Նամակներ

90. ԱՆԱՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ

1 генваря 1864 г. С. П. Б.

Милый брат Ананий!

Брат Лазарь сообщил мне содержание твоего письма от 17 дек. Наконец, ты дома, я очень рад и еще более обрадуюсь, когда обниму тебя.

Меня очень интересует приезд преосв[ященного] Андреаса в Нахичевань, тем более, что это касается дела о церковных капиталах, за которые, можно сказать, вот уже 15 лет мы ведем войну. Кто знает, может быть, час этого дела уже пробил. Теперь мы тем более должны обрадоваться воскресению церковных денег, что их уже считали невозвратными и что более, чем когда-либо имеем в них нужду, ввиду проекта о восстановлении и преобразовании института св[ятых] переводчиков наших Сагака и Месропа.

Не зная еще о твоем приезде в Нахичевань, от 7 декабря я уже написал к брату Иоаннесу, чтобы он от моего имени обратился к архиепископу Андреасу и просил бы его насчет дела выше сказанного, во имя справедливости и справедливости строгой! Во всяком случае, а тем более при нелицеприятной справедливости, наше дело правое.

Домашний и пред законом не имеющий ни малейшей силы и смысла акт, который сделал Г[абриел] Айвазовский, даже и в таком виде не был представлен в синод без ухищрения: подписи депутатов были переписаны и переведены иначе; они подписались под этим, сам собой ничего не значащий акт, с оговоркой, между тем, этой оговорки нет в засвидетельствованных копиях этого несчастного акта. Что же это показывает?

Я указываю на эту недобросовестную меру не потому, что без нее акт имел бы силу, нет, а как на образец, с каким духом было ведено все дело. Что же касается до сущности акта, то хотя бы представили оригинал в неискаженном и нормальном виде, то и тогда он не более имеет силы как «Aqua fontanea cum saccharii albi it ftisis pulmonum».

Я мог бы оправдать и защищать наше дело, даже признавая этот акт, потому что он не выражает собой довольство общества совершившейся уже функцией, он не говорит, что вот дело так и так было решено и кончено и мы впредь не имеем претензии, нет! А он гласит только, что подписавшие его господа соглашаются на окончание счетов без суда, т. е., другими словами, они добра желают должнику и позволяют ему заплатить свой долг, помимо судебного или административного постановления и тем спасают его честь, которая должна была терпеть более или менее в противном случае. Но я уже сказал, что акт этот не имеет Никакой силы, никакого законного смысла, поэтому я решительно не принимаю его и не принял бы, если б даже теми же господами был он совершен с большею формальностью. Почему? — Потому что никакой частный человек не может совершить каких бы то ни было актов от имени общества, если общество это законным порядком не поручило ему совершение таковых.

Теперь спрашивается, 40 лиц, подписавшихся под этим пресловутым актом, были уполномочены приговором общества на совершение этого акта? Нет! Ясно, что они не могли совершать законного акта, хотя бы заместо 40 подписались 400 человек. Эти господа не имели права действовать от имени общества и они на самом деле изъявили только собственное свое согласие. Они могли иметь такое или другое мнение, это им не возбраняется законом, но они должны высказать свое мнение в общем собрании под официальным председательством городского головы, но отнюдь не совершать актов самовольно и помимо общества, от имени последнего. Г. Г. Аладжалов, Хатранов и проч. и проч., пожалуй, по врожденным своим наклонностям могут возыметь инициативу продавать с молотка и наши церкви, но разве общество обязано признать их аукцион законным? Да кто такие эти господа? — скажут, честные люди!! Во-первых, это слово теперь так эластично, что помимо фактических доказательств ничего не означает; во-вторых, все люди, которые живут и терпимы городским обществом — честны. В противном случае, общество своим неумолимым приговором отстраняет от себя тех из своих членов, которых честность сомнительна, и к которым общественное доверие прекратилось.

Мы армяне; у нас нет никаких гражданских каст и мы так же математически равны друг другу, как равны углы подобных треугольников. У нас есть высочайше дарованная грамота, которая дает нам управляться «по собственным правам и обыкновениям». Какие у нас права и обыкновения? Оставляя все в стороне, достаточно при настоящем случае указать только на одно обыкновение, на одно драгоценное и гуманное право, которое вне всяких диспутов — это то, что у нас нет цензы. Все дела, относящиеся к обществу, решаются всеобщим подаванием голосов — par suffrаgе universale. Правда, при собраниях не присутствует все общество, но это зависит от доброй воли каждого горожанина и отнюдь не доказывает, что он не имеет права присутствовать. Зато, если, положим, лицо А присутствовало при; собрании В и при С отсутствовало, зато, повторяю, лицо Д, которое не было при В, присутствует при С. Отсутствие или даже при присутствии молчание не есть доказательство, что отсутствующий или тот, который молчит, ниже правом, чем тот, который ночей не спит, чтобы присутствовать при собраниях и тот, который до того раскричался как цесарка, что выработал голосовые связки особенно ненормального тона. Часто в важнейших собраниях, наприм[ep], в парламентах, не все члены присутствуют, разве это доказывает, что общество, которое представляет отсутсвующий депутат, не имеет права на народное дело. Известный французский математик Пуассон долгое время был членом французской палаты и всегда присутствовал, между тем, в течение всего своего представительства один раз говорил и то швейцару, чтобы этот закрыл окно, из которого дул ветер; но разве Пуассон менее имел права, чем другие члены, без умолку говорящие.

После этого, если б даже несчастный акт гласил, что де мы, нижеподписавшиеся, согласны и довольны сделанным уже делом и пр., можно ли было признать этот акт законным? Ясно, что невозможно, да кроме того, акт этот вовсе не такого смысла и пред законом он равен ∞ 0, сказал бы о его естественном и единственном назначении, но это было бы весьма неприлично.

Г. г., подписавшие его, не имели права и акт ими сделанный незаконен. Если бы он имел хотя малейшую силу, то давным давно общество наше начало бы иск судебным порядком с подписавшимися; но так как он лишен малейшего признака законности, то и общество не обратило на него внимания, коль скоро он ни в каком случае не может быть помехой правому делу общества.

Я положительно убежден, что справедливое исследование этого дела принесет громадную пользу не только в материальном, но и в нравственном отношении. Наконец, быть может, поймут г. г. Аладж[аловы] и К ^о, что в общественном деле они ни в коем случае не имеют более важности, более голоса, чем последний водовоз и бедняк, продающий на площади овощи. Эти господа до того были ослеплены своею щепетильностью, что всегда проводили между собою и сказанными бедняками какую-то египетскую межу; но это было не более как доморощенная нивелировка, основанная на абсолютно ложных и презренных началах, которые при настоящем развитии общества должны исчезнуть навсегда, как и сами эти господа под лопатой могильщика, с тем, чтобы след[ующее] поколение не знало бы даже, что за 50 лет жили такие жалкие существа.

У нас никто не входит в собрание общества во имя дворянского пергамента или диплома на чин, тем менее во имя богатства, которое никакого права не дает; но каждый входит во имя того, что он член нашего общества, что он армянин и что он всеподаннейше пользуется правами высочайше дарованной грамоты.

Никто ни у кого не отнимает ни дворянства, ни чина ни же богатства; но дело в том, что эти состояния, почетные или приятные в гражданском и социальном отношениях, вовсе не необходимы для того, чтобы иметь голоса в общественных наших делах; дарованная грамота не относится к какому бы то ни было исключительному классу или рангу людей, но ко всем армянам, которые добровольно приняли русское подданство и переселились.

