Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

դ խօսէ մեզ հետ դորա բերնով, ինչպէս երբեմն խօսում {է՛իր} սուրբ Պաւղոսի ձեռքով։ Նորա՛ն իմացուր քո հաշտ լին

ացան իմ պէսը կուրծքին ե՞րբ սեղմեց... {Է՛լ} Հայկ, Տիգրանին յիշենք մենք, եղբարք, Նորոգ

յց այդ խաբեբայութիւնը բնա՛ւ չի ծածկուիլ, եւ նոքա {է՛լ} աւելի շատ յաւելուածներով բարկութիւն են հաւաքում ի

զութիւն, եւ հօր պէս էլ պատւում էին, եւ մանաւանդ {է՛լ} աւելի տէր Համազասպը, որին ողորմութիւն անէ Տէրը ի

իշ առաքելանման մարդիկը ինչի՞, այսպիսի եւ սորանից {է՛լ} աւելիներին հանդիպելով այս աշխարհում, շատ խիստ վշ

անդութեան պատճառը պիտի առնունք որպէս ճար ու դեղ, {է՛լ} ո՞ւր ենք խօսում կրթութեան եւ լուսաւորութեան վրայ

գի խամութեան պատճառով հնարաւոր է այս, ապա ուրեմն {է՛լ} աւելի հարկաւոր էր աչքի տակ ունենալ այս խամութիւնը

մինները: " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ կարելի էր {է՛լ} մի քանի այսպիսի ցնդի աւանդութիւնք գտնել, բայց իր

ր կշռով վերջինից ավելի թեթեւ լինելու հետեւանքով: {Է՛հ}, տերը նրա հետ, ես կարծում եմ, որ նա կատակ անել

նալու հայտնել ինձ այդ մասին, դա ինձ կզվարճացնի: {Է՛հ}, թողնենք այդ դատարկ բաները, դրանցից օգուտ չկա:

վճարել նրանց փոխարեն, ինչպես նաեւ փոխադրածախսը։ {Է՛հ}, գրողը տանի նրան: Վերջին նամակումս ես հույս

արեւմտյան դեսպանների թույլտվության չի կատարում: {Է՛հ}, բավական է այս մասին, առանց այն էլ դրան շատ տեղ

րեմն, սպասել մինչեւ լույս կտեսնի հետեւյալ մասը, {է՛հ}, այդ էլ ոչինչ, մի կերպ կկառավարվենք: Ի դեպ

ջրհեղեղ է, իսկ դու հանգիստ նստել ես տանդ: - {Է՛հ}, քեզ ո՞վ է ասել, որ այսպիսի անախորժ եղանակում ո

Ես աշխարհ ամեն ` Իմ պէս կարծեցի. {Է՛հ}, քարը ձեր գլխին Որդիք կորստեան:

յն ժամանակ չյաջողուեցաւ ու այժմ այսպէս.. ․ - {Է՛հ}, ինչ առնենք, եթէ փորձը չյաջողուեցաւ այն ժամանակ

եմ կրում. Դեպարտամենտի դուռերը մաշուեցան: - {Է՛հ}, ձեզ գիտեն... - Գիտեն, գիտեն, բայց առաջ

աց լեզու, գլուխս քարը կը տայի, էլ չէի խօսիլ։ " {Է՛հ}, հոգիդ դուրս գայ, այնպէս գրէ, որ ամենքը հասկան

ւածը. եւ ահա ես իսկոյն կը հոգամ ինչ որ պակաս է. {է՛յ}, Սարգի՛ս: Սարգիսը Շաքարեանցի սպասաւորն էր,

, զի չեմք դրուժան, Աւասիկ զհաւսստիս: {Է՛ր}, է՛ր Ադամ ուխտաւոր, Մի զառածիլ մեղկութեամ

չեմք դրուժան, Աւասիկ զհաւսստիս: Է՛ր, {է՛ր} Ադամ ուխտաւոր, Մի զառածիլ մեղկութեամբ,

ալ է այն պատճառով, որ, երբ նորան արձակում էին, {է՛ր} աղագաւ չէր ասում, որ ես իմ վերակացուի պատուերն մ

եց, ձեր վերջին նամակում զգալի չափով թուլացել է: {Է՜հ}, աստված նրանց հետ, այդ տեսակցությունների, եթե

Ինչ ուզում եք ասեք՝ դա ծայրահեղ հիմարություն է: {Է՜հ}, ես ինքս իմ թույլ լարին դիպա եւ շատախոսեցի, մոռ

գուտ Բեստուժեւ-Ռյումինի խմբագրության չեն խոսում: {Է՜հ}, ոչինչ, առայժմ այդ էլ բավական է: Բայց բանն այն

ին ալ Բերբերովին կգրիմ, ամենը մեկ օր չեմ կարող: {Է՜հ}, տահա ինչ ասիմ. աստուծո ասածը ըլլա: Եղբայր

ի՞նչ պատահեց այս մարդու հետ, որ այսքան ուշացաւ: {Է՜հ}, այր մարդիկ չե՞ն, նոցայ ի՞նչ փոյթ է, բոլոր տան

կ՚եփենք կազ կը շինենք, լաւն էլ խիաթի կը քաշենք, {է՜հ}, մի բանի պէտք կը գայ էլի ", - ասում է Վարդիթերը

ողուիր ինձ միայն: - Ի՛նչ է ասում այս մարդը։ {Է՜յ}, բարկացար, ինչ է, մեր տղա՛յ, եւ եթէ բարկացար

, հասկացողութեանց գումարը կերպարանափոխ է լինում: {Է՜յ}, դու, որ եւ ոչ բնաւ գերմանացի ես, դու որ ապրու

ա, որ չափածոյ է գրում, բանաստե՞ղծ է։ " Սաւուղն {է՞լ} մարգարէների հաշւումն է ", - ասում է Գիրքը: Քա՜

ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ ՄԵԾ ՎԱՀԱՆԻ ՊԱՏԱՍԽԱՆԸ Հիմի {է՞լ} խօսենք, եղբարք, հիմի՞ էլ, Երբ ընտանեկան ե

Մեր նախնեաց ուխտը ոտքով կոխել ենք. Հիմի {է՞լ} խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ քաջն Վա

ոխել ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի {է՞լ} խօսենք, երբ քաջն Վարդան Վաթսուն հազարից հազ

րբ մեր վատութեամբ՝ ո՜ղջ կորուսել ենք. Հիմի {է՞լ} խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ օտարից

ւսել ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի {է՞լ} խօսենք, երբ օտարից շատ Մենք ենք մեր ազգի ար

, Երբ այս ամենը մենք կատարել ենք. Հիմի {է՞լ} խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ հրապարա

արել ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի {է՞լ} խօսենք, երբ հրապարակում Պարսիկը առակ արել է

լ վատ է Հայը ", մենք այս տանո՜ւմ ենք. Հիմի {է՞լ} խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ իշխանու

ո՜ւմ ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի {է՞լ} խօսենք, երբ իշխանութիւն Ծախում է անարգ հացկ

Ու մենք մեզ կոխող ո՜տքը լիզում ենք, Հիմի {է՞լ} խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ Լուսաւո

զում ենք, Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի {է՞լ} խօսենք, երբ Լուսաւորչի Բնիկ ժառանգի թեւերը

մենք դեռ՝ " կեցցէ՛ արին " գոռում ենք. Հիմի {է՞լ} խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ ձեռք են

ռում ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի {է՞լ} խօսենք, երբ ձեռք ենք տալիս, Երբ ողջունում

Այդպիսիներին դարձեալ պատւում ենք. Հիմի {է՞լ} խօսենք։ Էլ մեր երեսին մնա՞ց մի կաթիլ

ասեց, կոտորուիք դուք, ջըհըդի ժամ շինեցին էլի, {է՞ս} ինչ սովորութիւն ա տո՛"։ Մեզ շատ շարժէլ է Ա

ամենայն ուշի ուշով, մատնեցայ ի վարանս, թէ վասն {է՞ր} հոգեւոր կառավարութիւնդ տուեալ ինձ զպատճէն պատասխա

տնջում էր յուզուած. " Ինչո՞ւ ստեղծեց տէրն ինձի, {Է՞ր} դրախտն այս փափկութեան, Եւ ինչո՞ւ ես կարգուեցի Ար

Ինչի՞ս են պէտք ինձ պսակք, Լուսապաճոյճ, օդային, {Է՞ր} հրեշտակաց այս բանակ Եւ զօրութիւնք երկնային... Այ

թող, զկրկին բնութեանց բուռն հարցէ ճառել: Այլ թէ {է՞ր} վասն երկնչի Այվազովսքին վճռաբար ասել, թէ եկեղեցի

ն եւ առաքելական եկեղեցւոյ: Ախորժեմք ուսանիլ, թէ {է՞ր} աղագաւ մասնաւոր կոչի եկեղեցի, եթէ միշտ եւ ընդ ամ

ն Այվազովսքին խոստովանի այժմ զմատենիկն սխալական, {է՞ր} վասն ուրեմն հրատարակ է լայն եւ տայ ի դպրոցս յուսո

Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ ուստի՛ ես եկած, {Է՞ր} տախտակներ կտրատում ես երգելով: Իմ հար

- Տնաքանդ, եթէ ճանաչում ես ճշմարտութիւնը, ապա {է՞ր} չես ընդունում: Ես մարդ եմ, լաւ նայիր իմ վերայ,

ռս [հնձելոյ նմա ի բերանոյ սակաւուց], եւ այն վասն {է՞ր}. ո՛չ վասն բեղմնաւոր մտացն եւ լուսաւոր տեսութեանց

՝ եթէ ի բանից նոցա առեալ հարցցուք զնոսա, թէ վասն {է՞ր} ո՛չ կործանեցան ազինք Եւրոպիոյ, կամուրջ հաստելով

լինել իսկ, միւս ոմն փիլիսոփայ քան զնա, թէ վասն {է՞ր} խառն ընդ բառից հին լեզուի, այս ամենայն խօսք եւ զ

րձութիւն ազգի, ո՞ւր իցեն սիրողք լուսաւորութեան, {է՞ր} վասն անխնայքն յորդիս իւրեանց եւ կորզեալ զնոսա ի գ

ժդահակայ փցուն եւ անճոռնի առասպելքն իցէն. եւ կամ {է՞ր} սակս զմեզ պարսից անյարմար եւ անոճ բանից, մանաւան

առաքինի լինել, լինում է մի վատթար, մի չարագործ {էակ}, դատապարտութեան արժանի ե՛ւ մարդկային, ե՛ւ աստու

ելով նորան մի մեռեալ դիակ, մի անշարժ եւ անկենդան {էակ}, զուարճանում է իւր յաղթութեամբ: Այդ խաւարատ

, եթէ լօգիկան լինէր բարեկամ, քան թէ մի վերացական {էակ}: Թող բարեա՛ւ մնա Պ. Իսահակեանցը, բայց մինչ

թէ մարդը նախ եւ առաջ կենդանի է, եւ ապա բարոյական {էակ}: Նորածին մանուկի համար, ինչ հարկաւոր է նորածին

, շարունակում են իւրեանց կեանքը՝ կազմելով մի այլ {էակ} կամ իբրեւ նիւթ, պիտոյանալով այլ կազմուածքի, այն

Աւստրիան: Ինչքան կին մարդ, մի թոյլ {էակ}, Պատերազմի գործերում ` Կարէ օգնել իւր

նքի վերայ եւ հարկադրել եկեղեցական ճանաչել մի պիղծ {էակ}, որ կորուսանում է իւր սոսկ մարդ կոչուելու իրաւու

աշխարհի երեսին. երեկ խօսուն, շարժուն եւ զգայուն {էակ}, այսօր դրած դագաղի մէջ լուռ, անշարժ. եւ մի՞թէ

եան, որի մէջ երեք օր յառաջ բնակւում էր մի աննիւթ {էակ}, մի զգայուն, բանական եւ յաւիտենական էակ, որ այ

աննիւթ էակ, մի զգայուն, բանական եւ յաւիտենական {էակ}, որ այս րոպէիս անտեսանելի է մեր մարմնաւոր աչքին

էջ մինչեւ նորա բաժանուիլը։ Բայց մի՛թէ մի իր, մի {էակ} ՝ զգայուն կամ անզգայ, համարուելու էր աւարտած իւր

անաւորութիւնը աշխարհի արարածների մէջ: Մի անշունչ {էակ}, մի տակառ, որ փայտից էր շինած, որ ո′չ հոգի ուն

ունէր, ոչ Աստուծոյ պատկեր էր, այդպիսի մի չնչին {էակ}, ասում եմ, տանում է իւր մէջ մինչեւ քառասուն վեդ

թէ մարդը բանականութիւն ունի, թէ նա մի բարոյական {էակ} է եւ այլն եւ այլն. ամենեւին ոչ: Մարդու զանազանո

քն, արեւելեան կողմը. այստեղ տեսաւ նա մի կենդանի {էակ}. բայց եւ սա սպասաւոր էր մահու թագաւորութեանը..

կամ մի եգիպտական մումիա, այլ որպէս գործարանաւոր {էակ} յառաջ էր գնում իւր կերպարանագործութեան մէջ: Ինչպ

ւթիւնքը եւ ազգութեան տունկը որպէս մի գործարանաւոր {էակ}, այլ հանքերի նման, առանց ներքին զօրութեան, առա

քականութիւնը, չէր կարող ապրել որպէս մի բարոյական {էակ}. ամենայն էակ ապրում է պայմանների տակ, բայց Հայո

չէր կարող ապրել որպէս մի բարոյական էակ. ամենայն {էակ} ապրում է պայմանների տակ, բայց Հայոց համար պակաս

ռանում է իսկոյն: - Ուրեմն քո կարծիքով մահը մի {էակ} է, որ գալիս է, կտրում է, ներգործում է. պատճառ

: - Դու տեսե՞լ ես աշխարհի բոլոր արարածների մէջ մի {էակ}, որ յաւիտեանս յաւիտենից պահէր իւր ձեւը: - Ձե

գնում իւր ննջարանը քնելու: - Մարդը մի այնպիսի {էակ} է, - սկսեց Շահումեանցը, - որ կարողութիւն ունի ճան

ը, չգիտէին, թէ իւրեանց մարմնի մէջ կայ մի աննիւթ {էակ}, այս մարդիկը, ասում ենք, եթէ վշտանում էին նիւթ

դը մարմին չէ միայն, այլեւ ունի իւր մէջ մի աննիւթ {էակ} Հոգի, եւ ինչպէս մարմինը կարող է այնքան աւելի ապա

րձ ցանկութիւնը, որով միայն մարդը, որպէս բանական {էակ}, գիտակցաբար ճանաչած է լինում իւր արժանաւորութիւն

այ մի նիւթական օգտի հետ։ Ճիզուիթը մի անբարոյական {էակ} է, նորա համար չկայ ոչինչ սուրբ բան. նորա սուրբ

որովհետեւ հետաքրքիր կարող է լինել մի ներգործական {էակ}, մարդը, որ կամք ունի եւ քննում է կամ քրքրում է

Եթէ դպրոցի խորհուրդը եւ նպատակը համաձայն չէ ազգի {էական} օգուտներին, եթէ նա մի մեքենայ է՝ Հայի զաւակի մէ

որ մեզ հասուցած տպելիքը յարմարեցուցած լինին ազգի {էական} օգուտների հետ: Ահաւասիկ, վերոգրեալ նամակի բառաց

նախօս ճարտասանների իմաստակութեան վերայ: Ազգի {էական} օգուտներին զոհել ենք եւ պիտի զոհենք ամենայն բան։

ետընթաց: Յառաջընթաց կուսակցութիւնը միացած է ազգի {էական} օգտի, այսինքն՝ ստրուկների հետ: Նա ներգործում է

տակի համեմատ. քանզի ընդդէմ է այն հրովարտակը ազգի {էական} շահին: Այսքանով չէ գոհացել ազնուականութիւնը եւ փ

կարես: Ձեռագործ ապրանքների մեծագոյն մասը կեանքի {էական} պիտոյքներ չեն, եւ նորա մանր վաճառականը պիտի վաճա

մ նորա մեծագոյն մասը հարկադրւում է միմիայն կեանքի {էական} պիտոյքը հոգալ՝ կարելի եղածին չափ տնտեսութիւն գոր

ց անհող վարձկանութեանը, միշտ եւ միշտ կարօտ է թէ՛ {էական} ապրուստի վերաբերեալ հում նիւթերի եւ թէ՛ գործելի կ

ան կը հասնի իւր դարաւոր նպատակին, որի մէջ է նորա {էական} շահը"։ Այսպէս է եղել ազգութեանց ընթացքը մա

պի ինքը չխոստովանուած ազգութիւնքը: Տարբերութիւնը {էական} խնդրի մէջ չէ. տնտեսական խնդրի դուռը եւ նորա համա

նդամներին բաշխելով: Եթէ ազգութեան ներքին եւ {էական} խորհուրդը չէ տնտեսական խնդիրը, անհիմն է այդ ազգո

ո՛, մարդն է մեր կատարելութիւնը ` idéal, եւ նորա {էական} եւ իրական պէտքերից աւելի, ուրիշ բանի հետ վերաբեր

ից աւելի, ուրիշ բանի հետ վերաբերութիւն չունինք: {Էական} եւ իրական պէտքերի մէջ տեսնում ենք նորա կեանքը, կ

ւում են մարդիկ. բայց միթէ՞ այդ է թատրոնի բուն եւ {էական} խորհուրդը: Թատրոնի բեմը ստոր չէ ուսումնական

կարծիքը ոտքի տակ կոխելով, նոյն այդ հասարակութեան {էական} օգտին սպասաւորելու համար. միթէ յաջողութեան մեծու

ան առնչութեան սկզբունք, հանապազօրեայ փորձերից եւ {էական} պիտոյքներից հետեւեցած փիլիսոփայութիւնը, որ անկան

իրաւունքները, որ կամքի կամ ճաշակի վրայ ոչ, այլ {էական} հիմքերի վրայ էին ամրացած. միեւնոյն ժամանակ խոստո

գործիքի մասին: Յայտնի է, թէ քրիստոնէութեան {էական} տարրը սէրն է. յայտնի է, թէ մեծ հիմնադիրը իր վար

մահի մատնէ. ի՛նչ եղաւ այս սքանչելի հաւասարութեան {էական} եւ շօշափելի արդիւնքը: Յանցանքը երկու մարդ սպանեց

անօգուտ են պատրաստ համակարգութիւնքը: Մարդու {էական} արժանաւորութիւնը է նորա մտքի անսահման ազատութիւնը

Բո՛ւն հին լեզուի մէջ էլ սովորական չէ այն ձեւը՝ {էական} դերանուն, ինչպէս սա, դա, նա, գործ դնել անշուն

է ընդունում ոչինչ պատճառաբանութիւն։ Նորա գլխաւոր {էական} մասունքը բաղկանում են ամուլ եւ անպտուղ ծիսակատարո

լ մարդիկ։ Ուխտապահերի տները բաղկացնում էին Կարգի {էական} մասը եւ չէին կարող ոչինչ բանի տիրել։ Բայց ապարան

ցումներին, գրեթէ լիովին ոչնչացրեց Կանոնադրութեան {էական} մասերը, այնպէս որ իր ներկայ կերպարանքով Կանոնադր

բարբառին ստրկանալու։ Բոլոր գաւառական բարբառների {էական} տարերքը, որ իրենց ձեւով եւ բազմութեամբ աւելի ընդ

։ Թէեւ առաջին լծորդութեան վերջաւորութիւնը նման է {էական} եմ բային, բայց այդ պատահական նմանութիւն է միայն

երջաւորութիւնը պէտք չէր, որ իբրեւ առանձին առնված {էական} բայ բայարմատից բաժանէին. ի՞նչ են կարծում այդ պար

ղանա՛կ է, թէ ընդունելութիւն որ եմ, ես է'ն իբրեւ {էական} բայ գրում են առանձին։ Թերեւս մեր պահանջողութիւնը

զուի առաջին լծորդութեան բայերի եմ վերջաւորութիւնը {էական} բա՞յ չէ դարձել եւ միայն այն պատճառով, որ երկու ե

յդ եմը ունի իր սեփական վերջաւորութիւնքը։ Եթէ եմը {էական} բայ է, ինչպէս կարծում են բաժանողքը, հարկաւորապէ

իտի խոստովանեն նոյնպէս, որ նոր լեզուի մէջ, բացի {էական} բայից, ուիրշ բայ չկայ։ Բայց կարելի՞ է թոյլ տալ

այ։ Բայց կարելի՞ է թոյլ տալ մէկ լեզու, որ միայն {էական} բայ ունենայ, առանց ուրիշ բայեր էլ ունենալու. յե

ի լեզուով խօսել։ Կարելի է, ասում են, որովհետեւ {էական} բայը ինչ բայի որ կպչի, նորան բայացնում է եւայլն

ա ձեռքերը ներկում են " եւ այս ենը ընդունենք որպէս {էական} բայ, ուրեմն ներկումը դառնում է նորան խնդիր եւ ու

ան վրայ։ Եթէ եմ, ես, է բայական վերջաւորութիւնը {էական} բայ է, եւ նոր լեզուի բոլոր բայերի ծնող կամ կազմո

իւրաքանչիւր ժամանակը, դէմքը եւ թիւը գրվեն առանց {էական} բայի։ Բայց մենք տեսնում ենք, որ ինչպէս մեր լեզո

րդում, յետոյ բերում վառում"։ Եթէ եմ, ես, է'ն {էական} բայ է եւ նոր լեզուի բայերի կազմող, ուրեմն առանց

ում են, պառկում են։ Յայտնի է, որ թէ եմ, ես էն {էական} բայ լինէր եւ միւս բայերի կազմող, ուտում, խմում

։ Եւ այս եմ, ես, է բայական վերջաւորութիւնք բուն {էական} բայի հետ չ'շփուելու համար չէ կարելի բաժան գրել,

, ինչպէս " ներկում է ", որպէսզի ներկում խօսքը, {էական} է բային խնդիր չդառնայ եւ գաղափարի շփոթութիւն չծագ

է, որ այս դիպուածում չէ հասկացվում այս եմը որպէս {էական} բայ։ Եւ եթէ նախադաս դրվելով՝ բաժան է գրվում, ի

, այսպիսի դիպուածում եմ, ես, է'ն չեն կարող բուն {էական} բայ կարծվել, որովհետեւ էական բայի խնդիրը միշտ նա

է'ն չեն կարող բուն էական բայ կարծվել, որովհետեւ {էական} բայի խնդիրը միշտ նախադաս է լինում բայից. չենք աս

նուամենայնիւ, գործի ընդհանրական ամբողջութիւնը եւ {էական} արժանաւորութիւնը կը մնայ եւ կը մնայ: Եւ որովհետե

եցութեանց ստրկանալու: Բոլոր գաւառական բարբառների {էական} տարերքը, որ իրենց ձեւով եւ կազմութեամբ աւելի ընդ

գործել, որ ներողութեան կարօտի, նորա աշխատութեան {էական} արժանաւորութիւնքը շատ եւ շօշափելի են, մինչդեռ թե

րանալը կամ մնալը, որեւիցէ կապով կապուած չէ նոցայ {էական} խորհրդի հետ... " Մեր տէրտէրներին էլ աստու

դասութիւնը դնել, որ այսօր անսովոր է ազգին: Ի՞նչ {էական} խորհուրդ ունի կենդանի ժողովրդի իրաւունքը ոտքի տակ

ածի անունով ապրիլ: Այն ուղղութիւնը, որ առանց մի {էական} խորհրդի բռնաբարում է ներկայի իրաւունքը կամ գէթ աշ

թէ ուտելիք գտնէ, իսկ երբ մարդը հոգացել էր բոլոր {էական} պէտքերը, երբ այդ բոլոր ասում ենք հոգալով ապահովե

սֆերի ազդեցութեան տակ, գաղափար չունէր ազատութեան {էական} սկզբունքի մասին։ Յայտնի է, թէ Եհովան շատ վաղ էր

տարէ, ո՛րքան զանազան շրջաններ առնու, ի վերջոյ, {էականապէս} կենդրոնանում է այնտեղ, որտեղից դուրս ելաւ այն ապ

հարկերի եւ սարսափելի պարտքերի ծանրութեամբ, որոնց {էականապէս} ժողովուրդն է ենթակայ: Կառավարութեան դրամ է հարկա

իժից վախենալով. ուրեմն ընկերութեան ապահովութիւնը {էականապէս} հիմնուած է երկիւղի վրայ. ամէն մի անգամ իրար վրայ

ն արդարութիւն եւ հաւասարութիւն է, այնուամենայնիւ {էականապէս} եւ դրականապէս ընկերութեանը վնասակար: Սիրով ո

նհաւասար լինել չարագործութեան մէջ, երջանկութեամբ {էականապէս} եւ դրականապէս հաւասար լինելով: Այս մտածմունքը ազ

ծուի նորմուծութիւնք, այնուամենայնիւ ըստինքեան եւ {էականապէս} ուրիշ բան չեն, եթէ ոչ հին շինուածքների կործանում

աղօթել " (եր. 52). ստացական դերանուն փոխանակ {էականի} ։ Ստո՛յգ է, որպէս Ս. Գրքում, նոյնպէս եւ նախնեա

յլէ առաւօտեան արուսեակ։ Ոչ արբանեակ ասեմ արփւոյն {էականին} լուսատիպ, Իմանալի այլ արեւուն ոսկետեսիլ կարապետ

ակի վերայ (սովորական ոճով խօսելով) աւերողապէս, {էակը} անդադար շարժում է, ընդունում է նիւթեր, դուրս է

ն աւերիչ ոյժերի մէջ ընկնում է հաւասարակշիռը, երբ {էակը} չէ կարող իւր ոյժով դէմ դնել արտաքին ազդեցութեանց

, ակամայ երանի եմ տալիս մինչեւ անգամ այդ անշունչ {էակի} անգիտակից ազատութեանը: Սեւ ծով ասացի, միտքս եկա

եւ անձնապահութիւն: Արտաքին ոյժերը ներգործում են {էակի} վերայ (սովորական ոճով խօսելով) աւերողապէս, էակ

դնել, պահպանում է իւր անձը՝ ապրում է: Բայց երբ {էակի} ներքին եւ արտաքին աւերիչ ոյժերի մէջ ընկնում է հաւ

ոյց էին տալիս իւրեանց մէջ, որպէս մի գործարանաւոր {էակի} մէջ կեանք եւ շարժողութիւն, արդեօ՞ք, արեգակի տար

անաց աշխարհի, եւ ո՛չ իբրեւ ի վեր գերաշխարհիկ իմն {էակի}. այլ ո՞րպէս կարիցեմք թողուլ անբասիր զկրօնամոլ եւ

րելը եւ նորանով խօսողի վրայ որպէս մի ստոր եւ խեղճ {էակի} վրայ նայելը, որպէս թէ այն մարդը յանցանք է գործել

, եւ նորանով խօսողի վրայ, որպէս մի ստոր եւ խեղճ {էակի} վրայ նայելը, որպէս թէ այն մարդը յանցանք է գործել

, Նա չի ուզում անունն լսել Այն երջանիկ {էակին}, Որին յանձնած է ընդունել Առհասարակ մեր

կրել կրծքիդ տակ. Եւ ո՞վ պէտք է քեզ հոգար, Ո՞ւր {էակն} այն ընդունակ, Որ ժողովել կարենար Քո շանթն, ամպր

Եւ ո՞ւմ հոգալ, խնամել Զքեզ, ընդունակ ո՞ր {էակն} Զկայծականցդ ժողովել Զամպրոպ, զշանթ եւ

տակում, ինչպէս շատ Մարդիկ, որ չեն իմանում, Թէ {էակներ} են ազատ: Էմս, 1859, Մայիս 31

страшный глас меня смущает, зовет меня[... ] {Էակներ} խօսում էին վատթար միմիայն քաղաքականութեան վերայ:

շարժուն, ջերմութիւն եւ երակներում արիւն ունեցող {էակներ} ։ Այն քարեղէն, մեռած անշարժ, սառը արձանները, ո

արանին. դոցա վարժապետքը, այն ողորմելի եւ թշուառ {էակները} աշխարհի երեսին, արժանի չէին ամենեւին առանց պատրա

ը, լուծում են նորա կազմուածքը: Եւ ինչպէս բնական {էակները}, կորուսանելով իւրեանց ոյժը, յաղթահարուելով արտա

արզ եւ կենդանի բարբառով, եթէ կամք ունէիր կենդանի {էակների} հետ խօսել, եթէ քո խօսակցութիւնը ունէր մի իրական

րպէս աղբիւր փակեալ եւ դուռն կնքեալ, ընդ որ ոչ ոք {էանց} "։ Յողդյողդ Իսրայէլը, մտքով Եգիպտոս դարձող

եալ, եւ ո՛չ կամին զգալ, թէ որ ինչ ընդ եւրոպացիս {էանց}, նույն կարէ անցանել ընդ հայս, ըստ որում եւ հայո

ւ է մեզ խոստովանիլ, այդ եւս ըստ օրինակի առաջնոցն {էանց} գնաց եւ եղեւ ի մոռացօնս ազգին, զի փոյթ չեղեւ [պա

յասպատակութեանց Թաթարաց եւ այլոց հետ զհետէ, յորս {էանց} զչափ անգթութեան առաւել քան զամենեսին դժոխածինն Լա

մի գործ, որ ազգային դիմակ ծածկելով երեսին, բայց {էապէս} հիմնուած լինելով նիւթական շարժառիթների վերայ, աշ

ւռքերին եւ չէիք ազգացուցանելու նորանց: Ազգը {էապէս} անարգողքը չեն նոքա, որոնցից գանգատ ունիք, որովհ

աների բարեկամի վերայ: Ես ասել էի, թէ " ազգը {էապէս} անարգողքը չեն նոքա, որոնցից գանգատ ունի Պ. Իսահ

ւրադի բարի խորհուրդը չէ կատարուած եւ չէ կատարւում {էապէս}. սորա պատճառը դրած էր նորա նոյն իսկ կտակի մէջ,

Բայց այդ տեղերում եւս նորան հանդէպ է դուրս գալիս {էապէս} նոյն աղքատութիւնը, գուցէ ` մի փոքր քաղաքային ամո

ր իւր քաղաքական կեանքի կարգերը ճշմարտութեան վերայ {էապէս} ։ Ահա այսպիսի ընդհանուր գործողութեան մէջ էր մարդկ

լ, [զայս լեզու (որ չէ լեզու, վասն զի լեզու ասի {էապէս} այն, որ կենդանի է, յար շարժողական ինչ մի խօսուն

Նոր լեզուի հնից գլխաւոր եւ հիմնական տարբերութիւնը {էապէս} հիմնված է բանի կազմութեան վրայ, բաղդասութեան եւ

. համար 9. Ազգային սեփական դպրութիւնը {էապէս} հիմնւում է ազգային բանաստեղծութեան վրայ եւ այնպիս

կային արժանաւորութեան եւ իր գործունէութեան վրայ: {Էապէս}, Տիրանի ո՛չ թըլիսմը, այլ դաւաճանութիւնքը քանդու

նակը: Շատ անգամ աւանդութիւնը գրեթէ անարատ մնալով {էապէս}, փոխւում է նորա ժամանակը. այսինքն մի անցք, կամ

ի մշտական պասսատքը առաջանում էին հիմնուած լինելով {էապէս} այն պայմանների վրայ, որոնց մասին խօսեցանք. բայց

ամակամ ցանկութեան ազգին վերջացաւ գործն եւ թէ ինքն {էառ} զհաշիւ ի Խալիբեանէ ՚ի ներկայութեան ժողովականաց,

ն մակագիր ունի, Հատ. Ա, եր. 508, ասում է. " {էառ} եւ եղբայրն Վարդանայ Հմայեակ իւր կին զդուստր Վռամա

ջկանն Ձուիկ եւ զքոյր Ձուկայ որ կոչիւր Անոյշվռամ, {էառ} իւր կին բդեշխն Վրաց Աշուշայ, որ եւ էր իշխան Գուգ

րիւք յառաջ վարել զայն ցայն աստիճան, մինչեւ յանձն {էառ} անցանել 'ի կողմն Հայոց, սատարութեամբ մեծամեծաց,

ման ել բռնի յատեան դոցա, եւ 'ի միջոյ կիսոյ ժամու {էառ} զոր խնդրէրն զի պատրաստ էր ամենայն։ Ապա բացեալ զգ

յն հոգեւորաց, հրամայեաց աղա Յարութիւն Ղալուպովի {էարկադրել} զեկեղեցականս՝ զնորընծայ քահանայս եւ զտիրացուս,

կտին եւ ի փոքր ի շատէ լուսաւորութենէ, զոր կարողք {էաք} հաղորդել նմա լոյս առեալ յԵւրոպականաց: Անգրասիրու

եւ գիտել չկամի. չեմք նաեւ յուշ ածեալ թէ պարտապան {էաք} ըստ բարոյական իրաւանց ոչ միայն զանձինս հոգալ, այ

լիցի մեզ ընդ վայր զժամանակն կորուսանել մինչ կարող {էաք} ի գործ դնել զայն մատենագրութիւն ի նոր լեզու, ման

ւմ էր կառքով զինարան։ Նորա կառքի մէջ նստած էին դ' {Էբերնօն}, Մօնբազօն, Լեւարդէն եւ Րօկլօր դուքսերը եւ դը-լա

օտն է բերում: Նախահայրը սիրաւէտ Պինդ գրկում է իր {էգին}, Սիրախառնւում նրա հետ Ու վեր ճախրում միասին: Հե

բեւեռից դուրս, ինչպես ասում էր Ամիրյանը: Չնայած {էգոիզմ} կլիներ իմ կողմից նրան ստիպել, որ մինչեւ իմ գործի

ործի վերջանալն այստեղ մնար, բայց ոչի՛նչ, ես այդ {էգոիզմն} ինձ թույլ կտայի, եթե միայն նրա պայմանները ներեին

է խնամ տանել, զարգացնել, ըստ որում հայրը այսօր {էգուց} մեռանելու է եւ նորա տեղը պիտո է որդին բռնե. եթե

զարյանցի անունով, նա կտնօրինե ըստ պատկանելումն. {էգուց} փոշտան մին ստրախավոյ գիր կուտամ, բայց նա ուշ կստ

" Հյուս[իսափայլի "] 1 տետ[րը] ստացած կլինիք, 2 {էգուց} փոշտ կընկնի, 3-ը ամսույս 20-ին փոշտ կընկնի. ապր

ՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Ահա գտանվում եմ Փարիզում եւ {էգուց} դուրս կգամ դեպի Լոնդոն, միշտ իմ հետ տանելով ձեր

են վարդի փնջեր, հիանալի եւ սրտաշարժ տեսարան: {Էգուց} կուղղեմ ընթացքս դեպի հավիտենական քաղաքը: Այս Հռո

: Թո՛ղ այսօր լինէր այդ ուսումնարանը ոտքի վերայ, {էգուց} գնայի ես գերեզման, գո՛նէ փարատուած կը լինէր սրտի

ակաւոր բան չէ, այսօր մեք ենք դորա հանդիսադիրքը, {էգուց} մեր աշակերտքը, ճշմարտութեան դրօշակի տակ նահատակո

, - եթէ ձեր համար այդպէս հեշտ է կրօնափոխութիւնը, {էգուց} կարող էիք ընդունել եւ Բուդդականութիւն. ինչպէս տե

ն նոր ապրանք ուղարկել: Բէգզադէն, սկզբումը այսօր {էգուց} ասելով, վերջապէս բոլորովին լուռ է մնում: Երիտաս

չէ, - պատասխանում է գործակատարը, - միեւնոյն է, {էգուց} կը տամ: Այժմ ինձ հարկաւոր է այս չնչին արծաթը այն

Արեգակի ճառագայթքը, զուարճացաւ քո հոգին. {Էգուց} կարող է նոյն շողը հանդիպել քո դիակին, Երբ պ

ա լուսոյ շառաւիղքը այսօր աչքդ է ցոլացնում, {Էգուց} նոյնը կը կատարուի մահարձանիդ երեսում: Ուրեմ

Աստուած այդպէս վճռել էր. Մնաս բարեաւ մինչեւ {էգուց}, իմ ընկեր, Բայց դու այժմ մտքիս մէջ ես ամե

: 22-ին նամակ ստացայ, ուր յայտնում են, թէ այսօր- {էգուց} պիտի պատասխան ընդունեն, պիտի ընդունուի՞ ռնգեղջիւ

- Ինչո՛ւ համար, ես յոյս ունիմ, որ նա մինչեւ {էգուց} բանը աւարտած կը լինի: Երեկի երեկոյին եկել էր իմ

երկու փորձք, որ անտարակոյս կը կատարէ այսօր, կամ {էգուց} առաւօտ եւ կը վերջացնէ բանը: Դժուարը եօթանասուն հ

է այդ, մանաւանդ այնպիսի մարդու համար, որ այսօր {էգուց} դառնալու էր աշխարհի հարստութեան տէր: - Ես տե

չէ, ո՞ր ապաքէն դու ես դորա արարիչը, ո՞չ ապաքէն {էգուց} փութերով կարող ես ստանալ․ թող մի լաւ զննեմ դորան

մի հայոց երգ լսելու համար: Ես ժամանակ նշանակեցի {էգուց} առաւօտ դարձեալ տասներկու ժամը, եթէ կարո՛ղ էք, դ

եմ. կահ կարասիք բարձուած են սայլերի վերայ: Դուք {էգուց} ձեր գործերի աւարտելուց յետոյ, 5 ժամուն կը գաք ամ

ման տանելու... ես վճռել եմ եւ վերջացուցել եմ. {էգուց} գնում եմ, կամի՛ս, եկ, չկամիս ` ինչպէս գիտես:

խօսքիս. եթէ դու եւս հաստատ ես քո վերայ, ուրեմն {էգուց} երեկոյ, տասն եւ մի ժամին, ես կը գամ ձեր պարտէզը

րի վերայ: Խանը պատասխանում է այսպէս. - Ես {էգուց} պիտի հրամայեմ թշնամիների գլխից աշտարակ շինել, քե

անտեղի է. ինչ որ այսօր կարելի է առնել անվտանգ, {էգուց} նոյն բանը գլուխ կը գայ սարսափելի արիւնահեղութենով

փրկելու համար... մանրամասնությունը այս բաների {էգուցվա} նամակիցս կիմանաք: Ես, աստծո հաջողելով, մարտ

դէպի Յիսուսեանները, կերպարանագործել է Րոդէնի, դ' {Էգրինիէի}, Դիւբուայի եւ այլ մարդերի մէջ զանազան բնաւորութի

նկնեմ: Ну, ведь, էսպէս էլ եղաւ: Ես {էդ} բանից բեխաբար, Էն молодой человек-ն Հ

ճ տղայ, զուր ես քեզ տրորում, ինչ կարծես կարծի, {էդ} մի կարծի. աստուած դրան քեզ համար չի ստեղծել..

