

Բայց այլապէս եղաւ բանի վախճանը: Վեհափառ կաթողիկոսը ընթերցաւ, քննեց եւ, գտանելով սխալական եւ հայոց եկեղեցու վարդապետութեան  պետութեան հակառակ, արգելեց: Այս իրողութեան մասին մեզ պատմել է նոյն ինքը ամենայն հայոց վեհափառ կաթողիկոսը:

Ահաւասիկ մեր լինելոց քննիչը, ահաւասիկ պ․ Այվազովսքին․ ըստ մասին: Եւ մի՞թէ այս անարատ մարդը (որի բարոյականութեան եւ մինչէ այժմ ունեցած ընթացքի վերայ ոչ ոք համարձակութիւն չունի արատ շփել), իրաւունք չունի, իւր անսխալական քննութեամբ, իւր հակառակորդը դատապարտել, մանաւանդ եթէ նոցա հայեացքը օգտակար չէին ինքեան: Թող Հ․ Սարգսի համար Աբբային գրած նամակները վկայէն...

 

Թէեւ մարգարէ չենք, բայց ընթերցող հասարակութեան, այժմեն գուշակում ենք պ․ Այվազովսքիի ասելիքը այս նամակների մասին: Այն ժամանակ նա չէ ճանաչում եղած Հ․ Սարգսին եւ յետոյ, ճանաչելով, ի Յայտարարութէան անցից Մուրատեան Վարժարանին, հռչակել է նորա իրաւունքը:

— Եւ այսպէս․

— Պ. Այվազովսքին Օսմանեան պատմութեան  մէջ հայոց ազգը հերձուածող է գանչում:

— Այդ տեղ նա մեղաւոր չէ, առանց նորա կամքին, վանքը յաւելացուցել է այդ էջերը։ [14]

— Պ. Այվազովսքին ինչի՞ համար ընդունեց:

— Ո՛վ է այդ հարցանողը:

(Պր. Այվազովսքին պատասխանում է. )— Մի հերետիկոս։

— Քրիստոնէական հաւատոյ Վարդապետարան ի մէջ, պ, Այվազովսքին հակառակում է բուն հայոց եկեղեցու վարդապետութեան:

— Տպագրութեան սխալանք են, գրաշարը շարադրել է այն բոլոր կտորները։ [15]

— Ոչ, պարոն, հեղինակի ձեռագիրը, որ կայ տպարանի մէջ, վկայում է, թէ գրաշարը եւ ոչ մի անգամ մի տառ փոխած է․ ուստի տպագրութեան վերայ յանցանք գնելը զրպարտութիւն է:

— Ո՛վ է այդ հետախոյզը:

(Պ. Այվազովսքին պատասխանում է) — Մի անհաւատ:

— Վ. Հ․ Աարգիսը իւր պաշտօնից ձգելու համար, պ. Այվազովսքին գրում է Աբբային լրտեսական նամակներ: 

— Այդ նամակները գրելու ժամանակ նա չէր ճանաչում Հ. Սարգսի արժանաւորութիւնը։ [16]

«Անարժանութիւնը ինչպէ՞ս էր ճանաչել»:

— Ո՞վ է այդ քննիչը:

(Պ․ Այվազովսքին պատասխանում է)— Մի անբարոյական մարդ:

— Պ. Այվազովսքին իւր դպրոցի կանոնների մէջ (§34)  դնում է, «թէ որ մէկը պատիժ կ՚ընդունի, առաջ պիտի կատարէ զայն եւ յետոյ, թէ որ ասելիք մը ունի, տեսչին հասկցնէ»:

— Պատիժը կրելուց յետոյ արդարանալու օգուտը ի՞նչ է:

— Այդ կանոնը կատարուելու համար գրուած չէ, ուստի եւ ոչ կիրառական [17]:

— Չկատարուելու կանոնը ի՞նչ պատճառով է տպւում:

— Ո՞վ է այդ իրաւաբանը:

(Պ. Այվազովսքին պատասխանում է)— Մի ապստամբ մարդ:

— Իրաւունք թողո՞ւց պ․ Այվազովսքին այսուհետեւ իւր գործերին կամ գրածին հաւատալու...

— Անտարակոյս:

— Ինչպէ՞ս թէ անտարակոյս. Յունուարի ասածից հրաժարւում է փետրուարին, մի տարի յառաջ գրուած բանից հրաժարւում է ներկայումս:

— Խե՞ղճ մարդ, որ դեռ չգիտես, թէ ճշմարտութիւնը օրացուցի պէս, տարին մի անգամ փոխւում է. հարկ դիպուածներում եւ ամիսը մի անգամ:

— Հասկացայ, եւ օ՞րը քանի միանգամ:

— Այո՛, որքա՛ն շատ, այնքա՛ն լաւ. նոքա բարոյապէս աճեցնում են մարդու հասկացողութիւնը...

(Աներեւոյթ սատանան) — «Կեցցէ՛ հոգեւոր վարժութեանը, Կեցցէ՛ Լոլօյան»:

Առայժմ միջոց չունինք ուրիշ բան ասելու, առայժմ հերիքանում  ենք երկու տողով: Բայց մեր տեսածը եւ լսածը մեր հետ գերեզման չտանելու խոստումը առնում ենք հրապարակով: Ընթերցող հասարակութեանը կարող է հաւատ ընծայել մեր խոստմունքին, մանաւանդ եթէ յիշէ, որ ոչ երբեք զանցառու եղանք մինչեւ այժմ կարելի հրատարակութիւնների մասին:

Թող պ. Չամուռճեանը քարոզէ, թէ հոգեւորներից դուրս փրկութիւն չկայ, թող պ․ Այվազովսքին իւր սպառնացած քննութիւնը սկսանէ (ո՛հ, ի՜նչ սարսափ մեր համար), Հիւսիսափայլ ը կը կշռէ նոցայ արժանի պատասխանը (sic!):