Я так пространно развил эту идею потому, что левая сторона дает значение бессмысленному акту, который сам по себе ничто.

Впрочем, сторонники должника и утоляющие свои далеко не похвальные страсти общественной пользой, т. е. общест[венный] интерес заменяют собст[венным]  интересом, заместо услуги принесли вред своему патрону и в этом отношении они очень напоминают крыловского медведя, который, чтобы избавить любимого своего хозяина от докучливой мухи, разом порешил дело — убил муху и тем же самым ударом своей неуклюжей лапы сплюснул череп своего хозяина. Именно этак поступила левая сторона. Она, поддерживая неправое дело, вовлекала своего патрона в расходы, которые во всяком случае, удовлетворили бы претензию общества, между тем, он все таки остается общественным должником.

Это хороший урок людям, которые проселочные дороги предпочитают большой столбовой. 4000 лет тому назад уже была в Египте восстановлена аксиома, что ломаная линия длиннее прямой!

Во всяком случае, эти господа принесли обществу не вознаграждаемый вред. Положим, что должник будет признан должником; но это обеспечивает ли претензию общества? Во-первых, он в счет своего долга уже в 1856 году внес в наш магистрат 64 тыс[ячи] руб[лей], ясно, что он этих 64, 000 р[ублей] не будет еще раз платить, а где они? Во-вторых, после семилетней проволочки, есть ли у должника состояние, могущее удовлетворить претензию? Наверное, он уже все свое недвижимое имущество перевел на чужое имя. Что возьмет общество? А 64, 000 р. ! А другие церк[овные] суммы, которые в течение 1848—1856 [г. г. ] были отданы на приращение в Одесский приход Обществ[енного] призрения? Эти уже последние две статьи были вне малейшей опасности; но увы! Теперь, полагаю, что и след простыл! Дай бог, чтобы хоть что-нибудь возвратить, а для этого следует, чтобы посланный преосвящ[енство] Андреас поступал безукоризненно-добросовестно; в противном случае прока никакого не будет.

От 7-го декабря я написал к брату о 5-и пунктах, о которых надо просить его святейшество верховного нашего патриарха; об этих пунктах непременно надо печься, чтобы означенные в них источники были присвоены проектированному институту св[ятых] переводчиков. Правда, это еще не бог знает что, но, во всяком случае, единица больше нуля, к тому же, с какой стати терять нам ежегодно хотя бы 2000 руб[лей]? Это было бы более чем непростительно; тем более, Нахичевань не обязан содержать в Феодосии бoгaдeльню, где какому-нибудь Хорену платится ежегодно 2000 руб[лей]!!! За что? Впрочем, это вовсе до нас не касается; наша прямая обязанность отделить наш интерес от интереса феодосийского вертепа авантюристов, а там, пусть они целуются; нам какая нужда? Я не сомневаюсь в строгой честности последнего прелата; но вместе с этим молю бога, чтобы последствия еще более укрепили меня в этом мнении. Передай ему мое упование. Надеюсь, что привезешь отрадную весточку касательно изложенного здесь дела, о котором я больше думаю, чем о своем несчастном деле, и которое, как касающееся обществ[енного] интереса и залога, который поспешествовал бы делу общественной цивилизации, по всей справедливости имеет большое право на внимание всех мыслящих людей.

Теперь перехожу я опять к нашему сорго. Ты уже знаешь, что опыт прошел без последствий; но не все коту масленница, следующий раз будет и последствие; только ты, пожалуйста, растолкуй как сеять, главное, надо глубоко пахать 1/2 арш[ина] и каждое семя положить в расстояние 3/4 арш[ина] друг от друга. Сеять в начале апреля, когда уже нет опасности от утренников. Дальнейшее я сообщу. На этот раз напишу подробно о способе анализирования этого благородного растения, что и составляет главную цель опыта, т. е., чтобы знать: 1) сколько стеблей дает каждое семя; 2) в стебле сколько сока, относительно веса стеблей, 3) сок какой плотности по Боме и, наконец, 4) сколько процент[ов] в соке кристаллического сахара. Остальное, т. е., патока, следо[вательно] и ром можно даже не определить, потому что отношение некристаллического сахара к кристаллическому обратно пропорциональное, они увеличиваются или уменьшаются насчет друг друга. Наконец, нечего и говорить о получении прекрасной пурпуровой краски от обрабатывания шелухи семян серн[ой] кислотой, или о получ[ении] бумаги от выжимок, что не наше дело; главная моя цель сахар сеять на одну саж[ень], чтобы можно было получить положительные данные.

Кланяйся всем друзьям обоего пола.

Твой Мишель.

[P. S. ] Кстати, с Новым годом! Сходи, пожалуйста, к моим родителям и скажи, что я и брат Лазарь, слава богу, живы и здоровы. На письмо братьев Григория и Серафима, равно и племянника Аведика ответ напишу по следующей почте. До свидания, обнимаю тебя.

Мишель.

1864, հունվարի 1, Սանկտ Պետերբուրգ

 

Սիրելի եղբայր Անանիա,

Ղազարոս եղբայրս տեղեկացրել է ինձ քո դեկտեմբերի 17-ին գրած նամակի բովանդակության մասին: Վերջապես, դու տանն ես, ես շատ ուրախ եմ եւ ավելի կուրախանամ, երբ գրկեմ քեզ:

Ինձ շատ հետաքրքրում է Անդրեաս սրբազանի Նախիջեւան գալը, նամանավանդ որ այդ վերաբերում է եկեղեցական գումարների գործին, որոնց համար, ահա, կարելի է ասել, 15 տարի է արդեն, ինչ մենք պատերազմ ենք մղում: Ո՞վ գիտե, գուցե այդ գործի ժամն արդեն հասել է: Այժմ մենք առավել եւս պետք է ուրախանանք եկեղեցական փողերի [խնդրի] հարություն առնելուն, քանի որ նրանց համարում էին անվերադառնալի եւ որ ավելի, քան երբեւիցե նրանց կարիքն ենք զգում, ի նկատի ունենալով մեր սուրբ թարգմանիչներ՝ Սահակի եւ Մեսրոպի ճեմարանը վերականգնելու եւ բարենորոգելու ծրագիրը:

Տակավին անտեղյակ քո Նախիջեւան հասնելուդ, դեկտեմբերի 7-ին ես արդեն գրել էի Հովհաննես եղբորս, որպեսզի նա իմ անունից դիմեր Անդրեաս արքեպիսկոպոսին եւ խնդրեր վերոհիշյալ գործի մասին՝ հանուն արդարության, խստապահանջ արդարության: Համենայն դեպս, ճշմարիտ է մեր գործը, առավել եւս՝ աներեսպաշտ արդարության դեպքում:

Տնային եւ օրենքի առաջ ոչ մի զորություն եւ իմաստ չունեցող վավերագիրը, որ սարքել է Գաբրիել Այվազովսկին, այդ ձեւով անգամ, առանց խարդախության, չի ներկայացված Սինոդին. պատգամավորների ստորագրություններն արտագրված եւ թարգմանված էին այլ կերպ. նրանք ստորագրվել են այդ, ինքն ըստ ինքյան ոչինչ չնշանակող, վավերագրի տակ վերապահությամբ, այն ինչ այդ վերապահությունը չկա չարաբաստիկ վավերագրի՝ վկայությամբ հաստատված պատճենների մեջ: Ի՞նչ է, ուրեմն, ցույց տալիս այս:

Ես մատնանշում եմ այս անբարեխիղճ միջոցառումը ոչ թե նրա համար, որ առանց դրան վավերագիրն ուժ կունենար, ո՛չ, այլ իբրեւ նմուշ, թե ինչ ոգով են վարել ամբողջ գործը: Իսկ ինչ վերաբերում է վավերագրի էությանը, ապա եթե մինչեւ անգամ իսկականը ներկայացնեն չաղճատված եւ նորմալ տեսքով, այդ ժամանակ եւս նա ավելի ուժ չունի, քան «Aqua fontanea cum saccharii albi it ftisis pulmonum»..