ակում է հեղինակը, - մի աման ջուր բերում են լցնում {էդ} Նուրինի գլխին, ու երեխեքանցը բրինձ, կամ եղ, կա

ս խալխի ոտքը քաշում, Վայկո՛ւն, - ասում է Սօսը, - {էդ} ո՞ր գեղումը չի մասրաֆ ըլնիլ. մի մովրով (կառավար

": - Սօ՛ս ջան, - պատասխանում է Վայկունը, - {էդ} դրուստ ես ասում, համա ինչքան էլ որ ըլնի, էդքան

արդ չկայ, ամէնքն էլ հիքումն են, աշտարակցունն էլ {էդ} մի հիքին ա, - ասում է նա: - Գարունքը ծագում ա ա

ում է նորան ճանապարհի վրայ եւ այսպէս է խօսում, " {Էդ} տերեւը ո՞ր ծառիցն ա, էն կարմիր կորզաւոր թթենուցը

3. 800. 000: Սորա վերայ շատ չանցաւ, ձեռքս ընկաւ {Էդմոն} Շերթիէ Ֆրանսիացու գիրքը, ուր Հայոց թիւը բարձրան

ը այս բանի ընդդէմ։ Համալսարանի անդամներից մինը՝ {Էդմօնտ} Րիշիէ, շատ ուսումնական եւ խելացի մարդ, որ այն ժ

, - էդ դրուստ ես ասում, համա ինչքան էլ որ ըլնի, {էդքան} շատ մասրաֆ խարջ չի ըլնիլ. սրա միջին մեր իշխաններ

. ջերմը ամեն օր չի բռնիլ, բռնածն ալ առաջվան չափ {էզելմիշ} չանիլ. աս ջերմն է իմ տունս քանդողը, ճարին ճարը

ույն ուղարկել են Այվազ[ովսկուն] եւ ինչպես ասում է {Էզովը}, դեռեւս չկարդացած. պ. Հայրապետյանցը այնպես գիտ

բանտարկված չլինեի, աշխարհի եւ ոչ մի բարիքի համար {էժան} չէի նստեցնիլ պ. Պատկանյանին նրա՝ հայոց պատմությ

ոնց ճիշտ նկարագիրը պատկերացնելու համար, պիտոյ են {էժեն} Սիւ եւ Դիւմայ, ֆրանսիական բանաստեղծների գրիչը եւ

յն ամենայն, զոր յառաջնում նուագի գրութեանս գրեալ {էի}, եւ եթէ ձերդ եղբայրութիւնն ո՛չ ստացեալ իցէ զայն

խնդիր Թեպետ ես ի 10-էն մայիսի խնդրամատոյց լեալ {էի} ի հոգեւոր կառավարութիւնն տեղւոյս եւ յանդիման կացո

ալ միամիտ ըլամ, եւ ասկեց առաջ Սերոբին թուղթ գրիլ {էի} ձեր թղթի մեջն, աղեկ հասկըցուցի՞ք, չի հասկըցուցի

եւ ուստի՞ ստուգեաց թէ իմ էր գրեալ, թէ ունիցեա՞լ {էի} ես եւ երբեմն ընդ ինքեան զգրութիւն, կամ ինքն ընդ

ԱՆՑ, Ողորմած տէր, Ես թէպէտ քանիցս անգամ գրել {էի} տէր Գեորգին, որ ձեզի միամիտ անի վասն ձեր որդեկին

ուշտակ. տէր Յարութիւն եւ տէր Աւետիս հարց պատրաստ {էի} մատուցանել զձեր ողջոյն, բայց տէր Աւետիսն գտանի ք

յս կայսերական համալսարանն, զորմ է երկիցս խնդրեալ {էի} ի բարձրապատիւ Եփրել վարդապետէ՝ միջնորդել առաջի Ձ

հանապազն հաց, ընդ Ձերով համարեա՛ յարկաւ ժողովեալ {էի} իմս օտարութիւն եւ Ձերով սատարութեամբ շարունակեմ զ

րդ ի հանրահռչակ Ճեմարանէ Ձերմէ, յորում կարգեցեալ {էի} ի Ձէնչ դարձեալ՝ դասատու հայկական դպրութեան ի ստո

անից նամակ ստանամ ու պատասխան չգրեմ: Ես ուղարկել {էի} քեզ 2 ռեցեպտ, այժմ գիրիդ զորութենովն կիմանամ, ո

ած, որոնց անունը տակերումը նշանակած է, կամենում {էի} նորանց չմատնել հավերժական կորուստի, ինչպես մինչե

, որ էր ամսույս 10, կիրակի օրը ժամից հետո խնդրել {էի} ինձ մոտ ճաշ ուտել, շնորհակալ եմ, եկավ: Ճաշի

է որ մեկիցդ էլ մի գիր չունիմ: Բավական հոգսի մեջ {էի}, լսած լինելով այդտեղի դրությունը, բայց այժմ միա

կողմերի այդպիսի աղմուկը չլիներ, ես, ինչպես ասել {էի}, անպատճառ կգայի եւ Ավտուշին եւս կբերեի, բայց աս

ննիսյան Շահխաթունյանցի հետ հորս անունով եւ խնդրել {էի}, որ թե այդ պատվական տղան գար Նախիջեւան, նորան մ

, գրիս, եւ Սատեթին հետ 3 հատ սպրինցովկա ուղարկել {էի}, ստացա՞ր թե ոչ: Խնդրեմ գիրիս պատասխանը առաջի

ավանդ որ պատճառը պատրաստ է: Վասն որո ովի՞ն կարող {էի} դիմել այս խնդրովս, եթե ոչ Ձեզ իբրեւ հայրենակցի ե

իմար թշնամու օրհնությունը, մանավանդ որ ես արժանի {էի} մեղադրության իմ լռութենովը: Սիրական եղբայր,

տեի քո մեծահոգությունը, վասն որոյ եւ այնպես արել {էի}. եւ շատ եւ անչափ շնորհակալ եմ եւ քաջալերվում եմ

ին կարող ես իմանալ Բերբերյանից թե ինչպես խնամատար {էի} նորա մաքուր, գեղեցիկ եւ անսխալ տպագրությանը:

իրությամբ եւ կարեկցությամբ դեպի ինձ: Ձեզ հայտնել {էի} մասնավորապես, որ շարադրել էի մի գիրք " Մինին խոս

ի ինձ: Ձեզ հայտնել էի մասնավորապես, որ շարադրել {էի} մի գիրք " Մինին խոսք, մյուսին հարսն " անունով,

րծերի առհասարակ ընթացքին: Ես մինչեւ այժմ սպասում {էի} Ձեզանից իմ նամակի պատասխանին, որ գրել էի դեռեւս

սպասում էի Ձեզանից իմ նամակի պատասխանին, որ գրել {էի} դեռեւս անցյալ տարումը, բայց մի ձայն եւս չլսելով

նը հանդես հանելու համար, որի մասին վաղուց խնդրած {էի} Ձեր օգնությունը եկավորների բերանով, թե մի փոքր հ

, Ահա գրում եմ Ձեզ երրորդ նամակս, որ խոստացել {էի} առաջին նամակիս մեջ: Գուցե ժամանակով ինձ հարկավոր

հանգամանքներին, ըստ որում դեռ անցյալ տարի բացել {էի} քեզ իմ սիրտը: Չկամիմ երկար գրել, որովհետեւ սիրտ

սափայլի " հետ. ինչ որ օտար աշխարհից բերած՝ տվել {էի} " Հյուսիսափայլին ", պիտի տպվի հոկտեմբերի տետրակի

ունի եւ ոչ հաշիվ: Ես " Հյուսիսափայլի " մեջ գրել {էի} 3000 մանեթ կամ փոքր ավելի կամ փոքր պակաս՝ ծախք գ

ելով, խնդիրը ճյուղավորվում է: Ես վաղուց նախատես {էի} այս բանին, եւ այս էր պատճառը, որ ասում էի, թե

խատես էի այս բանին, եւ այս էր պատճառը, որ ասում {էի}, թե հառաջ հարկավոր է մարդ ուղարկել այն պայմանով

քան զկոչել եմ երկրորդ ժողովն վերասաց, պատրաստեալ {էի} զթուղթ մի յանուն վեհափառ կաթողիկոսին, ութն պարբե

յան եւ հասկանալ պատճառը, բայց հազիվ թե կարողացել {էի} ոտքս շարժել տեղից եւ ահա բազմության գլխի վերա շող

ի առ այն զլուծումն բացարձակապէս Մինչ ՚ի Թիֆլիս {էի}, այսպէս խորհուրդ տայր ինձ եւ ծայրագոյն կառավարու

ի ժամանակ: Սուեզից մինչեւ այստեղ 24 օր ծովի վերա {էի}. շատ մրրիկների եւս պատահեցի: Կարմիր ծովից դուրս

լ ի նոցանէ որպէս ի բարեկամաց, ընդ որս ծանօթացեալ {էի} այսր, բերելով յանուն առաջնոյն ի Փարիզէ զգիր յան

եհափառ հայրապետիդ ի գլուխ իմ, մնամ միշտ, որպէս {էի} եւ եմ Ձերոյին սրբազնակատար տէրութեան ամենախոնա

գիպտոսից ուղարկել էին Պոլիս, բայց ես արդեն դուրս {էի} ելած Պոլսից դեպի Լոնդոն: Ձեր նամակը եւ պ. Հա

օրերը զուր էին անցնում, այդ պատճառով ես կարծում {էի}, թե քո աչքերը առավել բորբոքվել են, որի համար եւ

քո աչքերը առավել բորբոքվել են, որի համար եւ շատ {էի} անհանգստանում: Այժմ, փառք աստծո, որ դու առողջ

րը, կորավ Սաուտհամպտոնում, որ ես ուղիղ ուղարկել {էի} ամբողջ իմ իրերը, եւ, հասնելով, չգտա մի ճամպրու

լ նրան եւ մյուսներին բանկային տոմսերը, որ ես պահ {էի} տվել Ձեզ, մինչեւ իմ գործի վերջանալը: Թեեւ ես

ն անգամ ես նրան տեսա հունիսի վերջերին, երբ դուրս {էի} գալիս Մոսկվայից. այն ժամանակ նա խճճված էր միանգա

եւ մի փոքր ներքեւ կասեմ իմ կարծիքը: 14-ին նամակ {էի} գրել քեզ, հավանաբար, այժմ հասել է քո ձեռքը, որ

յդ գրքերն ընդսմին վերադարձնում եմ: Ես քեզ խնդրել {էի} Շլոսսերը կամ Մակոլեյը, եթե քեզ հաջողվի ճարել, ա

լի եղանակ էր եւ ես նրանից օգտվեցի 20 րոպե, կարող {էի} բաց օդում ավելի մնալ, բայց քամի էր ու հետեւելով

, որոնք չկային 60 թվականի սկզբին, երբ ես մեկնում {էի} Ռուսաստանից, բայց պետք է ասեմ, որ նրանց մեջ ծան

վերաբերմամբ: Ահա այն ամենը, ինչի մասին կարող {էի} ես գրել իմ ներկա վիճակում: Ա՜հ, խնդրեմ հաղոր

Ստացե՞լ է արդյոք Հայրապետյանը նամակս, որ գրել {էի} Գ. Մ. Ալաջալյանի վերաբերյալ, եւ ի՞նչ տպավորութ

ողել եմ Մոսկվան: Ի դեպ՝ կառքը, որ ես թողել {էի} Մոսկվայում եւ որն այժմ գտնվում է Կամենշչիկովի մոտ

, գրողը տանի նրան: Վերջին նամակումս ես հույս {էի} հայտնել, որ հետեւյալ օրը կազատվեմ կատառից, սակա

ս չեմ վախենում: Պիտի խոստովանիմ, որ ես վախենում {էի} թե Bronchitis siոplex-ը copibalis-ի կամ pneumonia

neumonia-ի կփոխակերպվի, որովհետեւ կարգին տենդում {էի}, եւ, կարող եմ ասել, որ այդպիսի մի քանի փոխակեր

յրապետյանը ստացա՞վ, արդյոք, այն թղթերը, որ քեզ {էի} տվել. այս հարցը առաջնակարգ կարեւորության հարց է

մար, այնինչ ես դեռ 26-ին (նամակումս) զարմանում {էի}, թե ինչո՞ւ այսքան ժամանակ Նախիջեւանից նամակ չկա

ում եմ այն բաների մասին, ինչի մասին, որ մոռացել {էի}: Ո՞ւր է այժմ Սադա Դավիդովիչը: Երբ ես Ռուսաստան

դու բոլորովին այն չես ուղարկել, ինչ որ ես խնդրել {էի}: Այս գրքույկը պարունակում է ոմն Մադաթյանի անպետք

, երեւի, քեզ մոլորեցրել է, որովհետեւ ես խնդրել {էի} Սայաթ-Նովան, որ բոլորովին այլ է: Քո ուղարկած ոտ

ինքս էլ առաջ, ավելի կամ պակաս չափով, պաշտպանում {էի} այն ուղղությունը, որ այժմ դրվատվում է " Կռունկու

առողջ է, թե չէ ես արդեն մռայլ մտածմունքների մեջ {էի} ընկել: Եվ ինչպե՞ս չընկնեի, երբ ամբողջ երեք շաբա

պես նստել եւ աշխատել քիչ թե շատ կռացած. ստիպված {էի} շիփշիտակ նստել, կարծես օխլով կուլ տված լինեի: Ա

ծախսերի հետ չի կապված: Ես առանց այն էլ կամենում {էի} Բենգալիայից բերել մի զույգ ընտիր կայսերական կոչվա

խիջեւան հասնելուդ, դեկտեմբերի 7-ին ես արդեն գրել {էի} Հովհաննես եղբորս, որպեսզի նա իմ անունից դիմեր Ան

ccharii albi it ftisis pulmonum ".. Ես կարող {էի} արդարացնել եւ պաշտպանել մեր գործը, մինչեւ իսկ ըն

Բ. Իմ սիրելի եղբայր Գրիգոր, Վաղուց ուզում {էի} քեզ գրել, բայց չէր հաջողվում: Շնորհակալություն

շում եք, որ մեր տեսակցության պահին ես գանգատվում {էի} տենդային կացությունից, որով բռնված ես զարթնեցի ե

ին կոկորդումս ես ցավ զգացի, այնպես որ դժվարանում {էի} կուլ տալ: Ձեռքիս տակ եղած միջոցներն իսկույն գործ

ո եղբայր Միքայել Հ. Գ. Այս նամակը թեեւ սկսել {էի} կեսօրին, բայց չստանալով ֆիզիկան, մինչեւ որ հարկ

ասա այստեղ, հազիվ մի բնակարան գտա եւ 4 օր պառկած {էի} ջերմով բռնված, մինչեւ ստիպվեցա հրավիրել տեղվույս

ատասխան չունիմ տեյի. ես քեզիմեն մեկ հատ գիր առիլ {էի}, պատասխանը հատուկ քո անունովդ գրիլ եմ հունվարի 2

Շարժեալ ի քրիստոնէական բարեպաշտութենէ, բերեալ {էի} ի Մոսկվայէ զպատկեր սրբոյ աստուածածնի յաղագս բոլոր

ս չգիտեմ, թէ ինչ մտածեմ քո մասին. յառաջ կարծում {էի}, որ դու փոքրիշատէ բան գիտես, այժմ ներիր համարձա

նոսը մատեան էր անցուցանում: Հազիւ թէ աւարտել {էի} խօսքս, Պ. Խ. գանչեց. - Չարախօսութիւն է,

մարտութիւն քարոզելով, ասում ես դու, թէ յայտնում {էի} ազգի պակասութիւնքը. եթէ այդպէս եւս լինի, մի ուր

ուրհակ առնում նորանից այն արծաթի հանդէպ, որ ցոյց {էի} տալիս իմ իմաստուն հաշւումս, թէ նա ստացել էր աւել

ազգային գործի յառաջադիմութեանը։ Այո՛, ցանկանում {էի} երբեմն երբեմն տեղեկութիւնք տալ այդ պատուական օրագ

քը իմ բարեկամներից, լսելով ինձանից, թէ կամենում {էի} երբեմն երբեմն քննութեան տակ ձգել դորա թերթերը, ա

ձ այն երաժշտական նօտերը, որոնց մասին դեռեւս գրել {էի} Մարտի մէջ, դուք չգիտէք, թէ այսպիսի մի խուլ տեղո

այն մարդուն: - " Քնքուշ սիրով նորա հետ Վարւում {էի}. բայց յաճախ Օր անց կացնում առաւել, Ուրիշի հետ ք

դուտկալէ: Վերջին նամակովս, որի հետ ուղարկել {էի} իմ քանի մի նկատողութիւնքը Պ. Իսահակեանցի գրուածք

քի վերայ " Հրաւիրակ Հայրենասիրութեան ", խոստացել {էի} գրել եւ հասուցանել ձեզ այն տպաւորութիւնը, որ գոր

մ էր, եւ ես նստած իմ սենեկի մէջ միայնակ, նայում {էի} պատուհանիցս դէպի դուրս: Աչքս ոչինչ այլ բան չէր տ

զմանի վերայ: Այս անախորժ վիճակի մէջ անցուցել {էի} ահա երեք օր եւ երեք կիսով չափ անքուն գիշերներ, ե

միջոցին, երբ սկսում եմ իմ պատմութիւնը, գտանւում {էի} պատուհանիս մօտ մի տաղտկալի միայնութեան մէջ, որ շ

ր պատճառը, որ ծառաս չէր ճանաչում, որովհետեւ նոր {էի} բռնել սորան: Ողջոյն եւս չտուած՝ դրեց նա թաց գլխ

ւ խելքդ թռցրել ես: Եւ, յիրաւի, մեծ երկիւղի մէջ {էի}, թէ մի՛գուցէ Պ. Բէգզադէն խելագարուած լինի. մի

իսի ջերմութեամբ խօսում էր նա իմ հետ, որպէս թէ ես {էի} այն մարդու փորը կրակ ձգողը: - Լսի՛ր, - աղաղ

ձեռքը դէպի յառաջ պարզելով օդի մէջ, - այսօր քնած {էի} ճաշից յետոյ, բայց, երկիւղ կրելով, որ մի՛գուցէ

ցի արաղով շինած դէքոքտիս չափը յառաջ, քան թէ քնել {էի}, եւ ահա քունս տարաւ: Տեսանում եմ երազիս մէջ, ո

բոլոր շնորհքը, որ, քո ուղեղից ծնանելով, ստացել {էի}, բայց երբ տեսայ, որ կամակոր է դարձեալ եւ կամի ի

յ այնտեղ իմ սպասաւորի կերպարանքով, շանթերդ պահել {էի} վահանիս տակ, որ անտեսանելի էր նորան, եւ դարձեալ

ամպերով: - Ծնանելու ժամանակ այդ բոլորը գրել {էի} ես նորա ճակատին. նա Բրամինապետ դարձաւ իմ ազդեցու

տին. նա Բրամինապետ դարձաւ իմ ազդեցութեամբ: Գրել {էի} նոյնպէս, որ նա ստանալու էր ձեր շանթերը Աթենասի ձ

ւղարկէի մի նամակ, որ հօրեղբօրիցս ծածուկ շարադրել {էի} եւ շատ հաւատացած եմ, որ կ'ուրախանար այդ նամակի վ

մօտ լինին միմեանց: Ես ինքս նոյնպէս Սամսոն գնացել {էի} մի ամիս ժամանակով իմ առեւտրական գործերի համար. ա

ի առաւօտ իմ բոլոր ժամանակը շոգենաւի վերայ պարապած {էի} նկատողութեամբք. ինձ պիտոյ էր մի շաբաթով Անափա գն

տակին: Ներկայ տարու Ապրիլի 14 թուականից ուղարկել {էի} Պ. Կ. Էմմանուէլին մի յօդուած՝ " Նկատողութիւնք

իսափ. ", Մայիս, երես 385) եղբայրական խորհուրդ {էի} տուել Պ. Իսահակեանցին " բան գրելու ժամանակ չպատկ

ւածքի թերութիւնքը, ամենայն բարեմտութեամբ աշխատել {էի} օգտակար լինել նորան, փոխանակ խոստովանելու իւր ար

ն կը գործէ Մուզաների բարեկամի վերայ: Ես ասել {էի}, թէ " ազգը էապէս անարգողքը չեն նոքա, որոնցից գա

յլ անբիծ աշխարհ եւ այլն, եւ այլն"։ Ես ասել {էի} ՝ վէրքերը բացում են վիրաբուժական դարմաններ մատուց

աստիկ արգելում է այդպիսի չարագործութիւն: Ես ասել {էի}, որ Պ. Իսահակեանցի աչքումը միեւնոյն յարգ ու արժ

երի եւ հոգեւոր իշխանների վիրաւորութիւնը: Ես ասել {էի} եւ ասում եմ այժմ եւս, որ մեծ կասկած եւ երկբայութ

ի խլել են Խորենացու բերանից նորա ողբը ", կցորդել {էի}, թէ ամենայն արդարութեամբ արժա՛ն էր, որ Խորենացի

ղբ գրելը պտուղ չէր մի րոպէական նեղսրտութեան, մէջ {էի} բերել նորա նզովքը կաթողիկոսների վերայ եւ շարք կաթ

րեւում է նախընթաց եւ հետեւեալ բաներից: Ես պատմել {էի} Պ. Իսահակեանցին աբեղաների անքրիստոնեայ ընթացքը Մ

խարդախութիւնը, դուրս վանեց վաճառահանդիսից: Լսած {էի}, թէ Կեսարիայում էշ ներկում են, բայց արագիլից եւ

ամ 3. 000 մանէթի բանը: Ես այդպէս եւս սպասում {էի}. այն մարդը, որ մի բանից այրւում է, վեր է թռչու

ը չէ կարող աւերել այն ուրախութիւնը, որ ուրախացել {էի} մի ազգային ուրախառիթ գործի վերայ, նոյնպէս եւ անձ

որ, անտարակոյս, քեզ, տանը չգտանելով, թողնելու {էի} քո նախասենեակում: Այս կարճ յառաջաբանութեամբ սկսա

դուրս է եկած արդէն... "։ Մինչդեռ ես պատմում {էի} այս բաները, Գուլի-Շամաման աչքերը տնկած նայում էր

ս շատերը փորձել են: Վերջին նամակովս խոստացել {էի} քեզ ցնծացնել քո Յիշատակարանը Յունուարի մէջ՝ զանա

եւ մատենագրութեան պարապել, բայց երանի թէ կատարել {էի} սրտիս ցանկութիւնը: Մինչ այս խորհրդի վերայ էի, չ

րել էի սրտիս ցանկութիւնը: Մինչ այս խորհրդի վերայ {էի}, չգիտեմ՝ ի՛նչ չար հոգի դրդեց ինձ դուրս գալ Րեդո

ւ " Ճռաքաղին"։ Մինչդեռ ճանապարհում անցանում {էի} մի նեղ կիրճից, վերաս յարձակուեցան չորս զրահաւորո

: - Ո՞ր տեղից, ո՞ւր էիր գնում: - Գալիս {էի} Ռուսսիայից՝ Րեդուտկալէից դէպի ձեր իշխանութեան սա

անաւանդ չէի կարծում, որ, տեսանելով ձեզ, կարո՛ղ {էի} այդպիսի տհաս խօսքեր լսել ձեզանից: Ես ունիմ բանակ

բան իմ կեանքից պատմեմ քեզ օրինակի համար: Ես ծնած {էի} Սուննաթ, բայց, երեխայութենից դաստիարակուելով Շի

ուելով Շիյեաթների մօտ, սրտի վկայութեամբ ընդունել {էի} այդ վարդապետութիւնը: Ինձ թւում էր այն ժամանակ,

ւանութիւնը, անդէն առ նմին հասկացայ, որ սխալուած {էի} ՝ Շիյեաթների կրօնը պաշտպանելով: Այս միջոցին

ասաց իւր ընկերին ցած ձայնով, որ ես, թէպէտեւ մօտ {էի} կանգնած, բայց հազիւ լսեցի, թէ. " Սորան նայի՛ր

ղուլ նորա մեղքը, ըստ որում, երեխայութենից ուսել {էի} խնդրել Աստուծուց թողուլ իմ մեղքը՝ խոստանալով իմ

ածութիւնքը այն ժամանակ, երբ երես առ երես կանգնած {էի} Շամիլի առաջեւ, ո՛րտեղ մնացել էր իմ սառնարիւն դատ

Խօսակցութիւնքը կտրուեցան, եւ ես կանգնած սպասում {էի} լսել իմ դատակնիքը: Մտքումս դրել էի, թէ, անտարա

նգնած սպասում էի լսել իմ դատակնիքը: Մտքումս դրել {էի}, թէ, անտարակոյս, մահը սպասում է ինձ Շամիլի շրթ

այցելութեան երկու շաբաթ մնացի գոմի մէջ: Ստանում {էի} մի շատ պարզ կերակուր, խմելիքս էր կորեկաջուր: Այ

բայց ես չեմ մեղաւոր, որ շտապեցի քո մօտ. դեռ նոր {էի} տեսել քեզ հեռուից, եւ ահա սիրտս սաստիկ սկսեց բաբ

օր եւ ամեն ժամ կարդալով նորան, ասես թէ մոռանում {էի} իմ ցաւերը, ասես թէ մի զովացուցիչ բալասան թափւում

ւր եւ միօրինակ ձայները զգացուցին ինձ, թէ երազում {էի} տեսել այս վերեւում պատմած բաներս: Առաւօտը վեր կա

դուտկալէ բոլորովին հիւանդ: Մօտ իբր քսան օր ընկած {էի} մահճի մէջ, եւ բանագէտ բժիշկների հոգաբարձութիւնքը

՝ մի փայտեայ, շինականի աթոռի վերայ նստած լցնում {էի} քո էջերը: Շատ հեռի հարկաւոր չէ գնալ, քո վերջին

գնալ, քո վերջին հատուածը չգրեցի՞, մինչեւ գնում {էի} շոգեշարժ կառքով... Եթէ մտածում ես, թէ Կոմս Էմմա

Չկամիմ նամակս սկսանել նորանով, թէ ողջ եւ առողջ {էի}. մաշուած ձեւ է, եւ նամակը բաւակա՛ն է գրողի կենդ

, ասես թէ պատերազմ ունէին ուղեղիս մէջ: Ես կոխում {էի} գետինը՝ այն ծառերի տակ, ուր պալատական տիկինները

ին ծնկաչոք ասպետների սիրու հաւաստիքը: Ես կանգնած {էի} մի այնպիսի տեղում, ուստի երեւում էին գլխաւոր պալ

ագուհու կեանքը: Մի փոքրից յետոյ ասես թէ տեսանում {էի} խուռն բազմութիւն կատաղիների՝ ձայն, աղաղակ, խռո

ոցա կտրուած գլուխների յար եւ նման մոմեղէնքը տեսած {էի} Լոնդոնում մադամ Տիւսսօի մօտ: Չէ պիտոյ մոռանա

, իւղի եւ երկաթի վաճառականութեան մասին, յայտնել {էի} իմ խորին ցաւակցութիւնը այն բանի վերայ, որ Նախիջե

: Մինչ գիշերը անհանգիստ Օրօրոցում կապկապած Լալիս {էի} անդադար, Մօրս քունը խանգարած, Խնդրում էի նորանի

Լալիս էի անդադար, Մօրս քունը խանգարած, Խնդրում {էի} նորանից Բազուկներս արձակել. Ես այն օրից ուխտեցի

յետ առնուս նոյն գնով, ինչ գնով ես քեզանից ստացել {էի}: Եթէ մի մանէթի բանը պիտոյ է 75 կոպէկով յետ տալ,

մ է Տաճկաստան: Մինչ Սամսոն գնալու համար անցանում {էի} Սինօպից, պատահեցայ մի Տաճկաց պաշտօնէի, որ ծառայ

: Ներս մտանելով այս գործի մէջ՝ գուցէ շարժում {էի} ձեր հարցասիրութիւնը, թէ արդեօք ի՛նչ դպրոցի եւ ի՛

ունդի վիճակը, երբ իմ հողի քանակութիւնը փոքրացրել {էի}: - Դու մտածում ես քո ապրուստի համար, աչքիդ

պատճառը ո՞րն է: Ապրանքը իմը չէ՞, երէկ վաճառում {էի} տասնի, այսօր քսանից պակաս չեմ տալիս, կարո՞ղ ես

ես բնակւում եմ, սորանից տասն տարի յառաջ վարձում {էի} յիսուն ոսկու, այժմ տան տէրը չկամի տալ յիսունի եւ

ւթեան ու յանցանքի էջը Մարդոց աչքում կարդում {էի}: Ես սկսայ սէր քարոզել, Սուրբ ո

եմ քաջ մշակեալ նորան անդրէն. Ինչ որ կարո՛ղ {էի} առնել, կատարեցի, Իմ ասպարէզը այս օրուայ օր

" Քնքուշ սիրով նորա հետ Վարւում {էի}. բայց յաճախ Օր անցկացնում առաւել, Ու

. Ես այն ժամանակ անհոգ ու ազատ Կարծում {էի} ինձ աշխարհի իշխան: Գերութեան շղթան ի

: Մինչ գիշերը անհանգիստ Օրօրոցում կապկապած Լալիս {էի} անդադար, Մօրս քունը խանգարած, Խնդրում էի նորանի

Լալիս էի անդադար, Մօրս քունը խանգարած, Խնդրում {էի} նորանից Բազուկներս արձակել. Ես այն օրից ուխտեցի

Իմ պաշտօն թուեցաւ նոցա հակառակ Երբ սփռում {էի} սուրբ սիրոյ սերմեր։ Այլ իմ խօսքերին ը

: Սաստիկ թոյլ եմ: Կէսօր: Երեկոյեան մի փոքր լաւ {էի}: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրից, հանդերձ մ

նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած: 26-ին նամակ {էի} գրել եւ թողել բերդակալի մօտ, կարծելով թէ 27-ին ե

ինչեւ 4 ոտքի վրայ ման եկայ, որով մի փոքր հանգիստ {էի}, 4-ին քնեցի հանգիստ մինչեւ 6: Տկարութիւնս թեթեւ

-րդ] բաղնիսը: 18-ին լոյս 19 գիշերը իսպառ հանգիստ {էի}, 12-ին քնեցայ մինչեւ 9, բայց գիշերը վրաս բացուե

, թէեւ ոչ առաջին օրերի նման: 19 լոյս 20 հանգիստ {էի}: 20-ին ցերեկը մի-փոքր նեղութիւն տուեց: 20-ին ն

գում: Ընդունեցի 5[երորդ] բաղնիսը: 23-24 հանգիստ {էի}, երեսիս ուռեցքը աւելի է: 24-ին նամակ ստացայ եղ

աղնիսը: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս. 13-14 լաւ {էի}, 14-15 գրեթէ իսպառ լաւ եմ: 15-ին տես[ութիւն] եղ

յդ կարծիքները, որովհետեւ ես " Հիւսիսափայլի " հետ {էի} ։ Այս պատճառով " Հիւսիսափայլի " հրատարակողի եւ իմ

ափայլի " հրատարակողի եւ իմ յանցանքները, որ լսում {էի}, գրում եմ այստեղ, որ յետոյ մի քանի խօսք ասեմ դո

դը։ Ես այդ ունայն ճանաչուած աշխատութեան մասնակից {էի}, յայտնի է, թէ մեր սքանչելի պարոնների կշտամբանքի

հինգ-տասը հոգի միասին էին գալիս վրաս) ես խնդրում {էի} նոցանից ցոյց տալ ուղիղ ճանփան, եթէ մոլորական էր

ան, եթէ մոլորական էր. բայց եւ ոչ մի անգամ լսում {էի} այդ ուղիղ ճանփի մասին, որովհետեւ մեր ընդդիմախօսք

եւ այնպէս, առանց ճշմարտութիւնը թաքցնելու, ցոյց {էի} տալիս " Հիւսիսափայլի " իրաւունքները, որ կամքի կա

1. 16 15 1. 31 2. 1 Մարկոսեանցից առել {էի} ` 43. 22 2. 1 41. 21 Պիտի ուղարկեմ նորան այժմ 4

, բայց դարձեալ Հիւսիսափայլի մէջ: Գտանւում {էի} ես Փարիզում որպէս վաճառական մարդ, եւ այդ գործը ա

քերի վերայ արդիւնաւէտ կացուցանելու համար, ստացել {էի} ինձանից ջոկ տասն եւ մին ընկեր, որով բոլորեցունցս

ց յետոյ իմ ցաւերս բազմացան, եւ ես օրէ օր մաշւում {էի}: Իմ ցաւերս մի փոքր մոռանալու համար, ես շատ անգա

երս մի փոքր մոռանալու համար, ես շատ անգամ շրջում {էի} միայնակ Գանգէսի ափերումը: Երբ զայրանում էր սրտիս

զայրանում էր սրտիս վիշտը, այնուհետեւ դէպի սարերն {էի} փախչում ես, նոցայ մեջ պատսպարան որոնելու իմ թշու

ն իմ մէջ այն տխուր յիշատակների պատկերը, որ հազիւ {էի} կարողացել փոքր-ինչ հանել իմ մտքից: Ես ազգով հայ

: Ահա ես այս դառն վիճակի տէր մարդն եմ: Մեծայոյս {էի}, որ պարզերես կը վերադառնամ իմ հայրենիքս, բայց,

վերայ կրակով դատեց հարիւրադուռն Թեբասը: Ականատես {էի}, երբ պարսիկք, ալանք, արաբացիք եւ այլն, սրով ո

այէր բովանդակ հին աշխարհի մայրաքաղաքին: Մոռանում {էի} ասել, թէ Լանկթամուրը իմ աչքի առաջեւ երեք անգամ ա

ւր արձակման պատճառը: Որովհետեւ, ինչպէս ականատես {էի}, սա շատ խստութեամբ էր վարւում ծառայողների հետ,

քր ժամանակից յետոյ օրինակով կը տեսանես: Մոռանում {էի} քեզ ասելու, որ սա մէկ մարդ եւս վարձել էր, որ գո

, եւ սկսում են որոնել ապստամբներին: Ես ականատես {էի}, երբ սոքա դատում էին այն անմեղներին, նոցայ ձայն

Այդ պատճառով, Հայերի մէջ, քե՛զ, Տիրո՛ջդ արժանի {էի} ։ Բացի սորանից, քո երանելի մայրը, երբ բդեշխի

ին։ Այս բոլո՛ր պատճառներով քե՛զ՝ Տիրո՛ջդ արժանի {էի} ։ Իսկ, իմ ունեցած շատ շնորհին նայելով, որ Քր

ուողը լաւ գիտցաւ, ապա արդա՛րեւ քե՛զ միայն արժանի {էի} ։ Որովհետեւ վերին Նախախնամութիւնը այս դարում,

ատճառով էլ, ճի՛շդ եւ առաւե՛լ, քե՛զ միայն արժանի {էի} ։ Եւ ես եմ ա՛յն Ղազարը, որին, քո եւ շա՛տ ուր

ն, ձե՛զ էլ կ'ատեն. եւ եթէ ի՛նձ, որ տանը տէ՛րն {էի}, Բէեղզեբո՛ւղ անուանեցին, ո՞րչափ եւս առաւել ձե՛զ

։ Բայց ես չէի դատապարտում ա՛յն պատճառով որ ուսել {էի} Քրիստոսից, որ չէ հրամայում ամեններին, մինչեւ հն

դապետութիւն, ինչպէս անպիտաններից շատերին տեսնում {էի}, որ անում էին, սարսափում էի Յակովբոսի պէս ահագի

րից շատերին տեսնում էի, որ անում էին, սարսափում {էի} Յակովբոսի պէս ահագին մարդուց, որ աղաղակում է. "

ես, մեղուի նման ամեն կողմից բերելով, կարողանում {էի} հոգալ եւ՛ վատնողների պէտքերը, եւ՛ վանքի պաշարը։

ներս եւ ինչ որ բո՛ւն Տիրոջդ եղբօրորդիներից ստացել {էի}, այդ բոլորը՝ իւրաքանչիւրի տուածը առանձին առանձի

իջից, ինչ որ տղայութեանս ժամանակից սկսած ժողովել {էի} ։ Մինչեւ անգամ եւ Յունարէն գրքե՛րս ինձ չտուին, ո

այն ժամանակ կ'իմացուէր, գովութեան եթէ մեղադրանքի {էի} արժանի։ Բայց ես միայն իմ դուրս ձգուելուցս յետոյ

մ էին, թէ " ես Տիրոջդ տանը որպէս մի աւելորդ անօթ {էի} ", որովհետեւ մտածում էին, " թէ իմ ո՞ր արուեստի

րծաթ եւ ոսկի, որ թէ ես մի ունեւոր մարդուց գտնում {էի}, որ թէ ուզում էր մէկը ձեռք բերել, այն եւս վանքի

մ էր մէկը ձեռք բերել, այն եւս վանքի պէտքերի վրայ {էի} ծախում։ Կերակուրներ եփել սորված չէի, որ ձկան աղ

օրէ օր եւ ժամէ ժամ վտանգով ընդունելով՝ համբերում {էի} ամեն բանի հարկից լինելով ստիպուած։ Պատճառ, որպէ

թեան համը հերիք է եթէ մարդ միանգամ առնու, ուզում {էի} առաւել մեռնել, քան թէ այդ սիրուց զրկուիլ։ Բա

անց եւ պատերազմերի ժամանակները Կամսարականների մօտ {էի}, այդ միջոցին վարած կեանքիս որպիսութիւնը նոքա գիտ

ամենայն արարելոց իմոց, զոր 'ի մանկութենէ արարեալ {էի} " (Թուղթ. եր. 56)։ Այսպէս լինելով բանը, անտ

ռաւել պիտի ասէր՝ " ըստ այդմ մասին քեզ տեառնդ անկ {էի} "։ Հինգերորդ, թէ Փարպեցու աղքատ չլինելը վերա

: - Ինչպէ՛ս ոչինչ... մանաւանդ որ հրամայել {էի} առաւել ներգործել Իտալիայումը: - Դուք հրամայե

ւեցան. ես ինքս, այդ միջոցին, ահի, տագնապի մէջ {էի}, հազիւ կարողացայ կեանքս ազատել: Մի աբեղայ ընկել

տ բարի, Ձեր մռայլութիւն, ես երէկի արդէն յանձնել {էի} նորա գործերի մատեանքը քարտուղարին, որ ծանօթութիւ

անիծեալ հոգիների տարեգլուխը: - Շատ բան ասել {էի}. միթէ՞ պիտոյ է ամենայն ասած բան կատարուի. այժմ

եւ մարգարէիցը կը լինի լաւ Մարասկէնով, որ ստացել {էի} օտար աշխարհից: Այս հաշուիցս տեսանում ես ահա

տճառով: Օրհնած հոգի, ո՞չ ապաքէն տոմսակումս գրել {էի} հրաւիրելուս պատճառը. փառք Աստուծոյ. ի՛նչ վախենա

երազում մի գեղեցիկ աղջիկ տեսանելով, սիրահարուել {էի} նորա վերայ, այնպէս, որ ո՛չ ցերեկս ցերեկ էր, ո՛

եկս ցերեկ էր, ո՛չ գիշերս գիշեր: Եթէ միայն մնում {էի} տանս եւ ընկնում էի մտածութեան մէջ, յանկարծ մի շա

գիշերս գիշեր: Եթէ միայն մնում էի տանս եւ ընկնում {էի} մտածութեան մէջ, յանկարծ մի շարժողութենից, մի աղ

ց եւ աչքս դարձնելով դէպի այն կողմը, որտեղից լսել {էի} աղաղակը կամ շարժողութեան ձայնը, այն սիրած աղջիկս

ամար, եւ միմիայն նորա հետ ամուսնանալով, կարծում {էի}, թէ կարող էի երջանկանալ: Բայց բոլոր իմ հարց ու

այն նորա հետ ամուսնանալով, կարծում էի, թէ կարող {էի} երջանկանալ: Բայց բոլոր իմ հարց ու խնդիրս, բոլոր

յս կամ այն կողմը ձգելու ժամանակ, անդադար տեսնում {էի} նորան: Թուլացայ, մաշուեցայ. մարդու հետ խօսելու

ն աղջկայ քամակից, ամենեւին մեքենաբար պատասխանում {էի} մի անորոշ բան, ո՛չ ստորասական եւ ո՛չ բացասական,

գտանելով, թողուր ինձ հանգիստ: Ամենայն ջանք գործ {էի} դնում հեռի փախչել որեւիցէ ընկերակցութենից. այն մ

ովհետեւ ընդհատւում էր իմ մտածութիւնը. ես երջանիկ {էի}, մինչեւ անգամ, միմիայն երեւակայելով այն հրեշտակ

գերմարդկային զօրութիւնը... ես յառաջ եւս կարող {էի} այդ բանը առնել, բայց չէի կամենում, յուսալով, ո

ող եմ մի բան իմանալ: Քանի օր էր արդէն, որ վճռել {էի} կատարել մի մեծ վհկական արարողութիւն, բայց մնացել

շտ հարկաւոր էր. միւս այլ բաները վաղուց պատրաստել {էի}: Երէկ երեկոյեան, սպասաւորս գտել էր մի այդպիսի հ

պասաւորս գտել էր մի այդպիսի հաւ, եւ այնպէս ուրախ {էի} դորա վերայ, որպէս թէ այդ հաւի մէջ տեսանում էի այ

ախ էի դորա վերայ, որպէս թէ այդ հաւի մէջ տեսանում {էի} այն գեղեցիկ օրիորդը, որ խելքս առել էր գլխիցս: Ո

իորդը, որ խելքս առել էր գլխիցս: Ուրախ ուրախ ման {էի} գալիս դրսումը ամբողջ գիշերը. լուսնի արծաթափայլ ճ

հկական արարողութեանս մասին: Ձայնաւոր մտածութիւնք {էի} առնում եւ նկարագրում էի այն օրիորդը, որ անշուշտ

ին: Ձայնաւոր մտածութիւնք էի առնում եւ նկարագրում {էի} այն օրիորդը, որ անշուշտ համարում էի յաւերժահարսն

ւ նկարագրում էի այն օրիորդը, որ անշուշտ համարում {էի} յաւերժահարսն: - Երբ որ ամենայն բան խօսել էի

էի յաւերժահարսն: - Երբ որ ամենայն բան խօսել {էի} եւ մի փոքր հանդարտել էի, թափելով սրտիս ուրախութե

Երբ որ ամենայն բան խօսել էի եւ մի փոքր հանդարտել {էի}, թափելով սրտիս ուրախութեան աւելորդը, լսում եմ ա

ծ ունիմ դրացուս վերայ, որի հետ անցեալները կռուել {էի} մի մսրահաւի համար: - Գնալով անկողին մտածեցի

ցուցանում էր, թէ օրիորդը, որի վերայ սիրահարուած {էի}, արդարեւ ադամորդի չէր, որ խայտառակելով իմ թեթեւ

հոգամ, եւ շնորհակալ եմ, որ ասացիր, թէեւ կարող {էի} ես եւս միտք բերել, բայց այսպիսի շփոթութեան մէջ.

առաջ գիտէի փիլիսոփայական քարի գաղտնիքը, որ ուսել {էի} Կոստանդնուպօլսում, գտանուելով Ռուսաց թագաւորի որ

դ է, որ ինձանից շատ խմէ: Ես մինչեւ այժմ կարծում {էի}, թէ դու փոքր ի շատէ ճանաչում էիր ինձ, փոքր ի շա

ակ քուրայի մէջ, որ նախատեսութեամբ յառաջուց պատել {էի} բարակ մաղած մոխրով: Հեռացուցի կրակը: Հալած մետա

: Սիրտս կոտրած էր բոլորովին, որովհետեւ համարում {էի} թէ զուր է գնացել աշխատութիւնս, ըստ որում մկնդեղը

աւաստի չլինելով յաջողութեան մասին, խնայաբար գործ {էի} դնում միշտ նիւթերը, որ թէեւ թեթեւագին բաներ են,

են, այնուամենայնիւ իմ պէս մարդու համար, ինչպէս {էի} մինչեւ ներկայ րոպէս, այդ փոքրը եւս բան արժէր: Ձ

եւս իմ ընթերցողքը չեն կարող ասել ինձ, թէ խօսում {էի} մի բոլորովին նոցա անծանօթ մարդու մասին: Ինչեւիցէ

նգամ տեսել եմ, որ բաժակը կամ ամանը, որ եւս գործ {էի} դրել, իսկոյն կոտրում էին, որպէս թէ նա պղծուել է

եղի՛ց է Հայերի մէջ Ջալալեան մականունը. ես այնպէս {էի} կարծում, որ այդ տուները յառաջանում են Ջալալիների

- պատասխանեց կոմսը, - ես այսօր առաւօտ եւս այնտեղ {էի}, եւ օրիորդ Մարիամը ածեց իմ համար Պորտիչիու Համը

, սակայն այս է բանը, որ չեմ հաւատում, թէ կարող {էի} երբեւիցէ հասանել այն աջողակութեանը, որ տանելի կե

Վերջին անգամն էր, աւել չտեսայ, Գնում {էի} ծովով հեռաւոր աշխարհ․․․ Երկինքը մթնեց, մրրիկ

պով յառաջ վարելուց: Դնենք, թէ ես պարտականութեան {էի} առել իմ վերայ Տէրութեան զօրքի համար պատրաստել մի

ն տուել ինձ որպէս գաղափար, որի նմանը ես պարտական {էի} հատուցանել կառավարութեանը, ինձ նստելու էր մի ման

աւանդ զզւում եմ աշխարհի երեսին, ապա պատասխանելու {էի}, թէ մի երեսից, որ ոչինչ մարդկային բան չէր ցոյց

նչ ասեմ. եթէ բժիշկ կամ թէ բնագէտ լինէիք, կարո՛ղ {էի} հասկացնել ձեզ, թէ սեռական գործարաններում արիւնի

: - Պարո՛ն բժշկապետ, ես բարերար եւ գործակալ {էի} Մեղուին. Ճռաքաղը եւս հեռի չէ մնացել իմ շնորհից,

բնութեան մէջ: - Ես մի ժամ առաջ ինձ համարում {էի} անբաղդ, բայց այժմ տեսանում եմ, որ դուք առաւել ա

իլիոն կանգուն տասներկու կոպեկանոց կտաւը, որ գնել {էի} իմ ձեռքով, տուեցի պաշար ընդունող աստիճանաւորին ն

բ եկայ ես այս քաղաքը, որից երկար ժամանակ հեռացել {էի}, մի քանի բարեկամք ասացին ինձ, թէ քաջափայլ պարոն

անուած չէ, ինչպէս ձերը: Կարծեմ թէ ապացուցել {էի} ձեզ եւ ձեր ընկերակիցներին, թէ տեղիք չունիմ ծակամ

եանդ վերայ. ճշմարի՛տ, ես շատ խելօք մարդիկ տեսել {էի} Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը, բայց այդպիսի խօսքեր

դունելը. պատճառ, երկու դիպուածում եւս մեռանելու {էի}, եւ բնութիւնը կատարելու էր իմ վերայ եւս իւր պարտ

ելէ: - Չէ. ես ձեզ տեսանելու եւ խնդրելու եկել {էի}, - ասաց կակազելով պարոն Մկրտիչը, - որ եթէ կարելի

ւ 9 տարեկան հասակումս, հազիւ թէ քերականը աւարտել {էի}, հէգ սաղմոսը սկսել, վեր առեցին տուեցին վաճառակա

եց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ղահուէտնից դուրս եկած տուն {էի} գալիս, յանկարծ պատահեց պարոն Շահումեանցը, բռնեց

ի ուրախութիւնը ոչինչ չափով չէր չափւում: Դուրս {էի} գալիս այնտեղից, ահա մի պառաւ աղքատ կին մի նամակ

պարոն Շահումեանցի տուն, հարցանում է ինձ, թէ ե՞ս {էի} արդեօք պարոն Շահումեանցը. ես ասացի, այո՛, ես ե

ես ասացի, այո՛, ես եմ, տուր նամակը եւ կամենում {էի} առնուլ նամակը ձեռքից եւ տանել, բայց անպիտան պառա

ասելով, որպէս թէ ես եւս այդ դատարկաբան մարդերից {էի}: Ճշմարի՛տ է, այնտեղը, ղահուէտունը մի այնպիս

իւթիւնճի-օղլուն, - ես շատ ուրախ եմ, եւ ցանկանում {էի} միշտ միասին լինել ձեր հետ, եւ խօսել այսպիսի բանե

- Դու ուշացար, Շահումեանց, ես այստեղ սպասում {էի} քեզ ուղիղ 11 ժամին, յանկարծ մի սպիտակ բան...

