Նամակներ

20. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ

ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱ՛ՅՐ ԻՄ.

ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ,

Երեկի, որ էր ամսույս 9, շնորհավոր բակլա խորան տեյի, ստացա քո մեղադրության նամակը եւ այսօր, որ ամսույս 10 է, ահա առաջին պոչտով գրում եմ քո ամեն մի խոսքիդ պատասխանը:

Առաջինը ինձի շատ զարմանալի է, որ դուն ինքդ, ինձի՝ ձեզի մոռացող համարելով, քեզի միշտ սիրով ցույց կուտաս եւ կասես, որ եկողներից լսել ես, թե ես հայի վերա սեր չունիմ, դու այդ բանը համարում ես դրուստ: Ես ոչ ոքի, իհարկե եւ ձեզ, չեմ կարող հարկադրել, թե ինձ այսպես ճանաչեցեք կամ այնպես, այսինքն ինչ որ եմ ես, ամեն մարդ ունի յուրյան ազատ կամքը, ամենայն մարդու ինչպես կամենա, այնպես ճանաչե, բայց ես այսքան կասեմ, որ եթե Նախիջեւանից այստեղ եկողներն ինձ ասեին, թե Ղազարոսը հայի սեր չունի, ես նոցա խոսքով քեզ այդպիսի նամակ չէի գրեի, պատճառ, որ ինձ մեծ ամոթ կհամարեի, որ ես քու եղբայրդ լինելով, չպիտի կարողացած լինիմ քեզ ճանաչել եւ օտարի աչքովը պիտի ճանաչեմ. իմ սերս ահա՛ այսքան է, թեեւ ձեր աչքումը եւ մեկ թուրքի կամ չերքեզի կարգում եմ, որ ամեն նամակներիդ միջումը դնում ենք երեք կանգուննոց ասեղներ, որ քանի կարելի է, լավ ծակե իմ սիրտս, եւ ես իմ այս օտարությանս մեջ ամենայն օր նորոգեմ իմ սրտիս խոցերը, որոնց համարը աստուծո միայն հայտնի է: Դուք ձեզի հակառակ խոսում եք. առաջ ասում եք, թե ինձ սիրում եք իբրեւ եղբայր, հետո Մոսկովից եկողների խոսքին նայելով, ինձ գրում եք այդպիսի վշտացուցիչ նամակ. երեւի ձեր սերի ուժը այնքան է, որ երկու կամ երեք շառլաթյանի խոսքով կավերվի. այս գրածներս լավ միտք առնելով կարդա ու հետո քո խղճմտանքովդ քո սրտին եւ հոգուն պատասխան տուր, թե իրավո՞ւնք է այդ: Եղբայր, եթե բանը սերի կգա, ես քեզ պարզ ասում եմ ահա, երանի եւ հազար երանի կլիներ, եթե ամեն մարդ ունենար այնքան մաքուր սեր, ինչ որ կաս իմ սրտիս մեջ ոչ թե միայն իմ ծնողաց եւ եղբարց եւ ազգականաց վերեւ, այլեւ օտարները, որոնք բարի սիրտ ունեին, ես շատ երանելի մարդ կլինեի, եթե կարողանայի իմ ընտանյաց կողմից գտնել այնքան սեր, ինչքան ես ունեի:

Ես ամոթ կհամարիմ, որ իմ ծնողաց որպիսությունը հարցանեմ օտարից, մի՞թե լսողն իրավունք չունի ինձ ասել, թե այս ինչպես ազգականություն, որդիություն, եղբայրություն է սոցա մեջ, որ միմյանց որպիսություն օտարից են հարցանում, մի՞թե դոքա մին մինի նամակով չեն հայտնում յուրյանց որպիսությունը: Ես նախիջեւանցիներից ստանալով ձեր նամակները եւ էմանեթները եւ տեղեկանալով ձեր բոլորի որպիսություններին, ի՞նչ այլեւս հարկավորություն ունեի, որ օտարներից լսեի. այդ կանե միայն այն մարդը, որ գիրին չի հավատալ, բայց ես հավատում եմ ձեր գրին, այն մասին էլ չեմ հարցրել, բայց այս եւս իմացեք, որ այն մարդիկ չեմ հարցրել, որ ինձ օտար էր, ամոթ համարելով, բայց պարոն Իվան Խրիստոֆորովիչ Ալաճալովից կարող եք իմանալ, ամեն մինչ որպիսությունը հարցրել տեղեկացել եմ, թե ոչ. դուք իհարկե հարցրել եք այն մարդերին, որոնց մի անգամ միայն տեսել եմ, եւ նոքա իմ հայ չսիրելս կարելի է այն բանից են դուրս բերել, որ ես նոցա մոտ գնացած եկած չեմ, ես չեմ կարող ամեն օր ամենի մոտը պատահել, ես բանի ու գործի տեր մարդ եմ, առավոտ մինչեւ 2 ժամը լինում եմ ամեն օր Համալսարանումը, հետո նստում եմ տանս իմ գործերովս պարապած, այդ ասողների գլխուն վերան այնքան մազ չկա, ինչքան ես սորվելու, գրելու եւ կարդալու բաներ ունիմ. բժշկությունը բերբերություն չէ, որ մեկ ամանով սյուլուկը շալկե ու երթս, հազարավոր բաներ կան, կարծեմ որ փոքր ի շատե դուք ինքներդ ալ այս բաները կհասկանաք: Եթե ամեն փոշտի ձեզ նամակ չեմ գրել, այդ եւս զուր տեղը չէ. առաջինը, որ ամեն փոշտի գրելու բան չունիմ, երկրորդը՝ ժամանակ չունիմ, բայց ամիսը մեկ կամ երկու գիր միշտ գրած եմ, եթե ձեռքերդ չի հասել, ես մեղավոր չեմ, ժամանակները ձեզ հայտնի է, որ շատ անգամ 25 օրից գիր կառնում Նախիջեւանից կամ երբեմն ամիսներով չեմ առնուլ: Ես եղած բան չէ, որ ձեզանից նամակ ստանամ ու պատասխան չգրեմ: Ես ուղարկել էի քեզ 2 ռեցեպտ, այժմ գիրիդ զորութենովն կիմանամ, որ այն ալ ստացած չես, որ մեղադրում ես: Ձեր կամքն է, եղբայր, այնքան մեղադրեցեք, այնքան գեշ ասեք, ինչքան կամենաք, վերը աստված կա, նա կտեսնե ծուռն ալ, շիտակն ալ, ես ձեզի խոսք հասկացնելու չկարողացա, ինչպես կամենաք, այնպես կարող եք մտածել, կուզեք ինձ օտարի կարգ դրեք, կուզեք իբրեւ եղբայր ընդունեցեք, իրավունք ունիք, իմ սրտիսն էլ թող աստված գիտնա:

Ես չգիտեմ, թե ինչո՞վ պատճառ տվել եմ իմ ծնողացս տրտմության, ինչո՞վ ես անարժան եմ եղել նոցա որդիությանը — օտար տեղ գեշ անունս լսե՞լ են, թե նոցա անունը կոտրել եմ կամ բամբասանքի տեղիք եմ տվել: Կարծեմ, որ եթե իմ լավ անունս լսած չեք նե, գեշը բնավ լսած չեք, ապա ի՞նչ է իմ ծնողաց ընդդեմ մեղքս, ասացեք, որ ես էլ իմանամ. կարելի է մեղանչել եմ, թող ներեն, բայց լավ կլինի, եթե ես էլ իմանամ իմ մեղքս, որ մյուս անգամ չանեմ: Եթե հեռու եմ նոցանից տեղով, այդ պահանջում է հարկը, ես այստեղ բժիշկ դառնալով, կարող եմ ե՛ւ իմ ծնողացս, ե՛ւ իմ ազգականացս ամեն կերպ օգնական լինել. ես գամ ու մնամ Նախիջեւան, ասացեք ի՞նչ անեմ ես այդտեղ, ո՞վ է ինձ հաց ու ջուր տվողը հավիտյանս հավիտենից: Ամեն մարդ ունի յուր աչքի առաջը յուր ապագա վիճակը, իհարկե դուք որ ինձ մեղադրում եք, այս բաները չեք չափել, այլ մեկ բան է, մեկ մեղադրանք սովորել եք, առել եք ու կերթաք. փոխանակ ինձ իմ օտարությանս մեջ մխիթարելու, ամեն օր կաշխատիք, որ նոր նոր խոցերով սիրտս ծակեք, վիրավորեք: Եթե մեղանչել եմ Ավտուշին այստեղ բերելովս, այդ ես բարի սրտով եւ խորհրդով արել եմ, բայց եթե այդ ձեզ կամ քրոջս ցավ է եղել, եղբայր, կերած-խմած բան չկա, եթե կկամենաք եւ եթե նորա այստեղ ուսումն առնելը ձեզ հաճո չէ, ինձի սիմ սիմ մի ասեք, գրեցեք պարզ, վեր առնեմ մի հավատարիմ եկողի հետ ուղարկեմ։ Ես իմ պարտականությունս կատարեցի, բերի նորան այստեղ հասուցի, մի ճանապարհի վերա կանգնեցուցի, որ մարդ դառնա, բայց թե չեք կամենալ, այլ ինձ այդ բանով դեռեւս բամբասում եք, մեղքը ձեր վիզը, ես անպարտ եմ, կփաթթեմ , կղրկեմ։ Մինչեւ այս հասակը այդտեղ էլ դորան պիտի կարդալու տայիք. նա այժմ վաճառական լինելու չէր, որ ասեք թե՝ չէ, բանը բանից անցավ, հազարներ կորավ տեի։ Այս բաները ես հավիտյանս հավիտենից բերանես չէր հանեի, բայց հարկադրեցիք նե, ասացի, խնդրեմ, եթե ձեզի այս բանով վիրավորեցի, ներեցեք ձեր եղբորը, որ ձեզ միշտ սիրում է եւ այնքան սիրում է, որ դուք երբեք չունեիք դեպի նա այն սերը, թեեւ դուք նորան թուրքի կամ չերքեզի հավասար կկարծեիք ձեր աչքումը:

Այս բաները փոքր ի շատե խոսելուց հետո, հայտնում եմ իմ որպիսությունս, որ ես ողջ եմ եւ առողջ եւ հետեւում եմ իմ գործիս, նույնպես Ավտուշն ողջ եւ առողջ է, այս բարեկենդանի օրերն ինձ մոտ էր եւ լավ ուսանում է եւ ոչինչ նեղություն չունի: Լազարյանց պատկերները կստանաս շուտով մեկ եկողի հետ եւ, թե ուշացավ, ներեք, որ ես ժամանակ չունիմ, եթե այստեղ լինեիք, կտեսնեիք, թե ես ինչքան գործ ունիմ, եւ այն ժամանակ ինձի չէիք մեղադրել: Խնդրեմ իմ ողջույնը հասուցանել ծերունի հորս եւ սիրական մորս, եղբարցս բոլորին եւ քրոջներուս եւ բոլոր ազգականաց, եւ այս գիրս լավ մը կարդաս հորս եւ մորս առաջեւն, որ նոքա եւս իմանան իմ արդարությունը այս բանի միջում:

Ինձ վերա եթե հարցնելու եք, հարցուցեք միշտ պարոն Ալաճալովից, պարոն Գրիգոր Սալթիքովից եւ պարոն Մաթեոս Խաչատուրյան Երեցփոխյանից: Խնդրեմ այսուհետեւ հարած-վարած մարդոցմե ինձ վերա բան չհարցնել. առաջինը, որ նոքա ինձ չեն տեսնուլ այստեղ, երկրորդ, ես նոցա մոտ գնալ-գալ չունիմ: Ողջ եղեք եւ աստված քեզ կատարյալ առողջություն պարգեւե, ամառն աստուծով կտեսանենք եւ այս բաները կմոռնանք։

Քո եղբայր

Միքայել Նալբանդյանց

10 փետրվարի 1855

Մոսկվա

Իմ հասցեն այսպէս գրեցէք.