Ես կարող էի արդարացնել եւ պաշտպանել մեր գործը, մինչեւ իսկ ընդունելով այդ վավերագրերը, որովհետեւ նա ըստ ինքյան չի արտահայտում հասարակության գոհ լինելն արդեն կատարված գործողությամբ, նա չի ասում, որ ահա գործն այսպես կամ այնպես վճռված ու ավարտված է եւ մենք այսուհետեւ պահանջ չունինք, ո՛չ. այլ նա ասում է միայն, որ ստորագրող պարոնները համաձայն են հաշիվներն առանց դատարանի վերջացնելուն, այսինքն, ուրիշ խոսքով, նրանք բարի են ցանկանում պարտատիրոջը եւ թույլ են տալիս նրան վճարել իր պարտքն առանց դատական կամ վերջնական որոշման եւ դրանով փրկում են նրա պատիվը, որը հակառակ դեպքում ավելի կամ պակաս չափով պիտի տուժեր: Բայց ես արդեն ասացի, որ այդ վավերագիրը ոչ մի ուժ չունի, ոչ մի օրինական իմաստ, այդ պատճառով ես վճռականորեն չեմ ընդունում այն, եւ չէի էլ ընդունի, եթե մինչեւ անգամ այն կատարված լիներ նույն պարոնների կողմից առավել ձեւականությամբ: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ ոչ մի մասնավոր անձ չի կարող կատարել հասարակության անունից եւ ոչ մի վավերագիր, եթե հասարակությունը օրինական կարգով չի հանձնարարել նրան կատարելու այդ:

Արդ, հարց է ծագում, 40 անձը, որ ստորագրել են այդ հռչակավոր վավերագիրը, լիազորվա՞ծ են եղել արդյոք հասարակության համախոսականով կատարելու այդ վավերագիրը: Ո՛չ: Պարզ է, որ նրանք չէին կարող կատարել օրինական վավերագիր, թեկուզ 40-ի փոխարեն ստորագրեին 400: Այդ պարոններն իրավունք չունեին գործելու հասարակության անունից եւ նրանք, իսկապես, հայտնել են միայն իրենց անձնական համաձայնությունը: Նրանք կարող էին ունենալ այս կամ այն կարծիքը, այդ նրանց չի արգելվում օրենքով, սակայն նրանք պարտավոր են արտահայտել իրենց կարծիքը ընդհանուր ժողովում քաղաքագլխի պաշտոնական նախագահությամբ, բայց ո՛չ երբեք ինքնակամ եւ հասարակությունից անկախ ու վերջինիս անունից կատարել վավերագրեր: Պ. պ. Ալաջալյանը, Խաթրանյանը եւ այլն եւ այլն, թերեւս, համաձայն իրենց բնածին հակումների կարող են ձեռներեցություն հայտաբերել աճուրդով վաճառելու նաեւ մեր եկեղեցիները, բայց միթե՞ հասարակությունը պարտավոր է օրինական ճանաչելու նրանց աճուրդը: Սակայն ովքե՞ր են այդ պարոնները. կասեն՝ ազնիվ մարդիկ են: Նախ եւ առաջ, այդ բառն այժմ այնքան առաձգական է, որ առանց փաստական ապացույցների ոչինչ չի նշանակում. երկրորդ, բոլոր մարդիկ, որոնք ապրում են ու հանդուրժելի են քաղաքային հասարակության կողմից — ազնիվ են: Հակառակ դեպքում, հասարակությունն իր անողոք դատավճռով հեռացնում է իրենից իր այն անդամներին, որոնց ազնվությունը կասկածելի է եւ որոնց նա դադարել է վստահել:

Մենք հայեր ենք. մենք չունենք ոչ մի քաղաքացիական կաստաներ եւ մենք մաթեմատիկաբար նույնպես հավասար ենք իրար, ինչպես հավասար են նման եռանկյունների անկյունները: Մենք ունենք բարձրագույնս շնորհված հրովարտակ, որը հնարավորություն է տալիս մեզ կառավարելու «սեփական իրավունքներով ու սովորություններով»։ Որո՞նք են մեր իրավունքներն ու սովորությունները: Մի կողմ թողնելով բոլորը, տվյալ դեպքում բավական է մատնանշել միայն մի սովորություն, մի թանկագին ու մարդասիրական իրավունք, որն անվիճելի է — դա այն է, որ մենք ցենզ չունենք. հասարակության վերաբերյալ բոլոր գործերը վճռում են ընդհանուր ձայնատվությամբ — par suffrage universale: Ճիշտ է, ժողովների ժամանակ ամբողջ հասարակությունը ներկա չի լինում, բայց դա կախված է յուրաքանչյուր քաղաքացու բարի կամքից եւ չի ապացուցում երբեք, որ նա իրավունք չունի ներկա գտնվելու: Դրա փոխարեն, եթե, դիցուք, A անձը ներկա է գտնվել B ժողովին եւ բացակայել C. ժողովից, դրա փոխարեն, կրկնում եմ, D անձը, որը բացակա էր B ժողովից, ներկա է գտնվում C  ժողովին: Բացակայությունը կամ մինչեւ իսկ ներկա լինելու դեպքում լռություն պահպանելն ապացույց չէ, որ բացակայողը կամ նա, ով լռում է, իրավունքով ցածր է, քան թէ նա, ով գիշերները չի քնում, որպեսզի ներկա գտնվի ժողովներին, եւ նա, ով հումեդահավի պես այնքան է բղավել, որ մշակել է առանձնապես աննորմալ տոնի ձայնալարեր: Հաճախ կարեւորագույն ժողովներում, օրինակ, պառլամենտներում, ոչ բոլոր անդամներն են ներկա լինում. մի՞թե այդ ապացուցում է, որ բացակայող պատգամավորի կողմից ներկայացվող հասարակությունն իրավունք չունի ժողովրդական գործերում: Ֆրանսիացի հայտնի մաթեմատիկոս Պուասսոնը երկար ժամանակ ֆրանսիական պալատի անդամ է եղել եւ միշտ ներկա է գտնվել, մինչդեռ իր ներկայացուցչության ամբողջ ընթացքում մի անգամ է խոսել եւ այն էլ բարապանի հետ, որպեսզի վերջինս փակե պատուհանը, որտեղից քամի էր փչում, բայց մի՞թե Պուասսոնը պակաս իրավունք ուներ, քան անդադրում խոսող մյուս անդամները:

Սրանից հետո, եթե մինչեւ անգամ դժբախտ վավերագիրը հայտարարեր, որ իբր մենք, ներքո ստորագրողներս, հոժար ենք ու գոհ արդեն կատարված գործով եւ այլն, կարելի՞ էր արդյոք օրինական ճանաչել այն: Պարզ է, որ այդ անկարելի է եւ բացի դրանից, այդ վավերագիրը բնավ չունի նման իմաստ եւ օրենքի առաջ հավասար է ∞ 0, ես կանվանեի նրա բնական եւ միակ խորհուրդը, բայց դա կլիներ շատ անվայել:

Պ. պ. ստորագրողներն իրավունք չունեին, եւ նրանց կատարած վավերագիրն ապօրինի է: Եթե դա ունենար գեթ մի փոքր ուժ, մեր հասարակությունը շատ վաղուց դատական կարգով հարց հարուցած կլիներ ստորագրողներին. բայց որովհետեւ այն զուրկ է օրինականության ամենափոքր նշույլից անգամ, այդ պատճառով էլ հասարակությունն ուշադրություն չի դարձրել նրա վրա, քանի որ այն ոչ մի դեպքում արգելք չի կարող հանդիսանալ հասարակության իրավացի գործին:

Ես հաստատ համոզված եմ, որ այդ գործի արդարացի քննությունը հսկայական օգուտ կբերի ո՛չ միայն նյութական, այլեւ բարոյական տեսակետից: Վերջապես, պ. պ. Ալաջալյաններ եւ Ընկ., գուցե հասկանան, որ հասարակական գործում նրանք ոչ մի դեպքում ավելի կարեւորություն, ավելի ձայն չունեն, քան վերջին ջրկիրը եւ չքավորը, որ հրապարակում բանջարեղեն է վաճառում: Այդ պարոններն այնքան էին կուրացած իրենց բծախնդրությամբ, որ միշտ իրենց եւ հիշյալ չքավորների միջեւ քաշում էին ինչ որ եգիպտական սահմանագիծ. բայց դա այլ բան չէր, քան տնաբույս մի հավասարեցում, հիմնված բացարձակ սուտ ու արհամարհելի սկզբունքների վրա, որոնք հասարակության ներկա զարգացման հետեւանքով պետք է ընդմիշտ անհետանան, ինչպես եւ նույն այդ պարոնները՝ գերեզմանափորի բահի տակ, այնպես, որպեսզի հետագա սերունդը մինչեւ իսկ չիմանա, թե 50 տարի առաջ ապրել են նման ողորմելի արարածներ:

Մեզանում ոչ ոք չի մտնում հասարակության ժողովը ազնվականությունը հաստատող մագաղաթի կամ աստիճան հաստատող վկայագրի զորությամբ, առավել եւս՝ հարստության զորությամբ, որ ոչ մի իրավունք չի տալիս, բայց յուրաքանչյուրը մտնում է այն բանի զորությամբ, որ մեր հասարակության անդամն է, որ նա հայ է եւ որ ամենահպատակորեն օգտվում է բարձրագույնս շնորհված հրովարտակի իրավունքներով:

Ոչ ոք ոչ ոքից չի խլում ո՛չ ազնվականությունը, ո՛չ աստիճանը, ո՛չ էլ հարստությունը, բայց խնդիրն այն է, որ այդ քաղաքացիական եւ սոցիալական տեսակետներից պատվավոր կամ հաճելի կացությունները բնավ անհրաժեշտ չեն մեր հասարակական գործերում ձայն ունենալու համար, շնորհված հրովարտակը չի վերաբերում հատկապես որեւէ դասակարգի կամ այլ կարգի մարդկանց, այլ բոլոր հայերին, որոնք կամավոր ընդունել են ռուս հպատակություն եւ գաղթել են:

Ես այդպես ընդարձակորեն զարգացրի այս գաղափարը, որովհետեւ ձախակողմյանները կարեւորություն են տալիս անմիտ այդ վավերագրին, որն ինքն ըստ ինքյան ոչինչ բան է:

Սակայն պարտապանի կողմնակիցները եւ իրենց դատապարտելի կրքերը հասարակական շահով հագեցնողները, այսինքն նրանք, ովքեր հասարակական շահը փոխարինում են սեփական շահով, ծառայության  փոխարեն վնաս հասցրին իրենց խնամակալին, եւ այս դեպքում նրանք շատ են հիշեցնում կռիլովյան արջին, որն իր սիրելի տիրոջը՝ նրան ձանձրույթ պատճառող ճանճերից ազատելու համար՝ միանգամից լուծեց խնդիրը — սպանեց ճանճին եւ իր անճոռնի թաթի միեւնույն հարվածով ջախջախեց տիրոջ գանգը: Հենց այդպես վարվեցին ձախակողմյանները: Նրանք, պաշտպանելով անիրավ դատը, այնքան ծախսեր անել տվին իրենց խնամակալին, որ համենայն դեպս կբավարարեին հասարակության պահանջները, մինչդեռ նա, այնուամենայնիվ, մնում է հասարակության պարտապան:

Այդ լավ դաս է այն մարդկանց, որոնք արահետները գերադասում են լայն պողոտայից: Դեռ սրանից 4. 000 տարի առաջ Եգիպտոսում վերականգնված էր այն աքսիոմը, որ կոր գիծը երկար է ուղիղից:

Համենայն դեպս, այդ պարոնները անփոխարինելի վնաս հասցրին հասարակության: Դիցուք թե պարտապանը ճանաչվի պարտապան, բայց դա ապահովո՞ւմ է արդյոք հասարակության պահանջը: Նախ որ, ի հաշիվ իր պարտքի նա դեռ 1856 թվին վճարել է մեր Մագիստրատին 64 հազար ռուբլի, պարզ է, որ նա այդ 64. 000 ռ. նորից վճարելու չէ, իսկ ո՞ւր է այդ գումարը: Երկրորդ, յոթ տարի տեւող քաշքշուկից հետո, պարտապանն ունի՞ արդյոք պահանջը բավարարելու կարողություն: Նա երեւի իր բոլոր անշարժ կայքն արդեն փոխադրել է ուրիշի անվան: Ի՞նչ կվերցնի հասարակությունը: Հապա 64. 000 ռուբլի՞ն, Հապա մյուս եկեղեցական գումարնե՞րը, որոնք 1848–56 թթ. հանձնված էին շահով Օդեսայի հասարակական խնամատարության դրամատեղին: Այս վերջին երկուսը իսպառ զերծ էին վտանգից, բայց ավա՜ղ: Այժմ ենթադրում եմ, հետքն անգամ չկա՛։ Տա աստված, որ գոնե որեւէ բան վերադարձվի, իսկ դրա համար հարկավոր է, որպեսզի ուղարկված Անդրեաս սրբազանը գործի անբասիր եւ բարեխիղճ. հակառակ դեպքում ոչ մի արդյունք չի ստացվի:

Դեկտեմբերի 7-ին ես գրել եմ եղբորս յոթ կետի մասին, որոնց վերաբերյալ հարկավոր է խնդրել նորին սրբության վեհափառ մեր հայրապետին. այդ կետերի մասին պետք է անպայման հոգալ, որպեսզի նրանց մեջ նշված աղբյուրները հատկացվեն սուրբ թարգմանիչների անվան նախագծվող ճեմարանին: Ճիշտ է, այդ դեռ մի մեծ բան չէ, բայց, համենայն դեպս, մեկն ավելի է զերոյից, բացի այդ՝ ինչո՞ւ յուրաքանչյուր տարի թեկուզ 2000 ռ. կորցնենք։ Դա կլինի ավելի քան աններելի. մանավանդ, Նախիջեւանը պարտավոր չէ Թեոդոսիայում անկելանոց պահել, որտեղ ինչ-որ մի Խորենի վճարվում է տարեկան 2. 000 դ. ։ Ինչի՞ համար: Սակայն, այդ մեզ բնավ չի վերաբերում. մեր անմիջական պարտականությունն է մեր շահը զատել Թեոդոսիայի որջի բախտախնդիրների շահերից, այնուհետեւ թող նրանք թեկուզ համբուրվեն, մեզ ի՞նչ փույթ: Ես չեմ կասկածում վերջին բարձրաստիճան հոգեւորականի հույժ ազնվությանը. բայց դրա հետ միասին աղաչում եմ աստծուն, որպեսզի հետեւանքներն ավելի եւս հաստատեն իմ այս կարծիքը: Հայտնիր նրան իմ ակնկալությունը: Հուսով եմ, որ ուրախ լուր կբերես այս գործի վերաբերյալ, որի համար ես ավելի եմ մտածում, քան իմ թշվառ գործի մասին եւ որը, վերաբերելով հասարակական շահին եւ հասարակական քաղաքակրթության գործի զարգացման գրավականին, ըստ ամենայնի, ավելի քան արժանի է բոլոր մտածող մարդկանց ուշադրության:

Այժմ ես վերստին անցնում եմ մեր սորգոյին: Դու արդեն գիտես, որ փորձն անցավ առանց հետեւանքի. բայց не все коту масленница, մյուս անգամ հետեւանք էլ կլինի. խնդրում եմ միայն, որ դու լավ բացատրես, թե ինչպես պետք է ցանել, գլխավորը՝ պետք է խոր փորել, 1/2 արշին, եւ յուրաքանչյուր սերմ դնել 3/4 արշին հեռավորության վրա մեկը մյուսից: Ցանել ապրիլի սկզբին, երբ այլեւս առավոտյան սառնամանիքներից վտանգ չկա: Մնացյալի մասին ես կհաղորդեմ: Այս անգամ մանրամասն կգրեմ այդ ազնիվ բույսի տարրալուծման եղանակի մասին, որ եւ կազմում է փորձի գլխավոր նպատակը, այն է, իմանալ՝ ա) թե յուրաքանչյուր սերմ քանի՞ ցողուն է տալիս, բ) որքա՞ն հյութ է տալիս ցողունը իր կշռի համեմատ, գ) ի՞նչ թանձրություն ունի հյութն ըստ Բոմեի եւ, վերջապես, դ) քանի՞ տոկոս բյուրեղային շաքար է պարունակում իր մեջ հյութը: Մնացյալը, այսինքն, մեղրածորը, հետեւապես եւ ռոմը, կարելի է մինչեւ անգամ չորոշել, որովհետեւ ոչ-բյուրեղային շաքարի հարաբերությունը բյուրեղայինի հետ հակադարձ համեմատական է. նրանք ավելանում են կամ նվազում են մեկը մյուսի հաշվին։ Վերջապես, ավելորդ է խոսել պատվական ծիրանագույն ներկի ստացման մասին, ծծմբաթթվով սերմերի կճեպը մշակելուց կամ թղթի ստացման մասին քուսպից, որ մեզ չի վերաբերում. իմ գլխավոր նպատակն է՝ շաքար ցանել մեկ քառակուսի սաժենի վրա, որպեսզի հնարավոր լինի ստանալ դրական արդյունք:

Բարեւիր երկու սեռի բարեկամներիս:

Քո Միշել

 

[Հ. Գ. ] Ի դեպ, շնորհավոր նոր տարի: Անցիր, խնդրում եմ, ծնողներիս մոտ եւ ասա, որ ես եւ եղբայրս՝ Ղազարոսը, փառք աստծո, ողջ ենք եւ առողջ: Գրիգոր եւ Սերովբե եղբայրներիս նամակների պատասխանը, ինչպես նաեւ Ավետիք քրոջորդուս, կգրեմ հետեւյալ փոստով: Ցտեսություն, գրկում եմ քեզ:

Միշել

91. ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

22 января 1864 г. С. П. Б.

Мой любезный брат Григорий!

Давно я собирался писать к тебе, но все не удавалось. Благодарю тебя, что ты так беспокоишься обо мне, но отчаиваться не к чему; подождем до конца.

Меня более всего мучает положение наших престарелых poдителей и более ничего, а то все перемелется, мука будет. На свете нет ничего без конца, если это так, то и несчастье, которое теперь преследует меня, тоже имеет конец. Я тебя прошу успокоить наших родителей.

Я, слава богу, жив и здоров, видаюсь с братом еженедельно и занимаю себя или чтением, или же сочиняя то или другое.

Передай мое уважение супруге твоей; моей любезнейшей сестре Флоре Петровне и детям твоим.

Ради бога, еще раз прошу успокоить родителей. Жаль, что нельзя писать по-армянски, а то я бы к ним написал сам; но неужели же они не верят брату Лазарю, что так беспокоятся? Что ни письмо, то более ничего не услышишь, как только о их грустном положении; это, признаюсь, мне очень тяжело.

К несчастью, дело мое лежит в сенате без всякого движения, и не знаю и не могу тебе сказать, когда все это кончится.

Более пока не о чем писать. Ах, да, я слышал, что ты бываешь у архиерия Андреаса, недавно прибывшего в Нахичевань, передай ему мой поклон, от души желаю ему успеха в своих делах.

Передай мой поклон родителям, братьям, сестрам, зятьям, племянникам и племянницам, одним словом, всем нашим родственникам; благодарю за их симпатию.

Кланяйся Берберову и Султан-Шаху, последний, я надеюсь, приедет сюда летом, или же из Нижегородской Макарьевской ярмарки. Пожалуйста, передай ему это.

Прошу почаще писать к брату Лазарю о положении нашего семейства, очень часто получаем бессмыслен[ные] письма, которые за место отрады причиняют печаль и грусть. Вероятно, уже племянник наш Лазар женился; по крайней мере Аведик писал, уже в декабре, что скоро женится, поздравь от меня как молодых, так и сестру и зятя. Теперь же можно выдавать и твою дочь, мою милую Дируги; но я надеюсь присутствовать на ее свадьбе.

Более, брат, не о чем писать, кланяйся всем друзьям и знакомым обоего пола и до приятного свидания.

Твой брат Михаил.

Միքայել Նալբանդյան

1864, հունվարի 22, Ս. Պ. Բ.

Իմ սիրելի եղբայր Գրիգոր,

Վաղուց ուզում էի քեզ գրել, բայց չէր հաջողվում: Շնորհակալություն եմ հայտնում քեզ, որ դու այդքան անհանգստանում ես իմ մասին, բայց չպետք է վհատիլ. սպասենք մինչեւ վերջը:

Ինձ ամենից ավելի տանջում է մեր զառամած ծնողների դրությունը, եւ ուրիշ ոչինչ, թե չէ ամեն ինչ կաղվի, կմաղվի, ալյուր կդառնա: Աշխարհումս անվերջ բան չկա, եթե դա այդպես է, ապա ուրեմն ինձ այժմ հալածող դժբախտությունը նույնպես վերջ ունի: Ես քեզ խնդրում եմ հանգստացնել մեր ծնողներին:

Ես, փառք՝ աստծո, ողջ եւ առողջ եմ. յուրաքանչյուր շաբաթ տեսնվում եմ եղբորս հետ եւ ինձ համար պարապում եմ կամ ընթերցանությամբ, կամ թե այս կամ այն բանն եմ գրում:

Հաղորդիր իմ հարգանքը կնոջդ, իմ ամենասիրելի քրոջ Ֆլորա Պետրովնային եւ քո զավակներին:

Ի սեր աստծո, մի անգամ էլ խնդրում եմ, հանգստացրու մեր ծնողներին: Ափսոս որ չի կարելի գրել հայերեն, թե չէ ես ինքս նրանց կգրեի. բայց մի՞թե նրանք չեն հավատում Ղազարոս եղբորը, որ այդքան անհանգստանում են: Ինչ նամակ էլ ստանում եմ, ուրիշ ոչինչ չեմ լսում, բացի նրանց կացության մասին. խոստովանում եմ, որ դա շատ ծանր է ինձ համար:

Դժբախտաբար, իմ գործը անշարժ վիճակում ընկած է սենատում, ու չգիտեմ եւ չեմ կարող քեզ ասել, թե երբ այդ ամենը կվերջանա:

Առայժմ այլեւս ուրիշ բան չունիմ գրելու: Հա՛, մոռացա, ես լսել եմ , որ դու լինում ես նորերումս Նախիջեւան ժամանած Անդրեաս եպիսկոպոսի մոտ, հաղորդիր նրան իմ բարեւը, ի սրտե հաջողություն եմ ցանկանում նրան իր գործերում:

Հաղորդի՛ր իմ բարեւը մեր ծնողներին, եղբայրներին, քույրերին, փեսաներին, եղբորորդիներին եւ աղջիկներին, մի խոսքով մեր բոլոր ազգականներին. շնորհակալ եմ նրանց համակրանքի համար:

Բարեւիր Բերբերյանին եւ Սուլթան-Շահին. վերջինս, հուսով եմ, ամառն այստեղ կգա, կամ էլ Նիժնի Նովգորոդի Մակարեւյան տոնավաճառից: Խնդրեմ այս մասին հայտնես նրան:

Խնդրում եմ հաճախակի գրես Ղազարոս եղբորը մեր ընտանիքի կացության մասին. շատ հաճախ անիմաստ նամակներ ենք ստանում, որոնք, փոխանակ ուրախության, վիշտ ու թախիծ են պատճառում։ Հավանորեն, մեր եղբորորդի Ղազարոսն արդեն ամուսնացել է: Ավետիքը, գոնե, դեռ դեկտեմբերին գրել էր, որ շուտով ամուսնանալու է. իմ կողմից շնորհավորիր, ինչպես երիտասարդ ամուսիններին, այնպես էլ քրոջը, եւ փեսային: Այժմ արդեն կարելի է մարդու տալ եւ քո աղջկանը, իմ սիրելի Տիրուհուն. բայց ես հույս ունիմ ներկա լինելու նրա հարսանիքին:

Այլեւս, եղբայր, բան չունեմ գրելու, բարեւիր երկու սեռի բարեկամներիս եւ ծանոթներիս: Ցուրախ տեսություն:

Քո եղբայր Միքայել

92. ԲԱՆՏԻ ՊԱՐԵՏԻՆ

ЕГО ПРЕВОСХОДИТЕЛЬСТВУ ГОСПОДИНУ КОМЕНДАНТУ

САНКТ-ПЕТЕРБУРГСКОЙ КРЕПОСТИ

                                                      Содержащегося в Алексеевском равелине

Санкт - Петербургского Университета

кандидата Михаила Налбандова

Всепокорнейшая просьба

Осмеливаюсь утруждать ваше превосходительство покорнейшею моею просьбою о разрешении мне заниматься переводами и составлениями литературных и научных статей на армянский Литературный журнал «Северное Сияние», издаваемый в Москве статским советником Степаном Назарянц.

Побудительной к тому причиной служит мне материальное вознаграждение со стороны редакции, что составляет для меня вовсе не второстепенный вопрос.

Позволю себе робко надеяться, что ваше превосходительство не откажет мне в моей покорнейшей просьбе.

                                          Вашего превосходительства, милостивый государь, всепокорнейший слуга

Михаил Налбандов

5 февраля 1864 года.

ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԲԵՐԴԻ՝ ՆՈՐԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅՈւՆ ՊԱՐՈՆ ԿՈՄԵՆԴԱՆՏԻՆ

Ալեքսեեւսկի ռավելինի բանտարկյալ

Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի

կանդիդատ Միքայել Նալբանդյանից

 

Ա մ ե ն ա խ ո ն ա ր հ   խ ն դ ի ր

 

Իմ խոնարհ խնդրագրով համարձակվում եմ ձերդ գերազանցությանը նեղություն պատճառել, խնդրելով թույլ տալ ինձ Մոսկվայում, ստատսկի սովետնիկ Ստեփանոս Նազարյանցի հրատարակությամբ լույս տեսնող հայ գրական ամսագիր «Հյուսիսափայլ»-ի համար զբաղվել թարգմանություններով եւ գրական-գիտական հոդվածներ կազմելով:

Դրա դրդապատճառը խմբագրության կողմից տրվելիք նյութական վարձատրությունն է, որ ինձ համար բնավ երկրորդական հարց չէ։

Թույլ եմ տալիս ինձ խոնարհաբար հուսալու, որ ձերդ գերազանցությունը չի մերժի իմ ամենախոնարհ խնդիրը:

Ձերդ գերազանցության, ողորմած տեր,

ամենախոնարհ ծառա

Միքայել Նալբանդյան

 

1864 թիվ, փետրվարի 5

 

93. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

17 июня 1864 С. П. Б. полдень

Мой милый брат!

Сейчас получил я твое письмо вместе с табаком, благодарю! За письма, которые ты написал в Нахичевань, тоже! Я сам думаю приготовить маленькое письмецо к Халибову. Это будет, во-первых, вроде извинения, что мой брат по неделикатности своей потревожил его дражайшую особу, во-вторых, протестом за действие брата, без моего ведома. Мне необходимо это, чтобы он не подумал, что брат сделал это по моему внушению и чтобы однажды и навсегда уверился, что я скорее соглашусь обратиться к помощи Мефистофеля, нежели к нему. Без дальних околичностей все это я изложу ему как можно удобопонятнее.

Вы, верно, помните, что при свидании я жаловался на лихорадочное состояние, в котором я проснулся в понедельник утром. После свидания оно усилилось, а к вечеру обратилось в жестокий пароксизм, так что доктор Кепе наверно не более дрожал, отыскивая Франклина в полярных льдинах. При этом оказалась боль в горле, так что глотать было трудно. Меры, под рукой находящиеся, тотчас были приняты, чтобы вызвать испарение. На другое утро был уже доктор у меня. Да здравствует НС! Кислоту эту acid, mur. concentrat — по три капли через каждые три часа я принимаю в превосходном малиновом сиропе. Кислота — она, действуя как сильное потогонное, уничтожила катарральную лихорадку (сегодня с 12 часов окончательно исчезла) и заметно уменьшилась боль в горле, где доктор нашел красноту. Надеюсь, что завтра буду себя чувствовать положительно уже здоровым. Тіnсt. Belladonnae была на запасе, но мы на этот раз не отнимем ее у гомеопатов, потому что нам более ничего не надо.

Ожидаю обещанного пространного письма по теории трeдьяковской эллоквенции, как сулите в настоящем письме. [В] понедельник я забыл спросить, а вы забыли принести давно просимую книгу Шерра, что же, проклятие что ли есть на этой книге, что никак не могу добиться ее; пожалуйста, в следующий раз не забудьте захватить. Пользуясь бытностью Анания, прошу его узнать не вышел ли 2-ой выпуск второго тома Бокля? ІІ т. Маколея?

Спросить тоже: вышел ли 2-ой том книги Прудона «Война и мир»? Она издается в Москве и первый том я уже читал с большим удовольствием. У автора стальная логика. Не знаю, чей перевод, кажется что безымянный; пожалуйста, не забудьте,

Да, еще более года, как Исаков обещается окончить химию Ильенкова, что же, ужели и до сих пор не вышла? У нас есть билет; узнайте и об этом.

А что же сделалось с корректурой текста Троватора? Если он этак будет печатать, то никогда конца не будет; надо же кончить когда-нибудь.