մի մարդու առաջացրած ամուսնութիւն, երջանկացուցել {էի} մի օրիորդ, որ զոհ էր գնալու իւր քաղաքի վայրենի ե

ես իմ սրտիցը եւ համարելով, թէ ամուսնանալ խնդրում {էի} քո հետ, քո անունի եւ հարստութեան պատճառով, կարդ

մար գտանելով նորան իմ սրտին եւ հոգուն, ցանկանում {էի}, որ այս երկու սիրող սրտերը կապուէին օրհնութեան պ

քանի օր յառաջ, եւ առանց այս բանին եւս, կամենում {էի} ասել քեզ, որ ինքդ հրաժարուէիր այդ ամուսնութենից

եւս հոկտեմբերին ամուսնացած լինէի, ինչպէս մտածում {էի}, այժմ երեխայս մի ամսական կը լինէր: - Ովի՞ աղ

ութիւնն. եւ արդարեւ զի՞ արար։ Ես զայն գիր յանձն {էի} արարեալ դատաստանի ո՛չ այսր եւ ոչ այնր, այլ սրբոյ

ցան) դոքա, 'ի ձեռս իւրեանց էր եւ ես ինքն աստ {էի}, աստ եւ ոսոխք իմ ութսնիւ չափ առաւելեալք եւ Աստու

ր այն, ոչ երբէք հանի 'ի վեր եւ սակայն պատրաստեալ {էի} ուղղագրել եւ կատարելագործել զնոյն, զի թէ երբէք պ

ստ որում է եկեղեցի։ Եւ մինչդեռ ես յայս խորհուրդս {էի}, գողք հանին 'ի վեր եւ սկսան անձրեւել նետս ոչ յիմ

Աստուծոյ առաջեւը. նա գիտէ, որ ես բարի ցանկանում {էի} Հռովմէական եկեղեցուն եւ Ֆրանսիային"։ Ինչ ժա

, բայց ես չեմ զղջում, ես առաջի Աստուծոյ պարտական {էի} դուրս տալ նորան"։ Արդարեւ Կարգի ջնջուելուց ութ

Թէպէտ եւ ես ի վաղուց հետէ առ ի սրտէ կամենում {էի} մի առանձին նամակով յայտնուիլ ձեր յարգութեանը, նա

ամանաւանդ այն բարեգուշակ օրից, երբ ընթերցասիրում {էի} ձեր քաղցրաճաշակ եւ ճշմարտս. քարոզ յիշատակարաններ

, միեւնոյն ժամանակին տետրակը գրկելով, հարցանում {էի} հեղինակից, թէ ե՛րբ լինելու էր դոյն այդ ազատութեա

քէր. միեւնոյն ժամանակին աշակերտի շալակին ստանում {էի} գաւազանի հարուածը. սորան չհերիքանալով, տակաւին

տեսայ մի զարմանալի անասնանոց, թէպէտ վաղուց տեսած {էի}, բայց այդ ամենից զարմանալի էր, որի մուտը արժէր

ծ մի կանթեղ: Երբ որպէս 7-8 տարեկան տղայ հարցնում {էի} " վարպետիցս " այդ բանի նշանակութիւնը, նա դրականա

սին մի գրաւոր յիշատակարան: Ինչ որ վարպետիցս լսել {էի}, այն, վերեւը գրեցի, ինչպէս աստծու առջեւ, ամեն

ած ձուկի պէս բերանս բաց մնացած, անհամբեր սպասում {էի}, թէ ե՞րբ արեւը պիտի թեքուի, որ իմ ալեւոր Մասիսի

արտադրած ժամանակս, ասես թէ կենդանի ձայնով լսում {էի} այս խօսքերը հայ կնոջ բերնից. այնչափ բնական եւ այ

ւթիւնն ունենայ։ Ինձ ինչ օգուտ է, եթէ ես տեսնում {էի} մի հարուստ մարդ եւ մասնակից չէի նորա հարստութեանը

ացան ամենեւին զերախտիս սուրբ վարդապետաց, որք կամ {էին} բնաջինջ առնել զայնպիսի աղանդաւոր ի քաղաքաց իւրեան

ուսաւորչեան դաւանութիւն), որք գիտեն մանաւանդ զի {էին} սովորութիւն է նոցա, ընդ ենթարկիլն որպիսի եւ իցէ

տասխանի: Բայց որովհետեւ ըստ ամենայնի անծանոթ {էին} յինէն այդ գրութիւնք, մանաւանդ զի ստորագրութիւնք

պես յիմար համբավներէն չի վրդովուիք. թէպէտ կանչել {էին} ինչպէս տէր Եղիային, բայց ես ժամանակ չունէի, վաս

այինք այսպիսի երգեր մեր քաջերի վերա, որոնք կացած {էին} նահապետական ժամանակներում. պիտո է, որ ունենային

, որովհետեւ դիցապաշտք, արեւապաշտք եւ կրակապաշտք {էին}, իսկ ինքն ըստ ինքյան դիցաբանությունը բանաստեղծու

մահ են մնում յուրյանց հաջորդների մեջ, որ թողնում {էին} կա՛մ յուրյանց մարմնի մի կտորը բաժանելով, կա՛մ բո

ողբոջները, որ գինի սերմիցը հառաջացած՝ խոստանում {էին} մեզ պահել նորա անմահությունը, ուրեմն ջանք ու խնա

վին անգործ, պատճառ, որ զանազան հանգամանք արգելք {էին} լինում այս ազգասիրական գործին: Այժմ տեսանելով այ

այն հիմամբ, որ յոթ հոդվածներից այն, որոնք կարող {էին} հավանություն չգտնել, ես հանել եմ բոլորովին:

պահեն: Հայոց ազգի մեջ կան այժմ մարդիկ, որ կարող {էին} հազար անգամ լավ գրել, լուսավոր, ճշմարիտ եւ մաքո

ոչ այս գիտե եւ ոչ այն, այլ ընտրյալքը որ ճանաչում {էին} յուրյանց անձը, յուրյանց ազգը, նորա օգուտը եւ վն

պիտի մնա, չնայելով որ երբեմն նամակներս ուշանում {էին}: Եղբայր, խնդրում եմ ներողություն " Թափառակա

ցի տեղեկացա: Քո գնալուց հետո, մինչդեռ Մոսկվա {էին} դեռեւս պ. Ալեքսանովն եւ պ. Պոպովն, ես հիվանդաց

ինձ: Եթե այնպիսի բաներ ունենաս, որ հարկավոր {էին} տպվել " Հյուսիսափայլի " մեջ, դոցա մասին երկու խո

ջ բերել այստեղ Ձեր նամակի դրությունքը, որ այսպես {էին}: § 1. Երկու մարդ ընտրել, որոնց եւ տալ ճանա

նքներից, որք քանի քանի անգամ անձամբ անձին գնացած {էին} Լոնդոնից մինչեւ Կալկաթա, այսպես են այդ հավաստի լ

ական պատիվը, կամ քաղաքի պատիվը, որի երեսփոխանքն {էին}, ոտքի տակ դնելու: Մեք այս բաները գրում ենք ո

մարդիկ, որ առաջարկված պայմաններով (3000) կարող {էին} հանձն առնուլ, գնալ եւ գործ կատարել, ամենայն մաք

քր բան լինել կամ ամենեւին չլինել, եթե գործ դրվել {էին} անշարժ կայք գնելու կամ եղածների վերանորոգության մ

ամենայն գործին վերաբերյալ բաների մասին, որ դուրս {էին} մեր անձնական ծախքերից, նշանակված արծաթի կամ նորա

զորմէ ոմանք անբարեմիտք առ ազգն, թիւր մտօք գրեալ {էին} առ նորին վեհափառութիւնն, առաքելով զպատճէն գրութե

ն եւ ուշադիր լինելոյ որպիսութեան գործոյն համարեալ {էին} զայն աւարտեալ եւ մատուցեալ զրկողին զմեզ զամենեսին

տ է գործոյս այսորիկ, այսմ եզրակացութեան համաձայն {էին} գոգցես բոլոր անդամք, բացի Ղուկաս արքեպիսկոպոսէ,

եց մեզ հասկանալու թե սուր մերկացնողքը երկու uպայք {էին}, մինը Վ[իկտոր] Էմմանուելյան, իսկ մյուսը բուրբոն

րությամբ քանդակագործված արձանքը, որ երբեմն դրված {էին} բուրբոնների փառքի համար, այժմ ջարդ ու փշուր խորտ

ացինք Ցեյլոն կղզին, ուր երբեմն ճիզվիտները գնացել {էին}, երբ այս դժոխային կարգը նոր էր հիմնվում: Ցեյլոն

ակը մի փոքր ուշացել էր, քանզի Եգիպտոսից ուղարկել {էին} Պոլիս, բայց ես արդեն դուրս էի ելած Պոլսից դեպի Լ

յան կողմից տեսակցության համար սահմանած օրերը զուր {էին} անցնում, այդ պատճառով ես կարծում էի, թե քո աչքե

ւնն է: Դու ինձ ասում ես, որ ուրիշները տոնում {էին}, իսկ դու արտասուք էիր թափում եւ այլն: Նախ՝ մեր

տանից, բայց դժբախտաբար, այն ճամպրուկը, որի մեջ {էին} սերմերը, կորավ Սաուտհամպտոնում, որ ես ուղիղ ուղ

չգտա մի ճամպրուկ, որտեղ, ինչպես ասացի, գտնվում {էին} սերմերը: Կարելի է դարձյալ բերել տալ Հնդկաստանից

րի մասին, թեեւ թե՛ իմ եւ թե՛ Ձեր կողմից միջոցներ {էին} ձեռք առնված դրանց նկատմամբ, ուստի անհրաժեշտ էլ չ

ղուտի: Հիմա այն ժամանակը չէ, երբ անպատիժ խաբում {էին} հասարակությունը: Եթե ես բանտարկված չլինեի, աշխա

ատարար նավակներին, որոնց մասին այնքան շատ գոռում {էին} անգլիական ժուռնալները: Դա մեծ առաջադիմություն է

ուններ, որոնք միմյանց հետ կրքոտ մրցակցության մեջ {էին} եւ յուրաքանչյուրը զինված էր ավելի կամ պակաս լիբեր

աքանչյուրի կյանքի պայմաններն ավելի քան սահմանափակ {էին}, բայց այն քաղցր բերկրանքն ավելի լայն պայմաններու

ոշը բարձրացրին նոր դարաշրջանի սկզբին, երբ այնքան {էին} քաղաքակրթված եւ լուսավորված, որ ամենայն պարզությ

եւ լուսավորված, որ ամենայն պարզությամբ հասկանում {էին} իրենց գործի արդարացի լինելը: Չնայած այդ բոլո

էր Հնդկաստանում, Ճապոնիայում եւ որոնցով աշխատում {էին} հետագայի եզվիտ-առաքյալները " երկնքի որդու " մայրա

ժուռնալ New-York Heralde-ը, որտեղ ջարդ ու փշուր {էին} արել այդ կեղծ առաքյալներին: 1861-62 թվականների T

ր այդ միսիոներների դեմ: Ախր նրանք մեծ աշխատավարձ {էին} ստանում՝ Թուրքիայի մահմեդականներին ավետարանը քար

վորությամբ գնված դավանափոխների չնչին թիվը հասցրել {էին} տասնյակ հազարների: Սուտը ի վերջո բացվեց: Դուայտ

: Բացի այդ, ժամանակ առ ժամանակ Դռանը կրկնում {էին}, որ հայերը, որոնք դավանում են իրենց հին կրոնը,

երը ծարավի են դրան: Այդ առաջարկությամբ ինձ հաճախ {էին} դիմում, բայց ես այն ժամանակ հնար չունեի դրանով զ

աձեռնել լուրջ աշխատանք եւ մեր կոչերին պատասխանում {էին} միայն հայհոյանքներով եւ համատարած կշտամբանքներով

յց եւ մի քանիսն էլ, ի վնաս մեր նոր խոսքի, մնում {էին} անձեռնմխելի, թեկուզ պետք է խոստովանել, հաճախ ան

Նոր լեզվի մի քանի ձեւերը նույնպես արհամարհվում {էին} այն պատճառաբանությամբ, թե դրանք չկան հին լեզվի մ

որովհետեւ եղանակներից եւ ժամանակներից գործածվում {էին} միայն նրանք, որոնք հին լեզվի համապատասխան եղանակ

եղանակների եւ ժամանակների բառացի թարգմանությունն {էին} հանդիսանում, կարծես 19-րդ դարի հայը ստորագրությա

անց կենսագործման, եւ դրա հետեւանքով, նրանով քիչ {էին} զբաղվում, իսկ անտիկ աշխարհում նա ստոր գիտություն

ները գիտնականի համար մատերիայով զբաղվելը համարում {էին} ստոր եւ անվայելուչ բան, քանի որ բոլորն իրենց շրջ

չ բան, քանի որ բոլորն իրենց շրջապտույտը կատարում {էին} վերացական աշխարհում։ Գործնական կենդանաբանության

դրի] հարություն առնելուն, քանի որ նրանց համարում {էին} անվերադառնալի եւ որ ավելի, քան երբեւիցե նրանց կա

որների ստորագրություններն արտագրված եւ թարգմանված {էին} այլ կերպ. նրանք ստորագրվել են այդ, ինքն ըստ ինք

այն իրենց անձնական համաձայնությունը: Նրանք կարող {էին} ունենալ այս կամ այն կարծիքը, այդ նրանց չի արգելվ

կում բանջարեղեն է վաճառում: Այդ պարոններն այնքան {էին} կուրացած իրենց բծախնդրությամբ, որ միշտ իրենց եւ

, որ միշտ իրենց եւ հիշյալ չքավորների միջեւ քաշում {էին} ինչ որ եգիպտական սահմանագիծ. բայց դա այլ բան չէր

ղեցական գումարնե՞րը, որոնք 1848-56 թթ. հանձնված {էին} շահով Օդեսայի հասարակական խնամատարության դրամատեղ

ության դրամատեղին: Այս վերջին երկուսը իսպառ զերծ {էին} վտանգից, բայց ավա՜ղ: Այժմ ենթադրում եմ, հետքն

1862 թ. հուլիսի 14-ին ինձ ձերբակալելիս վերցրած {էին} իմ բոլոր թղթերը, աշխարհագրական քարտեզները եւ մի

ած քան թե կենդանի. ճանապարհին քաշածներս անտանելի {էին} իմ վիճակում, բայց դարձյալ վերջին ուժերս եւ ոգինե

ւս կան Հայերի մէջ մարդիկ, որ մոլորուելով կարծում {էին} բոլորովին երեխայական սուտ պարծանքով, թէ Հայոց լե

ար մարդիկը, միշտ անհարազատ լինելով, շատ վնասներ {էին} հասուցանում՝ ծածուկ կերպով վատնելով իւրեանց պարո

օք կա՞յ մի բնական պատճառ, որ այդ մարդիկը ստանում {էին} այդպիսի ստրկական ուղղութիւն հոգու: Եւ այդ պատճառ

րի մէջ. արդեօք այդպիսի՞ մարդիկ շատ հարստահարուած {էին}, կամ շատ խաբուած, որ այժմ մատնուել էին այդ ողոր

ահարուած էին, կամ շատ խաբուած, որ այժմ մատնուել {էին} այդ ողորմելի վիճակին, թէ չարագործ, նենգաւոր եւ

որ նոքա, ճշմարտութիւն քարոզելով, բամբասանքի տակ {էին} ձգում իւրեանց անձը հիւանդոտ եւ կարճատես մարդերի կ

ք կան եւ այն՝ հարուստ ընկերութիւնք, որ պարապում {էին} թռչնավաճառութեամբ Հարաւային Ամերիկայի եւ Եւրոպայի

Հայերը եւս պարապելու լինէին այդ գործերով, արժանի {էին} դատապարտութեան: Մի՞թէ, ձեր կարծիքով, Հայեր

մանալ այդ պարոնների անունները, որ այդպէս վրդովել {էին} ձեր հոգու խաղաղութիւնը եւ պատճառ էին տուել ձեզ այ

դպէս վրդովել էին ձեր հոգու խաղաղութիւնը եւ պատճառ {էին} տուել ձեզ այնքան խօսելու, մինչեւ որ Մուզան հարկա

ր տեսաք, որ հայրենասէրքը ազգի վէրքերի վերայ վէրք {էին} յաւելացնում։ Դուք հարցանում էք, թէ " մինչեւ ե՛ր

ջուց ասացէք՝ ո՞վքեր են այդ մարդիկը, որ անարգում {էին} ազգը եւ թքում ու մրում էին նորան։ Ոչ ոք չէ կատար

մարդիկը, որ անարգում էին ազգը եւ թքում ու մրում {էին} նորան։ Ոչ ոք չէ կատարել այդպիսի գործ։ Ես տեսանո

ոքա, որոնցից գանգատ ունիք, որովհետեւ մերկացնում {էին} ծածուկ պահած ազգի վէրքերը՝ վիրաբուժական դարմաննե

արարածքը իւրեանց անզգուշութեամբ վտանգի մէջ կարող {էին} ձգել իւրեանց անձը՝ սաստիկ մրսելով եւ ջրային տենդ

չէ պիտոյ մոռանալ այն շրջապատը, որի մէջ կատարւում {էին} այն իրողութիւնքը, որոնց վերայ են մեր խօսք ու զրո

պիսի մարդերի համար, որ իւրեանց ծնած օրից նուիրել {էին} իւրեանց անձը ստութեան սպասաւորութեանը, բայց ինչ

Խորենացու անձը՝ ասելով, որ հանգամանքը բռնի խլել {էին} նորա բերանից այդ ողբը։ Առաջինը՝ Պարո՛ն, Խորենա

թիւնը եւ Հայրապետութիւնը Լուսաւորչի տնից վերջացել {էին}, երբ նա մեծամեծ յոյսերով ոտք էր կոխում Հայաստան

ւմ, իսկոյն երկինքը մթնում էր, որոտմունքը թնդում {էին}, փայլակները ջրի պէս սկսանում էին վազել եւ մի ակն

ոտմունքը թնդում էին, փայլակները ջրի պէս սկսանում {էին} վազել եւ մի ակնթարթում կայծակը սեւացնում էր այն մ

պահէր իւր բուն յատկութիւնը, մինչդեռ փոփոխուելու {էին} նորա վերայ ազդող եւ ներգործող արտաքին պատճառքը,

յսպէս զգալի փոփոխութեան։ Նորա համար, որ փոխւում {էին} արտաքին ներգործողքը նորա վերայ, եւ նա, բնական ե

ջապատի մէջ, որի արդիւնքը (результатъ) համաձայն {էին} նորա մտքին. ամենեւին այդպէս: Առնունք այժմ մ

օրէնութիւնք. դորա հակառակ, նորա հոգու մէջ տնկել {էին} առաքինութեան սերմերը, որ հետզհետէ աճում ու զօրան

քինութեան սերմերը, որ հետզհետէ աճում ու զօրանում {էին} ։ Նորան անդադար քարոզել էին, թէ ի՞նչ աստիճանի զզ

ետէ աճում ու զօրանում էին։ Նորան անդադար քարոզել {էին}, թէ ի՞նչ աստիճանի զզուելի եւ գարշելի բան է մի այ

է մի այդպիսի անօրէն գործողութիւն, նորան ուսուցել {էին} ճանաչել իւր անձը, իւր ընկերը, իւր ազգը եւ մարդկ

աշխարհների, բոլոր արարածների վերայ, որ քարոզում {էին} նորա ամենակարողութիւնը եւ փառքը: Մարդու առաք

մեծ հրկէզ ու անթիւ աւերածք: Ի՞նչ տեսակ կին կարող {էին} դառնալ ապագայումը այն աղջիկ թոռները, որ իւրեանց

մը այն աղջիկ թոռները, որ իւրեանց մեծ մօրից լսում {էին} հետեւեալ խօսքերը. ՄԵԾ ՄԱՅՐ Պառաւը, մի փոքր

այր, դու նորանց Սիրու՞մ էիր, ինչպէս քեզ Պաշտում {էին} սիրողքդ, Որ պատմում ես այժմ մեզ: - " Աստուած ի

րդ բանի վերայ՝ ո՛րքան ծանր դատապարտութեան արժանի {էին} այն ծնողքը, որ, իւրեանց ձեռքումը նիւթական հնար

իւրեանց ձեռքումը նիւթական հնար ունենալով, անտես {էին} առնում իւրեանց զաւակների դաստիարակութիւնը ե՛ւ կեր

ե՛ւ վերջապէս ամուսնացուցանելով նորանց, համարում {էին}, թէ լիովին ահա կատարած էին իւրեանց ծնողական պարտ

լով նորանց, համարում էին, թէ լիովին ահա կատարած {էին} իւրեանց ծնողական պարտականութիւնը: Այս պարտականու

ն կան շատ երկաթահանք եւ մագնիսաքար, որ պատճառում {էին} այդ ազդեցութիւնը մագնիսեան սլաքի վերայ: Ոչին

աւելով հաւաքած կողմնակից մարդիկ, որ արդարացնում {էին} նորա ոչ թէ միայն այդ ընթացքը, այլեւ բոլոր անօրէն

երանից լսւում էր մի այլ առասպել, որով մխիթարւում {էին} նոքա, որ չկամէին անձրեւի տեւողութիւնը, թէ կղմին

տեսանում, բացի պատառուող պղպջակներից, որ լողում {էին} լճացած անձրեւաջրի երեսին: Արեւը մայրն էր մտե

Արեւը մայրն էր մտել արդէն։ Որոտմունքը դղրդում {էին} ոչ թէ միայն երկնակամարի օդը, այլեւ իմ ողորմելի պ

ատառւում է երկինքը, իսկ փայլակների լոյսը ներկում {էին} ամենայն բան երբեմն մորագոյն եւ երբեմն ծծմբագոյն:

եւներով ու ճիւղերով, այս բոլորը միացած, կազմում {էին} մի ահարկու եւ տխուր ներդաշնակութիւն, եւ յառաջացն

ահարկու եւ տխուր ներդաշնակութիւն, եւ յառաջացնում {էին} մարդու մէջ մի այնպիսի անախորժ զգացողութիւն, որ ա

, որոնց վերայից ամենայն գոյն կորել էր, անհնարին {էին} կացուցանում ստուգապէս ճանաչել այդ մարդը: Վերջապէ

երքը, որ, աղքատ ծնողների զաւակ լինելով, մնալու {էին} կոպիտ հասկացողութեան մէջ, մի՞թէ այդ կրթուած եւ դ

այդ կրթուած եւ դաստիարակուած օրիորդքը հայհոյելու {էին} քո անունը, ո՞չ ապաքէն ամեն մինը նոցանից երախտագի

ն մինը նոցանից երախտագիտական արտասուքով պատուելու {էին} քո գերեզմանի հանգիստը: Դու ասում ես, թէ " հոգաբ

կ չեն քո յիշած մարդիկը, որ Էֆիմերդէն բան ու գործ {էին} շինել իւրեանց համար: Աստուած մեզ խելք ու բանական

լելով այն բոլոր շանթերը, որ Կիկլոպները պատրաստել {էին} մի ամբողջ ամսի համար, հասայ այն չարագործ Բրամինա

իւրեանց վարդապետին: Շատ հրաշագործութիւնք պատմում {էին} նորա կողմնակիցքը, որպէս թէ խոր գիշերի մէջ, նորա

պրոցի մէջ Աստղիկ էր ծագում... Թէեւ երկինքը պատած {էին} թանձր ամպերով: - Ծնանելու ժամանակ այդ բոլորը

էր Թիֆլիզից եւ որի բնագիրը Մայիսի 15-ից ուղարկել {էին} մի լրագիր հրատարակողի: Կարդացի այդ ոտանաւորը եւ

ի չափով երջանկացնել ձեր կեանքը, ինչքան հասանելու {էին} մահկանացուների ցանկութիւնը, եւ ՄԵՐ անընդհատ հոգա

, որ հարկաւոր էր տնտեսութեան համար եւ որ պարտական {էին} դարձուցանել գանձատանը տասն տարուց յետոյ, բայց տն

ն դիպուածներից, երբ որ զօրքերի գունդեր անցանելու {էին} ձեր բնակութենների մօտից, իսկ զօրք տալուց Տէրութե

տարմութիւնը եւ ջերմեռանդութիւնը, որ սեպհականուած {էին} այդ հասարակութեան եւ մինչեւ այժմ պահպանւում էին ա

ծ էին այդ հասարակութեան եւ մինչեւ այժմ պահպանւում {էին} անփոփոխ, որքան ժամանակ դոքա համաձայն են թագաւորո

ել մինչեւ քաղաքի սկիզբը: Պատմում են, թէ կամեցած {էին} սկզբումը գետի ափից սկսանել քաղաքաշինութիւնը, եւ

սկսանել քաղաքաշինութիւնը, եւ որպէս թէ փորձ արած {էին} մի քանի մարդիկ բնակութիւն հաստատելու գետի մօտ, բ

ց ուշադիր լինելու այն օգուտներին, որ յառաջանալու {էին} գետի մօտաւորութենից: Ինչպէս եւ եղած լինէր այս,

ոպական ճարտարապետութեամբ, մանաւանդ, որ գտանւում {էին} քաղաքի կենտրոնում, համարեա՛ թէ բոլորը քարից ու ա

Օգոստոս ամիսների մէջ կամ երբ երկար ժամանակ փչում {էին} արեւելեան քամիները, որովհետեւ խափան է լինում մին

ւր բակում: Թէեւ բոլոր բնակիչքը մեծ նեղութեան մէջ {էին} ցեխի երեսից, երբ սկսանում էին գարնանային եւ աշնա

մեծ նեղութեան մէջ էին ցեխի երեսից, երբ սկսանում {էին} գարնանային եւ աշնանային անձրեւները կամ ձիւնհալը,

պատանեկութեան հասակում, մինչեւ կերպարանագործւում {էին} կուրծքի եւ սեռական գործարանքը, մինչ արիւնը առատո

ում է, ողորմած-հոգու փորը եւ աղիքը ի՛նչպէս կարող {էին} չայրուիլ"։ Չկամի ամենեւին մտածել, որ այդ ողորմ

մի քանի բառեր եւ մասնիկներ, որ գործածութեան մէջ {էին} Տաճկաստանի մէջ: Նախիջեւանի լեզուն, որպէս եւ Ղրի

ուն օտարի բառերով, այնքան խելացի եւ բան հասկացող {էին} համարուելու, եւ այս պատճառով ամբողջ նախադասութիւ

տակայ ծառերի ճիւղերին, հաւատում են, թէ բժշկւում {էին}: Աղբիւրը ստացել է առողջարար անունը այն պատճառով

ստացել է առողջարար անունը այն պատճառով, որ տեսած {էին} նորա վերայ լոյս իջանելը. շատ կարելի բան: Աղ

գիստ շինուեցան, որովհետեւ մշակների ձեռքով լցւում {էին} ցորեան, ունդեղէնք այն նաւերի մէջ, որ մօտենում է

ն ցորեան, ունդեղէնք այն նաւերի մէջ, որ մօտենում {էին} Նախիջեւանին: Այս եւս հարկաւոր է առանց յիշատակութ

ան ընկերութիւնքը երկրորդ եւ երրորդ ձեռքից ստանում {էին} ապրանքը, մինչդեռ Հայը անմիջական միջնորդ էր լինել

անալով մի ապրանք, որից արդէն քանի մարդիկ շահուել {էին}, ուրեմն հետեւաբար եւ թանգացած էր ապրանքը, եթէ ս

լով քաղաքի եւ հասարակութեան օգտի համար, աշխատում {էին} մի փոքր բան հասկացնել այն՝ մինչեւ այժմ ասիական հ

ческим обманомъ) մի քանի կարճատես մարդիկ կարծում {էին} տեսանել յաղթութեան պսակը խաւարի ճակատի վերայ։ Այ

ան եւ խաւարի սպասաւորութեանը, քարաձիգ եւ նետաձիգ {էին} լինում դէպի միւս բաժինը, որի դրօշակի վերայ լուսե

պօլսի մէջ եւ այն մարդիկը, որ Վանայ կողմերից եկած {էին} բեռնակրութիւն առնելու համար, իւրաքանչիւրը այդ պա

ւաքում էր նորա մօտ մի քանի աշակերտք, ապա պատրաստ {էին} այդ օբսկուրանտները մինչեւ երկինք բարձրացնել մի այ

, այդպէս է հարկաւոր։ Վաղուց այդպիսի մարդիկ պէտք {էին} մեր ազգին... Մեր ազգին հարկաւոր են ճշմարտապ

անց լեզուի քերականութիւնը անգամ չգիտէին, որ ծնած {էին} միմիայն խաբեբայութեան համար, եւ համարձակւում էին

էին միմիայն խաբեբայութեան համար, եւ համարձակւում {էին} բազմութեան մէջ՝ ամենայն ամօթ ու պատկառանք յետ դր

պատկառանք յետ դրած, մեծ-մեծ խօսել, թէ հասուցած {էին} 400 աշակերտք: Ովին են խաբում. թո՛ղ գնան իւր

են վաւերական եւ ուշադրութեան արժանի, որ հետեւանք {էին} գիտակցութեան եւ ուղղախոհութեան: Իմ համար միեւնոյ

ց անձը պահպանելու համար ստիպւում են՝ որքան կարող {էին} թանձր ամպերով պատել ժողովրդի տեսութիւնը, չզարթեց

ազգասէրքը եւ միւսքը դոյն այդ պակասութիւնքը գովել {էին} ազգին որպէս կատարելութիւնք, յանցանքը ձեւացուցել

ազգին որպէս կատարելութիւնք, յանցանքը ձեւացուցել {էին} առաքինութիւն, այն ժամանակ, առանց ամենայն տարակո

որ, զուր տեղը բանալով մեծ մակերեւոյթ, աշխատում {էին} այդ թանձր խաւարի մէջ, լուսի շատ ճառագայթներ հաւա

այդ Հերոստրատոսեան պարծանքին, որովհետեւ մասնակից {էին} ձեր գործին, եւ դուք աշխատում էիք՝ ամրացնելով ձե

մ տերեւները, որ մի երկու ամիս յառաջ քաղցր հովանի {էին} մեր համար այրող արեւի երեսից, այժմ դեղնած ու թառ

ակ եւ ծանօթութիւնք, որ, զբաղեցնելով ինձ, կարող {էին} ցրուել իմ տխրութեան ամպերը: Բայց այս եւս կայ

րդիկ, չգիտեմ ինչ հիման վերայ, մինչեւ անգամ ասել {էին}, թէ Շահբէգը կամի Պ. Իսահակեանցին կնքահայր շինել

ր, անարգելով եւ անպատուելով Հայոց ազգը, վրդովել {էին} Պ. Իսահակեանցի հոգու խաղաղութիւնը եւ պատճառ էին

էին Պ. Իսահակեանցի հոգու խաղաղութիւնը եւ պատճառ {էին} տուել նորան այնքան խօսելու, մինչեւ որ Մուզան Մաս

անգատ ունի Պ. Իսահակեանցը, որովհետեւ մերկացնում {էին} ազգի ծածուկ պահած վէրքերը՝ վիրաբուժական դարմաննե

այն պակասութեններից: Եւ այդ պակասութիւնքը արժանի {էին}, որ դատապարտուէին. այդ արատները կարօտ են սրբուե

ր, որ դայեակ վարձեց մեր համար: Ինչպէս կարող {էին} նոքա, պատճառ դնելով Հայաստանում համալսարան չլինե

լեքսանդրիա ուսանելու, այն ժամանակ նոքա եւս կարող {էին} ասել այն, ինչ որ ասում ենք այժմ մեք՝ ազգի հոգաբ

ուել է իմ ասելուցս մեծատունների մասին, թէ մարմին {էին} դարձած, եւ մեղադրում է, թէ ինչո՛ւ համար շատ լաւ

մ նման, գուցէ եւս առաւել գիտուն անձինք կարողացել {էին} իմ մարդկօրէն սխալանքը լուսաբանել եւ ազգի վերաբերե

ասիրութեան: Իմ աչքումը այն մարդիկը, որ պարապում {էին} այսպիսի գործերով, ոչ թէ միայն քրիստոնեայ չեն, ո

խաբեբայութեանը. դորա գազանանոցի կենդանիքը շինովի {էին}, որ շատ թէ փոքր, յայտնի երեւում են առաջին անգամ

արելի է, որ արագիլը կամ մօրահաւը, թէեւ ծածկուած {էին} վահանի տակ, չյայտնէին իւրեանց ինչ լինելը: Կառավ

նալու առանց օրինաւոր պատճառների, եւ այդ պատճառքը {էին} մեր գործերը: Մինչեւ գործած չէինք այնպիսի գործեր

, մեք քո հետ ասենք միմեանց եղբայրաբար, թէ ինչպէս {էին} մեր գործերը անցեալ տարում. արդեօք այնպէ՞ս, որ հ

բալի եւ արտասուելի գործերի ականատես, որ գործուել {էին} մեր խնայելի ազգի մէջ: Որքա՛ն մարդիկ՝ մեզ ծանօթ

ատահել է մեզ տեսանել այնպիսի մարդիկ, որ անարգանք {էին} մարդկութեան, որ ցանկանում էին հասանել հերոստրատե

րդիկ, որ անարգանք էին մարդկութեան, որ ցանկանում {էին} հասանել հերոստրատեան պարծանքի եւ յիշատակի, որ մտ

ել հերոստրատեան պարծանքի եւ յիշատակի, որ մտածում {էին} խայտառակութեան սանդուղների վերայով բարձրանալ մինչ

նրութեան պատճառով, արդէն Նիւտոնի օրէնքով կապուած {էին} երկրագնդի կենտրոնի հետ... Այսպիսի բաներ պատա

ր, դարերով ահա հաւաքուելով եւ լեռնանալով, պատել {էին} հայկական բարոյականութեան հորիզոնը, այսօր " Հիւսի

իւս սենեկից, եւ, ներս մտնելով այն սենեակը, ուր {էին} մայր ու որդի բանտարկուածքը, հրամայում է դահճին գ

ց մօտ իբր երկու հարիւր մարդ՝ այր եւ կին, ներկայ {էին} այդ հանդէսին, որոնցից ոմանք եկած էին մեքենաբար,

ին, ներկայ էին այդ հանդէսին, որոնցից ոմանք եկած {էին} մեքենաբար, լոկ հետաքրքրութեան համար, ոմանք՝ յա

աղորդակցութիւն այն առարկաների հետ, որ շրջապատում {էին} մի արարած: Ինչո՛ւ համար կտրել: Եթէ չկտրուի այդ

յեղափոխութենների, որի հետ, անտարակոյս, կապակից {էին} նորա շրջապատի յեղափոխութիւնքը: Զարմանալի ժամանակ

վերայ նստած էր Շամիլը, նորա երկու կողմում նստած {էին} նոյնպէս երկու ծերունի նայիբներ: Պատանին, որ առա

նտի, հալածանքի, կապանքի, նոցա համար, որ ընկել {էին} այդ իւրեանց չպատկանած իրաւունքը ձեռք բերելու քամա

ղանալու չէր տիրապետել այդ գահին, որի վերայ նստել {էին} երբեմն մեծ մարգարէի հաւատարիմքը: Այս պատուելիու

ամբարտակի մնացորդք, որի կազմուելու ժամանակ դուրս {էին} թռել մեր աչքից ուրախութեան արտասուք. մոռանալ մի

եանքի ամենաերջանիկ րոպէներից մինը: Բայց ո՛ւր {էին} այս մտածութիւնքը այն ժամանակ, երբ երես առ երես կ

ր մտածութեան մէջ. երեւում է, որ ասածներս նստում {էին} նորա խելքին: Նայիբները, որ նստած էին նորա մօտ,

երս նստում էին նորա խելքին: Նայիբները, որ նստած {էին} նորա մօտ, լսելով իմ խիստ խօսքերը, երբեմն երբեմն

րը, երբեմն երբեմն զարմացական " մեղաներով " շփում {էին} իւրեանց սպիտակ մօրուքը: Խօսակցութիւնքը կտրուեցան

ալու չէիր այն տպաւորութենների մասին, որ գործուել {էին} իմ վերայ: Այս պատճառով իմ երազներից գլխաւորը ստո

ձեռքերը եւ աչքերը, բայց սոքա արտասուքով փայլում {էին} այս անգամ: - Մի՞թէ մարդերի անարդարութիւնը պա

աչի վերայ, վրէժխնդի՞ր եղաւ նոցանից, որ հասուցել {էին} Նորան այդ անարգ մահը: Նա չէ՞ր, որ դեռեւս Հօրից

ացուցեալ ջուր թափեցին գլխիս վերայ: Թշերս այրւում {էին} ամօթից, որպէս կրակից: - Ես ուխտաւոր եմ թողո

ս ներկարարի կարաս ունիմ եւ թէ կենդանիք, որ ընկել {էին} այդ կարասի մէջ, երեւում են այնուհետեւ հասարակութ

կարագրելի ֆիզիկական թուլութիւնը համարեա՛ թէ զրկել {էին} ինձ կարողութենից գրիչ ձեռք վեր առնուլ: Միւս կողմ

ութիւնք, պատերազմ բանալով ուղեղիս մէջ, աշխատում {էին} իւրաքանչիւրքը առաջին տեղը բռնել Յիշատակարանումս,

նք դարձան ինձ շատ լաւ ծանօթք, բայց նոքա պարապում {էին} կամ իւրեանց ազգային գործերով կամ ընդհանուր մարդկո

մարդկութեան գործերով: Օրերը եւ շաբաթները վազում {էին} ջրի պէս, բայց եւ ո՛չ մի խօսք այն բաների համար,

ը եւ լճերը: Բայց այն շոգիքը, որ ճանապարհ ստացել {էին} դէպի երկրի մակերեւոյթը մի վուլկանական ճեղքուածքի

ուծանելով օդը՝ հասկանալու համար, թէ ինչ գազերից {էին} բաղկացած, արդեօք բնական կերպով ազոտից եւ թթուածի

ւթեան համար: Կար ժամանակ, երբ մարդիկ ոգեւորւում {էին} վանքերով եւ հոգեւոր ասպետութեններով, բայց չորս հ

իւր անձը, երբ ոչ այսչափ, ինչպէ՛ս այժմ, ծաղկած {էին} գիտութիւնքը եւ արուեստքը: Այսպիսի դատաստանով ման

ի տերեւքը, որ այժմ աւելի ուրախ եւ զուարթ խշխշում {էին}: Լուսինը ամենայն փառահեղութեամբ լողում էր կապոյտ

այն ծառերի տակ, ուր պալատական տիկինները ժողովում {էին} ծնկաչոք ասպետների սիրու հաւաստիքը: Ես կանգնած էի

: Ես կանգնած էի մի այնպիսի տեղում, ուստի երեւում {էին} գլխաւոր պալատը եւ մեծ ու փոքր Տրիանոնքը: Եւ եթէ

ինձ առաջնորդող սպասաւորի պատմածը: Այդտեղ լինում {էին} երբեմն երաժշտական նուագածութիւնք, որ կարգում էր

ցաւ խօսք բանալ պատուելի կառավարչի հետ, թէ կարո՞ղ {էին} արդեօք բուն Հայոց որդիքը մասնակից լինել Մուրադեան

պատահած անախորժութեններից յետոյ, որով կասկածելի {էին} երեւել Մխիթարեանք, որպէս ստիպողք աշակերտներին ու

, ոչ այն պատճառով, որ այս անբնական աղօթքով կարող {էին} նոքա բարկացնել անյիշաչար Աստուածը, այլ նորա համա

յլ նորա համար, որ անմեղ աշակերտների սիրտքը կարող {էին} վարակուիլ ֆանատիկոսական կոյր ախտով, որի հետեւանք

աշակերտ գտայ ես ազգային վարժարանում, որ պարապում {էին} նախակրթական պարզ առարկաներով, ինչպէս նաեւ Մուրադ

որ զանազան առիթներից եւ ախտերից ստիպուած համոզում {էին} ազգին ձեռք զարկել մի անհիմն գործի: Արժանապատ

ասխանատուութենների, որ յառաջացած կամ յառաջանալու {էին} դպրոցի տնտեսական մասնում գտանուած անկարգութեան պա

եւ այս է պատճառը, որ պատուելի թարգմանիչքը յառաջ {էին} բերել տպագրապետին, թէ նամակ են ստացած Հնդկաստանից

ետին, թէ նամակ են ստացած Հնդկաստանից, որով գրում {էին}, թէ ամօթ է վերապատուելի թարգմանիչներին բան տպել

մ մէջ խառնած այնպիսի տեղական բառեր, որ շատ սակաւ {էին} գործ ածւում: Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանցը ունի բանաստե

օր ձեռքով, ըստ որում՝ այդ բոլոր անցքերը պատահած {էին} երազում: " Ընծայի ընդունելութեան " վերջին երեսնե

ր իրենց սքեմին եւ տպարանի մամուլներուն տակէն ելած {էին}, հիմա նոյնը նորոգող եւ ընծայի հագուստով դռներնիս

նց Հայրապետին ափը, միշտ արիւննին թափելու պատրաստ {էին}: Այսպիսի Հայրապետ մը, երբ որ իմացաւ, թէ Հայոց

եամբ եւ բաժանւում են նոցա, որոնք յառաջուց գրուած {էին} այս հրատարակութեան բաժանորդ: Լսում ենք, թէ տասն

, որ անխորհուրդ խաւարասէրքը, անշուշտ, ուղղելու {էին} մի այդպիսի հեղինակի վերայ: Ասիացին չէ կարող մերկ

յարակից լինին նորան այնպիսի հանգամանք, որ աղբիւր {էին} եւ նիւթական շահաստացութեան։ Այս խնդրին կարող է կ

դրում են պատասխանել, թէ ի՛նչ աղբիւրից յառաջանում {էին} դոքա եւ թէ կարելի՞ է արդօք մինչեւ այդ աստիճան անա

այլ հաշւում է 75 կոպէկով՝ պատճառելով, թէ հնացած {էին}: Երիտասարդը պատասխանում է. " Պարո՛ն, թէ նոր է

է մի մարդ անդամ շինել մի ընկերութեան, որ կազմել {էին} Բէգզադէն եւ այլ նորա համախոհ մարդիկ: Պարոնը հարց

ում այն մի քանի մարդիկը, որ արծաթի սանդուղով վեր {էին} բարձրացել ազգի մակերեւոյթից, այլ այն խեղճ եւ կար

, որ, դուրս գալով հասարակաց շրջանից, բարձրացել {էին} սորա հորիզոնից: Այս բանի պատճառները քննել եւ

յն կարող է իրագործուիլ, երբ հիմնած ու պահպանուած {էին} բուն ազգային դպրոցներ, որոնց մէջ պիտի լսուէր հայ

այնքան ցաւ չէր... Նոյն իսկ մեր եղբարք թշնամի {էին} Այն նուիրական քո սուրբ աւանդին: Բայ

պրոցների, որ, չպահպանելով ազգի օգուտը, չարաչար {էին} գործ դնում իւրեանց պաշտօնատարութիւնը, յանցաւոր ե

աւերանքի մէջ պատրաստել այնպիսի դպրոցք, որ կարող {էին} տիեզերական կրթութիւն տալ ազգի զաւակներին. սոքա հ

ւր ածող կամ այն պարզ կերակուրը եփող, որով ապրում {էին}: Իւրեանց ձեռքի արուեստով կերակրուեցան նոքա եւ տէ

թեամբ հարսնանալով երկնաւոր անմահ փեսային: Այսպէս {էին} մեր հին մայրերը եւ քոյրերը, այսպէս էին մեր կանայ

: Այսպէս էին մեր հին մայրերը եւ քոյրերը, այսպէս {էին} մեր կանայքը, բայց ի՞նչ մնաց այն օրից...: Հ

անայք, անցան այն ժամանակները, երբ մարդիկ նայում {էին} կանանց վերայ որպէս ստրուկների վերայ: Անցան այն ժ

այ: Անցան այն ժամանակները, երբ կանայք համարւում {էին} որպէս մի ապրանք, ինչ, կահ, կարասիք, գնելու կա

նգամ այն ժամանակները, երբ օրէնք տուողները նայում {էին} կանանց վերայ որպէս մի ծննդարար գործարանի վերայ,

ար: Անցան այն ժամանակները, երբ կանայք համարւում {էին} երբեմն սատանայ եւ երբեմն հրեշտակ։ Այժմ՝ այս մար

Հայեր տալ մեզ, ինչպէս ձեր նախնի մայրերը աշխատում {էին}: Ձեր ցանկութենից եւ աշխատութենից կախւում է ծաղկե

քրոգի մարդիկ, թէ բան չլինելով, այժմէն իսկ կորած {էին} Հայերը։ Ո՛չ, նոքա կորած չեն, այլ միայն գտանւու

եր ընթերցողներին, թէ ինչ բարեխղճութեամբ աշխատում {էին} մի քանի երիտասարդք այս խնդրի վերայ, մէջ եմ բերու

ունք եմ տալիս քո գաղափարին, թէ թուի հետ հարկաւոր {էին} եւ մի քանի վիճակագրական եւ տեղագրական ծանօթութիւն

երկու խօսք ասել այն մասին, թէ ինչ բաներ հարկաւոր {էին} ազգին նախ եւ յառաջ, որ յետոյ ազգի ուսումնականքը

ր յիշատակարանքը, որ աբեղայք կամ այլ մարդիկ սովոր {էին} գրքերի քամակներում գրել, եւ մեք կարծում ենք, թէ

թէ՛ մեհենական գրուածք կամ մատեանք, որ պատկանում {էին} Հայոց ազգի հեթանոսական կեանքին, Լուսաւորչի ձեռքո

նուեցան եւ այն գեղեցիկ արձանները, որ այսօր կարող {էին} հասկացնել մեզ Հայոց ազգի եղած ճարտարագիտութեան չա

այն տեղերը, ուր պիտոյ էր մտածել, թէ կենդրոնացած {էին} մեր դպրութիւնը եւ կրօնը, կամիմ ասել՝ այն մեհեան

կրօնը, կամիմ ասել՝ այն մեհեանները, որ գտանւում {էին} Աշտիշատ, Արտաշատ, Տարօն եւ այլ տեղեր: Շատ

Շատ ազգեր իւրեանց հեթանոսութեան ժամանակ սովոր {էին} իւրեանց մեռելների հետ թաղել զանազան յիշատակարանք

ուրիշ այնպիսի բաներ, որ գալոց օրերում լոյս կարող {էին} տալ պատմութեան. մի՞թէ չէ կարելի մտածել, որ Հայք

ալ այն բոլորը, ինչ որ պատմութեան համար անհրաժեշտ {էին} որպէս աղբիւրներ կամ նիւթեր, օրինակի համար.