Его благородию студенту Московского Императорского
Университета Михаилу Лазаревичу г-ну
Налбандову в Москве.

Խնդրում եմ ողջույնս հասուցանես պարոն Խատամովին եւ ասես, որ նորա եղբայրական սերը մոռացած չեմ, այլ թե մինչեւ այժմ մին մինի գիր չենք գրած, այդ ժամանակը հարկադրել է: :

21. ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԳԵՕՔՉԵՅԵԱՆԻՆ

ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ԲԱՐԵԿԱՄ.

ՏԵՐ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՔԱՀԱՆԱ ԳԵՈՔՉԵՅԱՆ,

Ձեզ հայտնի է պատմություններից, որ ամենայն ազգի գրականությունը սկսանում է երգերով, առածներով եւ տաղաչափություններով: կարծես թե այս հասակը համեմատելով կենդանական թագավորության հասակի ընթացքին, տղայություն կամ մանկությունն է այն հսկայամարմին՝ երիտասարդ, ծերացած կամ մեռած եւ արդեն հազարավոր տարիների փոշիներով ծածկված գրականություններին, որոնք եղած են աշխարհի երեսին կամ թե կան այժմուս:

Հայկական լեզուն եւս իբրեւ մարդկային լեզու ամենեւին բաց առնված չէ այս կանոնից: Տեսնում ենք ամբողջի օրինակը մեր մասնավորումը, նույնպես մասնավորինը ամբողջի մեջ փոխադարձ եւ իմանում ենք, որ հայոց հին դպրությունը եւս ունեցել է երգեր, ավանդություններ եւ առածներ, որոնցից մի քանիսը Խորենացի պատվական ծերունու միջնորդութենովը կամ այլ ոսկեփորիկների միջնորդութենով հասած են մեզ. որպես «Երկնէր երկին եւ երկիր», «Հատուած գնացեալ Վարդգէս մանուկն», «Հեծաւ արի արքայն Արտաշէս» եւ այլ մի քանիսը, որոնց շատիցը բախտի անգթանալովը այժմուս զրկված ենք, եւ այս քչիցը, որ մեր ձեռքը հասած է, եզրակացնում ենք, որ պիտո է անհամար շատ ունենայինք այսպիսի երգեր մեր քաջերի վերա, որոնք կացած էին նահապետական ժամանակներում. պիտո է, որ ունենայինք եւ մեհենական կամ նվիրական երգեր, որովհետեւ դիցապաշտք, արեւապաշտք եւ կրակապաշտք էին, իսկ ինքն ըստ ինքյան դիցաբանությունը բանաստեղծություն է, եւ ի՞նչ հնար կար, որ առանց նվիրական երգերի կատարվեին նոցա պաշտամունքը:

Այժմուս մեր լեզվի վերանորոգության դարումը կարծես թե ամենայն կողմից պահվում է նույնպես այս կանոնը, ամենայն տեղից լսվում են երգերի ձայներ, տեսնվում են առակներ, բանաստեղծություններ հատված բաներ, որոնք դարձյալ մի գալոց հսկայամարմին նոր հայախոսության սաղմն են (conceptus). սորանից երեւում է, որ լեզուն իբրեւ բնության այլ մարմինները ենթարկվում է ընդհանուր եւ անփոփոխ կանոնի տակ. ո՞ւր եւ լիներ սա, ե՞րբ եւ լիներ՝ միշտ միօրինակ կատարվում են սորա վերա բնության պայմանները: Լեզվի հղությունը, ծնունդը, տղայությունը, մանկությունը, եւ այլ հետեւյալ հասակները անհրաժարելի դաշինք են լեզվի գոյությանը եւ էությանը: Լեզուն մինչեւ այս աստիճանները չի անցկենա, երբեք չի կարող կատարյալ հասակին հասանել, որ է երիտասարդություն:

Եղած են աշխարհի երեսին լեզուներ, որոնք հազիվ թե մանկության հասակին հասած՝ արդեն ծերացել են. այս բանը տեսանում ենք աչքով, բայց որովհետեւ մանկությունից մինչեւ ծերություն կան աստիճաններ, որոնց վերայից թռչել եւ անցնել դեպի ծերությունը անհնար էր, ինչպե՞ս արդյոք պիտո է մեկնեինք մեզ այդ լեզուների ընթացքը. առնանք զորօրինակ մեր հին լեզուն. նորա տղայությունը կամ մանկությունը տեսնում ենք հին երգերի մեջ, նորանից հետո հանկարծ գալիս է մեր առաջ նորա ծերացած հասակը. Աստվածաշնչի թարգմանություն, պատմաբանական եւ, մեռած համարյա թե, հատուկտոր հիշատագրական գրված, ինչպե՞ս է անցել այս լեզվի պատանեկությունը եւ երիտասարդությունը, ո՞ւր է նորա հիշատակարանքը. այն զարհուրելի փոփոխությունը դարձյալ կարող ենք բնության շոշափելի օրինակներովը մեկնել: Գիտենք որ թե մի բուսական առանց բնության ներգործության, այլ արվեստի բռնութենովը անցնելով յուր մանկության վերայից՝ ծաղկի, իսկույն այս ծաղիկը, որ երիտասարդությունն է, թոթափելով կհասնի ծերությանը, կթողնի կթառամի եւ մեր աչքի առաջ կմնա ավել երկար ժամանակ նորա ծերացած վիճակը, իսկ մյուս հասակները հողմերի թեւերի վերա թռուցած կանցնեն: Չէ կարելի ասել, թե հայոց լեզուն չի ունեցել պատանեկություն կամ երիտասարդություն այլ այդ հասակները այնպես սուղ է եղած, այնպես կարճատեւ, որ չի երեւում աչքի, այլ մնացել է միայն նորա մանկության հիշատակարանքը եւ ծերությունը: Հին լեզվի երիտասարդությունը համարում եմ Եղիշեի քաղցրախոս Վարդանանց պատերազմի նկարագրությունը:

Եթե տարակույս չունինք, որ լեզուն, ինչպես տեսանք, իբրեւ բնության այլ մարմինները (իմանում եմ գործարանավորք, corpora organica) ենթարկված են բնության առհասարակ կանոններին, իմանում ենք նույնպես, որ մարմինները անմահ են մնում յուրյանց հաջորդների մեջ, որ թողնում էին կա՛մ յուրյանց մարմնի մի կտորը բաժանելով, կա՛մ բովանդակի պատկերը մի կաթիլ հեղուկի մեջ պարունակելով, երբեմն եւս այս հեղուկը պատած եղջերային կամ ոսկրանյութ պատենով. ուրեմն եւ լեզուն պիտո է մնա անմահ, բայց այս անմահությունը դարձյալ գործարանավոր մարմինների նման տեսնվում է հաջորդի մեջ եւ ո՛չ թե յուրյան իսկ ծերության հասակի հավիտենական շարունակության մեջ, որ կարող է եգիպտական մումիայի նման գոյացած պահել միայն ձեւը եւ դրությունը, զրկվելով մյուս կենդանական ներգործությունից, ինչպես է այժմ մեր հին լեզուն:

Բնությունը զգալով մարմինների անմշտնջենականությունը մի անհատի մեջ՝ հարկադրում է նորան թողուլ հաջորդի սերմը, այսպես ներգործում է եւ լեզվի վերան. իհարկե խելագարություն է ջնջել եւ չքացնել որդին, որ գուցե հոր նման կամ ավել քաջ կլիներ, պատվելով առավել նորա հոր երեսը. թող հայրը մնա պատված, իսկ որդուն պիտո է խնամ տանել, զարգացնել, ըստ որում հայրը այսօր էգուց մեռանելու է եւ նորա տեղը պիտո է որդին բռնե. եթե սերմերը ոչնչանային, հետեւաբար մարմինների տեսակը եւս կջնջվեր, սորա ապացույց ունինք շատ լեզուներ, որոնց մի քանիսի միայն անունը գիտենք եւ մի քանիսիցը քանի մի բառեր:

Այս բաները ուսումնականաբար կամ լավ եւս իմաստասիրաբար քննելով՝ պարտավոր ենք տածել ու խնամել նոր բողբոջները, որ գինի սերմիցը հառաջացած՝ խոստանում էին մեզ պահել նորա անմահությունը, ուրեմն ջանք ու խնամ ունենալ նոր լեզվի տղայական հասակի վերա: Վերանորոգյալ հայախոսության այս հասակի վերաբերած քանի մի հիշատակարանք ունելով ես իմ մոտ, կամ իմ սեփական մտածողության պտուղը եւ կամ ուրիշից մշակած, որոնց անունը տակերումը նշանակած է, կամենում էի նորանց չմատնել հավերժական կորուստի, ինչպես մինչեւ այսօր իմ անհոգութենովը իմ գրած բաներից շատերը այս կամ այն կողմ ցրված կորած են, որոնց անունը եւս օրըստօրե մոռանում եմ: Վասն որո ինչքան որ այժմ ձեռումս ունիմ այս տետրակիս մեջ գրած, ավանդում եմ ձեզ, հուսալով, որ ձեզ մոտ չէ կարող Սատուրնոսը մերձենալ եւ իմ գրածներովը յուր որկորը խճողել, թեպետ այս գրվածքը մի երեւելի բաներ չեն, այլ նոր լեզվի տղայության հասակի հիշատակարանք կարող են համարվել:

Ո՛ղջ եղիք:

Ձեր բարեկամ

Մ. Նալբանդյանց

12 մայիսի 1855

Մոսկվա

22. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ,
ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ,

Եղբայրական ողջույն մատուցանելով, հայտնում եմ, որ այս գիրս գրած ժամանակս աստուծո ողորմությունովը ողջ եւ առողջ եմ, նույնպես Ավետիքը եւ Մարտին Մակարիչը, որ տեսա առաջին անգամ ամսույս 8ին երեկոյան ժամանակ: Այժմ միշտ տեսանում ենք, եւ երեկի, որ էր ամսույս 10, կիրակի օրը ժամից հետո խնդրել էի ինձ մոտ ճաշ ուտել, շնորհակալ եմ, եկավ:

Ճաշից հետո, ժամը 5-ին երկաթի ճանապարհով գնացինք 17 վերստ տեղ. այնտեղ ժողովուրդ կար, եւ ուրախությամբ մնացինք մինչեւ ժամը 10, հետո նա գնաց տուն, ես էլ եկա իմ տունս, Ավտուշն եւս հետներս էր: Հույս ունիմ, որ սորանից առաջ գրած նամակներս ստացած լինիք, թեպետ ես շատ ժամանակ է որ մեկիցդ էլ մի գիր չունիմ: Բավական հոգսի մեջ էի, լսած լինելով այդտեղի դրությունը, բայց այժմ միամիտ եղա, տեղյակ իմանալով Մարտին Մակարիչից ձեր բոլորի որպիսությունը մի ըստ միոջե: Եթե այդ կողմերի այդպիսի աղմուկը չլիներ, ես, ինչպես ասել էի, անպատճառ կգայի եւ Ավտուշին եւս կբերեի, բայց աստծուն հայտնի է, որ լսելով այդ խռովությունքըն, սիրտս պաղեցավ. ասացի, ինչպես առհասարակ ասում են. «ասոր մեկ խայիրլըսըն կա» եւ հանձնեցի աստծուն, որ ողջությամբ պահե եւ մեզ եւ ձեզ, որ գալոց ամառ արժանի լինիք միմյանց տեսության: 2 ամիս ու կես ժամանակով Սահակն ալ պիտի գա, միասին կգանք երեքս էլ աստուծով: Այս գիրիցս քանի մի օր առաջ մի գիր գրիլ եմ օֆիցեր հայ Գեորգ Հովհաննիսյան Շահխաթունյանցի հետ հորս անունով եւ խնդրել էի, որ թե այդ պատվական տղան գար Նախիջեւան, նորան մեր տունը տանեիք, որովհետեւ օտար երկիր է նորա համար եւ իմ բարեկամս է, ամիսներով նորա հետ միասին բնակվել ենք Պետերբուրգում: Չգիտեմ մինչեւ այս գիրս ստանալուդ նա երեւացած կլինի՞, թե ոչ, այսուամենայնիվ դարձյալ խնդրում եմ, որ թե գա, նորան ընդունեք եւ մեր տունը կամ մեր մոտ ազգականաց տանել բերել ունենաք եւ մարդասիրություն ցույց տաք, իմանալով, որ շատ օտար մարդիկ մեզ այս օտար աշխարհներումը ցույց են տալիս շատ մարդասիրություն, ուրեմն մեք եւս նույն բանը պետք է ուրիշներին առնենք:

Սիրելի ծնողացս շատ եւ շատ բարեւ՝ Գրիգոր եղբորս, Ֆլորա յանգայիս եւ զավակացը սիրով ողջույն, Սերոբե եւ Լուսեղեն եղբարցս կարոտիվ շատ բարեւ, Վառվառ քրոջս եւ զավակացը սիրով ողջույն. ասացեք, որ նա Ավտուշին համար հոգս չանե եւ թե` ինձ եւ իմ գրածիս չի հավատալ, ահա կգա Մարտին Մակարիչը, կարող է նորանից լսել ճշմարիտը: Սիրելի Գայանե քրոջս եւ Ռափայել Գավրիլիչին, բոլոր նոցա աղջիկներուն: Լսել եմ, երկու աղջիկ ունին որպես թե: Շատ բարեւ նույնպես Մանուկ խնամիին եւ կնոջը, նացա մորը եւ այլ հարցանողաց շատ բարեւ:

Այստեղ նոր բան ոչինչ չկա, միայն սրբազան հայրը եկավ Մոսկվա հուլիսի 1-ին եւ 9-ին գնաց Պետերբուրգ կայսրի հետ տեսության համար. երբ հետ Մոսկվա գալը հայտնի չէ, բայց թե գա Մոսկվա, կարծիք կա, որ դիմացի ձմեռը այստեղ մնա մինչեւ գարուն:

Խնդրեմ հարցանես գերապատիվ Մատվեյ Խրիստոֆորիչ Երեցփոխյանից, արդյոք իմ ստրախավոր գրած նամակս ստացե՞լ է, թե ոչ եւ խնդրես որ պատասխանն շուտով գրի, ես նորան եւս գիր պիտի գրեի , բայց չկարծեցի, թե քաղաքումդ կլինի:

Ուրիշ բան չունիմ գրելու. ողջ եղիք եւ ամենակալ աստվածը թող ձեզ հետ լինի միշտ:

Եղբայր քո

Մ. Նալբանդյանց

1855 հուլիսի 11

Մոսկվա

[Հ. Գ. ] Խրկած դեղերս արդյոք ի՞նչ օգուտ տվին քեզ կամ թե գործ ածեցի՞ր, թե ոչ, խնդրեմ հայտնես: Ինձ թե գիր գրեք, ահա հասցես.

Его благородию студенту Императорского
Московского университета
Михаилу Лазаревичу г-ну Налбандову.

В Москву
В Столечниковом переулке, в доме

г. Лeвe, No 8.