Передай мой привет всем друзьям обоего пола.

Вероятно, как-нибудь забыли принести сегодня физику, — Ligаmеntа vertebrorum communis — которую очень хвалил Л. И. и обещался прислать мне. Напомните ему и когда в субботу придете, то оставьте у Г. Б., иначе, скажите Л. И., все осетры и белуги исчезнут.

Пока более не о чем писать

твой брат Михаил

P. S. Письмо это хотя начал в полдень, но не получив физики, пока навел нужные справки, солнце давно уже было закатилось и на башне пробило 11 часов, кстати, я и принял свою HCl. Лихорадки теперь положительно нет, но горло все-таки болит.

Եղբայր քո Միքայել Նալբանդյան

 

1864, հունիսի 17, Ս. Պետերբուրգ, կեսօր

 

Իմ սիրելի եղբայր,

Այս րոպեին ստացա քո նամակը ծխախոտի հետ միասին. շնորհակալ եմ. Նախիջեւան գրած նամակներիդ համար նույնպես: Ես ինքս մտածում եմ մի փոքրիկ նամակ պատրաստել Խալիբյանին: Այդ կլինի, նախ, ներողություն խնդրելու պես մի բան, որ իմ եղբայրը, անփափկանկատ գտնվելու հետեւանքով, անհանգստացրել է նրա ամենաթանկագին անձը, երկրորդ՝ բողոք եղբորս արածի դեմ, առանց իմ գիտության: Ինձ համար այդ անհրաժեշտ է, որպեսզի նա չկարծի, թե եղբայրս այդ արել է իմ ներշնչմամբ եւ որ, միանգամ ընդմիշտ հավատացած լինի, որ ես ավելի շուտ կհամաձայնվեմ դիմել Մեֆիստոֆելի օգնության, քան թե նրա: Առանց ավելորդ երկարաբանությունների, այդ բոլորը ես կշարադրեմ նրան որքան կարելի է դյուրըմբռնելի:

Դուք, երեւի, հիշում եք, որ մեր տեսակցության պահին ես գանգատվում էի տենդային կացությունից, որով բռնված ես զարթնեցի երկուշաբթի առավոտյան: Տեսակցությունից հետո տենդս ուժեղացավ, իսկ երեկոյան դեմ փոխվեցավ խստագույն պարոքսիզմի, այնպես որ, բժիշկ Կեպեն հավանորեն ավելի չի դողացրել, որոնելով Ֆրանկլինին բեւեռային սառույցների մեջ: Դրա հետ միասին կոկորդումս ես ցավ զգացի, այնպես որ դժվարանում էի կուլ տալ: Ձեռքիս տակ եղած միջոցներն իսկույն գործի դրի, որպեսզի քրտնեմ: Մյուս առավոտյան արդեն բժիշկը եկավ մոտս: Կեցցե՛ HCI-ը: Այդ թթվից acid mur. concentrat, երեք ժամը մեկ անգամ՝ երեք կաթիլ եմ ընդունում՝ մորու ընտիր շաքարաջրի մեջ: Թթուն ներգործելով իբրեւ զորեղ քրտնաբեր միջոց, ոչնչացրեց կատարային ջերմը (այսօր ժամը 12-ից վերջնականապես անհետացավ), եւ զգալիորեն նվազել է կոկորդիս ցավը, ուր բժիշկը կարմրություն էր գտել: Հույս ունիմ, որ վաղը միանգամայն առողջ կզգամ ինձ: Ես պահած ունեի Tinctu[ra] Belladonae, բայց մենք այս անգամ չենք խլել այն հոմեապատներից, որովհետեւ մեզ այլեւս ուրիշ ոչինչ հարկավոր չէ:

Սպասում եմ խոստացած ընդարձակ նամակիդ՝ ըստ Տրեդյակովսկու պերճախոսության տեսության — ինչպես խոստանում եք ներկա նամակում։ Երկուշաբթի ես մոռացա հարցնել, իսկ դուք մոռացաք բերել Շերրի վաղուց ի վեր խնդրածս գիրքը. անե՞ծք կա այդ գրքի վրա, թե ինչ է, որ ոչ մի կերպ չեմ կարողանում ձեռք բերել — խնդրեմ մյուս անգամ չմոռանաք բերել: Օգտվելով Անանիայի այդտեղ լինելուց, խնդրում եմ նրան՝ տեղեկանալ, լո՞ւյս չի տեսել արդյոք Բոկլի երկրորդ հատորի երկրորդ պրակը, Մակոլեյի երկրորդ հատորը:

Հարցնել նույնպես՝ լո՞ւյս է տեսել արդյոք Պրուդոնի «Պատերազմ եւ խաղաղություն» գրքի երկրորդ հատորը: Այն հրատարակվում է Մոսկվայում եւ առաջին հատորը ես արդեն կարդացել եմ մեծ հաճույքով։ Հեղինակը պողպատե տրամաբանություն ունի: Չգիտեմ ում թարգմանությունն է, կարծեմ անանուն է, խնդրեմ չմոռանաք:

Հա՛, մի տարուց էլ ավելի է, ինչ Իսակովը խոստանում է ավարտել Իլենկովի քիմիան. ի՞նչ է, մի՞թե մինչեւ հիմա էլ լույս չի տեսել: Մենք ունինք տոմսակ. այդ մասին էլ իմացիր:

Իսկ ի՞նչ եղավ Տրովատորի տեքստի սրբագրությունը: Եթե նա այդպես պիտի տպագրի, ապա երբեք վերջ չի ունենա. պետք է, չէ՞ վերջացնել երբեւիցե:

Հաղորդիր իմ բարեւները երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս։

Հավանորեն, որեւէ պատճառով մոռացել եք այսօր բերել ֆիզիկան —  Ligamenta vertebrorum communis, որը շատ գովում էր Լ. Ի. -ն եւ խոստացել էր ուղարկել ինձ: Հիշեցրեք նրան եւ երբ շաբաթ օրը գաք, թողեք Գ. Բ. -ի մոտ, ապա թե ոչ՝ ասացեք Լ. Ի. -ին, թե բոլոր մորեները եւ թառափները կանհայտանան:

Առայժմ այլեւս բան չունեմ գրելու:

Քո եղբայր Միքայել

Հ. Գ. Այս նամակը թեեւ սկսել էի կեսօրին, բայց չստանալով ֆիզիկան, մինչեւ որ հարկավոր տեղեկանքները հավաքեցի, արեւը վաղուց արդեն մայր էր մտնում եւ աշտարակի ժամացույցը ժամի 11-ի զարկեց, ի դեպ, ես էլ ընդունեցի իմ HCI-ը: Ներկայումս բոլորովին ջերմ չունեմ, բայց եւ այնպես կոկորդս ցավում է:

Եղբայր քո Միքայել Նալբանդյան [1]:

94. ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

24 июня 1864 г. С. П. Б.

Мой любезный брат Григорий!

Письма твои дошли до меня; о их содержании я почти знал прежде, потому что мне известно, что происходило у нас дома. Если я не хочу их здесь повторять, это потому, что не желаю, чтобы о наших семейных делах знали люди, до которых вовсе они не касаются.

Вероятно, уже д-р Султан-Шах написал к тебе о нужном, ибо я его просил; более вот только прибавляю: ничего не предпринимать до моего возвращения; живи у себя, как жил до сих пор, контракт, сделанный тобою, вероятно, можно уничтожить, а если нет, то нет сомнения, что кроме тебя никто не ответит. Ты тоже в свою очередь можешь нанять по контракту, квартиру, где твоей душе угодно. А дозволить тебе под этим предлогом беспокоить мою мать, я не могу, и тебя прошу, если не хочешь со мной ссориться, оставить ее в покое.