րկել անդաստիարակ եւ անկիրթ պարոնների աչքեր, եղած {էին} նորա անյագ չարախօսութիւնքը այս կամ այն պարոնի վեր

տուեց այն բոլոր մարդերին, որ երբեւիցէ բամբասուած {էին} Պ. Չերքեզեանից. հասարակութիւնը ստուգապէս ճանաչե

ի մէջ, դառնում ենք դէպի երկրորդ խնդիրը, որ արել {էին} մեզանից: §2. Երբ առաջին անգամ դուրս երեւեցա

Խուդաբաշեւը, ըստ որում, ինչպէս մի ժամանակ առակ {էին} արել Թիւրքիայի Հայերը, " արտաքին թշնամանք չէ, ա

մ է մեր երանելի եւ սուրբ նախահարց գլխին, որպիսիք {էին} Սուրբ Պարթեւը, Սուրբ Մովսէս Խորենացին եւ Սուրբ Ն

երից, որ այն ժամանակ ընդհանրական եկեղեցու հետ մի {էին}, Հայերը զրկուեցան օգնականներից եւ պաշտպաններից,

ն օգնականներից եւ պաշտպաններից, որ միմիայն կարող {էին} պաշտպանել նորանց կրակապաշտ պարսկի նեղութեններից "

ականութեան կամ մի այլ ապահովութեան: Նոքա լաւ {էին} հասկանում, որ կրօն ասացեալը, դաւանութիւն ասացեա

կամ դաւանութիւնը վնասակար չէր նոցա, որ կամ դրացի {էին} Հայաստանին, կամ տիրապետել էին նորան: Հայերը գիտ

ոցա, որ կամ դրացի էին Հայաստանին, կամ տիրապետել {էին} նորան: Հայերը գիտէին, որ այդ օտար դրացու կամ հա

եռք տալով նորա կրօնին կամ դաւանութեանը, կամենում {էին} վեր առնուլ այն որոշող պատը, որ բաժանում էր միմեա

պիտի ցաւէին, նշանակում է հոգով եւ սրտով ընդունել {էին}, իսկ թէ ընդունել էին, ի՞նչ հարկ կար վերստին բաժ

մ է հոգով եւ սրտով ընդունել էին, իսկ թէ ընդունել {էին}, ի՞նչ հարկ կար վերստին բաժանուելու: Չգիտենք

նութենից, որ ունէր ինքը, եւ ուր որպէս թէ գրուած {էին} Շնորհալու եւ Թէորիանոս աբեղայի խօսակցութիւնքը, ի

յ: Բացի սորանից, մի քանի բաներ, որ վերաբերւում {էին} մեր եկեղեցու յատկական բնաւորութեան, որ մինչեւ այ

ա խօսքերը. " Որովհետեւ այն բաները, որ մեղադրանք {էին} համարուել Հայերին, ոչ բոլորը միօրինակ նշանաւոր է

ն համարուել Հայերին, ոչ բոլորը միօրինակ նշանաւոր {էին}, եւ մի քանի մեղադրութեան պատճառներ Ներսէսը իւր ն

ադրութիւն դարձուց այն բաների վերայ, որ աւելի մեծ {էին} նորա աչքում եւ որ յիրաւի կարօտ էին ուղղութեան, ո

, որ աւելի մեծ էին նորա աչքում եւ որ յիրաւի կարօտ {էին} ուղղութեան, որպէս՝ ա. Յիսուսի Քրիստոսի բնութեա

նը: Թշնամութիւնը եւ կատաղի նախանձը հարկադրել {էին} Սկայորդուն ցանկանալ թէ՛ " Հիւսիսափայլի " վերջանալ

ելով մեր խօսքը այն չորս խնդիրների մասին, որ եղած {էին} մեզանից՝ չենք կարող չյայտնել մեր ցաւը այն պատճառ

մի քանի շաբաթ յառաջ մասնաւոր նամակներ տեղեկութիւն {էին} տալիս մեզ, թէ պատրիարքական գաւազանը երրորդ անգամ

ի մէջ եւ ստանալով շաբաթը մի քանի շիլլինգ, ապրում {էին} որպէս եւ իցէ. այժմ այն գործաւորը դարձած իւր չքաւ

ւ նորա հազարաւոր մշակները, որ այնչափ տարի ապրում {էին} այն հողի վերայ, ոչինչ ունին ասելու ազնուական պար

տխրադէմ ցնցել դատարկ քսակները, որոնց մէջ լցուած {էին} երբեմն ոսկին եւ արծաթը: Տնտեսական խնդիրը մի

օդի մէջ, - ասաց մինը, որի աչքերը աւելի հեռատես {էին}: - Ինչպէ՞ս, թշուառական դու... վայրկեան մի

ատութիւնը, հաւասարութիւնը եւ եղբայրութիւնը նստել {էին} արքայական գահի վերայ, երբ բոլոր փողոցները եւ տու

իր ներկերով եւ խոշոր տառերով, անբարբառ, գոռացել {էին} բիւրաւոր կեցցէներ, երկու մարդ հանդիպեցան միմեանց

ց կառավարութիւնը եւ ազնուականութիւնը պարզ տեսնում {էին} այս տեսակ ազատութեան անհնարաւորութիւնը: Ո՛ր երթա

է եւ զուգակշիռը: Դիցուք հազար հոգի շինական երկիր {էին} գործում, որոնք, երկրագործութենից յառաջացած արդի

կանութիւն, միմիայն այն պատճառով, որ ինքեանք Հայ {էին}: Նոցա վաճառականութիւնը ազգային չէ՛, եւ ազգի ընդ

ն բանականութեան, եգիպտական առեղծուածներով պատգամ {էին} տալիս նորան, անցան այն ժամանակները, երբ մտածում

տալիս նորան, անցան այն ժամանակները, երբ մտածում {էին} պարզամիտ մարդիկ, թէ օդի անչափելի բարձրութեան մէջ

րանայ... Միւս կողմից, այն մարդիկը, որ պարտական {էին} նորան, չեն վճարում իւրեանց պարտքը, առեւտուրը ըն

զգալի չէր, մանաւանդ, եթէ գործերը մի փոքր յաջող {էին} ։ Իսկ այժմ՝ դրամական կամ առեւտրական նաւաբեկութեն

նշողութիւն եւ ահա այն թռուցիկ շոգիները, որ թողել {էին} ծովի հորիզոնական մակերեւոյթը, իբրեւ անձրեւ կամ ի

կան դանդաղկոտութեամբ գրեթէ կաթուածահար, շատանում {էին} իւրեանց շնչական բարեկեցութեամբ եւ ի վերջոյ, որոն

ի անունը, ազգի բարոյական դաստիարակութիւնը հնչում {էին} որպէս " Ձայն բարբառոյ յանապատի ", այս հին խելքեր

որ մարդկային կեանքի փորձերի որպէս հետեւանք դրուած {էին} թատրոնաբեմի վերայ: Նա մի նոր տեսակ դպրոց է, ուր

քը, ախտակից լինելով անցքին, զուգահեռաբար երգում {էին} գործողութեան հետ. դերասանների ցոյց տուած ախտերը

ի ցոյց տուած ախտերը եւ կիրքերը արդէն բացարձակուել {էին} հասարակութեան ջիղերի վերայ: Հասարակութիւնը

ձնեն եւ աշխատին վերցնել այն բաները եւս, որ կարող {էին} կամ առիթ լինել որեւէ անկարգութեան, կամ վայրապար

գնաց. քանզի կէս գիշեր էր: Այսպիսի գործեր կարո՛ղ {էին} մեծապէս վնասել նոր հիմնուած թատրոնին: Եւ մա

ազատուելով թաթարների բռնակալութեան լծից, գաղթում {էին} դէպի Դօն գետի ափը եւ Նախիջեւան քաղաքը շինելով սկս

Դօն գետի ափը եւ Նախիջեւան քաղաքը շինելով սկսանում {էին} մի փոքր ազատ շունչ առնուլ, նախախնամութեան ձեռքը

վ, ահա այսպիսի խօսքեր խօսելով, կտակներ աւանդում {էին} Նախիջեւանի լինելոց դպրոցի, եկեղեցիների, աղքատան

նոցի անուններով. մշտնջենաւոր ժամանակով պարգեւում {էին} իւրեանց գոյքը այդ աստուածահաճոյ շինութենների համա

համար պայմանած ժամանակը կորուսանելով, զրկուելու {էին} այդ նիւթական մեծագումար հնարից: Դիցուք թէ անցածը

եղբայրն այնտեղ միշտ ինձ էր մնում, Եւ ուր սուրբ {էին} թէ՛ ելը, թէ՛ մուտ. Ուր սէրը երբեք, օ, չէ՛ր հ

- Իսկ հարսն ինչպէ՞ս, քոյրն ինչպէ՞ս: " Ցնցւո՜ւմ {էին} մկանունք, Եւ խլրտում, գալարւում, Շողում նրա վա

Ադամին, Մերթ հեւում էր, մերթ ուռչում. Թռչո՜ւմ {էին} հեշտանքի Հառաչանքները... ինչպէս գետ ` Կրծքից քրտ

Ուր եղբայր ցանգ ինձ մնայր, Ուր սուրբ {էին} մուտ եւ ել՝ Եւ սէր իսկ ոչ հնանայր: Գ

ցօղեցին Յականողեաց մարգարիտ. Արտասուք {էին} նախկին՝ Մարդոյն տխուր յայս հովիտ: Եւ

ս դու զմարդն: Ո՞չ տիեզերք գործ ձեռաց {Էին} հաստեալ, յոր եդայ, Կան առաջի իմ աչաց.

ս դեռ եւս զճեմարան ինչ հոգեւոր, յորում ուսանելոց {էին} քահանայացուք, եպիսկոպոսացուք եւ առաջնորդացուք:

զարքայութիւն երկնից եւ զդժոխս: Եւ հոգիք նախահարց {էին} ի դժոխս, յոր էջ բանական հոգին Քրիստոսի անբաժանել

լ զպատուիրանաւ Աստուծոյ, վասն աւանդութեանց քարոզ {էին} " եթէ ոք ասիցէ ցհայր կամ ցմայր կ՚որբան, զոր յինէ

պարտութեան լինին պատճառը, ոչ միայն որոց գործեալն {էին}, այլեւ կցորդ զառաջնորդս մեղանացն կացուցանեն: Եւ

զգործարան ինչ, որով լոկ հացն ու գինին փոթարկելոց {էին} ՚ի մարմին եւ յարիւն Քրիստոսի, որպէս ուսուցանէ Այ

ագանեալ է, - քանզի, եթէ սխալանքդ այդոքիկ արդիւնք {էին} տպագրութեան, եւ եթէ ինքնին Այվազովսքին խոստովանի

լեմի դժբաղդ որդիքը ` Երբ քո տերեւքը հիւսում {էին}, Յուշիկ աղօթք արդեօք նոքա Կամ հին տաղ

չէին պաշտում ու իւրեանց հին կանոնով Վարւում {էին} միշտ համարձակ, ինչպէս իւր քարտուղարը Բռնու

անտէր աղքատին"։ Ամենայն օր նորա դռնում Կանգնած {էին} շատ կառքեր. Միշտ հացկերոյթ, ընթրիք, գինի, Նու

համար ուսում պէտք չէ, Ո՛ր սուրբերը ուսեալ {էին}. Կրօնի ծէսերը պահելով, Անշուշտ կ՚երթ

անց Սիրո՞ւմ էիր, ինչպէս քեզ, Պաշտում {էին} սիրողքդ, Որ պատմում ես այժմ մեզ: -

նքան ցաւ չէր... Նոյն իսկ մեր եղբարք թշնամի {էին} Այն նուիրական քո սուրբ աւանդին:

նտին խնդիր միջատների մասին, որ անդադար ապականում {էին} կերակուրքը եւ թէյը: Երեկոյեան ինձ յայտնեց վերակա

6-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ, բերել {էին} պակսիմատ եւ Ռանքէի գիրքը՝ կազմած: Առաջիկայ տեսո

ն տեսութիւն եղբօրս հետ, Բերբ[երեանին], Մագղաղին[ {էին]}, Սուլթ[անշահին] եւ Բերուբէին. յոյս կայ, որ 7-

Անցան այն ժամանակները, երբ մարդիկ ոգեւորւում {էին} վերացական եւ միստիկական բաներով, անողոքելի իրակա

առնալի անցան այն խաւար օրերը, երբ մարդիկ երջանիկ {էին} համբուրելով մի սեւագլխի քղանց կամ շատ անգամ զօշաք

ւ ու չքացաւ Լեհաստանից: Եթէ հոգեւորք ընդունակ {էին} ազգը պահելու, ինչու՞ չպահեցին այս գաղթականութիւն

եան անունը, այլեւ վէրքերի սպիք, որոնց արժանացել {էին} մարտիրոսաբար, ազգի ազատութեան անունով: Ի՛նչ

օգուտ է, միւսը զուր է եւ այլն խօսքերը լոկ խօսքեր {էին}, խօսքեր եւ էլի խօսքեր. պատճառ, իրենց հրատարակո

վնասակար կերպով պաշտեց, քան թէ երբեւիցէ ունեցած {էին} այն պարոններից դատապարտուած օրագիրքը։ Այս խօսքեր

եր, դոքա, մեծ մասով, մեր " Հիւսիսափայլի " վրայ {էին} եւ մանաւանդ ինձ էին ասւում այդ կարծիքները, որովհ

վ, մեր " Հիւսիսափայլի " վրայ էին եւ մանաւանդ ինձ {էին} ասւում այդ կարծիքները, որովհետեւ ես " Հիւսիսափայ

ց բուն մայրենի լեզուի գիտութեան մէջ անհնարին խեղճ {էին} եւ հայ լեզուի ոգուն եւ տրամաբանութեան բնաւ իսկ տե

մաբանութեամբ եւ ռուս բաղդասութեամբ լոկ հայ ձայնով {էին} խօսում, այդպիսի սքանչելի պարոններն էլ իրենց չգիտ

բաղդասութեան եւ գերմանիկ տրամաբանութեան ստրկացած {էին} քարոզում, թէեւ այդ տեսակ պարոններից 99ը հարիւրից

իրենց մարմնեղէն լեզուի ճկունութիւնից, բլբլացնում {էին} այն, ինչ որ ուրիշից էին լսել կամ գէթ ինչեւիցէ մի

ունութիւնից, բլբլացնում էին այն, ինչ որ ուրիշից {էին} լսել կամ գէթ ինչեւիցէ մի բան ասելու համար, որ իր

եզուներից է առնուած։ Այս յանցանքները հրապարակում {էին} եւ իրենց դատապարտութեան վճիռն էլ քամակիցը տալիս,

ում (երբեմն պատահում էր որ հինգ-տասը հոգի միասին {էին} գալիս վրաս) ես խնդրում էի նոցանից ցոյց տալ ուղիղ

իղ ճանփի մասին, որովհետեւ մեր ընդդիմախօսքը ասում {էին}, թէ իրենք էլ չգիտեն. միայն մերի մոլորականութիւն

կամքի կամ ճաշակի վրայ ոչ, այլ էական հիմքերի վրայ {էին} ամրացած. միեւնոյն ժամանակ խոստովանելով լեզուի ան

րակողի եւ գործակցի բամբասուած ձեւ եւ ոճերը սկսում {էին} աննկատելի կերպով ազդել նաեւ մեր ընդդիմախօսների լե

նմշակ, չունէր այն յատկութիւնքը, որ անշուշտ պէտք {էին} հիմնաւոր եւ կանոնաւոր կերպով ամեն բանի վրայ խօսել

րդի մէջ չգտնելով եւ ժողովրդին յայտնի բառերով գործ {էին} դնում մի ձեւ բուն հին լեզուի ոգուն հաւատարիմ մնալ

քանչելի հայկաբանքը ընդհանրապէս եւ սովորաբար միջոց {էին} թարգմանում հին ու նոր լեզուի ոգուն ընդդէմ, երբ մ

րը թարգմանում էինք հնար, ինչպէս մեր նախնիքը գործ {էին} ածել եւ ինչպէս այժմեան սերունդը գործ է ածում, "

յերը վերացական գաղափարների վերաբերութեամբ բաժանել {էին} թարգմանում, օրինակ՝ je partage votre opinion,

сообщать բայերը անխտիր եւ ընդհանրապէս թարգմանւում {էին} հաղորդել, հայկական ոգուն ընդդէմ բաղդասելով, ինչ

тный բառերը անխտիր հետաքրքիր թարգմանելով՝ գրւում {էին} հետաքրքիր բան, հետաքրքիր գիտութիւն եւ այլն, եւ

ուն, որովհետեւ այն բոլոր բաները, որի վրայ խօսել {էին} եւ խօսում էին դոքա, ծանօթ էին ժողովրդին։ Բայց խ

ւ այն բոլոր բաները, որի վրայ խօսել էին եւ խօսում {էին} դոքա, ծանօթ էին ժողովրդին։ Բայց խնդրում ենք փոր

ը, որի վրայ խօսել էին եւ խօսում էին դոքա, ծանօթ {էին} ժողովրդին։ Բայց խնդրում ենք փորձ փորձել գիտութիւ

ոճ եւ խեղճուկ գրութեանց մէջ, երբ նոքա թարգմանում {էին} մի որպիսի եւ իցէ ֆրանկի կամ ռուսի աշխատութիւն։ "

զիւ թէ իրենց բոլոր կեանքի մէջ մէկ վայրկեան մտածել {էին} նոր լեզուի օրէնքների եւ պայմանների վրայ, հազիւ թ

ուի օրէնքների եւ պայմանների վրայ, հազիւ թէ կարող {էին} իրենք իրենց կամ ուրիշին հաշիւ ու համար տալ, թէ ի

ում մինչեւ անգամ այն մարդոց լեզուի վրայ, որ գրիչ {էին} առնում միմիայն մեզ հայհոյելու։ Մենք նոյն այդ հայ

ն, որոնք մինչեւ անգամ մեզ հայհոյելու համար կարօտ {էին} " Հիւսիսափայլի " լեզուին։ Մենք թողում ենք այն ան

րգից " Հիւսիսափայլը " կրիտիքելուկ)՝ քննադատելու {էին} դուրս գալիս եւ աջ ու ձախ բրդում։ Մեր ամենամեծ ցա

այլ շատ բնական, որ " Հիւսիսափայլի " մէջ երեւում {էին} եւրոպական այլ եւ այլ լեզուներից թարգմանած աշխատու

ց, ինչպէս առաջ էլ ասացինք, մեր ողորմելիքը ասում {էին}, թէ այդ վէպերը մեր ազգին վերաբերութիւն չունին։

ոցա գրածները՝ հին եւ մեռեալ լեզուով, անմօտենալի {էին} Ազգին։ Երկրորդ՝ թէ մեծ մասով գրուածքը լինում են

հասարակութիւններ եւ այլ շատ պարագաներ, որ կարո՛ղ {էին} Ազգի հոգու մէջ բուսուցանել եւ զարգացնել լուսաւորո

ցա կարգումը են։ Բայց քանի՞ մարդիկ կային, որ համ {էին} տեսանում սորանցից։ Ասածիս անհակառակելի վկայ այն

եցիկ խօսում է Պարոն Պիսարեւսկին, ) երբ համարում {էին} մարդիկ, թէ միմիայն քուրմի հանդերձով կարելի է մօտ

մանակները, կրկնում եմ, երբ չափով ու կշռով տալիս {էին} ազգին իմաստութեան լոյսը եւ այն, ինչ ուղղութենով

ութեան լոյսը եւ այն, ինչ ուղղութենով որ կամենում {էին} ։ Զարմանալի է աշխարհիս փոփոխութիւնը, բայց առաւել

տալ այստեղ մի քանի բաների մասին, որ վերաբերւում {էին} ներկայ աշխատութեանս։ Մեր Ազգայիններից, որ ծ

այ աշխատութեանս։ Մեր Ազգայիններից, որ ծանօթ {էին} Ֆրանսիարէն, Գերմաներէն եւ Ռուսերէն լեզուներին,

ուղղութիւնը, որ Պապականութեան հարազատ զաւակներն {էին} ։ Այսքան եւս աւելորդ էր ասել, եթէ մեր Ազգի բոլոր

ը, որ երբեմն ինկուիզիտորների ձեռքով դատապարտւում {էին} դէպի բանդ, դէպի հուր, դէպի սուր, նոյն մարդիկը

меня смущает, зовет меня[... ] Էակներ խօսում {էին} վատթար միմիայն քաղաքականութեան վերայ: [Բայց այդ

: Հոգիքը գրաւ դրած սատանային ` անունները մտածում {էին} յանձնել աստղերին: [Կրակով սղոցեցին նորա այրական

ի նոր կենդանութիւն եկաւ վերաս: Չար լեզուներ ասել {էին} ինձ, թէ քո թոքախտութիւնքը զայրանալով զրկել է քեզ

ար լեզուք, Յիշատակարանիդ մի փոքր ուշանալը մեկնել {էին} չարաչար, բայց փառք Աստծոյ, ամենայն կասկած եւ տա

սանելով ծուռ ու սխալ միմեանց մօտ շարել, համարում {էին} իւրեանց անձը Խորենացի ու Եղիշէ։ Մեր այսպէս խ

ասարակ այնպիսի բաներ, որ զգալի ազդեցութիւն կարող {էին} գործել ընթերցողների վերայ։ Հասարակութիւնը, շատ

արժանաւորութիւնքը պարկեշտ հագուստի տակ, որ անտես {էին} մնացած ընթերցողներից, եւ, ցոյց տալով այս արժանա

տալ մեր համար այնպիսի զգեստ, որ առհասարակ կրում {էին} մեր ժամանակակիցքը։ Եթէ նիւթական զգեստը այսպէս,

նազան խորհրդաւոր բանահիւսութիւնք, որ պարունակում {էին} իւրեանց մէջ ամենայն տեսակ իմաստալից եւ գրաւիչ եւ

պատմել մտառութեան արժանի գիտելիքը, որ պատկանում {էին} արդէն ուսումնական հանդէսին, այսինքն՝ աշխարհի կա

կամ յայտնագործութիւն Ամերիկայի. ճառեր, որ գրած {էին} բաւական վերին եւ ուսումնական ոճով։ Եւ ո՞ր փոքր ի

չհաւաքուին դէպի մի որոշեալ աղբիւր, որտեղից դուրս {էին} եկել: Յայտնի է, թէ այս դրութիւնը իսպառ սասանեցն

, քան թէ այն բարակ եւ միգապատ ճամփաները, որ ցոյց {էին} տալիս այս ու այն փիլիսոփայական համակարգութիւնքը:

ը, եւ օրէնքը եւ ճակատագրի իրաւունքը: Այսպէս {էին} այն Ժամանակ, - ասում է Հայմը, - Հեգելի հասկացողու

յ դատողութեան անեմ այն մասին: Նախնիք որ կորցնում {էին}, մի՞թէ այդ կորուստը միշտ զգալի էր. քաւ լիցի, շ

, թուլութեամբ կամ անխոհեմութեամբ մերժել ու ջնջել {էին}: Վե՞րջը: Վերջը, խելքդ գլուխդ հաւաքիր,

էր նորա ուղեղը, ուստի եւ նորա աչքի առջեւ երեւում {էին} միայն Լուդովիկոս XVI-ի եւ Մարիայ Անտուանետտի արիւ

ռնալով, մանաւանդ այս վերջինս, նենգում եւ դաւում {էին} Անգլիոյ ազատութեան: Նա մոռացել էր Բուրբոնների (

լրբութիւնքը: Բոռքի ժամանակ անգլիացիք ազատ շունչ {էին} քաշում, ազգի ազատութիւնը վաղուց ահա գրած էր Ալբի

իւններով, մթնացնում է այն լուսակամարը, որ կապել {էին} նորա վրայ Գէօթեն, Շիլլէրը, Լութերը: Չնչին եւ ա

ադիմութիւն ընդունած " պարզ ձեւերը ", որ հիմնուած {էին} նոր տէրութենական կառավարչութեանց ներքին աճելութեա

ան կուսակցութեանց դատողութեանցը, երբ նոքա խօսում {էին} իրենց հակառակ կուսակցութեանը մասին: Պրուսական դի

րտաբերել իրենց բերնից այն խօսքերը, ինչ որ դրուած {էին} Դուքս Վելլինգտօնի յայտարարութեանց մէջ: նա դրական

ն արած լինելով մեծ զօրապետի ուղեղի վերայ, դարձել {էին} նորա համար sine qua non, նա կարծում էր թէ ինչպէս

թեանը եւ մարդկային արժանաւորութեան ուրացողութիւնը {էին} նորա ոգին: Ի՛նչ տեղ էր Գերմանիան, երբ մարդկ

ւնը իսպառ ուրանալու համար, մանաւանդ եթէ կամենում {էին} բամբասուած դպրոցը պաշտպանել, ասել թէ Ալեքսանդր Մ

յ, ինքը պատմութիւնը ապացուցեց, թէ ինչպէս անհիմն {էին} այս մռայլոտ գուշակութիւնքը Անգլիոյ մասին, նոյնպէ

ն (двусмысленность) օգնութեամբ, նորա հետ կարող {էին} բարեկամանալ բոլորովին միմեանց ներհակ հասկացողութե

մարդիկ եւ նորա նշանակերպերի (формула) տակ կարող {էին} թաքնուել որչափ անկեղծ, նոյնչափ եւ նորա կեղծից ոչ

որուեցանք դէպի Բօրդօ, շոգեշարժ կառքով: Նոր {էին} լոյսն ու մութը միմեանցից բաժանւում, որ մէք Բօրդօ

ն վառուիլ արեգակի առաջին ճառագայթներից: Շիջանում {էին} այնուհետեւ երկնքի պարզ երեսի գիշերային բիւրաւոր ա

ինքը, եղանակը եւ հեղաշունչ հողմիկը մեզ խոստանում {էին} մի բարեյաջող նաւարկութիւն: Թէ մէկ օր վաղ եւ թէ մ

շատ օգուտ քաղենք: Մեր յոյսերը անշուշտ պսակուելու {էին}, բայց երբ որ մի քառորդ ժամու ճանապարհ էր մնում մ

ները եւ որոտման գոռոց գոչիւնը, ասէիր թէ կամենում {էին} կործանել մեր գլխին երկնքի մշտնջենաւոր սիւները: Կ

, որոնք մինչեւ այն ժամանակ խաղաղ ափերի վերայ քնած {էին}, հողմի սարսափելի ձայներիցն արթնացած, մոլեգնաբար

սափելի ձայներիցն արթնացած, մոլեգնաբար յարձակւում {էին} մեր վերայ եւ դիպչելով շոգենաւի կողերին, խորտակւո

ր վերայ եւ դիպչելով շոգենաւի կողերին, խորտակւում {էին} մռնչելով: Մեզ առաւել սարսափեցնողը մեր ողորմելի դ

մեր շոգենաւը լեռնաձեւ կոճակների վերայ դէպի երկինք {էին} բարձրացնում եւ երբեմն ճեղքում էին ծովի անչափելի ջ

րայ դէպի երկինք էին բարձրացնում եւ երբեմն ճեղքում {էին} ծովի անչափելի ջրադաշտը եւ մեզ անփախչելի մահ սպառն

աշտը եւ մեզ անփախչելի մահ սպառնալով, խորասուզում {էին} նորա անդունդի մէջ: Այսպէս, տեսանելով մեր անձը ա

ը դրեցինք նորա վերայ: Իմ բոլոր ընկերները սրտաթափ {էին} եղած, նաւապետը երկիւղից սասանուած էր, բայց ես չ

եւ մօտիկ ծովեզրեայ բնակիչները բազմութեամբ դիմում {էին} ծովի ափը ականատես լինելու այս ահաւոր տեսարանին:

ս լինելու այս ահաւոր տեսարանին: Ամենեքեան ողբում {էին} մեր կորուստը: Միայն հինգ անձը կային այն բազմութե

եցին մեզ յետոյ, կարեկից չէին մեր աղէտքին եւ տհաճ {էին} նոցայ վերայ, որոնք դիմում էին օգնելու մեզ, տառա

եր աղէտքին եւ տհաճ էին նոցայ վերայ, որոնք դիմում {էին} օգնելու մեզ, տառապեալներիս: Նախախնամութիւնը մեր

բ մտածում էինք մեր ներկայ վիճակի վերայ, արտասուք {էին} կաթում աչքերիցս: Բայց ապագայի յոյսերը մեր աչքի ա

նոցայ, որ մեր նաւաբեկութեան աղէտքի մեջ մեզ անտես {էին} առնում: Ո՛չ. նեղութեանը մեծահոգութեամբ պէտք է յ

վերջին աղէտքին ականատես լինելով, մեզ յուսադրում {էին} եւ կարեկցութիւն էին ցոյց տալիս, իսպառ մոռացան մե

ատես լինելով, մեզ յուսադրում էին եւ կարեկցութիւն {էին} ցոյց տալիս, իսպառ մոռացան մեր անունը եւ լոկ քաղա

բազմաղէտ կործանումը. երեք օր Հռոմայեցիք կոտորում {էին} դաւաճանութեամբ խաբուած անզէն մարդիկը: Երբ լցուեց

սուրբ Լաւրենտիոսի գետի վերայ եւ որի մէջ բանակում {էին} շատ հռոմայեցի գաղթականներ, Հռոմի պապը մի ժամանակ

ւմ էր եւ այսպիսի բան, որ ստորին ծառայքն եւս ներս {էին} խառնւում այս իրողութենների մէջ. այնուհետեւ ծագու

զարթեցնում է այն խնդիրներր, որ վաղուց հերքուել {էին} իւրեանց անճոռնի ստութեամբ, բայց բանի էութիւնը քե

երը լուսաւոր կամ թէ ազգի օգտի վերայ մտածող անձինք {էին}: Եւ եթէ մի լավ մարդ եւս նոցայ կը պատահէր, ՚ի մի

թեամբ, իսկ հոգատարքը իւրեանց հարստութեամբ գրաւել {էին} դէպի իւրեանց կողմը եւ պղտորել էին միտքը ռամիկ ժող

տութեամբ գրաւել էին դէպի իւրեանց կողմը եւ պղտորել {էին} միտքը ռամիկ ժողովրդին, որին խաբել մի շատ դիւրին

ողովրդին, որին խաբել մի շատ դիւրին բան է. մնում {էին} մի քանի հասկացող մարդիկ. նոքա եւս լաւ իմանալով,

մօտիկ բարեկամ է կարդինալին, ակամայ կամքով լռում {էին}: Բարեկամ, կրկնեցի ես, դոքա շատ հետաքրքրել

տաս փոքր-ինչ մի ըստ միոջէ տեղեկութիւնը, որ կարող {էին} համոզել ինձ հաւատ ընծայել քո ասածներին, եւ դատել

ատարիմ: Թէպէտ սորա անարժան գործերը վաղուց յայտնի {էին} ամենեցուն, բայց որովհետեւ կարդինալին շատ ձեռնտու

նել այն մարդիկը, որոնք ճշմարտասիրութեամբ համախոհ {էին} առաջին վերակացուին, գիտես թէ ի՛նչ մեքենաներ լարե

ւած, նա ի՞նչ բանից կ՚երկնչի: Նոքա երբ մտաբերում {էին} սորա վատթար, անիրաւ ընթացքը, եւ նախկին վերակացո

ացքը, եւ նախկին վերակացուի անմեղութիւնը, յիշում {էին} Քրիստոսի խօսքերը, թէ " որ ուրասցի զիս առաջի մարդ

յերկինս է"։ Գիտես, ի՞նչ սուրբ զգացմունք {էին} խաղում նոցայ հոգիների մէջ: Նոքա ելեւելք առնելով

Նոքա ելեւելք առնելով միմեանց վերայից, ժողովուում {էին} ճշմարտութեան դրօշի տակ: Նոքա կարող չէին երբեք լռ

ռաջեւ: Ամենայն ժամանակ անվեհեր հոգով պատերազմում {էին} ստութեան ընդդէմ եւ խոստովանում էին, որ նա ազգասէ

ով պատերազմում էին ստութեան ընդդէմ եւ խոստովանում {էին}, որ նա ազգասէր անձն էր, յիսուսական չէր, շատ հա

ձն, մանաւանդ որ նորա հակառակորդները ապուշ մարդիկ {էին}, կարողացաւ նոցայ դիւրեաւ յաղթել, այսինքն, մօտե

օնից: Այն պապին, որի խոհեմութեան վերայ զարմացել {էին} ֆրանսիացիք եւ անգլիացիք, որ եւ մի ժամանակ եւրոպա

ծերին, որ արդէն վաղուց նորա քննութեան տակ մնացել {էին} հիւանդ, զանազան պատճառներով: Նորան քարտուղարութ

յնպիսի գործերի մէջ խառնուէր, որ իւր խելքից դուրս {էին}: Յիմար մարդիկը այն ժամանակն են խելօքանում, երբ

: Եթէ նա ասելու է, թէ վերակացուները ինձ ստիպում {էին} այնպիսի գնացք ունենալ ծառայողների հետ, ապա, նախ

նախ սխալ է այն պատճառով, որ, երբ նորան արձակում {էին}, է՛ր աղագաւ չէր ասում, որ ես իմ վերակացուի պատո

զայրանալով, ո՛չ հոգատարք, այլ հոգիատարք: Սոքա {էին} այն բոլոր թշուառութեան պատճառները: Սոքա էին կարդ

Սոքա էին այն բոլոր թշուառութեան պատճառները: Սոքա {էին} կարդինալին գրգռողները դէպի այն ազգակործան գործերը

ղքը այս գործերս, գրեթէ գլխաւորապէս աւագ մարդերից {էին}: Նա ի՞նչ էր գիտում, թէ սոքա այնպէս անարժան մարդ

Նա ի՞նչ էր գիտում, թէ սոքա այնպէս անարժան մարդիկ {էին}: Նա լաւ խորհրդով արեց, բայց սոքա, որ անհարազատ

յողները, գործարանի հիմնադիրը եւ պաշտօնատարքը մէկ {էին} դարձել եւ սա մէկ, պաշտպանելու մի այնպիսի անարժան

մի այնպիսի անարժան մարդ, որից բոլորեքեան փախչում {էին}, նորա չարագործութենների պատճառով: Բայց սա ուշադ

երքին իրողութենների մէջ, որոնց ամէնեւին անտեղեակ {էին}, ապա այսքան չարիք յառաջ գալու չէին: Եւ գործարան

թէ նոքա կամեցած լինէին հայրենիքին ծառայել, կարող {էին} իւրեանց ջերմեռանդութիւնը ուրիշ բաներով յայտնել.

եւս պատմում են, որ երբ գերիներին քաղաքական բանտն {էին} տանում, նոքա պատահում են մի քանիսին հռոմայեցուոց

լ ապստամբներին: Ես ականատես էի, երբ սոքա դատում {էին} այն անմեղներին, նոցայ ձայնարկութիւնքը հոգիս մաշե

, նոցայ հառաչանքն անգամ գործարանի պատերը դղրդում {էին}, բայց շատ անզօր գտանուեցան շարժելու մարդերի սիրտ

: Գիտե՞ս դու, թէ ի՛նչ փառքի ասպարէզներ բացուելու {էին} քեզ. այն ժամանակ, քո անունը պատմութեան թերթերի

դոքա այն մեծ խորհրդաւոր գործարանը ինչպէ՛ս խաղալիք {էին} շինել իւրեանց վատթար կամքին: Վերահասու եղա՞ր դու

բ դոցայ հետ վարուել, որոնց գործակիցները սատահակք {էին}: Ո՜հ տարաբախտ Հռոմ, ասաց նա, ընդհատելով իմ խօս

րախացան նորանով. նորան լսողների հոգիները ծաղկում {էին} այն շնորհից, որ նորա բերնից էին դուրս գալիս).

հոգիները ծաղկում էին այն շնորհից, որ նորա բերնից {էին} դուրս գալիս). եւ, բանական գիտութեամբ, հայրապ

, նեղանալով երբեմն այն մարդոց վրայ, որ նախանձել {էին} նորանում եղած մեծ շնորհին, այլեւ այդ մարդոց նոր

բդեշխի մօտ բերեց ձեզ, որի տանը եւ մե՛զ ուսում {էին} տալիս. թէպէտեւ տարիքով աւելի հասակաւո՛ր էինք ձեզ

մ, նախանձի չարութեան պատճառով, շատե՛րն աշխատում {էին} լինել իմ փոխանակ. բայց թէ կարողանայի՜ն լինել։

մահը աշխարհ մտաւ"։ Դեռ երկո՛ւ մարդ միայն ծնուել {էին} Ադամից աշխարհի երեսին՝ Կայէ՛ն եւ Աբէլ, նախանձ ձ

տքը, առաջ ժամանակներում ծաղր անելով, թշնամանում {էին} ՝ երբեմն կախա՛րդ կոչելով, ինչպէս. " Դեւերի իշխա

է հանում դա՛"։ Երբեմն, գինեմո՛լ եւ ուտող խմող {էին} անուանում՝ Նորա աշակերտների ասելով. " Ինչի՞ ձեր

ն ժամանակ կերակուր ուտող " անուանելով, նախատո՛ւմ {էին} ՝ " Ինչի՛ Յովհաննէսի աշակերտները եւ փարիսեցիները

նախանձի եւ վրէժխնդրութեան պատճառով, ոչինչ բաներ {էին} խօսել տալիս նորանց, եւ իրենք ուրախացած բացագանչ

ել տալիս նորանց, եւ իրենք ուրախացած բացագանչում {էին} դատողների առջեւը, ուր, ինչպէս Աւետարանիչը վկայո

րէնքի եւ ժողովրդի ձեռքը, որ երկո՛ւքն էլ մահապարտ {էին} ՝ ե՛ւ Հրէից ժողովուրդը, ե՛ւ օրէնքը։ Սոքա՛, չդի

Ա՛յսպէս էլ, նախանձի պատճառով, իմ մասին հանել {էին} շատ բամբասանքներ՝ ասելով, " թէ Ղազարն ասո՛ւմ է

խմող եւ պի՛ղծ մարդիկ քա՛ղցր ախորժանքով ընդունում {էին} այդպիսի բաների լուրը՝ իրենց մէջ բուն դրած չար գո

ազատուիլ, թողութիւն չի ստանայ։ Դարձեալ ասում {էին}. " Աղանդաւո՛ր է"։ Եւ այս բանը աշխատում էին շու

ում էին. " Աղանդաւո՛ր է"։ Եւ այս բանը աշխատում {էին} շուտ շուտ ամենին յայտնել եւ, տկարամիտ մարդերին հ

ի վարդապետութեանը, որպէս մի թերի բանի վրայ նայել {էին} տալիս։ Աղանդի անո՛ւնն անգամ, որով այդ յանդուգն

ո՛ւնն անգամ, որով այդ յանդուգն մարդիկը բամբասում {էին} ինձ, գրով գրելու համար ես շա՛տ աղտեղի եմ համարու

չունէի, ուստի, այն չարաթոյն մարդիկը, կարծո՛ւմ {էին}, թէ ե՛ս էլ նոցա նման եմ։ Բայց ես չէի դատապարտու

ինչպէս անպիտաններից շատերին տեսնում էի, որ անում {էին}, սարսափում էի Յակովբոսի պէս ահագին մարդուց, որ

, որ այն մարդիկը, քեզ արծաթ խոստանալով, խնդրում {էին} այդ տեղը։ Եւ դու, Տէ՛ր, կանչելով քո եղբօր՝ տէ

ագահութիւն է պահում իր տանը"։ Դարձեալ ասում {էին}, թէ " մէկ խօսքով պի՛ղծ եւ չարագործ մարդ է. վանք

լռիլ, այլ անշէջ կրակին կը մատնէ։ Եւ ինձ բարեկամ {էին} անուանում քո եղբարքը, Տիրոջդ, սուրբ գրուանի գին

Նոցա հետ միասին եւ Աբեղենից տիրոջը (ինձ բարեկամ {էին} անուանում), որ քո՝ Տիրոջդ, սիրուն եւ ամենին ը

ող ճշմարիտը ասեն։ Բայց երեք եղբարքն էլ սիրում {էին} Սուրբ Կաթուղիկէի վանքը՝ ընծաներ եւ ամեն հարկաւոր

ուրիշ չար խօսքերով քեզ, Տէ՛ր, իմ վրայ նեղացնել {էին} աշխատում, թէ մի մանուկ չէ կարող վանքի հոգաբարձու

ով եւ միտք պղտորող խաբէբայական չար խօսքերով ասում {էին}. " Ա՛յ յիմար մարդիկ, ինչի՞ էք ունայն տեղը աշխատ

պիսի խօսքերից թուլանալով, էլ այնուհետեւ աշխատում {էին} ժողովել առաւել իրենց պարկերի, քան թէ վանքի ամբար

, թո՛ղ հարցանուի եւ թո՛ղ ասէ։ Իսկ ինչ որ կարգել {էին} ինձ տարեկան տէր Ներսէհը եւ Հրահատը (կերակրի, հա

էր, որ իմանայիր. ես լսեցի, որ իս քամակից ասում {էին}, թէ " ես վանքում բան չունէի"։ Եթէ բոլոր կահ կա

իւնքս շատ ախորժելով եւ պատուականութեամբ ընդունում {էին}, ինչպէս մի առողջ վարդապետի քարոզութիւն, եւ հօր

ողջ վարդապետի քարոզութիւն, եւ հօր պէս էլ պատւում {էին}, եւ մանաւանդ է՛լ աւելի տէր Համազասպը, որին ողոր

լու ժամանակ իմ կերակրիչը եղաւ։ Ոմանք էլ ասում {էին}, թէ " ես Տիրոջդ տանը որպէս մի աւելորդ անօթ էի "

նը որպէս մի աւելորդ անօթ էի ", որովհետեւ մտածում {էին}, " թէ իմ ո՞ր արուեստի համար դո՛ւ, Տէ՛ր, պահպան

կած էր մեր վանքը, այն օրից, երբ սորա հիմքը ձգել {էին}, եւ մինչեւ իմ վանքից գնալը նա այնտեղ էր, իսկ այ

լ, թէ իրենց դատապարտութեան եւ ամօթի համար խօսում {էին} այդպիսի բաներ։ Թո՛ղ ասեն ուրեմն, որի՞ համար

լայի մեր աշխարհի թշուառութիւնը։ Նոյնպէս ասում {էին}. " Առաջ գիտնաբար էր խօսում Ղազարը, իսկ այժմ՝ ա

, միմեանց պատմելով շնորհի առատ թափուիլը, հակամիտ {էին} գովելու՝ յարգելով եւ անմոռաց զարմանալով լուսաւոր

ն այս բանը միմեանց հռչակելով եւ ուրախանալով՝ վեր {էին} ցատկում, այն ժամանակ իրենք՝ այդ աբեղայքը, գետի

սեւ՜ բամբասանքների վրայ այս էլ աւելցնելով՝ ասում {էին}. " Այդ մարդը գիրք չէ կարդում, բայց ընթերցուածը

ք չորս անգամ ծայր ի ծայր մեզ ուսուցանելով, համար {էին} պահանջում մեզանից եւ այն բոլորը Դաւթի սաղմոսի պէս

ւմ մեզանից եւ այն բոլորը Դաւթի սաղմոսի պէս գիտնալ {էին} հրամայում։ Իսկ այժմ լիրբ եւ նախանձոտ մարդերից շա

ւ տգիտութիւն հալածող գրքերը տգիտութեամբ Փաթաղիկէս {էին} կոչում, եւ ուրիշ այլ շատ բաներով նախատեսելով, յ

ւորութեանը վաստակելու վրայ դրեց։ Ոսկորները հանել {էին} տալիս եւ գետը թափել, այն հրեշտակին նման մարդուն

րելով Ս. Գրքի այն տեղերը, եւ երբեմն, եթէ երկար {էին}, լո՛կ տեղերը ցոյց տալով։ Շատ տեղ էլ Ս. Գրքի

ետեւ մեր նպատակին յարմար չէր, Վաղարշապատից դուրս {էին} ՝ մինը Գայիանեանց, միւսը Հռիփսիմեանց նահատակուած

լների եւ նոցա հարազատ յաջորդների արիւնով՝ ոռոգել {էին} Հայաստանի կռապաշտութեամբ կոշտացած հողը։ Մենք

կ, որպէս եւ նորանից յետոյ մեր կաթողիկոսքը նստում {էին} Դուին քաղաքում, ուստի բնականաբար, վանահօր ձեռքո

պեցու այն խօսքերը, որ մի նոր հիմնարկութիւն կարող {էին} համարել տալ նորան յանձուած վանքը։ Աւելորդ է ասել

իս մահապարտաց եւ տարեալ 'ի Դուռն զի մեռցցին, որք {էին} յոյժ տղայք"։ (Փարպ. Պատմ. եր. 185)։ Դն

Ձուիկը, տարաւ նորան Աշուշայի տունը, ուր ուսում {էին} տալիս Փարպեցուն։ Դնենք, թէ այդ թուականից սննդակ

ւորը։ Բացի սոցանից, մենք չգիտենք, թէ ո՛վքեր {էին} նորան ուսում տալիս Աշուշայի տանը, եւ հարկ է, թէ

ը Վահանի հօրեղբօր, այսինքն՝ Մեծ Վարդանի թոռներն {էին} ։ Յայտնի է, թէ Մեծ Վահանը Մեծ Վարդանի եղբօր երան

ի ընդդէմ մղում էր Վահանը եւ որին մեծապէս գործակից {էին} Կամսարականքը։ § 20. Վահանի նուաճումը, այսին

ղաց նորա. սակայն՝ որպէս երեւի, ականաւորք ոմանք {էին} եւ հարուստք"։ Պ. Էմինը երկու բանի վրայ է հիմնո

մեզ ենթադրել, թէ Փարպեցու ծնողքը ականաւոր ոմանք {էին} եւ հարուստք։ Եւ սոքա են մեր պատճառները։ Նախ

ռամ է. եւ յայտնի է, թէ աղջիկները երբեմն կոչւում {էին} իրենց հօր անունով՝ Անոյշ բառը աւելցնելով այդ անո

երը։ § 32. " Եւ դպիրքն որք յԵրուսաղեմէ իջեալ {էին} ասէին թէ բէեղզեբուղ գոյ 'ի դմա, եւ իշխանաւ դիւաց

վկայութիւն վկայէին զնմանէ. եւ նման միմեանց՝ ոչ {էին} վկայութիւնքն։ Այլք յարուցեալ վկայէին սո՛ւտ զնման

սեալ որդւոցն Աստուծոյ զդստերսն մարդկան զի գեղեցիկ {էին} առին իւրեանց կանայս յամենեցունց զոր ընտրեցին " (

երի վրայ, երբ սոքա Վահանի այն նեղ ժամանակը գնում {էին} նորան Պարսից ընդդէմ օգնելու։ Թո՛ղ խօսի ինքը՝ Փա

զգացեալք կէսքն զինեալք եւ կէսքն թէպէտ անպատրաստք {էին} այլ օգնութեամբ Բարձրելոյն քաջալերեալք հարկանէին '

աներկիւղապէս " եւ այլն (եր. 221-22)։ Ո՛ւր {էին} գնում Վահանը, Ս. Յովհան Մանդակունին, Փարպեցին

գաւառում։ Անշուշտ պ. Էմինին յայտնի է, թէ ո՛ւր {էին} Սիւնիք եւ ո՛ւր Անձեւացիք. ուրիշ ամենը թողած, նո

լովելի ժամանակ Նոր Նախիջեւանի հին պառաւները ասում {էին} ՝ "ձեռօքս գրի", բայց այժմ իսպառ չէ լսվում։ Առ հասա

ից 20-30 տարի առաջ շատ պառաւներ կամ ծերունիք գործ {էին} ածում այնպիսի բառեր, որ բաւական մօտաւորութիւն ուն

օրինակ՝ բերեմ բայի կատարեալի երրորդ դէմքում ասում {էին} ի բեր փոխանակ եբեր, նոյնպէս դնեմ-ի կատարեալը եդեր

եւ, որ ծածկելով ազգի պակասութիւնքը՝ խառնափնդորում {էին} ամենայն դատողութիւնք՝ յանցանքը որպէս առաքինութիւն

ի վարագոյր, որի տակ ամենայն զգուշութեամբ աշխատում {էին} տգէտ մարդիկ թագուցանել ճշմարտութիւնը։ Յայտնի է մե

առիթքը։ Խնդրում ենք այդ պարոններից, որ բամբասելու {էին} մեզ, ձեռքը սրտի վերայ դրած վկայել մեր ասածին, եւ

տանքը՝ հանգիստ։ Մեք գիտենք, որ ապագայքը, որ կարող {էին} սառն աչքով նայել անցած գնացած իրողութենների վերայ

ռ նա բազում գանձիւք։ Եւ արք Պարսիկք, որ փախուցեալ {էին} վասն Քրիստոնէութեան եւ էին 'ի քաղաքին կայսեր, կալ

Պարսիկք, որ փախուցեալ էին վասն Քրիստոնէութեան եւ {էին} 'ի քաղաքին կայսեր, կալաւ եւ ետ 'ի ձեռս նորա (Յազկ

ոռնիկ մարդ կամ մի բոզ յայտնուէր, իսկոյն քարկոծում {էին} նորան առանց խնայելու։ Էլ ի՞նչպէս ուրեմն կարող էր

մացնել այն սառնութիւնը եւ պաղութիւնը, որով պաղած {էին} Հայերը առհասարակ։ Հանգուցեալը քանի մի տարի ուսան

կողմից հանգուցելու հօրեղբօր ընդդիմութիւնը արգելք {էին} լինում պատանի Գեղամեանցի Թիֆլիս ուղարկուելուն։ Ն

նչ այս պաշտօնը կատարւում էր, եկեղեցու մէջ ներկայ {էին}, բացի ուսանողներից եւ հանգուցելու մերձաւոր եւ հե

յլ Ռուս բարեկամք եւ ընկերք հանգուցելուն, որ եկած {էին} մասնակից լինելու այս տխուր հանդիսին։ Սգասիրտ

տութեան եւ առհասարակ կենդանութեան միջոցին սրտացաւ {էին} նորա համար Պ. Նազարեանց վարդապետը, Պ. Մարկոսեա

Սիմէօն Նիկոլայոսեան Կանդինեանցը, որոնք եւ օգնում {էին} նորան ամենայն կերպ։ Այստեղ պարտականութիւն ենք

ւակներ, որոնք իւրեանց ազգասիրութեամբը փառաւորում {էին} քո մոռացուած ու փոշոտուած անունը, որի յիշատակը ա

ա պատրաստել էր նորա որդին նոցա համար, որ ճանաչել {էին} ճշմարտութիւնը, որ էր ինքը՝ այդ տանուտիրոջ միածի

ուք շատ հերետիկոսներ, մեղաւորներ, որոնք յարգելի {էին} սատանայի աչքումը, փառաւորուած նեռներ, նոցա հետ

գրական եւ համառօտ պատմական ծանօթութիւնքը հարկաւոր {էին} որպէս ներածութիւն, այլապէս շատ դժուար կը լինէր ք

ւնը սկսւում է այն ժամանակ, երբ Հռովմում կատարում {էին} երեկոյեան ժամերգութիւն, ուրեմն սատանայի համար առ

նետուն եւ մի մատենադարան: Այս սկուտղի վերայ դրած {էին} երկու մեծ մատաղի կաթսաներ, մինը՝ ղահուէով, իսկ

ից չորս հատոր բաւական լաւ կազմով գրքեր, որ համեղ {էին} երեւում նորա աչքումը, թաթախեց իւր ղահուէի մէջ,

ն թեթեւ բաներ, որ մանաւանդ ախորժելի եւ դիւրամարս {էին}, բայց դու չնայելով այդ պատուէրներին, այլ կամակո

հանեց բերանից խածած կտորը, որի վերայ դեռ երեւում {էին} գրի անունի հետեւեալ տառերը.... նգ.... ան.

անիսը, որ առանց հեղինակի գիտութեանը յաւելացուցել {էին} տէր սատանայի հրամանով. այս բոլորը դրեց միմեանց վ

վեր առաստաղի վերայ, տեսաւ մի ծակ, որից անցանում {էին} արեգակի ճառագայթքը, երբ նա մայրն էր մտնում:

, բոլոր պալատականքը անչափ հետաքրքրութեամբ նայում {էին} նորա վերայ, հանեց տակառից Տեցելի ձեռքով Գերմանիա

լ իմ դժոխքի մէջ: - Այն դեւերը, որ կարգուած {էին} դահլիճի բարեկարգութիւնը պահպանելու համար, բերեցի

րգի մասին: Վէզիրը յայտնեց, թէ այն օրին պարտական {էին} յայտարարութիւնք կատարել. արհի նախագահը, ապստամբ

տամբութիւնքը, որ քանի տարի սորանից յառաջ սկսուել {էին} մինչեւ եօթ-ութ տեղ: - Վերջացան, Ձեր մռայլու

եցուցանել Ձեզ մի քանի անցք, որ թէեւ փոքր ինչ հին {էին}, բայց մեծ յարաբերութիւն ունէին ներկայ անցքի հետ

պանիական ցուլ. արիւնը թափւում էր, տները այրւում {էին}, փողոցները լցուած էին դիակներով, ո՛չ ոք չգիտէր

թափւում էր, տները այրւում էին, փողոցները լցուած {էին} դիակներով, ո՛չ ոք չգիտէր, թէ ի՞նչ խորհուրդ ունի

րեցի մտքերը, որ նոքա քանի ամիս շարունակ կտրատում {էին} միմեանց. կորան, չքացան, եւ մինչեւ այժմ դեռ չեն

ւ ու համար տալ ինքեանց, թէ ինչ պատճառով ջարդւում {էին}, եւ ինչ էին կամենում դուրս բերել այս բաբելոնեան

լ ինքեանց, թէ ինչ պատճառով ջարդւում էին, եւ ինչ {էին} կամենում դուրս բերել այս բաբելոնեան խառնակութենից

յման էինք կապել, որի զօրութեամբ դեւերը պարտական {էին} չմօտենալ Հռովմին շուրջանակի տասն մղոն հեռաւորութե

եւ առհասարակ իմ գործերից, որ հիմնած ու հաստատած {էին} Ձեր մռայլութեան պաշտօնական հրովարտակների վերայ,

, սատանան նորա քամակից: Միւս դեւերը, որ ներկայ {էին} հանդիսին, երկիւղից սկսեցին առաստաղին կպչոտել եւ

յս միջոցին, երբ ընկաւ Աստարօտը, մի փոքր այլապէս {էին} Փարիզի հանգամանքը. նա ընկաւ այն շփոթութեան եւ խա

բի ճայթելուց, որ նորա գովական իտալացիք պատրաստել {էին} Ֆրանսիայի թագաւորի կեանքը կտրելու համար: Այս դիպ

որդի մի մասը, ուր որպէս մատենադարանի մէջ շարուած {էին} ցուցակով եւ կարգով այն բոլոր սխոլաստիկական եւ յիմ

ւ այժմ վիպասանական գրուածները սովորաբար սկսանւում {էին} ` արդ, քանզի՛ եւ արդ, իբրեւ յորժամ, առ բառերով

նապատկեցի առհասարակ մեղքի չափը. մարդիկ մեղանչում {էին} յառաջ համառօտ եւ հին մեղքի ցուցակով. դորա հակառա

ւնը վերան դնելու, որպէս թէ իւրեանց խելքով խաբում {էին} կառավարութիւնը եւ ժողովրդի առաջեւ հանդիսանում էին

էին կառավարութիւնը եւ ժողովրդի առաջեւ հանդիսանում {էին} մի երեւելի գործակատար մատենագրութեան մէջ: -

անօթ է այն լեզուներին, որ ջրհեղեղից յառաջ խօսում {էին}: - Ինչպէ՛ս է առողջութիւնդ, կէտադիր դեւ, -

յ դպրոցականք, որ քեզ նման խելքերը կորուսած ընկել {էին} ձեւի քամակից, անփոյթ առնելով իրի կորուստը. ժամա

ած դժոխքի աջ կողմից, խառն ի խուռն աղաղակով գալիս {էին} դէպի սատանայի գահը: Նոցա մէջ երեւում էր Լուկուլլ

ատանայ, որ անցեալները Ձեր նախաճաշիկի համար բերել {էին} մի քանի նորատիպ պաքսիմատներ, որոնց մէջ Ձեր մռայլ

ա վերայ, այլեւ թեթեւամտելով բոլորովին, համարում {էին}, թէ իւրեանց ճիռերը լաւ են քան թէ ուրիշի ողկոյզքը

բան կարդալու ժամանակ. քո գրիչները այնքան չորացել {էին}, որովհետեւ երբեք թանաքի երես չեն տեսնում, որ ան

ւմ, որ անցեալներումը երկու չարագործ մարդ գողացել {էին}, որ մի տուն այրելու ժամանակ, գործ դնեն նորանց լ

նչպէս կատարում եմ քո առաջարկութիւնքը, եթէ հիմնած {էին} առողջ դատողութեան վերայ: - Եւ զտկար դատողութ

Այս է ահա պատճառը, որ խելացի մարդիկ հարցանում {էին}, թէ ինչու համար հնամոլ հեղինակները չէին խօսում հ

վերջին ամսի ցուցակն էր, այն գործերի, որ պատահել {էին} բովանդակ երկրագունդի վերայ: - Որքա՜ն խարդախ

սկեզօծել սորա կոտոշները: Դեւերը, որ կանգնած {էին} այնտեղ որպէս պահակ, վեր առեցին Ֆիֆիքոքոն, տարեց

. դեւերը մեղուների նման ամենայն կողմից հաւաքւում {էին} դէպի դժոխքի դուռը, որտեղից պիտոյ է ներս մտանէր ծ

արուեցաւ հետեւեալ կարգով: Ողջից յառաջ գնում {էին} հետեւակ դեւերը, նոցայ քամակից ` ձիաւոր ասպետները

ելու համար: Սորանից յետոյ խումբ-խումբ գնում {էին} կեղծաւորները, խաբեբաները, տիրադաւները, սեղանապ

խօսքով դժոխքի բոլոր փառքը: Երբ սոքա բոլորը անցել {էին}, երեւեցան մանկլաւիկները. բայց դժոխքի մանկլաւիկն

տումը ` մեծ պատիւ է: Մանկլաւիկներին հետեւում {էին} չորս դեւ ոսկեզօծ կոտոշներով, ուսերի վերայ բարձած

ր ծայրագոյն Բրամինի ընդառաջ: Ինչ կարգով որ գնում {էին}, նոյն կարգով դժոխքի դուռի երկու կողմումը շարուեց

ւոր հիւրը, որին այսպիսի փառաւոր հանդէսով սպասում {էին}: - Վէզի՛ր, - բացագանչեց սատանան, - յայտարա

այ: Երկու դեւ մտած երկու թեւերի տակ, բերում {էին} ծայրագոյն Բրամինը, կրակուած ծծմբալճի վերայով. դ

ու վատ կային դպրոցներ, ուր մի քանի բան սովորում {էին}, բայց այն օրից, երբ նա ստացաւ ծայրագոյն իշխանու

նդ այս անդամների մատերը, ցնցողութեամբ կարկամւում {էին}: Ծերունի Քամը, ծայրագոյն Բրամինի նախահայրը

եմ քեզանից, որ մեր ցեղի թշնամիներից, որ սպանել {էին} իմ թոռը, հանեցիր մեր վրէժը: Եկ գրկախառնիր ինձ,

ան: Այս երգեցողութեան հետ միասին լսւում {էին} շատ կողմերից զանազան դժոխային գովասանական խօսքեր

եղից չէր լսւում ձայն կամ աղաղակ, ամենեքին լռուել {էին} դժոխային լռութեամբ, որովհետեւ խօսելու կարգը հասե

կաթնագոյն սարերի գագաթները, դեռեւս նոր զարթնում {էին} մարդիկ իւրեանց քնից, որ մանաւանդ շատանում է եւ զ

նկերքը, գլուխները տաքանալուց, տուր ու ծեծ սկսել {էին} միմեանց հետ, որոնցից մինը լաց էր լինում եւ գանգա

ցով ագարակում մի քանի հայ երիտասարդների, որ ման {էին} գայիս մի Ռուսի հետ, որ դժուարութեամբ կանգնում էր

այսպիսի մտածութեան տէր մարդիկ, մարդիկ, որ կարող {էին} միանալով իւրեանց նման կարողութեան տէր պարոնների հ

պ. Շաքարեանցին: Նոքա երեխայութենից սկսած դրացի {էին} միմեանց, եւ համարեա թէ միասին աճելով, եղբօր պէս

, եւ համարեա թէ միասին աճելով, եղբօր պէս վարւում {էին} մինչեւ այժմ, թէպէտ պ. Շաքարեանցը աւելի հարուստ

ում եմ, այն ժամանակ, մազերը գլխի վերայ ցցուելու {էին}: Ես երանելի մարդ եմ, - մտածում էր նա, - որ երե

շտ իմ վերայ պահում եմ կտորը այն ծառի, որին կապել {էին} Քրիստոսին Գէթսեմանի պարտիզում մատնութեան գիշերին

ւրծքի մէջ. երեսի վերայ, երբեմն, երբեմն երեւում {էին} ակամայ եւ անզգայ ցնցողական զարկողութիւնք: "

երս մտանել մի բնակութեան մէջ, ուր ստեպ հաւաքւում {էին} փերիներ եւ դեւեր: Պ. Մարկոսը, թողնելով իւր

կը գար քո գլխին, եթէ չէի կարդացել... ի՛նչ օր {էին} ձգել քեզ քո բարեկամքը. հաւատա՛, Շաքարեանց, դու

ս զուր կորան. իսկ աղջկայ պատկերը ասես թէ բեւեռել {էին} աչքիս, որովհետեւ աչքերս այս կամ այն կողմը ձգելու

կերակցութենից. այն մարդիկը, որ յառաջ շատ սիրելի {էին} ինձ, այժմ դարձել էին իմ աչքում փսխողական փոշի.

րդիկը, որ յառաջ շատ սիրելի էին ինձ, այժմ դարձել {էին} իմ աչքում փսխողական փոշի. նոցա իմ մօտ ներս մտանե

ղջ գիշերը. լուսնի արծաթափայլ ճառագայթները խաղում {էին} տանս պատուհանի ապակիների հետ: Կապոյտ երկինքը զար

ւ արագ շնչառութիւնը - այս բոլորը միանալով կազմում {էին} արդարեւ մի տխուր եւ սրտաշարժ ներդաշնակութիւն:

մենեքին իւրեանց համար ջոկ ջոկ լեզու դարձած խօսում {էին} պ. Շաքարեանցի փոխանակ: Նա յայտնեց, թէ այդ օրիո

, իսկ հագուստը վերջին - ամենանոր ձեւով, որ կրում {էին} Փարիզում: Պ. Շաքարեանցը կարծում էր նոյնպէս, թէ

սեղանի վերայի թղթերի տակից, որ խառնիխուռն ընկած {էին}, մի թերթ թուղթ եւ սկսեց կարդալ: - Ուրեմն բ

երկրորդ, զանազան խօսակցութիւնք ծագել, որ ընդդէմ {էին} մեր ուրախութեամբ ոգեւորուած ընկերութեան ուղղութեա

ի առարկայի վերայ: Ալքիմիկոսներից ոմանք հաստատում {էին}, թէ իւրեանց գիտութեան հետքը երեւում են եգիպտական

ց յայտնուած է նա մարդերին. նոքա Ադեպտք անուանում {էին} իւրեանց եւ ամենեւին կամք չունէին հաղորդել ուրիշնե

բոլոր տեղեկութիւնքը Ալքիմիայի մասին, ինչքան եղած {էին} դոքա մինչեւ նորա օրը: Այղ աշխատութեան խորհուրդը

ն ամենայն ուսման եւ գիտութեան մէջ, որ վերաբերում {էին} մարդուն, magnus in magia, major in philosophia

է քիմիական նիւթերի մանրամասնութիւնքը, որ յայտնի {էին} իւր ժամանակին, նկարագրում է անօթները, որ գործած

կին, նկարագրում է անօթները, որ գործածութեան մէջ {էին} այն միջոցներում, եւ զանազան փորձեր եւ նկատողութի

իկոս, թէեւ շատ կային աննշան մարդիկ, որ պարապում {էին} այդ գիտութեամբ: Այս մարդերից մինը, յատկապէս Յով

ների վրէժխնդրութեանը, որոնք մի խնջոյքի մէջ դեղել {էին} նորան: 1703 թուականին. երեւեցաւ Անգլիայում

անագը, պղինձը, երկաթը եւ միւսները փոխարկուելու {էին} դէպի ոսկի: Այս փորձերի մէջ ներգործողքը էին զանազ

ւելու էին դէպի ոսկի: Այս փորձերի մէջ ներգործողքը {էին} զանազան աղեր, պաղլեղ, արջասպ, ապակի, բուռա,

նկնում է մտածողութեան մէջ: Մինչդեռ սոքա զբաղուած {էին}, եւ ահա սենեկի դուռերը բացուեցան յանկարծ եւ շեմք

գործ ունենալով միշտ ջերմ մետալների հետ, կոշտացած {էին} բոլորովին եւ ճաքճքած, եւ այդ ճեղքուածքը, լցուած

լինելով ածուխի եւ այլ կեղտերի փոշիներով, կազմում {էին} զանազան ուղղութենով սեւ գծեր: Նորա ալեխառն մ

գծեր: Նորա ալեխառն մազերը համարեա թէ դեղնած {էին} բոլորովին եւ այդ անկանոն գունափոխութիւնը մազերի,

ր զանազան քիմիական շոգիների ազդեցութենից, որպիսի {էին} խլոռից բաղկացած աղերի շոգիքը, որոնք մեծ ազդեցութ

չքերը, իւրեանց անսովոր փայլողութեամբ, հաստատում {էին} նորա հոգու անհանգիստ բնաւորութիւնը: Ճակատը ճաղատ

ցուել էր ամբողջ տունը, ծխողքը հազիւ հազ տեսանում {էին} միմեանց. պ. Շաքարեանցի սենեակը դարձել էր մի մաք

սկսեցին ընտրութիւն առնել մարդերի, որ հրաւիրելու {էին} իւրեանց խնջոյքին մասնակից լինելու համար: Ե․

ամ ազգին յարգելի մարդերի վերայ․ թէեւ վաղուց մեռած {էին} նոքա, զզուեցուցել է ժողովուրդը այնպէս, որ ոչ ոք

է այդ խնջոյքի հրաւիրուած անդամքը բոլոր մեր մարդիկ {էին}, - ասաց պ. Մարկոսը: - Ին՛չ մի խայտառակութի

յդ մասին: Ասում է, թէ այդ իմաստունքը ոչ այլ ինչ {էին}, եթէ ոչ կրթուած մարդիկ, իւրեանց հայեացքով աւելի

րի ներկայ դրութիւնքը, նոցա հիման վերայ գուշակում {էին} նոցա համար գալոց օրերը: Արեւելեան ազգերը, շատ ա

անտաստիկական պատկերների, առաւել շուտով ընդունում {էին} մի ճշմարտութիւն, եթէ բնական պատճառներից յառաջացա

կամ թէ մարդու օգնութեան, որ մինչեւ այժմ ճանաչել {էին} աղբիւր յառաջ շարժողութեան մի տեղից դէպի մի այլ տե

կարողանար ընդունել տալ այս բաները, որ կատարւում {էին} բնութեան օրէնքներով: - Ին՛չ անզգամ մարդ է դա

հրաւիրուի, այլ միայն մնացած միւսերով, որ գրուած {էին} ցուցակի մէջ, կատարուի իւրեանց խնջոյքը: Պ. Մարկ

րդիկ չէին սոքա, այլ վայրենի արջեր, որ թաւալւում {էին} սոֆայի վերայ, թէպէտ մինը նոցանից կարծում էր իւր

ութեան ընդդէմ․ եօթանասուն վեց զուր փորձերը դղրդել {էին} իմ յոյսի եւ հաւատի հաստատութիւնը, եւ այդ վերջին

ւ իմ կատաղութիւնը: Հողեղէն ամանները որը՛ ճաքուել {էին} եւ որը՛ բոլորովին փշրուել, այնպէս, որ ոչինչ նիւ

ի գաւազանով խառնելով քուրան, հասկացայ, որ հալած {էին} մետալները կրակի տակ քուրայի մէջ, որ նախատեսութեա

լած մետալները, որ խառնուելով միմեանց հետ կազմում {էին} մի փոքրիկ լճակ, եւ որի երեսի վերայ սերի պէս կանգ

վերայ: Բայց նորա սիրտը եւ հոգին այնպէս ջերմացած {էին} այդ մետալի վերայ, որ իսկոյն յափշտակեց դարձեալ սե

ցագլուխ սարերը ուռչին իւրեանց մէջ, թէ ոսկու մայր {էին}: Կեցցէ՛ գիտութիւն, կեցցէ աշխատութիւն: Ասացի,

ան օգուտ ունի հոգին ուսումից․ ո՛ր սուրբերը ուսեալ {էին}: Մարգարէքը հովիւ չէի՞ն, առաքեալքը ձկնորս չէի՞ն

ած անցքերը: Նորա անձնական տկարութիւնքը հարկադրել {էին} նորան, օդափոխութեան համար դուրս գալ իւր մռայլոտ

պարսպի հետ զուգահեռաբար, որոնց ստուերքը ստանում {էին} առաւել եւ առաւել հսկայական երկայնութիւն, որքան ա

ախորժելի խշխշոց. ծաղիկները եւ արօտները սկսանում {էին} առուգանալ, թարմանալ եւ բարձրացնել իւրեանց գլուխը

արեւի ուղղահայեաց այրող ճառագայթներից, որ խաղում {էին} այժմ կաթողիկէի ոսկեզօծ խաչի վերայ: Այցելուն

րեզմանները, որը կարգով, եւ որը անկարգ, շարուած {էին} կանաչ, թավիշապատ յատակի վերայ: Ասես թէ մարդերի

րցրու: Տարին մի անգամ մի քանի քահանայք գալիս {էին} հաշիւ տեսանելու, բայց ի՛նչ հաշիւ, ի՛նչ քննութիւ

ովածը, գինին եւ արաղը: Անտարակոյս, յառաջ գնում {էին} այդ բարութիւնքը վայելելու, որ մի փոքր ոյժ ստանան

ին եւս հետ չեն ժողովրդից. այս պատճառով եւս ասում {էին}. - օրհնա՛ծ, այսքան տարի եկեղեցու դրանը ծերացար

է համարում այն բոլոր խօսք ու զրոյցքը, որ լինում {էին} այսպիսի տեղերում, եւ այս պատճառով եւս ցոյց է տալ

կամ ամանը, որ եւս գործ էի դրել, իսկոյն կոտրում {էին}, որպէս թէ նա պղծուել էր: Այսպէս լինելով իմ դրու

էս նաեւ շատերը... եւ թէ ի՛նչ բանի վերայ խօսում {էին}, նոյնպէս չգիտէ. նորա խելքը չէ հասանում այդպիսի

տասն կամ տասն եւ հինգ հոգի հարուստքը, որ խօսում {էին}: Բայց պիտի այս եւս ասել, որ այս մարդիկը եւս բաժ

յում են այն աչքով, ինչ աչքով նոցա հայրերը նայում {էին}, կամ ամենայն բան չափում էին հին չափով: Այժմեան

նոցա հայրերը նայում էին, կամ ամենայն բան չափում {էին} հին չափով: Այժմեան ժամանակիս տղայքը բոլորովին ու

ընկերները անուանում է Ջալալիք, այս մարդիկը հա՞յ {էին}: - Միթէ՞ չգիտէք, որ մահմետականք էին նոքա,

ը հա՞յ էին: - Միթէ՞ չգիտէք, որ մահմետականք {էին} նոքա, - պատասխանեց կոմսը: - Ապա որտեղի՛ց է

իրները դարձեալ լռութիւն: Փողոցը, որով գնում {էին} այս երկուքը, դատարկ էր բոլորովին մարդերից: Կովե

րից: Կովերը նախիրից տուն վերադառնալով բարձրացրել {էին} մի թանձր փոշի, որ քամի չլինելուց բաւական երկար մ

ելուց: Այս եւ այն բաց պատուհաններում երեւում {էին} կանանց եւ աղջիկների կերպարանքներ, որ մի ձանձրալի

ր մի ձանձրալի միօրինակութեամբ անշարժ նստած նայում {էին} այս երկու գնացողների վերայ: - Մայրի՜կ, մայր

. Ուշադրութեամբ ականջ դնելով հասկացաւ, որ ածում {էին} " Տէ՛ր, կեցո՛ դու զՀայս " երգի եղանակը: Տիրացո

, որոնց եւ վերջինը, ամենաթեթեւը մեծ ազդեցութիւն {էին} գործում նորա վերայ: Մի րոպէի մէջ ուղղելով իւր այ

, որոնց մասին յիշեցի վերեւումը, պատուհանից տեսել {էին} կոմսի մտանելը նոցա տուն: Հայերի մէջ մի անսովոր բ

: Միւս կողմում, բոլոր հիւրերը կանգնած լսում {էին} այս խօսակցութիւնքը. երբ որ վերջացան, իսկոյն բոլ

ցող տուներից ուղղակի մեր տուն մտանել, ուր խօսում {էին} այդ լեզուով: - Ես եւս զարմացայ, երեւի այդպէ

եւ մեհենական դպրութիւնը, որ այժմ մեծ լոյս կարող {էին} ծագել այն խնդրի վերայ, թէ ինչպէ՛ս էր նախնի Հայկա

լսէ վերստին այն ձայները աղօթքի, որ դատապարտուած {էին}, անհնարին էր թոյլ տալ մանաւանդ այն պատճառով, որ

ը, ինչպէս ունի Յունաց եկեղեցին, վաղուց ահա ներս {էին} մտած մեր եկեղեցու մէջ: Հարկաւոր է առանց ուշադրու

ւնքը, կամ, եթէ չեն եւս կատարուած, ապա, կարո՛ղ {էին} կատարուիլ, թէ ո՛չ: Այն գերբնական տեսարանքը, որ

, ո՛չ կան եւ ո՛չ եւս լինելու են, բայց համաձա՛յն {էին} նոքա ազգի հասկացողութեանը, եւ այդ ֆանտաստիկական

ապրում է պայմանների տակ, բայց Հայոց համար պակաս {էին} այս պայմանները, վասն որոյ եւ չդիմացաւ հին կամ մի

ացող պարոնները ինքեանք չգիտեն, թէ ի՛նչ պայմաններ {էին} հարկաւոր, որ մի երգ լինէր ազգային: Նոքա ունին մ

տանը, մեծ ուշադրութեամբ եւ մասնակցութեամբ ականջ {էին} դնում: Կոմսը կարդալով ասաց, - Խեղճ մարդ, ամենա

Թշուառ յուսահատ իբր անխել նաւորդք Կորուսել {էին} եւ յոյս փրկութեան: Նաւորդների մէջ ես տե

մասի տանից: Ժ․ Այն քաղաքի մէջ, ուր անցանում {էին} վերեւում պատմած անցքերը, վաղուց ահա բնակւում էր

վերայ կանգնող մարդերի վերայ: Չար լեզուներ ասում {էին}... ի՛նչ ասում էին... ասում էին, թէ... ի

ի վերայ: Չար լեզուներ ասում էին... ի՛նչ ասում {էին}... ասում էին, թէ... ինչե՛ր չեն ասում չար լ

զուներ ասում էին... ի՛նչ ասում էին... ասում {էին}, թէ... ինչե՛ր չեն ասում չար լեզուները... Ա

նք թէ մի եւ կէս մանէթ: Բայց այն կօշիկը, որ ցոյց {էին} տուել ինձ որպէս գաղափար, որի նմանը ես պարտական է

արգի շատ մարդիկ, դատապարտելի հպարտութեամբ նայում {էին} ուրիշների վերայ, եւ նոցա հայեացքի մէջ կար մի թու

մի քայլը, ամէն մի շարժուածքը հաշուած ու համարած {էին}, որպէսզի, մի փոքր ծառայութիւն բարքի տալով ինքեա

որքան անասնական անհոգութենից ուռած թշերը կարմրում {էին} նորա անխորհուրդ երեսի վերայ: Եթէ ինձանից հար

աւօտը զարթնում էր եւ նորա կիսաբաց աչքերին երեւում {էին} ոսկեղէն սարեր: Նա հաց էր ուտում առանց մոռանալու

ատկանում էր երկու փողոցի. նորա պատուհանքը նայում {էին} դէպի արեւելք եւ արեւմուտք: Թո՛ղ որքան կամին զրպա

անիքի մասին: Մի խուլ տան մէջ նորա ընտանիքը կարող {էին} ձանձրանալ, բայց մի այդպիսի տան մէջ, որի պատուհա

, բայց մի այդպիսի տան մէջ, որի պատուհանքը նայում {էին} դէպի զանազան փողոցներ, երբէք չէր կարելի ձանձրոյթ

դստերքը երբեմն այս եւ երբեմն այն պատուհանից կարող {էին} մի անմեղ հայեացք ձգել անցաւորի վերայ: Ո՛ւր թողու

ամենայն խրատ եւ խորհուրդ, որ ուղղակի վերաբերւում {էին} իմ ընտանեկան կեանքին, որ մի բան եւս հասարակաց չո

գործակատար էր պ. Յովնաթանեանցի, եւ նորա ձեռքում {էին} բոլոր գործերի հաշիւքը: Շտապելով ներս մտաւ գո

. Յովնաթանեանցի առաջեւ դրած սեղանի վերայ վառւում {էին} երկու ճրագ, որ չէին լուսաւորում տան հեռաւոր անկի

մ է ամբոխը ստորաքարշ մարդերի, որոնք աչքերը տնկել {էին}, որեւիցէ կերպով օգուտ քաղել ձեր հարստութենից, բ

իմ սեփական կարծիքը չէր. ինձ այդպէս հաւատացուցել {էին} Մահտեսի Քուշարը եւ նորա երախտապարտ սանը: Բայց ար

, երբեմն մի բարակ դող եւ երբեմն ջերմութիւն խաղում {էին} նորա մարմնի մակերեւոյթի վերայ. վերջապէս քուն եղա

, - ես այսքան գիտեմ, թէ այն մարդիկը, որ պատահած {էին} մահին, այնուհետեւ առաւել չեն ապրել, այլ իսկոյն

թացնեմ այն տան հետ, ուր այս երկու մարդիկը խօսում {էին}, կամ նոյնիսկ մարդերի հետ, վասն որոյ, սիրելի՛ ը

ն եւ Շահումեանցի մասին: Տունը, որի մէջ նստած {էին} այս երկու մարդիկը, ինչպէս ասացի, պատկանում էր Թ

. շինուածքը փայտեայ, երեք պատուհանով, որ նայում {էին} դէպի ցեխոտ փողոցը, որովհետեւ աշունը շատ առատ էր

ր եղել իւր անձրեւներովը: Սենեակը, որի մէջ նստած {էին}, զարդարած էր շատ հասարակ եւ աղքատ կարասիքներով,

հասարակ եւ աղքատ կարասիքներով, պատի վերայ կախած {էին} մի քանի շատ հասարակ պատկերներ, պատահմունքով գնու

ով գնուած, առանց հասկանալու, թէ ո՞վի պատկերներն {էին}, այլ իրրեւ սովորական զարդարանք գործ ածելու համար

էր. պատճառ, սենեակի միւս երկու դուռները տանում {էին} մինը դէպի Թիւթիւնճի-օղլուի, իսկ միւսը դէպի Մանու

այս երեկոյ եւ բարեւ չտուած. պատճառ, քանի գնում {էին}, շատ մօտ ծանօթանում էին, եւ Շահումեանցը աւելորդ

ած. պատճառ, քանի գնում էին, շատ մօտ ծանօթանում {էին}, եւ Շահումեանցը աւելորդ էր համարում չնչին քաղաքա

աշխարհի ամենայն նիւթական փոփոխութիւնքը կատարւում {էին} այդ օրէնքի ազդեցութենով: - Ընդունում եմ, - պա

, քանդւում է եւ լսել եմ խելօք մարդերից, որ ասում {էին}, թէ այն բանը, որ սկիզբ ունի, նաեւ վերջ ունի:

կղմինդրները, որ ժամանակից եւ անձրեւից քայքայուել {էին}, ոչնչացան իսպառ, - ասաց Շահումեանցը: - Ինչպ

րական չեն, զոր օրինակ, երկու հանք, որ բաղկացած {էին} առանձին առանձին երկու կամ երեք տարերքից, կարող ե

սակ կեանք. ածխածինը, ջրածինը, թթուածինը ապրում {էին} մի ժամանակ իբրեւ ծառ, իբրեւ բուսական, փոխում են

նչում է, եթէ այն մասունքը, որ երբեմն բաղկացնում {էին} մի մարդու մարմին, յետոյ բաղկացնեն մի այլ մարմին

կերպարանագործուելու, պատճառ, բնութեան օրէնքներն {էին}, որ բաղկացուցին նորան, այն սկզբնական տարերքն էի

ին, որ բաղկացուցին նորան, այն սկզբնական տարերքն {էին}, որ զանազան բաղադրութիւններով, որ ստացուել էին

էին, որ զանազան բաղադրութիւններով, որ ստացուել {էին} մի այլ մարմնի մնացորդից, կազմեցին նորա ոսկերքը,

րածը, որ նա սնուցանում է, հաւատարիմ գրաւականներ {էին} նոր գոգումը. եւ գիտէ նա, որ ետ եւ յառաջ պիտոյ է

որ քամին բերել էր քո հողի մէջ, իսկ սերմերը կարող {էին} կերակրել զանազան կենդանիք, այո՛, եւ՛ մարդը եւս

շեն եւ կեղտոտ տների տեսքը, առաւել եւս տխուր դէմք {էին} ցոյց տալիս, թրջուելով սեւանալուց եւ օդի միգախառն

կերած տանը. երեւի թէ զանազան պատճառներ ուշացրել {էին} նորան Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը, եւ յետոյ ճաշի

աթ, իւր ընտանիքը կառավարելու համար: Ոմանք ասում {էին}, թէ հետը բերած արծաթ ունէր կամ գոհարեղէնք, երբ

ծի երեխայ էր, երբ մի քանի հայ առաջին անգամ տեսել {էին} այս ընտանիքը Տագանրոգի մաքսատան մէջ, նարինջ գնել

մարդ եւ կին տարին երկու ձեռք հագուստի տեղ մի ձեռք {էին} կարում իւրեանց, երկրորդի գումարը տնտեսելով Մանու

րական էլեկտրականութիւնը: Բայց թէ նոքա ինչպէ՞ս {էին} հագցնում իւրեանց մի հատիկ Մանուշակը, արդարեւ արժ

աթի բօժօժներով, որոնց միջի դատարկութեանը վկայում {էին} բօժօժների վերայի փոքրիկ ծակերը: Բայց կուրծքը բաց

եսի վերայ, նորա խարտեաշ աչքերը թէպէտ եւ ուղղեցած {էին} դէպի իւր կարը, այսուամենայնիւ փայլում էին խիտ եւ

ղղեցած էին դէպի իւր կարը, այսուամենայնիւ փայլում {էին} խիտ եւ երկայն թերթերուկների միջից: Սորա կապան

լինում էր տասն բթաչափ, կուրծքի սէգմենտից երեւում {էին} սպիտակ մարմարիոնեայ գունդերի վերին կիսաբաժինքը,

աղալու շեմքի վերայից, հարցրեց նորանից, թէ տա՞նն {էին} արդեօք նորա ծնողքը: Մանուշակը այս հարցմունքի

քը առհասարակ իւրեանց ամուսինների առաջեւ համարւում {էին} եթէ ո՛չ բոլորովին, գոնէ՛ մի բարակ կերպով, ստրու

արմարուելով իւրեանց զանազան հաշիւներին, խոստացել {էին} տալ Մանուշակը այս մարդուն, որ մի փոքր կարողութեա

իծ քարշելով նորա թաւիշեայ երեսի վրայից, գլորւում {էին} նորա կարի վերայ. նա երեւակայում էր ամուսնութեան

ը, պարապմունքը եւ այլ անհամար պարագաները հակառակ {էին} իմ մտածութեանը, ապրելու կերպին եւ այլ հանգամանքն

անիքի վերայ խօսի, մեր տեսածը, եթէ ծնողքը խօսում {էին} այդ մասին, աղջիկը լուռ եւ տրտում կը նստէր, կամ

չ չէին խօսում, այն էր պատճառը, որ ծնողքը կապում {էին} նոցայ բերանը, ինչպէս այս րոպէիս դու, մինչդեռ ոչ