В последнем письме ты мне говорил о моих наследственных прав[ах], благодарю, брат, а я вовсе не знал, что я тоже имею право; но ты забываешь только то, что пользоваться этим правом никто еще не может; будет время и никто не отнимет у тебя твоих прав.

К чему приписать, что ты ищешь купчую дома, зачем она тебе? Она у меня и я ее привезу, когда приеду, а пока она ни тебе, ни мне не нужна.

Брат Серопе останется; я его просил об этом, он заменит меня; малейший шаг с твоей стороны заставит меня вооружить его законной доверенностью от меня, где я уступлю ему все свои права. Я сделаю, чтобы оградить мою мать от оскорблений...

Присмотр за больным отцом не может тебе быть предлогом, его смотрят не хуже тебя, и я на всякий случай сделал еще и свои распоряжения.

Когда я приеду, тогда довершу остальное; а пока я спокоен, зная, что мать будет печься об отце.

У меня было еще много кой-чего тебе написать, но не могу по вышесказанной причине.

Вот мое последнее слово: 1) живи у себя, как жил и не переезжай; у нас нет места на несколько семейств; 2) оставь мою мать в покое. Ты с ней не имеешь никакого дела. Что бы она ни сделала, она сделает это по моему внушению и я отвечаю за все ее действия, следовательно, перед тобой стоит твой родной брат и никто более.

Я еще надеюсь, что если твое благоразумие минутно покинуло тебя, то ты все-таки возьмешься за него и послушаешься меня, а если нет, то хотя мне весьма прискорбно и больно написать эти слова, то все-таки, оставляя мать вне всяких оскорблений, пойдешь в суд искать свое право! Это мое последнее слово, которое говорю на всякий случай. Но лучше сделаешь, если подождешь до моего возвращения, не бойся, я не умру здесь и с божьей помощью я надеюсь на скорое с тобой свидание.

Хотя обо всем умолчал, но не могу об твоем обращении к Халибову. Скажи, пожалуйста, где у тебя голова? Ты меня поставил [перед] необходимостью написать к нему протест; а мне бы не хотелось иметь сним никакого сношения! До свидания.

Твой брат Михаил

1864, հունիսի 24, Ս. Պ. Բ.

 

Իմ սիրելի եղբայր Գրիգոր,

Նամակներդ հասել են ինձ. նրանց բովանդակությունը առաջուց համարյա ես գիտեի, որովհետեւ ինձ հայտնի է, թե ինչ էր կատարվում մեր տանը. եթե չեմ ուզում այստեղ այդ կրկնել, դա այն պատճառով, որ չեմ ցանկանում, որպեսզի մեր ընտանեկան գործերի մասին իմանան մարդիկ, որոնց բոլորովին չի վերաբերում այն:

Երեւի բժիշկ Սուլթան-Շահը գրել է քեզ հարկավոր բաների մասին, որովհետեւ ես նրան խնդրել եմ. այլեւս միայն այսքանն եմ ավելացնում — ոչ մի բան չձեռնարկել մինչեւ իմ վերադառնալը. ապրի՛ր տանը, ինչպես ապրել ես մինչեւ այսօր, պայմանագիրը, որ կնքել ես դու, հավանորեն, կարելի է ոչնչացնել, իսկ եթե ոչ, բացի քեզանից անկասկած ոչ ոք պատասխանատու չի լինի: Դու էլ, քո հերթին, կարող ես պայմանագրով բնակարան վարձել, որտեղ որ սիրտդ ուզենա: Իսկ թույլ տալ քեզ այդ պատրվակով անհանգստացնել մորս, չեմ կարող, եւ խնդրում եմ քեզ՝ թողնել նրան հանգիստ, եթե չես ուզում` գժտվել ինձ հետ:

Վերջին նամակում դու ինձ գրում էիր իմ ժառանգական իրավունքների մասին. շնորհակալ եմ, եղբայր, իսկ ես բնավ չգիտեի, որ ես եւս իրավունք ունեմ, բայց դու միայն այն ես մոռանում, որ դեռ ոչ ոք չի կարող օգտվել այդ իրավունքով. կգա ժամանակ եւ ոչ ոք չի խլի քեզնից քո իրավունքները:

Ինչի՞ն վերագրել այն, որ դու որոնում ես տան կալվածագիրը, ինչի՞դ է հարկավոր այդ: Կալվածագիրն ինձ մոտ է, եւ ես այն կբերեմ, երբ գամ, իսկ առայժմ ո՛չ քեզ, ո՛չ ինձ այն հարկավոր չէ:

Սերովբե եղբայրը կմնա. ես նրան խնդրել եմ այդ մասին, նա ինձ փոխարինում է. քո կողմից ամենափոքրիկ քայլը կհարկադրե ինձ զինել նրան իմ անունից օրինական հավատարմագրով, որով ես կզիջեմ նրան իմ բոլոր իրավունքները: Եվ այդ ես կանեմ, որպեսզի մորս պաշտպանեմ վիրավորանքներից...

Քեզ համար առիթ չի կարող հանդիսանալ մեր հորը խնամելդ: Նրան քեզանից պակաս չեն խնամում, եւ ես, համենայն դեպս, արել եմ նաեւ իմ կարգադրությունները:

Երբ ես կգամ, այն ժամանակ մնացածը կլրացնեմ. իսկ առայժմ ես հանգիստ եմ, գիտենալով, որ մայրս կհոգա հորս մասին:

Ես դեռ շատ բան ունեի քեզ գրելու, բայց վերոհիշյալ պատճառով չեմ կարող:

Ահա՛ իմ վերջին խոսքը. 1) Ապրիր տանդ, ինչպես ապրել ես ու մի՛ փոխադրվիր. մեզ մոտ մի քանի ընտանիքի համար տեղ չկա. 2) հանգի՛ստ թող մորս: Ոչ մի գործ չունիս դու նրա հետ: Ինչ էլ որ նա անի, այդ նա անելու է իմ ներշնչմամբ եւ ես պատասխանատու եմ նրա բոլոր գործողությունների համար, հետեւապես, քո առաջ կանգնած է քո հարազատ եղբայրը, եւ ոչ այլ ոք:

Ես դեռ հույս ունեմ, որ եթե քո խոհեմությունը մի րոպե թողել է քեզ, այնուամենայնիվ ձեռք կբերես այն եւ կլսես ինձ, իսկ եթե ոչ, թեեւ ինձ համար մեծ ցավ է ու վիշտ գրել այս բառերը, բայց եւ այնպես, ազատ պահելով մորս ամեն մի վիրավորանքից, դատարան կգնաս որոնելու քո իրավունքը: Սա իմ վերջին խոսքն է, որ ես համենայն դեպս ասում եմ: Բայց ավելի լավ կանես, եթե սպասես իմ վերադարձին, մի՛ վախենար, ես այստեղ չեմ մեռնի եւ աստծու օգնությամբ հույս ունեմ քեզ հետ շուտով տեսնվելու:

Թեեւ ամեն բանի մասին լռեցի, բայց չեմ կարող լռել Խալիբյանին արած քո դիմումի մասին: Ասա՛, խնդրեմ, ո՞ւր է քո գլուխը: Դու ինձ հարկադրեցիր բողոք գրել նրան. իսկ ես չէի կամենա որեւէ հարաբերության մեջ մտնել նրա հետ:

Քո եղբայր Միքայել