յս րոպէիս դու, մինչդեռ ոչինչ խօսած չէի. եթէ լաց {էին} լինում, ոչ թէ կամենում էին իւրեանց պարկեշտութիւն

չ խօսած չէի. եթէ լաց էին լինում, ոչ թէ կամենում {էին} իւրեանց պարկեշտութիւնը ցոյց տալ դորանով, այլ խեղ

ւթիւնը ցոյց տալ դորանով, այլ խեղճ ողորմելիքը լաց {էին} լինում իւրեանց անբախտ գլուխը, ով գիտէ, ինչ մարդ

իւրեանց անբախտ գլուխը, ով գիտէ, ինչ մարդու հետ {էին} ամուսնանում, չտեսած, չխօսած, չիմացած նորա բնաւ

րքը, մի խօսքով որպիսութիւնը, անունը միայն լսում {էին} եւ պսակուած ժամանակները, դեռեւս, մինչ Աստուածայ

արի մէջ, այն ահարկու դատաւորի առաջեւ, խոստանում {էին} հնազանդուիլ եւ հետեւիլ, խաչը, աւետարանը, սարքե

ւրեանց ուխտին, այսուամենայնիւ չգիտէին, թէ ո՞վին {էին} տալիս այդ խոստմունքը, այստեղ եւս չէին տեսանում փ

քաղաքավարութիւն, ծնողքս մի կին մարդու մօտ տուել {էին} ինձ կարդալու 9 տարեկան հասակումս, հազիւ թէ քերակ

ր ես չեմ Շահումեանցը: - Ինձ, - ասաց, - պատմել {էին} նորա հասակը, աչքերը... Հագուստը: - Ո՞վ էր

ծ լինելով իւրեանց առարկայի մէջ, որի մասին խօսում {էին}: Այս միջոցին աղախինը ներս բերեց թէյի մեքենան

չ թէ համեմատելով այլ կենդանիների հետ, որոնք ստոր {էին}, քան թէ մարդը, այլ ընդհանրապէս, նորա վախճանը ե

, պատճառ, ծերը երիտասարդից կանուխ է, եւ ծերերն {էին} երիտասարդների գոյութեան պատճառը, - շարունակեց Շահ

մեանցի բաժակներին, իսկոյն վեր առեց, երբ աւարտել {էին} խմելը: Երկու րոպէ չքաշեց նոր լցրած բաժակներ յայտ

ջուր յաւելացնեն, պատճառելով, թէ ատամները ցաւում {էին}, եւ չէր կարող քաղցր բան գործ ածել: - Այդ ուր

Ո՞վ կար, որ նկատէր: Հայրը Շահումեանցի հետ նստած {էին} սեղանի մի ծայրը սոֆայի վերայ, իսկ Մանուշակը իւր

կի մայրը վաղուց ահա աչքերը փակում էր, մինչ սկսել {էին} Շահումեանցը եւ Թիւթիւնճի-օղլուն խօսել իւրեանը սով

սակցութեան վերայ. այս պատճառով միշտ, երբ սկսում {էին} այսպիսի խօսակցութիւնք, նա վրէժը հանում էր նորանո

ու սահման չկայ, այնքան կը հաւաքեն, որքան կարող {էին}: Արծաթ հաւաքելը մեղք չէ, եթէ նա դէպի չարը գործ

, եւ ի՞նչ իրաւունք է ասել, թէ ամենեքեան անարժան {էին}, թէ ամեններից եւս փախչել էր հարկաւոր: Բայց ա

-օղլուն, միւսը Մանուշակը ձեռքերը առած, ճանապարհ {էին} ձգում Շահումեանցը. բայց վերջինս, ամենեւին չհամա

իշեր... Նորա սիրտը թրթռում էր, ոտքերը ծալւում {էին}. վերջապէս լաւ փաթաթուելով իւր կարճ մուշտակի մէջ

ւատաթիւնը եւ նախապաշարմունքը կաթի հետ միասին մտել {էին} նորա մէջ: Թէեւ նա փոքր ի շատէ հասկացողութենովը կ

էր նորա գունաթափ երեսից եւ աչքերից, որ կորուսել {էին} իւրեանց սովորական փայլը: ժամանակ առ Ժամանակ ցաւո

արդերից էր, որ աղօթելով կամ այլ ճարերով հաւատում {էին} ամենայն ցաւի բժշկութիւն, այսուամենայնիւ Մանուշակ

սնոտի արարողութիւնքը հազար անգամ ստոյգ ներգործողք {էին}, քան թէ բժշկի դեղերը, բայց իւր ամուսնու բարկութ

էին նորա կազմուածքի մէջ, այլ միմիայն կատարուելու {էին} մի քանի վհկական արարողութիւնք, որ օգուտ կամ վնաս

րարողութեան ժամանակ, մաղի երկու կողմումը վառւում {էին} այն երկու բարակ մոմեղէնքը. եւ գործողութիւնը աւար

եւի միջնորդութենով. այն բժշկութիւնքը, որ ստացել {էին} շատ անառողջանալի հիւանդներ. նորա մեծ վկայութեան

րս են գալիս քաղաքից, դայեկը հարցնում է, թէ ո՞ւր {էին} տանում իւրեան կամ ո՞րի տուն, պատասխանում են, թէ

յետոյ, այն երկու լաւ հագնուած մարդիկը, որ բերել {էին} դայեկին այստեղ, գնում են սայլի մէջ եւ անվնաս հաս

ւ ժամանակ, տեսանում է, որ գոգնոցի վերայ կախուած {էին} երկու հոլանդեան ոսկիք, իսկոյն հասկանում է բանի զ

աղանիք, աղբիւրներ, խոր ձորեր, որոնց մէջ վազում {էին} վտակներ, մեծ-մեծ ծառեր, որ բուսած էին մի գնացակ

էջ վազում էին վտակներ, մեծ-մեծ ծառեր, որ բուսած {էին} մի գնացական ջրի եզերքում: Նախիջեւանի մէջ միայ

ած վհկական խարուկի չորս կողմում, անընդհատ նայում {էին} մի պտուկի վերայ, որ հեղանիւթով լիք դրուած էր կրա

նդակ: Գլխի խառնիխուռն մազերը ասես թէ պատերազմ {էին} կանգնել միմեանց ընդդէմ, երեսները չոր, վատուժ,

զրկուած թերթերուկից եւ յօնքից, հազիւ հազ երեւում {էին} դուրսից. ճակատի ոսկրը, որպէս մի հովանոց, ծածկո

այ թէ կցած էր կզակներին, ականջների վերայ երեւում {էին} օղեր, օձի զանգերից: Հագուստները եւս, երկայն,

ուքի մէջն էր կանգնած եւ այն երկուքը երբեմն նայում {էին} պտուկին, որի մէջի հեղանիւթը եփւում էր ահա, եւ ե

իս երկայն ու կորացած եղունգներին, որ առաւել նման {էին} գիշատող թռչունների մագիլների: Մի մեծ սեւ կատո

ած, եւ որի միջի հեղանիւթի եռալու ժամանակ երեւում {էին} գնդակներ: Այս գնդակների միջին էր ահա բոլոր վհ

կական արարողութեան խորհուրդը: Գնդակները բաղկացած {էին} եօթն բլրի հողից եւ եօթն աղբիւրի ջրից. թուով երեք

բլրի հողից եւ եօթն աղբիւրի ջրից. թուով երեք հատ {էին} նոքա. որոնց մէջ ամփոփուած էին թալիսմանական հրաւի

ց. թուով երեք հատ էին նոքա. որոնց մէջ ամփոփուած {էին} թալիսմանական հրաւիրանք: Առաջին գնդակի մէջ դրած է

ւմ բնակուողներին, իսկ երրորդում ` որոնք ծովերում {էին} բնակւում: Յանկարծ կատուն մլաւեց: Պառաւներ

եցաւ իւր տեղում: Այս անգամ անթարթ աչքերով նայում {էին} երեքը միասին պտուկին. գլխաւոր պառաւի դէմքը առաւե

ոյն իսկ րոպէին անհամար քուրերով, որոնց հրաւիրում {էին} երեք պառաւները... Չկային այնուհետեւ մէջտեղո

ր սեղան, լուսաւորուած անհամար մոմերով, որ տնկած {էին} արծաթի եւ շափիւղեայ մոմակալների վերայ, զարդարած

օծ եւ թաւիշով կարած աթոռներ, որոնց վերայ երեւում {էին} նստած երեք այնպիսի գեղեցիկ, մատաղահաս, տասնեւու

Սպիտակ, թափանցիկ, մարմարիոնեայ մարմինները մերկ {էին} մինչեւ մէջքերը իսկ մէջքերից ցած, հագած էին մի սպ

մերկ էին մինչեւ մէջքերը իսկ մէջքերից ցած, հագած {էին} մի սպիտակ փրփուրի նման անթափանցիկ պաստառից լայն զ

այդ շռայլութեան հեղինակքը: Բոլորի գլխին դրած {էին} սպիտակ եւ անուշահոտ շուշանի պսակներ ` կուսութեան

ւշանի պսակներ ` կուսութեան նշան, որ միայն արգելք {էին} արձակ մազերին, որ նոքա չէին ծածկում հրեշտականման

երը, ամէն մինը հրեշտակի գեղեցկութեամբ, հագնուած {էին} միակերպ, եւ մին-մին գալով ողջունելով երեք օրիորդ

ւ մին-մին գալով ողջունելով երեք օրիորդքը, նստում {էին} իւրեանց տեղերը: Բայց այնքան շատ էին նոքա, որ եւ

դքը, նստում էին իւրեանց տեղերը: Բայց այնքան շատ {էին} նոքա, որ եւ այսպէս թափանցիկ մարմիների շարժողութե

րդքը, նստեցին իւրեանց տեղը: Երբ բոլորը նստած {էին}, երեք օրիորդներից մեծը վեր կացաւ տեղից եւ ասաց ք

ւ այլ կերակուրներ, նոցանիցը իւրաքանչիւրքը խօսում {էին} միմեանց հետ. ծիծաղում էին, զուարճանում էին, մի

ը իւրաքանչիւրքը խօսում էին միմեանց հետ. ծիծաղում {էին}, զուարճանում էին, մինչեւ հացկերոյթի աւարտը:

սում էին միմեանց հետ. ծիծաղում էին, զուարճանում {էին}, մինչեւ հացկերոյթի աւարտը: Երբ ամենեքեանքը,

ի աւարտը: Երբ ամենեքեանքը, վայելած ու լիացած {էին}, գլխաւոր օրիորդը, վեր կանգնեցաւ իւր տեղից եւ չց

ւթիւն: Լուսաբացը արդէն մօտ էր: Հազիւ թէ աւարտել {էին} սոքա իւրեանց երգը, աքաղաղը խօսեց... Երեւու

նի մասին, մանաւանդ որ Ղրիմ գնալու օրերը մօտենում {էին}: Վերջապէս նա մտածում էր, թէ պատասխանի այսքան ու

ծելով Աղուանեանցի վերայ, կարծես թէ խելքին նստում {էին}. պատճառ, ինչպէս Վարդ-խաթունը, այնպէս, եւ սա խ

, այնպէս, եւ սա խելքի կողմից մեծ կարօտութեան մէջ {էին}. նոքա իւրեանց ցեղով մի օր մի խելօք բան չէին գործ

իտէր, թէ ո՛ր մատանին էր այն. պատճառ, երկու հատ {էին} նոքա. ինչպէս քեզ եւս յայտնի է, ամենեւին միմեանց

ռանի եւ համարուի այն եօթնի կարգում, որ մեռանելու {էին} մատանու տիրոջ ցեղից, սոսկալի՜ եղեռնագործութիւն.

որոշել, թէ երկու մատանիներից, որ բոլորովին նման {էին} միմեանց, ո՞րն էր արդեօք, որ կրում էր իւր վերայ

ամիտ եւ անզգամ կին մարդերից մինն էր, որ համարում {էին}, թէ աշխարհը պարտական է շարժուիլ նոցա չնչին եւ խե

մ էր թաբակը, փակուած իւր սենեակի մէջ, եւ դողում {էին} ոչ թէ միայն ձեռք ու ոտքը, այլեւ բոլոր մարմնի մկն

եւ երեք չորս փակով կղպած արկղի մէջ, ուր պահւում {էին} հարուստների արծաթը, ոսկին եւ ստացուածքը: Բայց ա

ն եւ ստացուածքը: Բայց աւա՜ղ, սորա հակառակ գալիս {էին} նորա աչքի առաջեւ, որպես թէ հայրը հրաժարւում էր պ

տչին: Մանուշակը ոչինչ չունէր, բայց թէ նորանն {էին} եղած աշխարհի բոլոր հարստութիւնը, նա բոլորը միասի

էր Մանուշակի համաձայնութիւնը, որ իւրեանք սիրում {էին} միմեանց, կամ, լաւ եւս ապացուցանելու համար ասածը

էր, որ պարոն Շահումեանցի թափելու արտասուքը կարող {էին} մխիթարել նորա ոսկերքը եւ այն անշուք եւ աննշան գեր

զրահաւորուած իրաններից երեւում էր, որ հեռի տեղից {էին} գալիս... Սուրբ Կարապետից էին գալիս. պատճառ,

ր, որ հեռի տեղից էին գալիս... Սուրբ Կարապետից {էին} գալիս. պատճառ, Սուրբ Կարապետից եկողները ուղիղ Ս

բեղայքը, փակուած իւրեանց վանական խցերում, անգիր {էին} ուսանում Արիստոտէլի Պորփիւրոսը, եւ Դաւիթ Անյաղթ

րը այնպիսի բաների վերայ, որ անմիջապէս յառաջանում {էին} մեր ազգի հոգեւորների եւ մարմնաւորների անդաստիարակ

վերայ մի ժամանակ այնքան հոյակապ մարդիկ կարողացել {էին} սերմեր տնկել եւ պտուղներ յառաջացնել, չունէր այլ

քանի վարդապետների, որ իւր ժամանակումը հռչակաւոր {էին} Հայաստանումը, բայց սոցանից ստացաւ մի մերժողական

մք, որոնց թիւը շուտով հասաւ իննի։ Նոքա բնակւում {էին} մի տան մէջ, որ Մխիթարը վարձել էր Պերա (Բէյօղլու

ի գործակատարքը կաշառուելով, շատ հեշտ կորուսանում {էին} մի մարդ մանաւանդ այն ժամանակներում։ Այս պատճ

այց այն յաջող լուրերը, որ նորա բարեկամները տուած {էին} նորան Մօրէայից, պատճառ տուեցին նորան գնալ այնտեղ

ատճառ տուեցին նորան գնալ այնտեղ, որովհետեւ գրում {էին} նորան աշակերտքը, թէ այնտեղի իշխանքը պատրաստ էին

էին նորան աշակերտքը, թէ այնտեղի իշխանքը պատրաստ {էին} տալու բնակութեան տեղ ու ապրուստի հնար։ Այս հիմքի

հոգեւորների եւ վանքերի օգտի համար, որ ծանրութիւն {էին} հասարակապետութեանը իւրեանց հարստութեամբ եւ ամենայ

մն Մխիթարը եւ նորա դեռահաս միաբանութիւնը ընդունած {էին} արդէն այդ միջոցին Պապականութիւնը։ Ինչպէս եւ

հապան վանքին եւ եկեղեցուն։ Երբ որ Մօթոնէում լսած {էին}, թէ Մխիթարեանց վանքն ու եկեղեցին քարուքանդ են եղ

չենք կարող համաձայնիլ այն մարդերի հետ, որ ասում {էին}, թէ Մխիթարը, իւր սրտի մէջ յղանալով կազմել մի ըն

եան միաբանութեան գործականութիւնը, ծածկած ու դրած {էին} նոյն իսկ սերմերի, նոյն իսկ հիմնարկութեան պայմանն

սազգեստ լինելոց որդիներին, եթէ վերջապէս հասկացած {էին}, թէ անօգուտ, այլեւ վնասակար էր Մխիթարեանց պղտոր

երկրորդ կոչեմք, որ առաւել յաշխարհականս գտանէր, {էին} բարեմիտք, չունէին ինչ հակառակութիւն ընդ ուղղափառ

ս եւ իւր ձեռնասուն աշակերտք, մանաւանդ առաջինքն, {էին} 'ի հերձուածողաց անտի, որք ծանօթացեալք ճշմարտութե

ոց այնր ժամանակի, որպէս ազգն Հայոց որք յօժարամիտ {էին} ոգւով ազգասիրութեան եւ իւրեանց բնական ձգմամբն 'ի

Ուստի Մխիթար աբբայ յիւրոց աշակերտաց, որոց ոմանք {էին} բուն իսկ վարդապետք Հայոց, իբր նուիրակ հանելով աս

'ի սրբագրել եւ այնպէս առաքել. եւ հարկիւ հաւանեալ {էին} այնմ մասնաւորապէս Հ. Մկրտիչ Աւգերեան եւ Հ. Իգնա

յս ամենայն գործ գլխաւորքն 'ի բանս եւ 'ի խորհուրդս {էին} նախ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան որ էր յայնժամ մեծաւոր եւ

կաւաթիւ լինելն ձեր, բազմացուցէք զթիւն. եւ ուրախ {էին} 'ի վանս ընդ այս դիպուած, որպէս եւ պատանի ոմն նոր

ի թէ ճշմարիտ էր վարդապետութիւն իւրեանց, պարտական {էին} ջատագովել եւ զընկերակիցս իւրեանց եւ թէ սուտ կամ մ

է սուտ կամ մոլար եւ կամ գայթակղական, 'ի բաց պարտ {էին} վտարել յուսմանէ իւրեանց զայնպիսի գայթ վարդապետութ

ւթիւն, եւ չլինէին պատճառ չարեաց, եւ ոչ եւս պարտ {էին} կրթել այնուհետեւ զմանկունս 'ի դեռափթիթ հասակէ անտ

նելով զմիտս նոցա այնու պաշարմամբ, եւ ոչ իսկ պարտ {էին} դրոշմել 'ի գիրս իւրեանց զեղանակաւոր ասացուածս կու

արբուցանել հետեւողաց իւրեանց, ուստի եւ պարտական {էին} բացարձակ 'ի բաց տանել զամենայն խոչ եւ խութ եւ մի

ւ ուսանել այն սկզբունքը կամ այն տարերքը, որ նիւթ {էին} եղած այդ մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան բարոյ

եւ համարի տակ դնել այն հանգամանքները, որ ծնուցել {էին} այդ սկզբունքը եւ որոնց մէջ միայն, որպէս իւրեանց

մէջ միայն, որպէս իւրեանց ատմօսֆերայի մէջ, կարող {էին} կերպարանագործուիլ այդ սկզբունքը կամ տարերքը եւ աճ

էպի մի ազգ, դէպի մի ընկերութիւն, որ խոստովանում {էին} այդ կրօնը։ Թէ ո՛րքան մեծախորհուրդ բան է կրօն

նիւթ էակ, այս մարդիկը, ասում ենք, եթէ վշտանում {էին} նիւթականապէս, որոնում էին նիւթական հնարներ այդ վ

ում ենք, եթէ վշտանում էին նիւթականապէս, որոնում {էին} նիւթական հնարներ այդ վիշտը եւ ցաւը փարատելու համա

ապէս, տարակոյս չկայ, որ նիւթական հնարները անպէտ {էին} ։ Ուրեմն ի՞նչ կերպով եւ ո՞ւր պիտոյ է որոնէին իւրե

ւթեան վերայ յոյս եւ հաւատ ունենալու սերմերը տնկած {էին} մարդու հոգու մէջ, երբ սա առաջին անգամ երեւել էր

րութիւն դարձուցանելով այն ազգերի վերայ, որ կցորդ {էին} այդ կրօններին։ Հեթանոսք, Հրէայք, Մօհամմեդա

ելի օրինակով, որ թէեւ հազարաւոր տարիներով ընկճած {էին} մաշուած ձեւերի եւ անխորհուրդ ծէսերի լծի տակ, այն

ն մարդկութեան որդիքը, այդպէս յետ մնալով, անգործ {էին} կացուցել իւրեանց բանականութիւնը, աստուածեղէն մաս

րկադրուելով իւրեանց ստրկական կրօնից, հաւասարուել {էին} անբան անասունների՝ շատանալով միայն նիւթական հնար

կան բաները, որ վերաբերութեամբ դէպի հոգին, ոչինչ {էին} ամենեւին՝ այդ անխորհուրդ եւ ամուլ ծիսակատարութիւ

իւնը եւ այս է այն մարդերի դրութիւնը, որ բաժանորդ {էին} այդ կրօնին։ Այս ողորմելի եւ թշուառ դրութեան մէջ

անխորհուրդ եւ պառաւական աւանդութիւնքը, որ յարգի {էին} այն միջոցին առաւել քան Աստուծոյ պատուիրանքը,

րի, զոհերի, որ Հրէական կրօնի գլխաւոր հաստարանքն {էին} ։ Նա տարածեց մարդկային ազգի մէջ, սորա դէպի Աստու

մերժեց գաղափարը, որ Հրէական դպիրքը ստեղծագործել {էին}, թէ անմօտենալի է Աստուածը եւ թէ նորա յարաբերութի

րը, դէպի չարը գործ դնելով այս գաղափարքը, ահաբեկ {էին} առնում ժողովուրդը՝ յաւելացնելով սոցա վերայ եւ այ

մեկնիչներից, որ իւրեանց կամեցածի պէս հասկացնում {էին} ժողովրդին ամենայն բան, եւ տուեց ժողովրդի ձեռքը՝

ր մարդկութեան պատմութեանը, մեր խօսելիքը երեւելու {էին} մի օտար աշխարհից եկած ձայն։ Նոքա զարմացած ապշելո

ի օտար աշխարհից եկած ձայն։ Նոքա զարմացած ապշելու {էին}, եթէ մեք, համարձակ ձեռքով ճեղքելով այդ թագուցիչ

ու համար, թէ ինչպէս այն սրտերը, որ ընդարձակուել {էին}, ցօղուելով Քրիստոսի անմեղ արիւնով, կաշկանդւում

ւրեանց օգտի համար, շատ վաղ ժամանակներից քարոզում {էին} իւրեանց անձը անմիջական երեսփոխան Աստուծոյ, աշխար

ղանչական երեսփոխան։ Շատ ժամանակ էր, որ քարոզում {էին} պապերը եւ նոցա արբանեակքը, թէ երկնքի արքայութեան

անազան աշխարհներում անքրիստոնեայ ազգերը չարչարում {էին} եւ հարստահարում էին Քրիստոնեայ բնակիչքը, պապերը

անքրիստոնեայ ազգերը չարչարում էին եւ հարստահարում {էին} Քրիստոնեայ բնակիչքը, պապերը մի կերպով իւրեանց ան

ւնքը իւրեանց վերայից հեռացնելու համար պարապեցնում {էին} այդ ազգերը խաչակիր զինուորութեններով անհաւատների

Դեռեւս շատ յառաջ այս իրողութեններից ստեղծագործել {էին} պապերը իւրեանց տիեզերական իրաւասութեան գաղափարը։

ն իրաւասութեան գաղափարը։ Նոքա հաստատուած ծնանում {էին} այն մտքի վերայ, թէ ոչխարքը հովուի համար են եւ ո՛

հասկանային եւ կը գայթակղուէին, օր ըստ օրէ պատում {էին} ազգերի միտքը մարդագիր չնչին եւ սնոտի կանոնների թա

ը։ Ո՞ր գործերը. մի՞թէ պապերը անվայել գործեր {էին} գործում, մի՞թէ Աստուծոյ անմեղանչական երեսփոխանքը

է Աստուծոյ անմեղանչական երեսփոխանքը, որ ընտրւում {էին} Հոգով սրբով, իւրեանց անսխալելի ընթացքով կարող էի

ին Հոգով սրբով, իւրեանց անսխալելի ընթացքով կարող {էին} գայթակղութիւն պատճառել ազգերին, որոնց ոտքի վերայ

ն կարողանայ առաջնորդել զօրքերի խումբին, որ դուրս {էին} գնում Հռովմից պատերազմի համար։ Միւս պապը, մեծ ա

, հարսնացած միեւնոյն ժամանակ երեք փեսայի (այսպէս {էին} ասում այն ժամանակ), հարկադրուած է ներկայ լինել

ներհակ պատարագի խորհրդակատարութեան, որ կատարւում {էին} միեւնոյն քրիստոնեայ աշխարհում։ Արդեօք դժոխքի դու

որը, որի խելքով եւ կառավարութեամբ հինգ պապ նստել {էին} պապական գահը, որ մի զարմանալի յաջողութեամբ անցել

պատրիարգների եւ եպիսկոպոսների վերայ, որ պարտական {էին} պապի ձեռքից ստանալ իւրեանց թագ ու սաղաւարտը, անմ

է Ռուսաց թագաւորի որդի։ Այս նամակով ծանօթութիւն {էին} տալիս Ռուսաց թագաւորին, թէ պապը, զիջանելով երիտ

ց։ Լեհացիներից, որ այն ժամանակ դեռ նոր ընդունել {էին} պապականութիւնը, Գրիգորը, մէջբերելով իւր ծայրագո

օթաբանութեամբք այն իրողութենների մասին, որ կարող {էին} գաղափար տալ մեր ազգին, թէ ինչպէս էր պապականութեա

աւ իւր գործունեայ եւ հարուստ հպատակներից, որպիսի {էին} Մաւրիտանացիք, այո մի մասնով եւ Հրէայք՝ կէս մի կ

ութեամբ վարակուած կաթը ծծելով՝ կերպարանագործուել {էին} հայկական ջատագովքը պապականութեան։ Տեսանելով այս

(կեղծաւորաբար) պապական ձեւացած լինելով, կարող {էին} մի խորհրդաւոր ժամում դուրս երեւեցուցանել իւրեանց

ակ դնէր մեր ազատութիւնը, մեր կամքը, որ հետեւանք {էին} մեր հոգեկան եւ ֆիզիկական կատարելութեանը։ Վկա

տեղ գտանել մի աշխարհում, որի հիմքերը եւ տարերքը {էին} բռնակալութիւն եւ ստրկութիւն, որի գլխաւորը, Աստո

եւ դժոխադէմ զինուորքը, եկեղեցու բեմերը թնդեցնում {էին} նզովք ու դատապարտութիւն կարդալով այն մարդերի վերա

թիւն կարդալով այն մարդերի վերայ, որ համարձակուել {էին} որպէս ճշմարտութեան պաշտօնեայ մօտենալ առիւծի աւարի

չեւ այդ աշխարհի ամենայն տեսակ գիտութիւնքը փակուած {էին} վանական եւ կալուածատիրական շինուածքների աշտարակազ

րիսպների մէջ, մինչեւ այդ գիտութենների սպասաւորքը {էին} զանազան պապական կարգերի աբեղայք։ Արդեօ՞ք, այդ գ

։ Արդեօ՞ք, այդ գիտութիւնքը, ինչպէս այժմ, ցոյց {էին} տալիս իւրեանց մէջ, որպէս մի գործարանաւոր էակի մէ

մը, մինչդեռ ժողովրդի դաստիարակութեանը հոգաբարձու {էին} պապական հոգեւորք, ցնծում էր նեղսիրտ դպրոցականութ

, որպէս մի չորացուցած մեռեալ դիակ, բովանդակւում {էին} երրեակ եւ քառեակ ասացեալ արուեստների մէջ, որք էի

ին երրեակ եւ քառեակ ասացեալ արուեստների մէջ, որք {էին} քերականութիւն, ճարտասանութիւն, տրամաբանութիւն,

ւն, երկրաչափութիւն եւ աստեղաբաշխութիւն, որ ներս {էին} մտել Եւրոպա վեցերորդ դարումը Կասսիոդորոսի, Իզիդո

նց մեռելապատանքը, կենդանացել, աճել ու յառաջացել {էին} ։ Իսկ այն ժամանակ մինչ մտել էին այս գիտութիւնքը Ե

աճել ու յառաջացել էին։ Իսկ այն ժամանակ մինչ մտել {էին} այս գիտութիւնքը Եւրոպա, մինչ ամբողջ հինգ եւ վեց

իւն այս առաջիններից, մինչ բոլորի խելքերը դառնում {էին} եւ ոգեւորւում էին Երուսաղէմի ազատութեամբ, կամ այ

ց, մինչ բոլորի խելքերը դառնում էին եւ ոգեւորւում {էին} Երուսաղէմի ազատութեամբ, կամ այս եւ այն ժողովքը կ

այր դառնայ։ Ազգերը, որ մինչեւ այժմ առաջնորդւում {էին} հոգեւոր դաստիարակների ձեռքով՝ գոհանալով իւրեանց

ծ հզօր պառաւի հետ, որի գիշերատեսիլ զինուորքը շատ {էին}, քան թէ լուսաւորութեան որդիքը։ Արիւնով լուացուե

նչական երեսփոխան քարոզելով, մի բարակ կերպով ներս {էին} բերել պապական շրջապատի մէջ այն գաղափարը, թէ ամբո

եւ մի հովիւ շինել բոլոր մարդկային ազգը, քարոզում {էին} ազգերին, թէ (առ ժամս) կրօնական մտքով պիտոյ է հ

կան զանազան կարգերը (ordo) նախանձաւոր գործարանք {էին} կամ, այսպէս ասել, ընտրութեան անօթք՝ այս գաղափա

ծով եւ ցամաք ոտի տակ առած, հողմի թեւերով թռչում {էին} անհաւատալի տարածութիւններ, Սպանիայի ծովեզերեայքի

ոյր հնազանդութիւն դէպի պապը, ամենայն տեղ ներւում {էին} բոլոր մեղքերը՝ ընդունելով միայն պապական իրաւասու

ատ օրինակներ կան պատմութեան մէջ, որ ապացուցանում {էին} մեր ասածը, բայց մեք յիշենք այստեղ մի իրողութիւն

ր պապին միայն տուած էր ներելու իրաւունք, ներւում {էին} մի հասարակ Յիսուսեան աբեղայի ձեռքով, նպատակին հա

կան թողութիւն տալ այն մեղքերին միայն, որ յիշուած {էին} Հաղորդութեան ասուած կոնդակի մէջ։ Այս բոլոր բաներ

թեան ասուած կոնդակի մէջ։ Այս բոլոր բաները լինում {էին} ազգերին առաջնորդելու դէպի փրկութեան ճանապարհը...

՝ իսկոյն նոցա քամակից կրակը եւ երկաթը բարձրացնում {էին} պապականութեան դրօշակը՝ ուտելով ու մաշելով այդ աշ

ուրդը, շատ քաղաքներ, որոնց մէջ մի տեղ հաւաքուած {էին} ամբողջ ազգերի զօրութիւնք, բոլորովին կերպարանափոխ

յ է ծաղկէր նա։ Բայց այս բոլորը ընդհանուր աղբիւրք {էին} բարոյականութեան համար բոլոր պապականների։ Բացի սո

ր խօսքը այն կանոնադրութեան վերայ է, որով վարւում {էին} Մխիթարեանք։ Ինչ կանոնադրութիւն է այդ. փառք եւ պ

նուանուած հրահանգը։ Այս կանոններով դաստիարակւում {էին} Յիսուսեանք եւ սոքա էին նոցա լուսաւորութեան, բարո

ս կանոններով դաստիարակւում էին Յիսուսեանք եւ սոքա {էին} նոցա լուսաւորութեան, բարոյականութեան եւ քաղաքակա

ւ քաղաքականութեան աղբիւրքը։ Այս կանոնադրութիւնքն {էին}, որ Լուդովիկոս տասն եւ հինգերորդի օրերին, տարի

երկու Յիսուսեանք իւրեանց շարադրութենների մէջ թոյլ {էին} տալիս շնութիւն ու անառակութիւն, երեսուն վեց Յիսո

իւն ու անառակութիւն, երեսուն վեց Յիսուսեանք թոյլ {էին} տալիս մարդասպանութիւն, երկու Յիսուսեանք՝ անձնաս

բաղդութեամբ վանքին մէջ որ ո՛չ միայն վարուք ճիզվիթ {էին}, այլեւ ճիզվիթ ըսուիլը իրենց մեծ պարծանք կը համար

ս կարդալ այն գրուածքը Մխիթարեանց, որ յարաբերւում {էին} կամ Հայոց ազգին եւ կամ պապականութեան. սոցա մէջ ե

մարի տակ դնելով շատ հանգամանք, որ անմիջաբար առիթ {էին} այդ գործունէութեանը։ Առաջին յօդուածի մէջ տես

սանելով մի դպրոցի մէջ, որի աշակերտքը պատրաստւում {էին} դէպի կրօնաւորութիւն, լարում էին իւրեանց ոյժը լեզ

րտքը պատրաստւում էին դէպի կրօնաւորութիւն, լարում {էին} իւրեանց ոյժը լեզուներ ուսանելու համար, եւ շատ բն

Գիտենք, որ մի քանի նախապաշարուած մարդիկ գոռալու {էին}. " Մխիթարեա՞նք չունին բազմահայեաց եւրոպական կրթո

ր կան՝ չնայելով, որ Մխիթարեանք եւս առաջնորդւում {էին} Յիսուսեան կարգի կանոնադրութեամբ։ Մեր ասածը կը հա

ուղ բերեցին այնպէս, ինչպէս որ սերմի յատկութիւնքն {էին} ։ Մխիթարը ամենայն բան զոհեց Հայոց ազգի լուսաւորու

այաստանում դեռեւս 13-երորդ դարումը մինչ կատարւում {էին} խաչակիր զինուորութիւնքը։ Միաբանութիւնը հարկադրու

տեղ տալով Հայերին սխօլաստիկական գրքեր, որ գրուած {էին} պապական պղտոր հայեցուածքով։ Մխիթարը մի քանի

ութեան եւ այն վիճակի մէջ, ինչ վիճակի մէջ ճանաչել {էին} միանգամ իւրեանց։ Այս միջոցին մանաւանդ ներս է մտա

խիթարի մահից եւ նորա անմիջական աշակերտներից յետոյ {էին} նախ եւ յառաջ դոյն միաբանութեան երկդիմի կեղծաւորու

երեանին եւ հայր Իգնատիոս Փափազեանին, որ գտանւում {էին} Հռովմի մէջ, " Վահան հաւատոյ " անունով Չամչեանի գ

կերպով ցոյց տալ եւ վկայել այն բանին, թէ զանազան {էին} Մխիթարեանց ուղղութիւնքը։ Դնում եմ այստեղ այդ նամ

ունէր երկու շարժառիթ. մինին հետեւելով՝ աշխատում {էին} հաճոյանալ ազգին, միւսին հետեւելով՝ հաճոյանալ Հռ

ամանակներում Հրէական կրօնի պաշտօնեայքը համը տարել {էին} իւրեանց լրբութեամբ. ամենայն կողմից աշխատում էին,

լ էին իւրեանց լրբութեամբ. ամենայն կողմից աշխատում {էին}, որ խաւար մնայ ժողովուրդը, որպէսզի ինքեանք, նիւթա

ահով կացուցանեն իւրեանց բարեկեցութիւնը։ Նոքա խլել {էին} ժողովրդից եւ այն ազատությունը, որ Մովսէս թոյլ էր

տալիս։ Սոցա այս տեսակ անօրէնութիւնքը արդէն զգալի {էին} ժողովրդի համար, եւ սա պատրաստ էր ենթարկուիլ մի նո

էր այս բանը, բայց դորան ընդդէմ դուրս գալ վախենում {էին} ժողովրդից, որովհետեւ սա որպէս մարգարէ ընդունում է

պէս չափից անցանէր. քահանայապետութիւնը, որ ստանում {էին}, թանգ արժէր նոցա։ Վերջին ժամանակներումը, Հրէաների

ից, իւրեանց համար Մագիստրոսանում եւ Վարդապետանում {էին} երազներում։ Մի հատ է այս ողբալի բանի պատճառը՝ կոյ

Պատմ. Հայոց, Գլ. 3)։ Ճշմարի՛տ է։ Հայերը սովոր {էին} միշտ կարդալ միակողմանի հայ սխօլաստիկների գովեստնե

ր ազգի վերայ, ծածկել նորան։ Դիցուք թէ վարագուրում {էին} առ ժամանակ այդ վէրքը օտարի աչքից։ Ո՞չ ապաքէն մի փ

իջի ներգործող անձինքը։ Այն Հայերից, որ նեղսրտելու {էին} մեր այսպէս խօսածի վերայ, հարցանում ենք՝ ի՞նչ մի ա

ացի եպիսկոպոսներ, լուսաւոր Կաթողիկոսներ, որ կարող {էին} հայր դառնալ ազգին, խնամել եւ հովուել ժողովուրդը՝

արմանատարութիւն: Քանզի զոր օրինակ անցեալ գնացեալ {էին} դարքն նախնականք եւ որք զկնի Քրիստոսի ցչորրորդն մա

շաւղաց, [իբր թէ արդիւնաւոր գտան, որ եւ ի կարծիս {էին} թէ] ինքեանց եւ եթ պահի յաղթանակս ([թէ] միայն հնա

ւ ո՛չ պէտք ինչ ծանօթաբանութեան զառնէն՝ որոյ մտաց {էին} այդ արգասիք, քանզի գործն ինքնին քարոզ է զհեղինակ

որ եւ ի խրթնութիւնս դարուց ապագայից [որ անցանելոց {էին} ըստ կարգի, ահա անցելոցն] փայլեսցի անշէջ, որպէս

ւթիւն, եւ թէ [առ ոչինչ] համարիւր յաչս նորա փառքն {էին} հայախօսութեան, (որոց չգոյր՝ այլ [խորհուրդ], բ

կրօնի " [մինչ] ամենայն դարձուածք բանից [ըմբռնելի {էին} առ ի ընթերցանելեացն՝ առանց եւ դոյզն բացառութեան

, այլ արանց աշխարհականաց եւ քաղաքականաց, որպիսիք {էին} պատմաբանք Յունաց եւ Հռոմայեցոց եւ նորոյս Եւրոպիոյ

վտակաց անագանեալ Բիւզանդեան դպրութեան որում գիտակ {էին} թարգմանիչք, եւ այս իսկ է զի հայախօսութիւն հեղինա

չ հասանէ տեսողութիւն աչաց, տեսանեմք, զի աբեղայք {էին} որ հիմն եդին գրականութեան ազգին եւ այն ի ճռաքաղէ

ազգին եւ այն ի ճռաքաղէ յունական այգւոյն, աբեղայք {էին} որ պահպանողք գտան այդր գրականութեան, ուստի եւ մի

ւթիւն: Եթէ գրուածք մերայոցն միանգամայն հասկանալի {էին} ժողովրդեանն, եւ թէ թոյլատրեսցուք ոմանց կարծեաց ե

անման թագաւորութեան Արշակունեաց, որք յաւէտ գործք {էին} քաղաքականք եւ եկեղեցականք, յաւելուլ զեղերս առ այ

ասկանալի կացուցանել զլեզուն՝ որոց յայլմ է գաւառէ {էին}, զորոյ զփորձ առնումք մեք այսօր իսկ՝ անձամբ անձի

գերորդ դարու՝ սխալին յոյժ, եւ թէ ո՞րչափ հակառակ {էին} ընթացք սոցա ընթացից թարգմանչաց կամ այլոց ժամանակա

ս, այժմ իկ ի լուսաւորեալ 19-րդ դարում՝ նախատինք {էին} անլուանալի, որոց սովին տեսութեամբ առաջնորդեալ՝

ուանալի, որոց սովին տեսութեամբ առաջնորդեալ՝ կամ {էին} փառս որոնել անձանց ի սրտի ժողովրդեան, առ անհասկա

ուշադրութեան որ ինչ այժմուս հայկական ընկերութեան {էին} պիտոյք եւ ժամանակիս արդարացի պահանջելիք, եւ զի՞ն

անգամանաց եւ որպիսութեանց ժամանակին, յար եւ նման {էին} հայախօսութեան առ հայս՝ տեղի ետ ծնելութեան նորոցն

ք զառողջամիտ ընթերցանելիսն, յորոց [ի ձեռս անկեալ {էին} այնոքիկ վաստակք, ասել մեզ] թէ զի՞նչ յայնս գտանեն

եւ ո՛չ իբրեւ խորհուրդ կամ գաղտնիք՝ յոր նուիրեալ [ {էին} սակաւք ոմանք, յորոց] կազմի միաբանութիւն ուսումնա

ասն զի այդպիսի մանկունք նախ քան զծնանիլն, մեռեալ {էին} յարգանդի մարց՝ լոյս տեսեալ զհրապարակի եւ ահա տեղ

շնամութեան, որ առ եւրոպացիս միշտ երկրորդական իրք {էին}, մինչ [քննելի էր ճշմարտութիւն կարծեաց որոյ եւ ից

ք հայոց հնասէրք եւ մանաւանդ որ ի նոսա զարգացեալքն {էին} դպրոցական սահմանափակ տեսութեամբ. եւ զի՞նչ. կարա

զօրեցինն, սակայն գոլով նոցա մատենագրեալ ի լեզու {էին} եւ անմատչելի հայոց ժողովրդականաց, կացին եւ մնացի

բարբառ, [բայց եթէ սմին հակառակ] ջանք նոցա միտեալ {էին} ի լուսաւորութիւն ժողովրդականացն առ հասարակ, [հար

ընդ արքունին ճանապարհ, զի յաւուրս մեր շատ եւ շատ {էին} դժուարութիւնքն ծովացեալ եւ յանհնարինս ճիւղաւորեալ

Մեսրոպայ, որոց դանդաղեալ ի Կեսարիա, յուլացեալն {էին}: Վեցեքին սոքա, մարզեալ ի գիտութիւնս յունականին

րդապետք իւր յառաջեալ ի կոչ վերին Կոչողին, թողեալ {էին} զասպարէզ կենցաղոյս, մինչ ետես՝ զթագաւորութիւնն

, Նինոսին ախտացեալ զախտ, զի մի առաջի որոց գալոցն {էին} ՝ հանդիսասցին գործք առաքինեաց եւ զի մի երեւեսցին

էաք ի յուսոյ, եթէ աբեղենին գործք ո՛չ կսկծեցուցան {էին} զսիրտ մեր: Այլ եթէ յոսկեղէնն դարում, գոնեա՛ եւ

իւն որո՛ց՝ հիւրասիրութեամբ ընկալանն զնա, ցաւելի {էին} մեզ ընթացք Մխիթարա՛յ Սեբաստացւո՛յ, զայդ ոչ ուրան

վայր ժամանակի թողին լքին զայս, թէպէտ եւ անհաւան {էին} ընդ խառնափնդոր Պատմութիւն Չամչեանին, եւ այս իսկ

այ յաւելոյ մեկնաբանութիւն ուսուցչին, անհասկանալի {էին} մնալոց հայկական զաւակին, բայց խելացի հարք մեր դժ

ալ մասնիկս " կը " եւ յաւելու, թէ այդոքիկ խժականք {էին}. գործեալ է դորա այդ արդարեւ, այլ խորհուրդ նորա

ջ բերեալ զբուն երգս ի ծերունւոյն Խորնոյ, եւ ո՞յք {էին} արդեօք ժխտողք երգոցս եւ հրաժարողք ինքնակամ ի հայր

ց շնորհեալ է գէթ գիտութիւն լոկ հայկականին, կարող {էին} ի համարի գոլ լուսաւորելոցն, եւ յայնժամ եւս չէր ա

լ յերեքտասան դարուց հետէ: Թող զի ո՛չ երբէք կարող {էին} զմտաւ անգամ ածել այդպիսիք, զորոց գեղեցիկս ի յառա

նտանելի լինել ճառագայթից արեւը, որոց [1 անընթ. ] {էին}: Մինն ի նոցանէ վերամբարձեալ զինքն ըստ Հայկական ա

այս է յաւէտ ամօթն եւ խայտառակութիւն զի թէ անտեղի {էին} առ լուսաւորեալ ազգս ապացուցանել, թէ գիշերն խաւար

լ ցանկամք ի խորախոհիցդ այդոցիկ, թէ զինչ վարձ ուն {էին} դոքա առ հասարակ վասն հեղինակաց Սինէացւոց, զորոց

րակ վասն հեղինակաց Սինէացւոց, զորոց զլեզուս չգիտ {էին}, եւ յաղքատ մատենադարանի դոցա քանի՞ գրեանք գտանին

ինէացւոց մինչ չգիտէին զլեզուն նոցա, ապա իրաւունք {էին} դատապարտել զժողովուրդ մեր առ անգրասիրութեանն, զի

ութիւն ազգին, քաւ լիցի. գիտէի՞ն եւ հասկանալ կամ {էին} արդեօք, զի՞նչ է լուսաւորութիւն ազգային: Ազնուակ

ն Վարդապետութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի հող {էին} եւ մոխիր անարգ, բայց այդ յիւրում կարգի եւ տեղւոջ

ովք ժամանակին անտէր եւ անպատրաստ, այլ արդեօք կար {էին} առնել ինչ, - միանգամայն ոչինչ, զի հազարաւոր խոչը

էս իմա՛ եւ վասն այլոց անձանց, որք յայլմէ վիճակէն {էին}: Այլ այս ամենայն աղբերանայ յայնմանէ, զի ժողովու

նս ահաբեկ դղրդեցուցանէին, այսու ամենայնիւ զրկեալ {էին} բանաստեղծական քանքարոյ՝ գոնէ չերեւին նշխարք, թէ

ստ հոգւոյ, որոց եւ բանաստեղծական բղխուածք կարող {էին} լինել որպէս եւ են ողբք, հառաչանք, կոծ եւ սուգ,

ղուլ մեզ զերկասիրութիւնս, որք տխուր յիշատակարանք {էին} կործանութեան մերոյ, անբնական է առն մտեալ ի տուն

բանաստեղծութիւն: Այլ այս ամենայն հողմոց հնչիւնք {էին} յականջս իմաստնոց Հայոց, որոց շատ եւ կարի շատ էր

դերբայն ի վերջոյ քան զխնդիրն եւ կամ ի գործ ածեալ {էին} գոյական անուանք, արմատք ներգործական եւ ներգործակ

ենէ ազգի. հերիք է զաւակաց ազգի, եթէ միայն կարող {էին} իմանալ զքանի մի մեռեալ եւ փտեալ ի բառս հին հայախօ

ակ է մտածութեանց թէ առ անձնասիրութեան եւ եթ անխղճ {էին} խօսիլ ընդ ազգին հին լեզուաւ, անհասկանալի զբանն կ

ւ խոստանայ զպտուղ շատ տալ, թէ միայն մշակողք մշակ {էին} զսունկն ըստ արժանւոյն, այլ հաւանական է թէ միայն

լորդ համարիմք նոյնպես ասել զվասնէրն բառիս ի լեզու {էին} լինել, սակայն կարեւոր դատիմք խոստանալ թէ վերջինն

կողմնապահութեան եւ կամ այլ ուխտից, որ ապականիչք {էին} մարդկային ազնուութեան, յուսամք թէ ջանք մ եր խօսք

, յուսամք թէ ջանք մ եր խօսք եւ խօսուածք, որք հայ {էին} ի լուսաւորութիւն տառապեալ ազգի մերոյ ընդ երեսս եր

կարգերը արդէն անօգուտ եւ մինչեւ անգամ ծանրութիւն {էին} Պապական իշխանութեանը, որ ահի ու դողի մէջ էր Լուտ

պարտելի գործեր, որոնց մէջ մանաւանդ այն, որ ձեռք {էին} բարձրացնում թագաւորների կեանքերի վերայ, ինչպէս Հ

աւորութիւն եւ խաբեբայութիւն, որի տակ թագուցանում {էին} իւրեանց պատուասիրական մտածութիւնքը եւ խորհուրդը։

Ինչ ժամանակ նոքա առաքելութեան պատճառով գնում {էին} հեռաւոր աշխարհներ, աղճատում էին մինչեւ անգամ եւ

ն պատճառով գնում էին հեռաւոր աշխարհներ, աղճատում {էին} մինչեւ անգամ եւ Քրիստոնէական հաւատի ճշմարտութիւնք

Քրիստոնէական հաւատի ճշմարտութիւնքը, թագուցանում {էին} Փրկչի կրած չարչարանքները եւ նորա աշխարհի երեսին ո

րեսին ունեցած աղքատ ու ապաշուք կեանքը. սրբացնում {էին} ստրկութիւնը եւ հերձուածը, որպէս զի կարողանան իւր

հզօր իշխանները։ Կոնդակ կոնդակի քամակից դուրս {էին} գալիս ընդդէմ այս քարոզիչներին, որ աղճատում էին Ք

ս էին գալիս ընդդէմ այս քարոզիչներին, որ աղճատում {էին} Քրիստոնէական հաւատի հոգին, բայց ո՞վ էր Պապական կ

դնողը, թէպէտեւ նոցա անդամները, որոնք Պապի երեսն {էին} տեսանում, լիզում էին նորա ոտքերը եւ կեղծաւորաբար

նդամները, որոնք Պապի երեսն էին տեսանում, լիզում {էին} նորա ոտքերը եւ կեղծաւորաբար ցոյց էին տալիս, թէ ի

ում, լիզում էին նորա ոտքերը եւ կեղծաւորաբար ցոյց {էին} տալիս, թէ ինքեանք ոչինչ այլ բան չեն, եթէ ոչ Պապ

շխարհի գործերի մէջ։ Պիոս VIIը, որին որսացել {էին} Յիսուսեանք իւրեանց սատանայական խարդախութեններովը

ց կործանուած Կարգի գործերը եւ ուղղութիւնը կենդանի {էին} աշխարհի երեսին։ Պիոս VII, ֆիզիկական կենդանութիւ

ի յիշատակը Ազգերի սրտից, որ ամենայն րոպէ սպանում {էին} նորան բարոյապէս։ Ոչինչ տեղում չ'ընդունեցին այս Կ

ով զղջալով իւրեանց մարդասիրութեան վերայ, որ ցոյց {էին} տուել անարժան մարդերի, դարձեալ հալածեցին, ինչպէ

եանց խարդախութեան եւ հնարագիտութեան վերայ, մնում {էին} կամակորուած։ Նոքա, իսկոյն յարմարուելով ժամանակի

ա ամրոցի մէջ։ Նորա ծնողքը թէպէտեւ երեւելի մարդիկ {էին}, բայց ո՛չ հարուստ։ Իգնատիոսը իւր տասն տարեկան հ

չքը անյաջող հակառակամարտութենից յետոյ արդէն վճռել {էին} տալ քաղաքը թշնամու ձեռքը։ Միմիայն Իգնատիոսը, որ

ճառ հանել ոտքի փշրուած ոսկերքը. եւ մինչ կատարում {էին} այս սոսկալի վիրաբուժութիւնը, նորա մօտ գտանուած մ

ով։ Ոչ ոք նորա մօտ չէր գալիս, ամենեքեան փախչում {էին}, իսկ երեխայքը քար էին ձգում նորա վերայ։ Այսուամ

գալիս, ամենեքեան փախչում էին, իսկ երեխայքը քար {էին} ձգում նորա վերայ։ Այսուամենայնիւ Մանրէզի մէջ շու

էպի նա օրէ օր աւելանում էր, որ բազմութենով գալիս {էին} նորան տեսանելու։ Իգնատիոսը, կարծելով, թէ սատան

ւ չ'բերէին Մանրէզ։ Նորա ջլերը բոլորովին թուլացած {էին}, նորան փոփոխակի երեւում էին երբեմն Աստուածամայրը

ը բոլորովին թուլացած էին, նորան փոփոխակի երեւում {էին} երբեմն Աստուածամայրը, երբեմն Սրբերը, երբեմն դժո

զի մէջ, երբ նորա երեւակայութիւնը եւ հոգին ստացել {էին} փոքր խորամանկ Քաղաքագիտութեան մասին տեղեկութիւննե

ախտից, ամբողջ քաղաքներ, ամբողջ գեղեր դատարկուած {էին} ։ Իգնատիոսը՝ գունաթափած, չարչարուած եւ միանգամա

. նորան, ախտացած համարելով ժանտախտով, հալածում {էին} ամենայն տեղից։ Գիշերները անցուցանում էր պարզ երկ

ստիքը, ձանձրանալով թափառական քարոզչից, կամենում {էին} ցամաք հանել նորան առաջին անմարդաբնակ կղզու վերայ

ոզուելով նորա քարոզներից, ծպտեալ կերպարանքով ման {էին} գալիս նորա քամակից եւ գտանւում էին նորա աշակերտնե

երպարանքով ման էին գալիս նորա քամակից եւ գտանւում {էին} նորա աշակերտների համարում։ Այս պատճառով նորան յա

քը։ Իգնատիոսը եւ աշակերտքը բանդումը նստած երգում {էին} հոգեւոր տաղեր, եւ երբ միւս մարդիկը հնար գտան բան

ի հետ միասին մնաց բանդումը, թէպէտեւ դուռները բաց {էին} ։ Այս բանը այնպէս գրաւեց բոլորի սիրտը, որ իսկոյն

նի, ինչպէս ինքը Իգնատիոսը ասում էր, հակառակւում {էին} Աստուածային հոգուն, որոշեց Փարիզ գնալ, ուր գտան

րոզները, որ Սալամանկայում ասում էր, գործից ձգել {էին} նորան, վասնորոյ նոր ի նորոյ նստաւ քերականութիւն

սիացիք, որ առ հասարակ մեծահոգի են, ակամայ տալիս {էին} Սպանիական աղքատին մի բան ողորմութիւն՝ լրտես համա

րան հետեւողներից շատերը կիրակէ եւ տօնի օրերը պահք {էին} պահում եւ չէին գնում Կօլլէգիումը եկեղեցական վէճեր

րը լսելու, որ ամենայն տօնի օր ուսանողները բանում {էին} լեզուի մէջ առաւել կրթուելու համար։ Զուր տեղը պատ

ի մէջ առաւել կրթուելու համար։ Զուր տեղը պատիժներ {էին} սպառնում նորանց, որովհետեւ լսողը չ'կար։ Այս պատ

ծեծել Իգնատիոսին. այս մի խիստ պատիժ էր, որ գործ {էին} դնում այն ժամանակ, երբ բանը նեղ տեղը կ'ընկնէր։

ինի վարդապետութիւնքը սաստիկ արագութենով տարածւում {էին} Ֆրանսիայի մէջ։ Մի քանի Համալսարանական ուսումնակա

մէջ։ Մի քանի Համալսարանական ուսումնականք կամակից {էին} այս բանին։ Իգնատիոսը խաբեբայութեամբ այս բանը նոր

ր եւ կը չքանար, ինչպէս շատ հոգեւոր Կարգեր երեւել {էին} աշխարհի երեսին եւ յետոյ անհետացել, եթէ կամակորու

նորանոր անցքերը, որոնցից ահ կար, թէ կործանելու {էին} Հռովմի Քահանայապետների ութ հարիւր տարի ունեցած իշ

վարժութիւնքը, Լօյոլայի մեքենայի տակ, լուծանում {էին} մասն մասն ազատ մտքերը, որպէս զի սրբութեան հասանե

րդէն վերջին անգամ) ցնորման մէջ։ Վերստին երեւում {էին} նորան սուրբեր ու հրեշտակներ, երբեմն՝ դժոխք ու ս

նը։ Աշակերտքը բժիշկներ կանչեցին, որոնք խորհուրդ {էին} տալիս Իգնատիոսին ուղեւորիլ դէպի հարաւ, բայց նա ա

մանաւանդ եղբայրը ծունկ չոքած նորա առաջեւը աղաչում {էին} մնալ։ Նա հերքեց նոցա խնդիրը, հրաժարուեց նորանց

նչեւ անգամ դատապարտում էր իբրեւ հերետիկոս։ Ասում {էին}, թէ նա իբրեւ հերետիկոս հալածուած է Սպանիայից եւ

եւ Ֆրանսիայից։ Գտանուեցան եւ վկայք, որ պատահել {էին} Սալամանկայում այն ժամանակ, երբ Դոմինիկեան կրօնաւ

ւմ այն ժամանակ, երբ Դոմինիկեան կրօնաւորները բանդ {էին} դրել Իգնատիոսը իբրեւ ժողովրդի մոլորեցուցիչ։ Բայց

Այս միջոցին Իգնատիոսի աշակերտքը, որ Փարիզումն {էին}, նոր աշակերտներ ճարեցին՝ Կլօդ լէ Ժէ (Le Jay)

նա ուտում էր այն կերակուրների փշրանքը, որ մնացել {էին} փոխադրական ցաւեր ունեցող հիւանդներից, ամբողջ օրը

Արդէնեան Եպիսկոպոսից պահքով ու աղօթքով, բնակւում {էին} Վենետիկ քաղաքի մէջ, քարոզում էին ժողովրդին բարքի

թքով, բնակւում էին Վենետիկ քաղաքի մէջ, քարոզում {էին} ժողովրդին բարքի սրբութիւն եւ ապաշխարութիւն։ Այսպ

ծի յառաջադիմութեան վերայ եւ այնքան առաւել վհատում {էին}, որքան մօտենում էին Սուրբ Քաղաքին՝ Հռովմին։ Բա

րայ եւ այնքան առաւել վհատում էին, որքան մօտենում {էին} Սուրբ Քաղաքին՝ Հռովմին։ Բայց Իգնատիոսը շուտով ա

ողմնակիցներ ստացաւ, որ Պապի դռնումը զօրեղ մարդիկ {էին} ։ Նոցա մէջ էին նաեւ Կարդինալ Կօնտարինի եւ Օրտիցը

ցաւ, որ Պապի դռնումը զօրեղ մարդիկ էին։ Նոցա մէջ {էին} նաեւ Կարդինալ Կօնտարինի եւ Օրտիցը։ Այս վերջինս հ

չինչ օգուտ չէին բերում։ Աշակերտները կամենում {էին} Կարգը անուանել հիմնադրի անունով " Իգնատիոսեան ",

ւ ներկայ քաղաքական գիտութենների հմտութենով գրուած {էին}, որ չէր կարելի ամենեւին կարծել, թէ այդ անկիրթ Ի

նջուին այսպիսի աբեղայական Կարգերը, որոնք անօգուտ {էին} ե՛ւ մարդկութեանը, ե՛ւ Քրիստոնէութեանը եւ Պապական

երքել հասարակաց խնդիրը, որ ծունկ չոքած, աղաչում {էին} յանձն առնուլ, համաձայնեցաւ նոցա աղաչանքին եւ յան

զանազանութեամբ, որ երդում ուտելու ժամանակ նայում {էին} Իգնատիոսի վերայ, եւ բացի այն ուխտերից, որ արեց

VI-ի գործերովը եւ Լեւոն X-ի շռայլութենովը պակասել {էին} պատշաճից... Իգնատիոսը իւր ուշադրութիւնը դարձուց

հերիք պատճառ էր կարգի թշնամիներին. նոքա յանցաւոր {էին} համարում այս եւ սորա նման գործերի մէջ Կարգի անդամ

նից, Ֆրանսիայի եւ Սպանիայի Եպիսկոպոսքը պահանջում {էին} իւրեանց արտօնութիւնը մանաւանդ Եպիսկոպոսական գործե

իսի մարդիկ, որ նախ եւ յառաջ շատ ջերմեռանդ հպատակ {էին} Պապական աթոռին, երկրորդ՝ երեւելի Աստուածաբան եւ

ւելով այնտեղի հոգեւոր իշխանների առաջեւ, աշխատում {էին} շրջել նորանց իւրեանց կողմը։ Այս Կարգի Պատմի

այ գտանուած եպիսկոպոսները համարեցին, թէ տեսանում {էին} իւրեանց առաջեւումը ո՛չ թէ մի հասարակ մարդ, այլ Ա

էճին, եւ թէ միայն Օգոստինեան աբեղայքը ջատագովում {էին} Մարիամի կուսութիւնը Դոմինիկեանների հակառակ, թէ ե

ած տարածեց ժողովականների սրտումը, որոնք համարում {էին}, թէ նա Պելագիական էր. պատճառ, վեցերորդ նիստում

լի խոր էր ներգործում հետ զհետէ։ Օրէ օր տարածւում {էին} Լուտերի Վարդապետութիւնը Գերմանիայում, Ցուինգլիին

նացիք, Ֆրանսիացիք եւ մինչեւ անգամ Սպանիացիք զուր {էին} պահանջում, որ մի Տիեզերական ժողով լինի, եւ քննո

ան ժողով, ինքեանք ազգային ժողովներով վերջացնելու {էին} ահա գործը։ Այս պատճառով Պիոս IV Պապը հարկադրուեց

ը եւ Լայենէզը այնպիսի ճարտարութենով խառնափնդորում {էին} խնդիրները, որ, մինը միւսից դուրս գալով, անվերջ

պիսկոպոսներից, որոնք միւս առաքեալների յաջորդներն {էին}, ուրեմն գերազանց է եւ ներկայ ամբողջ ժողովքից. ը

թիւնը, դորա հակառակ ողջամիտ եպիսկոպոսները լցուել {էին} արհամարհանքով դէպի նա եւ դէպի նորա գոված Պապը։ Մ

եաններին, որոնք իմանալով, վաղ ուրեմն ներգործում {էին} ժողովքի մէջ եւ Կայսրի խաղաղութեան մասին խորհուրդն

այսրի խաղաղութեան մասին խորհուրդների առաջը փակում {էին} ։ Ահա՛ այս կերպով ժողովը չ'կարողացաւ հասանել իւր

պատած, առաւել եւս քան թէ այլ մահկանացուք, կարօտ {էին} մեր օգնութեանը, որ հոգու փրկութիւն գտանէին"։ Ա

էին կարողանում ընդունել Կարգի ուխտը, բայց կարո՛ղ {էին} օգտակար լինել Կարգին. այս պատճառով բոլոր առաջուա

էջ պատահեցաւ եւ հզօր հակառակորդների, որ ճանաչում {էին} նորա հոգին եւ ուղղութիւնը։ Պորտուգալիայում դատապ

ոգին եւ ուղղութիւնը։ Պորտուգալիայում դատապարտում {էին} Յիսուսեանները, թէ նոքա, ուսուցանելով Կօիմբրեան

կորդների։ Շատ ժամանակ է, որ Յիսուսեանք կամենում {էին} մտանել եւ արմատանալ այս տէրութեան մէջ, որպէս զի

ին արձանագրել թագաւորական հրամանը, որով օրինաւոր {էին} ճանաչւում Ֆրանսիայի մէջ բոլոր պապական Կոնդակները

մինչեւ անգամ այնպիսի մարդիկ, որ մանաւանդ յայտնի {էին} իւրեանց անպատւութենովը, թէ նա չունի այնպիսի սովո

տուել են նորան աւելորդ արտօնութիւնք, որ վնասակար {էին} եպիսկոպոսական եւ քահանայական իրաւունքներին, թէ Կ

մէջ, որոնք մինչեւ անգամ անհնարին բաների կարգումն {էին} ։ Կեանքի վերջին ժամանակներումը չ'մնացին Իգնա

Բայց XVII դարու սկզբումը, երբ Յիսուսեանք Ապօթէոս {էին} պատրաստում իւրեանց նահապետին, Րիբադանէյրայի պատմ

ջուայ իշխանութեններից, որոնք չափի ու սահմանի տակ {էին} եւ որոնց մէջ կային օրէնք ու կանոն. դուրս եկաւ մի

tor) եւ IV) Ուխտապահերից։ Ունկնդիրք անուանւում {էին} նոքա, որոնք արդէն երկու, երեք կամ աւելի եւս տար

արդէն երկու, երեք կամ աւելի եւս տարիներ փորձուած {էին} ։ Գլխաւոր անդամք իշխում էին նոցա վերայ, եւ նոքա

եւս տարիներ փորձուած էին։ Գլխաւոր անդամք իշխում {էին} նոցա վերայ, եւ նոքա պարտական էին խոստովանել նորա

ր անդամք իշխում էին նոցա վերայ, եւ նոքա պարտական {էին} խոստովանել նորանց իւրեանց մեղքերը, պատմել ինչ որ

, պատմել ինչ որ բոլոր կեանքերումը գլխներից անցել {էին} ։ Այսպէս ահա՛ արդէն նուիրեալ Յիսուսեանները քննում

։ Այսպէս ահա՛ արդէն նուիրեալ Յիսուսեանները քննում {էին} եւ ճանաչում նոցա բնաւորութիւնը եւ այս կերպով դնու

ւ ճանաչում նոցա բնաւորութիւնը եւ այս կերպով դնում {էին} նորընծաների վերայ այնպիսի պարտականութիւնք, որոնց

յ այնպիսի պարտականութիւնք, որոնց մանաւանդ յարմար {էին} ։ Եթէ նոցանում չ'երեւէին ոչ մի բանի ընդունակութիւ

ին ոչ մի բանի ընդունակութիւն, որ Կարգին հարկաւոր {էին}, այնպիսիներին յետ էին ուղարկում։ Կանոնի զօրութե

ւթիւն, որ Կարգին հարկաւոր էին, այնպիսիներին յետ {էին} ուղարկում։ Կանոնի զօրութենով, մի քանի մահացու մ

եղքեր, որոնք, թէ լինէին մի մարդի վերայ, զրկում {էին} նորանց Կարգին անդամ լինելու իրաւունքից։ Բայց այս

քա։ Ունկնդիրները երկար փորձուելուց յետոյ անցնում {էին} գովասանեալ աշակերտների Կարգը, որոնք կամ ուսուցան

ասանեալ աշակերտների Կարգը, որոնք կամ ուսուցանում {էին} դպրոցների մէջ, կամ դեռեւս ուսանում էին ինքեանք։

սուցանում էին դպրոցների մէջ, կամ դեռեւս ուսանում {էին} ինքեանք։ Նոցա դեռ յայտնի չէր, թէ ի՞նչ կամ ո՞ր ա

ել) նորանց ուխտապահ չորս ուխտերին, որոնց յայտնի {էին} Կարգի բոլոր գաղտնիքը, կամ շինել նորանցից աշխարհա

լ նորանցից աշխարհական ժողովողներ, որոնք կատարում {էին} ամենաստոր պաշտօններ։ Երրորդ աստիճանակարգը բաղկան

ւմ էր։ Նուիրեալների ընդունակութիւնքը եւս շատ բան {էին} նշանակում այս տնօրէնութեան ժամանակ։ Ժողովողները

այս տնօրէնութեան ժամանակ։ Ժողովողները բաժանւում {էին} ՝ Հոգեւորական եւ աշխարհական։ Առաջիններից պահանջւ

անջւում էր լաւ կրթութիւն. պատճառ, նոքա քահանայք {էին} եւ դպրոցների մէջ ուսուցիչք։ Նոյնպէս աննշան մարդե

ուսուցիչք։ Նոյնպէս աննշան մարդերի համար նոցանից {էին} նշանակւում խոստովանահարք։ Աշխարհական ժողովողները

րը Կօլլեգիումների եւ Ուխտապահերի տներում կատարում {էին} ամենացած պաշտօններ եւ չէին կարող քահանայանալ։ Ժո

եւ չէին կարող քահանայանալ։ Ժողովողները հրաժաւում {էին} իւրեանց սեպհականութենից, որ ընծայում էին Կարգին

աժաւում էին իւրեանց սեպհականութենից, որ ընծայում {էին} Կարգին, այսինքն՝ Յիսուսեան եկեղեցիներուն եւ Կօլ

ում եւ նորընծայական տներում, այն ժամանակ ստանում {էին} նոքա իւրեանց ապրուստ այս շինուածների եկամուտից։

պարակով, բայց ո՛չ հանդէսով։ Նոցա խոստմունքը այս {էին} ՝ ողջախոհութիւն, աղքատութիւն եւ կոյր հնազանդութի

ով է կարգած։ Երեք ուխտերի ուխտապահքը զանազանւում {էին} ժողովողներից նորանով, որ չէին կարող քահանայանալ

աշխարհական մարդերի համար, որոնք թէ եւ Յիսուսեան {էին}, բայց պիտոյ է ծածկէին այդ նախ, Կարգի օգտի համար

ը համեմատ։ Այս բոլոր աստիճանակարգի մարդիկը կարող {էին} եւ չզանազանուիլ հագուստներով աշխարհական մարդերից

բաղկանում էր " Չորս ուխտերի ուտապահերից"։ Սոքա {էին} հասարակութեան հիմնաւոր սիւնքը՝ այս մեծ մարմնի ոս

ներգործական եւ կրաւորական ձայն։ Սոցանից ընտրւում {էին} Կարգի Գեներալը եւ այլ բարձր աստիճանաւորները։ Սոք

ս չ'կայ, որ Չորս ուխտի Յիսուսեաններից պահանջւում {էին} խորին գիտութիւն, խելք, բանականութիւն եւ մանաւան

կամքին։ Այս պատճառով մեծ զգուշութեամբ ընդունւում {էին} այս աստիճանակարգի մէջ միայն այն մարդիկը, որոնք շ

միայն այն մարդիկը, որոնք շատ տարիներով փորձուած {էին} ։ Սոցա ուխտը զանազանւում էր միւսներից նորանով, ո

զանազանւում էր միւսներից նորանով, որ սոքա երդում {էին} ուտում կատարեալ հնազանդութիւն ունենալ դէպի Պապը,

րէին այն գործը, որ Կարգը յանձնում էր նոցա։ Սոքա {էին} ողջից վտանգաւոր Յիսուսեանքը։ Բայց այսուամենա

աւառականները եւ Կօլլեգիումների Կառավարիչքը լինում {էին} միշտ Չորս ուխտի Յիսուսեաններից։ Յիսուսեան Կարգը

լ Կարգից այն անդամները, որ կամ մի բանով յանցաւոր {էին} գտանուել, կամ անօգուտ էին Կարգին։ Մինչեւ անգամ

կամ մի բանով յանցաւոր էին գտանուել, կամ անօգուտ {էին} Կարգին։ Մինչեւ անգամ ինքեանք անդամները կարո՛ղ էի

ին Կարգին։ Մինչեւ անգամ ինքեանք անդամները կարո՛ղ {էին} հրաժարական խնդիր տալ Գեներալին, որ ազատ իրաւունք

ելու։ Այն Յիսուսեանները, որ ինքնակամ հրաժարւում {էին} Կարգի օգտաւէտութենից, համարւում էին ուրացողք, հ

մ հրաժարւում էին Կարգի օգտաւէտութենից, համարւում {էին} ուրացողք, հերետիկոսք, եւ Պապի տուած արտօնութեան

, որ չ'արտաքսէին իւրեանց եկեղեցուց, հարկադրւում {էին} իսկոյն հասուցանել իւրենաց օգնութիւնը, երբ Յիսուս

գնութիւնը, երբ Յիսուսեանք առաջին անգամ պահանջում {էին} ։ Քրէական յանցանքների համար Յիսուսեանները չունէին

ւնքների համար կամ Գեներալը, կամ կառավարիչը դնում {էին} իւրեանց վճիռը։ Խօսինք այժմ Յիսուսեանների ներ

իսուսեանք, որ առանձին գաղտնի երդումներով կապուած {էին} Կարգի հետ, բայց բնակում էին Յիսուսեանների հասարա

երդումներով կապուած էին Կարգի հետ, բայց բնակում {էին} Յիսուսեանների հասարակութենից դուրս։ 1710 թուական

րոպայի, Ասիայի եւ Ամերիկայի մէջ։ Նոցա պատկանում {էին} եւ շատ երեւելի մարդիկ, ինչպէս Ֆրանսիսկոս Բօրջիան

մի քանի այլ մարդիկ։ Ուխտապահերի տները բաղկացնում {էին} Կարգի էական մասը եւ չէին կարող ոչինչ բանի տիրել։

ի նման գլխաւոր պաշտօն չունէին Կարգի մէջ եւ կարո՛ղ {էին} սեպհականել ինքեանց շարժական կամ անշարժ կայք ու կա

անհամար հարստութիւնը՝ չ'նայելով, որ նոքա երդում {էին} կերել աղքատութեան ուխտը պահելու։ Այս ահագին

ռականք՝ իշխող գաւառներին (որ երբեմն պարունակում {էին} իւրեանց մէջ քանի մի Տէրութիւնք), իսկ Կառավարիչք

իսկ Կառավարիչք եւ ուխտապահերի իշխանքը կառավարում {էին} Կօլլեգիաները, ուխտապահական եւ նորընծայական տները

այլ շատ ստորին աստիճանաւորներ, որոնք ենթադրւում {էին} Ուխտապահերի գլխաւորին, սոքա՝ Գաւառականներին, ի

Գաւառականները՝ Գեներալին։ Գեներալի մօտ գտանւում {էին} միշտ չորս օգնական, որ Կարգի խորհրդածութենով նշան

որս օգնական, որ Կարգի խորհրդածութենով նշանակուած {էին} Գեներալի ընտրութենից յետոյ։ Բացի այս չորս օգնակա

ս մարդ՝ անկախ մնալով Կարգի հաճութենից։ Գտանւում {էին} նոյնպէս Գեներալ-Քարտուղար եւ գլխաւոր խորհրդական (

գլխաւոր խորհրդական (monitor)։ Սոքա ողջը լինում {էին} ինքեանք իսկ Կարգի մէջ անմիջապէս։ Բայց Պապի կամ ա

յց Պապի կամ այլ Պապական Տէրութենների մօտ գտանւում {էին} Կարգի իրաւունքների Գեներալ-Պաշտպանքը (general pr

or), իսկ իւրաքանչիւր գաւառների համար նշանակւում {էին} առանձին այցելուք (visitator)։ Բոլոր գաւառն

itator)։ Բոլոր գաւառների դէպուտատները անդամ {էին} Կարգի խորհրդարանին եւ միշտ հաւաքւում էին Հռովմի մ

րը անդամ էին Կարգի խորհրդարանին եւ միշտ հաւաքւում {էին} Հռովմի մէջ։ Բացի Գեներալի ընտրութեան ժամանակից,

։ Բացի Գեներալի ընտրութեան ժամանակից, շատ սակաւ {էին} պատահում այսպիսի ժողովքներ եւ այն երեւելի գործերի

նտրողները, ինչպէս Պապ ընտրելու ժամանակ, փակւում {էին} մի առանձին սենեակի մէջ (conclavium) եւ ո՛չինչ կ

իմիայն նշանակուած դիպուածներում Յիսուսեանք կարո՛ղ {էին} զրկել Գեներալը իւրեան արժանաւորութենից։ Այս դիպո

եանների դատողութեամբ, որոնք փոքր թէ շատ գտանւում {էին} Գեներալի ազդեցութեան տակ, ուրեմն երբէք չէր պատահ

Բոլոր Յիսուսեանք սարսափելի երդումով պարտաւորուած {էին} տեղեկութիւն տալ միմեանց մասին։ Այս կանոնը դրուած

։ Բացի այս ծանօթութեններից, գաւառականքը պարտական {էին} յայտնել ո՛չ թէ միայն այն բաների մասին, որ անմիջա

միայն այն բաների մասին, որ անմիջաբար յարաբերում {էին} Կարգին, այլ եւ ամենայն դիպուածների մասին զանազան

երի մէջ։ Կառավարիչքը եւս իւրեանց կողմից յայտնում {էին} այս բաները ուղղակի Գեներալին, որ համեմատում էր ա

ր կամ գաղտնի բան լինէր, այս ծանօթութիւնքը գրւում {էին} թուանշաններով։ Գեներալը, այս յայտարարութեններից

ժամանակ, երբ Վերանորոգութեան կարօտութիւնը զգում {էին} ամենայն տեղ, աճում էր առ հասարակ քննողական հոգին

աճում էր առ հասարակ քննողական հոգին, եւ երեւում {էին} նոր նոր յայտնագործութիւնք, որոնցով շատ եւ շատ պա

վ եւ փիլիսոփայութենով յոյս ունէին, նաեւ աշխատում {էին} իսկ հասանել մի նոր լաւ ապագայի։ Ի՞նչպէս ուրեմն դ

ց պաշտպան ամենայն ուսման եւ արուեստի։ Նոքա տալիս {էին} մարդկային խելքին եւ բանականութեանը բոլոր արտաքին

էր Յիսուսեանների ոտքը, որ տեղում նոքա հաստատւում {էին}, իսկոյն շինում էին եկեղեցի եւ նորա մօտ հոյակապ դ

ը, որ տեղում նոքա հաստատւում էին, իսկոյն շինում {էին} եկեղեցի եւ նորա մօտ հոյակապ դպրոց՝ հարուստ ամենա

ուելով իւրեանց պաշտօնից։ Փիլիսոփայութիւն դաս {էին} տալիս Արիստոտելի գրով, որ Յիսուսեանք իւրեանց կամ

րով, որ Յիսուսեանք իւրեանց կամեցածի պէս սրբագրել {էին}. մէջի եղած գլխաւոր բաները դուրս էր հանած, իսկ ա

երը դուրս էր հանած, իսկ աշակերտներին պարապեցնում {էին} դպրոցական իմաստակութեններով եւ այլ մանր մունր չնչ

ձգւում էր մինչեւ չորս տարի։ Յիսուսեանք անուանում {էին} նորան կազուիստիկա։ Արդէն միմիայն այս անունը ցոյց

ն բաների մասին վիճաբանութեններով, որ մոլորեցնում {էին} մարդու միտքը Սուրբ գրքի խորին եւ վերհամբարձ ճշմար

իբրեւ Դաֆնիս եւ Լիցիդա)։ Հիները կարդացւում {էին} միայն հատուածներով, եւ այն, ինչ որ կառավարիչը կ

տմութիւնը դաս էր տրւում այն գրքերով, որ շարադրել {էին} Յիսուսեանք՝ խանգարելով բոլոր իրողութիւնքը, յարմ

է ասել եւ այս, թէ այն աշակերտները, որոնք կարո՛ղ {էին} օգտակար լինել Կարգին, անպատճառ դառնում էին Յիսու

արո՛ղ էին օգտակար լինել Կարգին, անպատճառ դառնում {էին} Յիսուսեան, մինչեւ անգամ եթէ ծնողքը եւս չ'կամենայ

անգամ Քրիստոնէութեան վերայ, այլ միմիայն աշխատում {էին} մեծացնել իւրեանց հասարակութիւնը, զօրացնել եւ հար

րիստոնէութիւնը զանազան աշխարհների մէջ, յարմարում {էին} նորան ժամանակի պահանջողութեանը, աղճատում էին եւ

ում էին նորան ժամանակի պահանջողութեանը, աղճատում {էին} եւ փոփոխում էին, ինչպէս կը տեսանենք ահա ներքեւու

մանակի պահանջողութեանը, աղճատում էին եւ փոփոխում {էին}, ինչպէս կը տեսանենք ահա ներքեւումը։ Եւ Յիսուսեա

նում իւրեանց Քրիստոնէական համոզման վերայ, ինչպէս {էին} առաջին դարերի մարտիրոսքը, այլ սոքա մարտիրոսանում

առաջին դարերի մարտիրոսքը, այլ սոքա մարտիրոսանում {էին} կոյր հնազանդութեան վերայ, որ ունէին դէպի Կարգի կ

էր Գօայի բնակիչներին, որոնց մեծ մասը քրիստոնեայք {էին}. մանաւանդ զինուորւում էր բազմակնութեան ընդդէմ (

ընդդէմ (Հնդկաստանի քրիստոնեայք շատ հարճեր պահում {էին} ) եւ փոքր ի շատէ կարողացաւ դղրդել այս սովորութեան

աւ շուտով դէպի մարգարտաբեր ծովեզրը, ուր գտանւում {էին} Պօրտուգալացոց գաղթականքը։ Այնտեղի բնակիչքը հեթան

տուգալացոց գաղթականքը։ Այնտեղի բնակիչքը հեթանոսք {էին}, Կսաւիէ չէր հասկանում նոցա լեզուն։ Նա սկսեց իւր

ց բռնած մինչեւ մանուկը, խուռն բազմութենով վազում {էին} նորա մօտ, որ տեսանեն այս հրաշալի մարդու երեսը։

ինչպէս եւ պիտոյ է լինէր. պատճառ, խաբեբայութենով {էին} մկրտուած)՝ խնդրեց Պօրտուգալացոց թագաւորից, որ

իմինալը, Յիսուսեաններին առաջնորդելով, որ միացած {էին} այն զօրքի հետ, որ եկած էր այնտեղ ապստամբութիւնը

գումարը, որ Պօրտուգալացոց վաճառականները ընծայում {էին} նորան եւ շտապեց հասանել Սայքամ կղզին, որ Չինաստա

ալի էր օտարականներին, եւ թէ դեսպանք միայն կարո՛ղ {էին} մտանել նորա մէջ։ Բայց այս դժուարութիւնը արգելք չ

ութիւն, որոնք Յիսուսեանների սովորական գործիքներն {էին}, բաց արեց Ասիայի հեռաւոր կողմերում արձակ ճանապար

ղուլ իւրեանց հին կրօնը, որի վերայով անցել գնացել {էին} շատ դարեր։ Սոքա խորամանկութենով կամենում էին այս

ցել էին շատ դարեր։ Սոքա խորամանկութենով կամենում {էին} այս նպատակին հասանել եւ որպէս զի հեշտութեամբ դարձ

եամբ դարձնեն Հնդկացիքը իւրեանց հաւատից, քարոզում {էին} նորանց սուտ Աւետարան՝ ըստ ամենայնի յարմար հնդկաց

երից մինչեւ Ինդոս գետի եզերքը Յիսուսեանք տարածում {էին} սուտ ու խաբեբայ կարծիքներ Աստուծոյ մասին, քարոզո

ւտ ու խաբեբայ կարծիքներ Աստուծոյ մասին, քարոզում {էին} սուտ եկեղեցի։ Իննովկենդիոս X, Կլեմենտ IX, Կլեմ

րհիս փոփոխութիւնը. այն մարդիկը, որոնք նուիրուած {էին} միմիայն այն բանին, որ պաշտպան լինէին Պապական իշխ

չդեռ աւելի զօրութիւն չունէին, կուրօրէն ստրկանում {էին} Պապութեանը, այժմ յայտնի համարձակ ապստամբեցան ընդ

Յիսուսեանները, Քրիստոս քարոզելով, թագուցանում {էին} նորա չարչարանքը, նորա մահը, մի խօսքով՝ այն ամե

կաւորում էր անպատճառ խաչի գործածութիւնը, ծածկում {էին} նորան ամենայն կողմից ծաղիկներով այնպէս, որ ներկա

գտանվողքը չէին կարողանում նկատել։ Նոքա տեսանում {էին} միայն Քրիստոսի պատկերը՝ ոսկիով արծաթով պատած, յ

ագաւորների եւ իմաստունների մէջ, որոնք երկրպագում {էին} նորան։ Յառաջ քան թէ Յիսուսեանք, եկել էին այ

ւմ էին նորան։ Յառաջ քան թէ Յիսուսեանք, եկել {էին} այստեղ Կապուսինեան քարոզիչքը, բայց նոքա շատ փոքր

շատ կոշտ ու խաւար էր։ Սոքա (Հնդկացիք) հաւատում {էին} հոգեփոխութեան. կովը համարւում էր նոցա մէջ այնպիս

ում էր նոցա մէջ այնպիսի կենդանի, որի մէջ մտանում {էին} բարեպաշտ եւ սուրբ մարդերի հոգիքը։ Նոքա մեծ երջան

տ եւ սուրբ մարդերի հոգիքը։ Նոքա մեծ երջանկութիւն {էին} համարում մեռանել՝ ձեռքերում բռնած ունենալով կովի

ովի միս։ Ապաշխարողքը ապաշխարութեան օրերում մոխիր {էին} ածում գլխներին, որ ստանում էին կովի այրած ապական

եան օրերում մոխիր էին ածում գլխներին, որ ստանում {էին} կովի այրած ապականութենից։ Ինչ ժամանակ կոյս աղջիկ

հասակը, մեծ հանդէսով երաժշտական նուագներով, ման {էին} ածում նորա տան չորս կողմումը կուսական չափահասութե

Աստուծոյ պատկերը, այն խորհրդով, թէ նոքա պատրաստ {էին} արդէն ամուսնական կեանքի համար։ Չնայելով այս բանե

էր, որ նոքա Քրիստոնէական ճշմարտութիւնքը քարոզում {էին} շատ վերացական կերպով՝ առանց ամենեւին կապելու նոր

րանից օրինակ առին եւ այլ Յիսուսեանք. նոքա թողում {էին} Քրիստոնէական եկեղեցու մէջ հեթանոսական արարողութիւ

ն եկեղեցու մէջ հեթանոսական արարողութիւններ, թոյլ {էին} տալիս նորադարձերին խոստովանելուց յառաջ մոխիր ցանե

այ, որ ստացած էր կովի թրիքից, աղջիկներին ներում {էին} կրել ողջախոհութեան նշանը, ազնուականների եւ ռամիկ

, ազնուականների եւ ռամիկների համար ջոկ եկեղեցիներ {էին} շինում, պատարագի ժամանակ պահում էին առ հասարակ ո

կ եկեղեցիներ էին շինում, պատարագի ժամանակ պահում {էին} առ հասարակ ո՛չ թէ Պապական, այլ Հնդկական արարողու

անք չէին հնազանդւում, եւ այսպիսի հրամաններ դուրս {էին} գալիս անդադար մինչեւ Կարգի բոլորովին ջնջուիլը։

խկին քարոզիչքը չէին ներգործում այսպէս. նոքա ցոյց {էին} տալիս Աւետարանական Վարդապետութիւնը՝ նորա բոլոր Ա

ոզիչներից չ'հերքեց ստրուկները, որ միշտ հալածուած {էին} ազնուատոհմերից։ Սորա հակառակ սուրբ քարոզիչքը այս

ակ սուրբ քարոզիչքը այս հասարակութեան մէջ քարոզում {էին} չարչարուած Աստուածը, հալածուած Քրիստոսը, այն Աս

աշխարհում։ Յիսուսեանք միեւնոյն դրութեան մէջ {էին} դէպ ի Հնդկաց շռայլութիւնը, զանազան վիճակները եւ

մեայ սովորութիւնքը, որպիսի դրութեան մէջ գտանւում {էին} Քրիստոնէութեան առաջին քարոզիչքը Հռովմում դէպի նոր

ցին այս սուրբ եւ ճշմարիտ քարոզիչներին. նոքա գործ {էին} կատարում՝ յարմարուելով իւրեանց քաղաքական հաշիւնե

քաղաքականութեան շնչելուց։ Այսպէս ահա՛ ներգործում {էին} Յիսուսեանք Հնդկաստանի մէջ, Եափոնիայում եւ Չինաստ

րմարուելով տեղի հանգամանքներին, որի մէջ գտանւում {էին} ։ Այս գործերից մի քանիսը մանաւանդ արժանի են հարցա

ութենական հիմնաւոր օրէնքներին։ Բօնզերը գլխաւորքն {էին} այս զանազան կրօնապաշտութենների, որ ըստ մեծի մասի

տեալ Բուդդականութիւն էր։ Սոքա մշտնջենական թշնամի {էին} այն մարդերին, որ անուանւում էին այնտեղ փիլիսոփա

տնջենական թշնամի էին այն մարդերին, որ անուանւում {էին} այնտեղ փիլիսոփա կամ անհաւատ։ Յիսուսեանք, օգուտ

րոզութենով եւ մկրտելով. նոքա շատ անգամ կործանում {էին} հեթանոսական մեհեանները, խորտակում էին կուռքերը,

կործանում էին հեթանոսական մեհեանները, խորտակում {էին} կուռքերը, որոնց փոխանակ կանգնեցնում էին Քրիստոսի

որտակում էին կուռքերը, որոնց փոխանակ կանգնեցնում {էին} Քրիստոսի խաչելութիւնը եւ Տիրամօր պատկերը։ Զարման

տարելը յաղթանակեց. նոքա ճարտարութենով կարողանում {էին} կռուեցնել միմեանց հետ Եափոնիայի զանազան իշխանները

ոնիայի զանազան իշխանները, որոնք մի Կայսրի հպատակ {էին}, եւ, խոստանալով նորանց Պօրտուգալացոց օգնութիւնը

ալով նորանց Պօրտուգալացոց օգնութիւնը, հարկադրում {էին} ընդունել Քրիստոնէական հաւատը։ 1587 թուականին Եափ

քսան հազար Քրիստոնեայ։ Յիսուսեանք, որ կամենում {էին} իւրեանց Կարգը հանդիսացուցանել Եւրոպայի առաջեւը,

այն ժամանակ Եւրոպայի մէջ առաջին վաճառական մարդիկն {էին} ։ Բոլոր վաճառականութիւնը Պօրտուգալացոց ձեռքից անց

ն։ Յիսուսեանք զօրք դուրս բերեցին, որոնց ինքեանք {էին} գլուխ կացած, բայց յաղթուեցան թշնամու շատութենից

ում էր. պատճառ, Յիսուսեանները նորադարձերին թոյլ {էին} տալիս կատարել համարեա՛ թէ բոլոր հեթանոսական արարո

հեթանոսական արարողութիւնքը, համարեա՛ թէ թողնում {էին} նորանց իւրեանց հին կրօնի մէջ՝ քարոզելով այնպիսի

ը մեռաւ անտանելի չարչարանքի մէջ, մինչդեռ ջարդում {էին} նորա ոսկերքը գաւազանով։ Բայց շատ չ'քաշեց Յիս

րելով Չինաստանի հիւսիսային նահանգներին, սպառնում {էին} կործանել Փեքին քաղաքը։ Ցիու Մանդարինը, որ մտերի

ծովահայեաց քաղաքներում։ Հօլլանդացիք եւս հետեւում {էին} այս բանին։ Նոքա մեծագին ընծաներով եկան Կանտօն քա

երտ Կայսրին, թէ Հօլլանդացիք շատ փոքրիկ երկրի տէր {էին} յառաջ Եւրոպայի մէջ, յետոյ ապստամբեցան իւրեանց թա

Դօմինիկեան եւ Ֆրանսիսկեան կրօնաւորները, որ գալիս {էին} այնտեղ առաքելութեամբ։ Մօրալէս անունով Դօմինիկեան

շխատիլ նոցա հոգու փրկութեան համար, այլ յարմարում {էին} Աւետարանը Չինացոց սովորութեան հետ, որպէս զի կարո

մէջ. երկու կողմից եւս անհամար գրքեր ու տետրակներ {էին} տպւում իւրեանց անձը արդարացնելու եւ թշնամու կողմը

րտելու համար, երկու կողմից եւս անդադար դեսպաններ {էին} ուղարկում Պապի մօտ։ Պապերը գործ էին դնում երբեմն

ար դեսպաններ էին ուղարկում Պապի մօտ։ Պապերը գործ {էին} դնում երբեմն ողոքանք, երբեմն սպառնալիք, բայց եր

քանք, երբեմն սպառնալիք, բայց երկուսը եւս լինում {էին} անօգուտ։ Այն Հասարակութիւնը, որ յայտնի է անունո

րութենով եւ կատաղութենով։ Յիսուսեանք արհամարհում {էին} պապական կոնդակները. նոքա Ասիայի եւ Եւրոպայի մէջ

ները. նոքա Ասիայի եւ Եւրոպայի մէջ այնչափ զօրացած {էին}, որ կարո՛ղ էին չհնազանդուիլ Պապի կամքին։ Բայց ա

յի եւ Եւրոպայի մէջ այնչափ զօրացած էին, որ կարո՛ղ {էին} չհնազանդուիլ Պապի կամքին։ Բայց այնպիսի խորամանկո

կամքին։ Բայց այնպիսի խորամանկութեամբ ներգործում {էին}, որ առ հասարակ դուրսից նայելով երեւում էր, որ ն

րտել նորանց։ Նոցա կողմնակիցքը օրէ օր առաւելանում {էին} ։ Կլեմենտ XIը որոշեց դեսպանութիւն ուղարկել Չի

եան մասին, ըստ որում ինքեանք հեղինակ եւ վարդապետ {էին} խորամանկութեան, դաւաճանութեան եւ այլ սարսափելի յ

դորանով վնասէ Կայսրի իշխանութեանը։ Այսպէս խօսում {էին} Յիսուսեանք, որ Փեքինումն էին, իսկ նոցա Գեներալը

անը։ Այսպէս խօսում էին Յիսուսեանք, որ Փեքինումն {էին}, իսկ նոցա Գեներալը, որ Հռովմում նստած էր, միեւ

րով Կայսրի աթոռի չորս կողմումը կանգնած, ծիծաղում {էին} դեսպանի վերայ։ Այս տեսաւորութիւնից յառաջ Յիսուսե

ղալիք էր դարձած Յիսուսեաններին. նոքա հաւատացնում {էին} Կայսրին, թէ դեսպանը կամենում է խզել քրիստոնեաներ

դայի վերայ, որ նորա բնակարանի դուռի մօտ պահապանք {էին} կանգնած, եւ ո՛չ ոք, մինչեւ անգամ եւ իւր մարդիկը

դադարեցին Չինացիները Քրիստոնեայ շինելուց եւ հոգս {էին} առնում միմիայն կարգի եկամուտների մասին։ Յիսուսեա

Յիսուսեան երկու վաճառատուները, Փէքինի մէջ բերում {էին} ամենայն տարի իւրաքանչիւրքը առաւել քան թէ յիսուն հ

յն ժամանակ մի քանի Յիսուսեան քարոզիչք շարունակում {էին} իւրեանց շարադրած Աւետարանի քարոզութիւնը։ Այս քար

կի մէջ, որ գրել էր Բենեդիկտոս XIV Պապին, վարում {էին} մի գայթակղեցուցիչ կեանք՝ շատ անգամ զոհելով պատշա

։ Ես ցոյց տուեցի, թէ ի՞նչ կերպով ներգործում {էին} Յիսուսեան քարոզիչքը Չինաստանում, Եափոնիայում եւ

չքը, ինչպէս Ֆրանսիսկոս Կսաւիէ, որ աննշան մարդիկ {էին} Եւրոպայումը, մտանում են խոր եւ անանցանելի լիճերի

աստիճան չորացնում է այն հողը, որի վերայ սերմանել {էին} Աւետարանի սերմը։ Արդէն 1722 թուականին Շարլնուան

այի վերայ։ Յիսուսեանք Ֆիլիպպ IIIին գանգատում {էին} Սպանիական նահանգապետների վերայ, թէ նոքա իւրեանց

երի վերայ, թէ նոքա իւրեանց խստութենովը, որ գործ {էին} դնում դէպի այնտեղի բնակիչքը, եւ անհաւանութենովը

վը, որ ունէին դէպ ի Յիսուսեան քարոզիչքը, արգելք {էին} Քրիստոնէութեան տարածուելուն Ամերիկայի մէջ։ Թագաւ

գին։ Յիսուսեանք մի հրաշալի ճարտարութեամբ քարշում {էին} նորանց իւրեանց կողմը, բաժանում էին մինը միւսից ե

թեամբ քարշում էին նորանց իւրեանց կողմը, բաժանում {էին} մինը միւսից եւ յաւիտենական հլու եւ հնազանդ էին շի

ւմ էին մինը միւսից եւ յաւիտենական հլու եւ հնազանդ {էին} շինում իւրեանց Կարգին։ Դուրս եկաւ երեխաների հասա

ասակաւոր մարդ շինել երեխայից։ Այն ձեւը, որ գործ {էին} դնում Յիսուսեանք Սպանիական նահանգապետների գաւազան

մանային։ Փաղաքշանքով եւ խրատական պատիժներով ներս {էին} բերում նոքա այս վայրենի Ազգի մէջ հաստատ Սէր դէպի

ջ հաստատ Սէր դէպի բարեկարգութիւն, եւ ընտելացնում {էին} նորանց բնակութեան եւ անասնադարմանութեան հետ։

ոգեկան օրէնսդրութեան հիմքը։ Նոքա ինքեանք դառնում {էին} դաբիրայ այն Աստուծուն, որ քարոզում էին։ Կոյր եւ

ք դառնում էին դաբիրայ այն Աստուծուն, որ քարոզում {էին} ։ Կոյր եւ անսահման հնազանդութիւն ունենալ դէպի այս

նքը այն էր, որ այն վայրերի մարդիկը անչափ յարգում {էին} Յիսուսեան քարոզիչքը։ Պարագուայի բնակիչքը ծունկ չ

քարոզիչքը։ Պարագուայի բնակիչքը ծունկ չոքած լսում {էին} նոցա հրամանը եւ մեծ երջանկութիւն էին համարում համ

չոքած լսում էին նոցա հրամանը եւ մեծ երջանկութիւն {էին} համարում համբուրել այս Սուրբ Հարց հանդերձի քղանցը

ան կառավարութիւնը եւ զանազան արհեստները, որ ներս {էին} բերած Հասարակապետութեան մէջ, բոլորովին համաձայն

բերած Հասարակապետութեան մէջ, բոլորովին համաձայն {էին} Կարգի խորհուրդին եւ գաղափարին։ Բոլոր բնակիչք ուս

ոլոր բնակիչք ուսան աշխատել. այր մարդիկը աշխատում {էին} դաշտումը, կանայք ստանում էին սահմանեալ չափով կան

յր մարդիկը աշխատում էին դաշտումը, կանայք ստանում {էին} սահմանեալ չափով կանեփ կամ բամբակ, որ պարտական էի

ին սահմանեալ չափով կանեփ կամ բամբակ, որ պարտական {էին} մաքրել կամ գործել նորանցից զանազան պաստառներ մի շ

ւրեանց օրական պարտականութիւնը։ Արհեստներից բերած {էին} Պարագուայի մէջ կենդանագրութիւն, ճարտարապետութիւն

էր այնտեղի կեանքին։ Հրապարակական զուարճութիւնքը {էին} միայն թատրոնական խաղարկութիւնները, որ կատարւում

միայն թատրոնական խաղարկութիւնները, որ կատարւում {էին} այնպիսի հանդիսավեհութեամբ, ինչպէս Աստուածային պա

պէս Աստուածային պաշտօնը։ Առ հասարակ ներկայացնում {էին} զանազան անցքեր Սրբազան պատմութենից, մանաւանդ այն

պատմութենից, մանաւանդ այնպիսի անցքեր, որ կարո՛ղ {էին} տպաւորութիւն գործել Պարագուայեցիների երեւակայութե

արութիւնը յանձնած էր վերատեսուչների (նոքա այսպէս {էին} կոչւում) կամ հոգաբարձուների, որոնք կարգւում էին

էին կոչւում) կամ հոգաբարձուների, որոնք կարգւում {էին} Յիսուսեանների ձեռքով, կախւում էին նոցանից եւ գտա

որոնք կարգւում էին Յիսուսեանների ձեռքով, կախւում {էին} նոցանից եւ գտանւում էին ըստ ամենայնի նոցա իշխանու

սեանների ձեռքով, կախւում էին նոցանից եւ գտանւում {էին} ըստ ամենայնի նոցա իշխանութեան տակ։ Շատ փոքր յանց

կ Յիսուսեան անարգիլը կամ վշտացնելը (?), արժանի {էին} լինում մահու դատապարտութեան։ Ամենայն տարի հաւաքւ

ում մահու դատապարտութեան։ Ամենայն տարի հաւաքւում {էին} խորհրդականք եւ քննում էին տարեկան բոլոր գործերը.

Ամենայն տարի հաւաքւում էին խորհրդականք եւ քննում {էին} տարեկան բոլոր գործերը. նոր օրէնքներ դնում էին եւ

ւմ էին տարեկան բոլոր գործերը. նոր օրէնքներ դնում {էին} եւ հիները փոխում։ Յիսուսեանների գլխաւոր խորհ

կատարեալ տգիտութեան մէջ։ Այս պատճառով հեռացնում {էին} նորանցից ամենայն գիտութիւն, որ դէպի չարը կարելի

ի էր գործ դնել։ Մասնաւոր սեպհականութիւնք ջնջուած {էին}. հասարակաց քրտունքի պտուղը պատկանում էին Յիսուսե

ջնջուած էին. հասարակաց քրտունքի պտուղը պատկանում {էին} Յիսուսեաններին, որոնք բաժին էին տալիս աշխատողներ

պտուղը պատկանում էին Յիսուսեաններին, որոնք բաժին {էին} տալիս աշխատողներին այնքան սահմանափակ, որով հազիւ

ին այս հարուստ երկիրը, որի բնակիչքը բաւականանում {էին} միմիայն անհրաժեշտ հարկաւորութեններով, եւ ի՞նչքան

րից, Պարագուայի մէջ ունէին ձուլարան, ուր շինում {էին} թնդանօթներ եւ այլ զանազան զէնքեր, որ Յիսուսեանք

նօթներ եւ այլ զանազան զէնքեր, որ Յիսուսեանք գործ {էին} ածում պատերազմի ժամանակ, դրացի Հնդկացիների հետ,

մի ժամանակ, դրացի Հնդկացիների հետ, կամ վաճառում {էին} Եւրոպացոց։ Յիսուսեանները համաշխարհային առեւ

աքանչիւր գաւառում կային շտեմարաններ, ուր պահւում {էին} վաճառելի ապրանքները՝ ոսկի, արծաթ, գոհարեղէնք։

, արծաթ, գոհարեղէնք։ Նոցա երեւելի վաճառատեղիքը {էին} Սանտա-Ֆէ, Բուէնոս-Այրէս եւ Տուկուման։ Միմիայն ա

։ Միմիայն այս վաճառատեղիքը տարեկան արդիւնք բերում {էին} առաւել քան տասն միլլիօն Տալլեր։ Այս Տէրութեն

թեան հետ եւ այն կարգադրութենների հետ, որ պաշտպան {էին} այս իշխանութեններին։ Այս ժամանակներումը նոր էին

էին այս իշխանութեններին։ Այս ժամանակներումը նոր {էին} կազմւում Եւրոպայի մեծ միապետութիւնքը, այսինքն՝

այս XVI դարու ժողովրդապետականները ինքեանք ջնջում {էին} իւրեանց գաղափարը՝ ամենայն իշխանութենից վեր դասել

իշուեցաւ, հանգամանքների դժուարութիւնքը արգելառիթ {էին} այս տեսութեանը. ժողովրդի պատմական կեանքը դեռեւս

պի եւ այլ Հասարակապետական քարոզիչք, որ հասկանում {էին} ժամանակակից գործերի ընթացքը, դուրս դրեցին Քաղաքա

շատ Սպանիայի եւ Աւստրիայի թագաւորներ կառավարւում {էին} Յիսուսեանների ձեռքով։ Այս առհասարակ նկարագրո

Ֆրանսիայի մէջ պատահեց զօրեղ հակառակորդների, որք {էին} Պարլամենտը եւ Համալսարանը։ Ֆրանսիսկոս IIի օրովը

տմական ասպարէզի մէջ հռչակաւոր Գիզերը, որ պաշտպան {էին} Յիսուսեան Կարգին։ Սոցա միջնորդութենով Պուասսիու

Յիսուսեանների մեծ մասը, Սպանիացի լինելով, կարող {էին} լրտեսութիւն առնել այն ժամանակ մանաւանդ, մինչ Ֆրա

անակ մանաւանդ, մինչ Ֆրանսիայն եւ Սպանիայն թշնամի {էին} միմեանց։ Նա այսպէս վերջաւորեց իւր ճառը. " Դուք

ւ քարոզ, թէ այդ Յիսուսեան աբեղայքը ջարդ ու փշուր {էին} եղած բարոյապէս եւ ջախջախուած խորտակուած միանգամայ

ւ։ Բայց այս կարապները օրէ օր աւելի գործի տէր {էին} դառնում Եկատարինէ Մետիչիսի պալատումը, Սպանիացիք

ատարինէ Մետիչիսի պալատումը, Սպանիացիք ներգործում {էին} նոցա ձեռքով։ Նոքա, ինչպէս երեւում է դը-Տու նախա

աղախ հարսանիք)։ Նոքա արդէն բաւականաչափ զօրացած {էին} Ֆրանսիայի մէջ եւ 1577 թուականին նոր ի նորոյ սկսեց

, յայտնեց նորանց, թէ Պապը եւ թագաւորը ցանկանում {էին} տեսանել Յիսուսեան աբեղաները Փարիզի համալսարանի մէ

րեալ, այլ այս պայմանով, թէ նոքա աշխարհականանում {էին} հրապարակով ուսուցանելով մանուկներին այն ամենայն գ

այի աշխարհը։ Ինչպէս Մեզերիէ ասում է, Յիսուսեանք {էին} նորա քարոզիչքը եւ փողարքը։ Նոցա միջից մանաւանդ ե

ցի նորա բոլոր մերձաւոր ժառանգաւորներից, որ ընկել {էին} հերետիկոսութեան մէջ։ Այս միջոցին մայրաքաղաքը

ենդրոն։ Տասն եւ վեց) հռչակաւորքը, որ գրգռւում {էին} եւ կառավարւում էին Յիսուսեանների խորհրդով, ազատա

ց) հռչակաւորքը, որ գրգռւում էին եւ կառավարւում {էին} Յիսուսեանների խորհրդով, ազատակամ ներգործում էին

էին Յիսուսեանների խորհրդով, ազատակամ ներգործում {էին} Փարիզի եւ Ֆրանսիայի վերայ։ Հենրիկոս III-ը,

ալուեցաւ իւր կարծիքի վերայ։ Գիզերը եւ Յիսուսեանք {էին} Ֆրանսիայի իսկական տիրողքը։ Հենրիկոս, տեսանելով

ցին Փարիզը։ Սարսափած մնացին Տասն եւ վեցը եւ հնար {էին} որոնում այս վտանգից ազատուելու։ Այն միջոցին, եր

հաւաքուած Մային դուքսի առանձնարանի մէջ, խորհուրդ {էին} կատարում, երեւեցաւ Բուրգուան՝ Յակոբեանների վանք

ը ծրար, որ Բաստիլիայի Պարլամենտի անդամքը յանձնել {էին} մի Օգոստինեան աբեղայի, որ պատարագում էր նոցա համ

աբեղայի, որ պատարագում էր նոցա համար, եւ խնդրել {էին} այս աբեղայից հասուցանել նամակների ծրարը թագաւորին

սեան աբեղայքը, ժամանակակից օրագիրների մէջ գովում {էին} այս զարհուրելի թագաւորասպանութիւնը։ Այն օրը, որ

ենրիկոս III-ը սպանեցին Փարիզի մէջ, նոքա կամենում {էին} Բօրդօի մէջ մորթել Մարշալ Մատինեօնը եւ տիրել ամրոց

մանները այս մասին։ Մինչդեռ այս բաները լինում {էին}, Հենրիկոս IV թագաւոր անուանեց իւրեան։ Այն թագը

։ Յիսուսեան աբեղայքը, որոնց խորհրդով կառավարւում {էին} Տասն եւ վեցը եւ մանաւանդ՝ Դուքս Մայէնը, որ այն

վ մի քանի դրամների վերայ, որ այն ժամանակ կտրուել {էին} նորա պատկերով։ Ֆրանսիայն շփոթութեան մէջ էր,

nts), ինչպէս Սիկստոս Պապն է, երբ նոքա մոռանում {էին} իւրեանց պաշտօնը եւ խառնւում էին աշխարհական գործեր

երբ նոքա մոռանում էին իւրեանց պաշտօնը եւ խառնւում {էին} աշխարհական գործերի մէջ, այնպէս եւ վերոյիշեալ Ֆրա

ւմ երդմնազանց լինել, ըստ որում այլ խորհրդի վերայ {էին}, ինչպէս կը տեսանենք ներքեւումը։ Փարիզի համա

անգատը Յիսուսեանների ձեռքից։ Յիսուսեանք տեսանում {էին}, որ վտանգը պատրաստ է միշտ իւրեանց համար եւ երբէք

գարիչք աշակերտների բարոյականութեանը, որ ուսանում {էին} նոցա դպրոցներում, իբրեւ հասարակաց հանգստութեան վ

մնաց Հիեննայում եւ Լանգեդօկում, ուր դեռեւս կարող {էին} մի կերպով դիմանալ Սրբազան Լիգայի կողմնակիցքը։ Յի

ութեան մէջ գտանուեցան այնպիսի խօսքեր, որ անարժան {էին} գրելու։ Հենեարին կախեցին։ Պարլամենտը վճռեց

իւրեանց վերայ թագաւորի բարեհաճութիւնը եւ համոզում {էին} նորան խոստանալ երկու ամսից յետոյ թոյլ տալ Յիսուսե

յն ժամանակ, երբ Հենրիկոսի մեծակշիռ մտքերը ստացել {էին} իւրեանց կատարեալ կերպարանագործութիւնը։ Ուրբ

ից գնում էր կառքով զինարան։ Նորա կառքի մէջ նստած {էին} դ'Էբերնօն, Մօնբազօն, Լեւարդէն եւ Րօկլօր դուքսեր

ւնքի ժամանակ ցոյց տուեց նա, թէ տեսիլքներ երեւում {էին} նորան, որոնք հրամայում էին սպանել թագաւորը, թէ

թէ տեսիլքներ երեւում էին նորան, որոնք հրամայում {էին} սպանել թագաւորը, թէ նա այս բանը խոստովանելու ժամ

ալ այն բանը, ինչ որ խոստովանութեան ժամանակ ասում {էին} ինձ"։ Այս խօսքերից առաւել ոչինչ չ'կարողացան լսե

ճանաւորքը՝ հոգեւորականք, թէ աշխարհականք, գնում {էին} դագաղի յետքից միանգամայն սեւազգեստեալ։ Պարլամենտ

լ։ Պարլամենտի անդամքը իւրեանց սովորութենով գնում {էին} կարմիր արկանելիք ձգած իւրեանց վերայ, այն խորհրդո

մահը արգելք չէ իրաւադատութեան ընթացքին։ Մասնակից {էին} այս տխուր արարողութեանը բոլոր աբեղայական Կարգերը

անը բոլոր աբեղայական Կարգերը։ Միմիայն Յիսուսեանք {էին}, որ չէին երեւում։ Նոքա, ինչպէս ասում են, Տացի

։ Զինուորները, որ Դուքսի հրամանով շրջապատել {էին} Պարլամենտը, զօրացնում էին միեւնոյն ձայնը։ Հենրի

քսի հրամանով շրջապատել էին Պարլամենտը, զօրացնում {էին} միեւնոյն ձայնը։ Հենրիկոս IVի այրին անուանուեցաւ

հետ, առաջարկեց մի քանի խնդիրներ, որ յարաբերում {էին} Պապական իշխանութեանը։ Երբ վարդապետը պարզ հոգով ա

խօսքերը ասում էր նա, երկու մարդիկ, որ թագնուած {էին} սենեակի մէջ, յարձակուեցան Րիշիէի վերայ եւ ուղղեց

աւունքը։ Հին ազնուական գերդաստանները հարկադրուած {էին} խոնարհել խիստ նախարարի կամքի առաջեւը, որ եւ խորա

րութիւնը եւ խորամանկութիւնը ըստ ամենայնի համաձայն {էին} Կարգի բնաւորութեանը։ Յիսուսեանք հասկացան, որ Կա

րին աստիճանի կարողութեան. նորա անդամքը տարածուած {էին} աշխարհի ամենայն կողմը, հարստութեանը չափ չկար։ Մ

տալլեր եկամուտ. համարեա թէ սորա կէսի չափ բերում {էին} Հնդկաստանի եւ Չինաստանի գործակալութիւնքը։ Այն ար

ի գործակալութիւնքը։ Այն արդիւնքները, որ ստանում {էին} Եւրոպայում գտանուած դպրոցներից եւ մասնաւոր մարդեր

սնաւոր մարդերի նուիրագործութենից, անհաւատալի մեծ {էին} ։ Այսպիսի հնարներով Յիսուսեանք կարո՛ղ էին ամենայն

ալի մեծ էին։ Այսպիսի հնարներով Յիսուսեանք կարո՛ղ {էին} ամենայն բանի ձեռք տալ. նոցա հարկաւոր էր միայն մի

այս մարդավայել յատկութիւնքը։ Նոքա Յանսէնը ատում {էին} մանաւանդ այն պատճառով, որ նա գրել էր մի գիրք, ի

Եւ ճշմարիտ որ, Յիսուսեանք, ինչպէս ինքեանք ասում {էին}, հարկադրեցին Յանսէնեաններին խմել մինչեւ տակը Յիս

աժակը։ Այս եւս հարկաւոր է իմանալ, որ Յանսէնական {էին} անուանւում նոքա բոլորը, որ ընդունում էին մաքրեալ

սէնական էին անուանւում նոքա բոլորը, որ ընդունում {էին} մաքրեալ հաւատալիքը՝ հերքելով այն ամենայն, ինչ ո

չ որ Պապերը իւրեանց անձնական օգտի համար աւելացրել {էին} ։ Յանսէնեանների մէջ կային այն ժամանակուայ խելացի

եւորականներից լաւ մարդիկը, ինքը Բօսիւէ, բարեկամ {էին} Քենելի հետ։ Անկարելի էր համարձակաբար զինուոր

ին՝ նոյնանշան, խօսքեր), որոնցով դատապարտւում {էին} Քենելի գրքի հարիւր մի կանոնքը՝ respective et in

ն։ Եւ երբ, հարկադրուելով բռնութենից, ընդունում {էին} կոնդակը, բողոքեցին դէպի մի գալոց ժողովք, որ եւ

գրաւեցան, այն գումարը, որ բարեկամները նուիրում {էին} նորան, գործ էր դրւում նորա պահապանները եւ բանդապ

կերակրելու համար։ Նոքա բոլորը, որ համարձակւում {էին} գրել կամ հրապարակով խօսել " Unigenitus " կոնդակի

սուրբ խորհրդի հաղորդութենից։ Յիսուսեանք համոզում {էին} Պապին, որ նա այս կոնդակը հրատարակէ իբրեւ պապական

։ Այն ժամանակ Յիսուսեանք անընդհատ կարգով մօտենում {էին} հանգուցեալի մահճին եւ բարձր ձայնով աղօթելով համբո

ւցեալի մահճին եւ բարձր ձայնով աղօթելով համբուրում {էին} նորան։ Այսպիսի հանդէս չէր տեսնուած ամենեւին Պալա

այելով Յիսուսեանների հետեւողութեանը, որ կամենում {էին} դատապարտել նորան որպէս զրպարտող։ Այն մասնակց

ւ եւ Ժիրարը Լիօն քաղաքում։ Յիսուսեանք փառաւորում {էին} նորա անունը՝ իբրեւ զրպարտուած մարդու անուն, եւ

նը՝ իբրեւ զրպարտուած մարդու անուն, եւ վերագրում {էին} նորան զանազան հրաշագործութիւնք. մինչեւ անգամ համ

զանազան հրաշագործութիւնք. մինչեւ անգամ համոզում {էին} Պապին ընդունել նորան սուրբերի կարգը։ Օրլէանե

րտօնութիւնքը, որ Յիսուսեանների օգտի համար խլուել {էին} նորանից։ Բաստիլիայում փակած արգելած Յանսէնեանքը

ոստովանահարց ներգործութիւնքը, զուր տեղը բողոքում {էին} դէպի Կլեմենտ XI-ը, որ գալոց ժողովքը հրաւիրուի։

որ օրերում նա իւր մերձաւոր մարդերով, որ բաժանորդ {էին} նորա կարծիքներին, եկեղեցի էր գնում, ժողովուրդը

րոնական խաղարկութիւնքը պալատի մէջ, որին մասնակից {էին} Փարիզի հռչակաւոր տիկինները, որոնց մէջ գտանւում է

այ երեւելի գեղեցիկներից Բերրիեան դքսուհին, խլում {էին} Օրլէան Դուքսի բոլոր ժամանակը։ Երբ նա հարկադրուած

ծ էր սաստիկ Յիսուսեանների վերայ։ Շատերը մեռանում {էին} առանց հաղորդութեան, բայց չէին ընդունում Unigenit

ը իբրեւ կրօնական հաւատալիք։ Յանսէնեանք համարւում {էին} մարտիրոսք, եւ նոցա վերագրւում էին զանազան հրաշագ

եանք համարւում էին մարտիրոսք, եւ նոցա վերագրւում {էին} զանազան հրաշագործութիւնք։ Այն ժամանակ Յանսէն

մ էր դէպի այրը, ուր բնակւում էր Պարին, կտրատում {էին} մեռածի շորերը եւ իբրեւ մի սուրբ նշխար պահում էին

էին մեռածի շորերը եւ իբրեւ մի սուրբ նշխար պահում {էին} իւրեանց մօտ։ Նորան մեծ հանդէսով թաղեցին հասարակա

թէ նորանով գործուած զանազան հրաշքների պատմութիւն {էին} լինում։ Ի հարկէ թագաւորական Պալատը եւ հասարակութ

ական Պալատը եւ հասարակութեան վերին կարգը ծիծաղում {էին} այս բանի վերայ, բայց հոգեւորականք, մանաւանդ՝ Կ

որականք, մանաւանդ՝ Կարդինալ-դը Նոյալը, ջատագով {էին} նորան։ Նոքա ինքեանք տարածում էին այսպիսի լուրեր

ոյալը, ջատագով էին նորան։ Նոքա ինքեանք տարածում {էին} այսպիսի լուրեր եւ պաշտպանում էին ուրիշից դուրս եկ

ինքեանք տարածում էին այսպիսի լուրեր եւ պաշտպանում {էին} ուրիշից դուրս եկածները, որպէս զի առաւել եւս զայր

կիրթ մարդ էր, եւ քաղաքական գործերը ամենեւին օտար {էին} սորան, վասն որոյ երբէք չէր կարելի մտածել, որ իւ

ասարակաց ձայնը դատապարտում էր Յիսուսեանքը. ասում {էին}, թէ Դամիէնը ներգործել է նոցա թելադրութենովը, եւ

, եւ ճշմարիտ կային մի քանի բաներ, որ արդարացնում {էին} այս կարծիքը։ Ինչ ժամանակ կառքը բերեցին թագաւ

մէջ գործ էր ածում " մեք " բառը, եւ երբ հարցնում {էին}, թէ ունէ՞ր արդեօք խորհրդակիցք, նա միշտ պատասխան

անքների մատնեց նորան. տաքացրած ագցաններով բոկում {էին} նորա մարմինը եւ տաք իւղ էին լցնում բացուած վէրքեր

րած ագցաններով բոկում էին նորա մարմինը եւ տաք իւղ {էին} լցնում բացուած վէրքերի վերայ, հանում էին եղունգն

տաք իւղ էին լցնում բացուած վէրքերի վերայ, հանում {էին} եղունգները եւ այլն եւ այլն։ Ոչինչ բան չ'կարողացա

, մինչեւ անգամ եւ Տէրութեանց հետ։ Նոքա խոստմունք {էին} տալիս ինքեանց, իսկ ուրիշից առնում էին գրաւոր ստո

խոստմունք էին տալիս ինքեանց, իսկ ուրիշից առնում {էին} գրաւոր ստորագրութիւն։ Ամենայն այս տեսակ գրագրութ

ութիւն։ Ամենայն այս տեսակ գրագրութիւնը արգելուած {էին} եւ փոխանակ նամակի, անդամներից մինը թռչում էր դէպ

, երկիւղ կրելով Յիսուսեաններից, որոնք վերագրում {էին} նորան ամենայն տեսակ չարագործութիւններ, մինչեւ ան

րկու Յիսուսեանք իւրեանց շարադրութիւնների մէջ թոյլ {էին} տալիս շնութիւն, անառակութիւն, երեսուն վեցը նոցա

ութիւն, անառակութիւն, երեսուն վեցը նոցանից թոյլ {էին} տալիս, մարդասպանութիւն, երկու Յիսուսեանք՝ անձն

նա լաւ գիտէր՝ ինչ աստիճանի ողորմելի դրութեան մէջ {էին} թողնում Յիսուսեանք Հռովմի պապերը։ Բացի այս կարծի

ց մանաւանդ այնպիսի կարդինալներից, որոնք ճանաչում {էին} Յիսուսեաններին եւ ունէին դէպի այս մարդիկը մի արդա

տիճանաւորքը, զրահաւորուած զօրականներով, մտանում {էին} Յիսուսեանների տները եւ հաւաքելով Յիսուսեանները՝

անների տները եւ հաւաքելով Յիսուսեանները՝ կարդում {էին} Աստուծոյ փոխանորդի՝ անմեղանչական Պապի կոնդակը Կա

ջնջուելու մասին։ Հրամանի լսողքը իսկոյն պարտական {էին} մերկանալ իւրեանց Յիսուսական հանդերձը եւ երեք օրից

չ'յայտնէին իւրեանց ցանկութիւնը, թէ ինչ կացութիւն {էին} որոշում իւրեանց համար, չէին ազատւում արգելանքից

եանց համար, չէին ազատւում արգելանքից, այլ մնում {էին} պահապանների պահպանութեան տակ։ Կարգի Գեներալ

րգի գաղտնիքը։ Րիկչի, ինչ ժամանակ նորան հարցնում {էին}, չ'կամեցաւ ցոյց տալ գանձերի տեղը եւ շուտով մեռաւ

գուշակութիւններ Պապի մօտակայ վախճանի վերայ։ Ման {էին} գալիս զանազան տարեգրական ցուցակներ, որոնց զօրութ

մէջ նկարւում են այն բոլոր զգացողութիւնքը, որ ծնել {էին} հոգու մէջ պատկերը տեսանելու ժամանակ։ Իգնատիոսը ին

Սուրբ Լիգայի մէջ։ Բայց որովհետեւ տասն եւ վեց հատ {էին} այս երեսփոխանքը՝ քաղաքի տասն եւ վեց թաղի թուով, վ

վ մի տեսակ վարդերի վարդապետութեան, որ թէեւ զգում {էին} անցածի եւ հնի ամլութիւնը, բայց, սրտի եւ հոգու ք

երի փոխարէն: Այն մարդիկը, որ պաշտպանութիւն {էին} ցոյց տուել չարագործին, կարծեմ թէ բնաւ չեն ախորժո

խաղան ազգի հետ: Հոգեւոր անձինք, որ արժանի {էին} դատապարտութեան, շատ անգամ անպատիժ են մնացել, որ

անպատիժ են մնացել, որովհետեւ իւրեանց դատը վարում {էին} իւրեանց նմանների ձեռքով: Այդ շատ սխալ դրութիւն է

... եւ այլն... այնուհետեւ անշուշտ ազատուելու {էին} այդ խաւարի գերութենից"։ Այս հաւաստի: Հաշ

ւով զարգանալու, գիտութեան առարկայք մատակարարւում {էին} դոյն այդ քահանայի աշխատասիրութեամբ վրաց լեզուով,

ի հարուածը. սորան չհերիքանալով, տակաւին ստանում {էին} իմ ոտներս այն օրհնեալ փալախայի հարուածքը. Յիրաւ

ժանաւոր եւ վայելուչ գոյներով, այնուհետեւ երեւում {էին} հասարակութեանը մի փոքր դժուարին կերպով. - սոյդպէ

ի մէջ կախուած կանթեղները խաւար լուսաւորութեան մէջ {էին}, միայն զարմանալին այն էր, որ գլուխը ներկել էին

էին, միայն զարմանալին այն էր, որ գլուխը ներկել {էին}. այդտեղ ինձ հաւատացրին, որ այդ կենդանին չորս լե

ած հետզհետէ ու աստիճանաբար աճող ծախսերին, դիմում {էին} անկման: Բայց թէ ո՞ւր էին գնում այդ փողերը ե

ծախսերին, դիմում էին անկման: Բայց թէ ո՞ւր {էին} գնում այդ փողերը եւ ինչի՞ վրայ գործադրւում, վերի

ներկայ հակառակորդներից գլխաւորները նպատակայարմար {էին} համարում " Սահմանադրութիւն " անունը եւ հաւանութիւ

նք: Ըստ Կանոնադրութեան, պատգամաւորներն ընտրւում {էին} ազգի կողմից գաղտնի քուէարկութեամբ եւ պատգամաւորնե

լու կրօնական գործերը: Այս ժողովները պատասխանատու {էին} ազգի առաջ ` ի դէմս նրա պատգամաւորների: Միւս ժողո

աղէմի միաբանների միջից: Այո պահանջը հիմնում {էին} նրանք ինչ-որ մի կարծիքի բացարձակապէս վնասակար աւա

ւթեան վրայ, որին բռնադատօրէն ինչ-որ նշանակութիւն {էին} տալիս նրանք: Այդ աւանդութիւնը եկեղեցական մի կանո

այն Իսահակ վարդապետը, որին վանականները կամենում {էին} պատրիարք ընտրել: Իսկ Սարգիս պատրիարքը, հակառակ

ալով վարձահատոյց լինել նրանց, ովքեր որ կաթողիկոս {էին} ընտրել իրեն, աչքաթող արեց ազգի եւ ռուս կառավարու

յց են տալիս, թէ Երուսաղէմի պատրիարքներն ընտրւում {էին} Երուսաղէմի վանականութիւնից դուրս: Դրա առաջին օրի

աւունքները, այլեւ այն իրաւունքները, որ վայելում {էին} հայերը նախքան այդ մանիֆէստը: Յանձնաժողովը աւարտե

զգութիւնը չուրացող ծնողների զաւակ լինելով, ուսել {էին} գոնէ ինչպէս եւ իցէ ժողովրդական կենդանի լեզուն եւ

անը, որ հայկական հոգու բխուածք լինելով հայ ազգին {էին} վերաբերւում դարձեալ: Ընդհանուր մարդկային գիտութե

ութիւնը, ո՛չ իմացականի եւ զգայականի ախտերը կարող {էին} զուգապատշաճ լինել այն պաշտօններին, որ Վարդիթերը

հանել: Սօսին իրենց տանը փակելով ի՛նչ օգուտ կարող {էին} քաղել, մանաւանդ, երբ նա բարկացած գոռում է թէ "

ի գործակցութեան չար ոգիների հետ, այնքան վախենում {էին} այդ կախարդ անուանուած խաբեբաներից, կամ շատ անդամ

զրպարտուած խեղճերից, որ անողորմաբար դատապարտում {էին} նորանց դէպի մահ: Բայց պ. Պռոշեանցը իր բերնից է

րոնք զգում են առողջ օդի կարօտութիւն, որքան կարող {էին} զգալ: Խորհրդաւոր ժամանակում ենք ապրում մենք. եւ

քաղցրութեամբ յիշել միջին դարերը, եթէ միայն կարող {էին}, որովհետեւ նոքա էլ, թէեւ Հռովմից ազատուած, այն

շ սրբերի վրայ: Գեղացիք, որ առաջ աւելի աւանդապահ {էին} քան թէ այժմ, ունին զանազան երգեր, մանաւանդ հարս

վ նկատեցին, որ ծառերը եւ նաւի կայմերը նոյն բոցով {էին} փայլում: Կայծակի զարկելն ու այդ սքանչելի կրակներ

նէ՛ մասնաւորապէս յիշելու թէ ի՛նչ ճանապարհով հասել {էին} այս հեղինակները իրենց մերժողական դրութեան: Այնտե

բերում են այս կանխամուտ կարծիքները, որ առաջացած {էին} տգիտութիւնից: Անի քաղաքի բնական երկրաշարժից

շտի օդը: Հիւլեքը այս օդի, որ անմիջաբար շօշափում {էին} տաքացած մարմիններին, լայնանալով եւ մի որոշեալ տա

տրոպիկական աշխարհների մշտական պասսատքը առաջանում {էին} հիմնուած լինելով էապէս այն պայմանների վրայ, որոն

առհասարակ երբեմն-երբեմն զուարճութեան համար անում {էին} "։ Ի՛նչ խօսք է այս: Նախ, որ մենամարտութիւ

ի վրայ ձգելը, բայց թէ երբեմն երբեմն մէնամարտո՞ւմ {էին} նոքա զուարճութեան համար. այդ, առաջին անգամ լսու

ը Ներոնի օրը ընկնելով զուարճութեան համար հրապարակ {էին} իջնում մենամարտելու: Չենք էլ տեսնում պատմութեան

: Բայց, ասենք թէ թագաւորները որսորդութեան, {էին} գնում, ասենք թէ մենամարտում էին երբեմն-երբեմն զո

ը որսորդութեան, էին գնում, ասենք թէ մենամարտում {էին} երբեմն-երբեմն զուարճութեան համար, ինչպէս հաւատաց

երբեմն ժամանակ, երբ ամէն հարստութեան յայտարարքը {էին} զանազան կենդանիների մորթեր եւ ոսկորներ (զէնք շին

Փարպի գնացող ուխտաւորքը իրաւ, կատաղա՞ծ շան խածած {էին} եւ ջրվախութիւն ունէի՞ն (Hydrofobia), թէ՞ առողջ

bia), թէ՞ առողջ շան խածած, կամ Սօսի նման ջրվախ {էին}, որ իր Փարպի գնալը Գարեգնի առջեւ արդարացնելու հա

մ, երկրորդ, եթէ, ստուգապէս, կատաղած շան խածած {էին} եւ ջրվախութիւն ունենալով արդարեւ Փարպի գնալով բժշ

վախութիւն ունենալով արդարեւ Փարպի գնալով բժշկւում {էին}, ապա ուրեմն նոցայ բժշկութեան բնական պատճառը, որ

որ բանուորները թէ պատանիքը եւ թէ աղջիկները թողում {էին} իրենց աշխատութիւնը: Հարկաւոր էր հոգի փրկել. ո՛վ

ուն է): Ծոյլը զբօսնում էր, սիրահարքը հանդիպում {էին} միմեանց, պար գալիս իրար հետ, տեսութիւն էին նշան

պում էին միմեանց, պար գալիս իրար հետ, տեսութիւն {էին} նշանակում կամ մի նշանաբան դնում: Եւ երբ ամէնքն է

ն դնում: Եւ երբ ամէնքն էլ իրենց ցանկութեան հասած {էին}, մորմից խայթուած աղջիկը առողջանում էր. արեւն էլ

չէին հասկացել եւ որոնք, այո՛, շատ տեղ աղ ու համ {էին} տալիս գործին: Մի՞թէ աւելի լաւ եւ աւելի յարմար չէ

անում եմ այն, ինչ որ 4. 000 տարի առաջ հասկացնում {էին} " տու՛ր ինձ զհաց " ասելով, լեզուն կատարում է իր

նել այնպիսի դատողութեանը, որ աւազակաբար կամենում {էին} կողոպաել հեղինակից այն, ինչ որ անկողոպտելի է: Մ

պիսի բնաւորութիւնք, որ սկզբից մինչեւ վերջը աճում {էին} լոգիկաբար: Եւ հայոց կեանքը ա՞յն վիճակում է ներկա

ւմ ենք, որ բնաւ տեղեկութիւն չունինք, թէ ինչպէ՛ս {էին} այն կողմերի մեր գեղացիների յարաբերութիւնը հողի հե

նք, այսինքն այն ընկերական պայմանները, որոնց մէջ {էին} նոքա իրենց գեղում. ուստի, եւ, ինչպէս առաջ ասաց

անակներս գրեթէ եւ միեւնոյն նոյն կառավարութեան տակ {էին} քաղաքականապէս: Երկուքն էլ ասիացիք, երկուքն էլ ա

անակ էլ դեռ իրենց նախահարցը որպէս աստուած պաշտում {էին} Տարօնում: Հայոց ազգի մէջ մտած են չինացիք, ինչպէ

նուած օտար սերունդքը հազարաւոր տարիներով մասնակից {էին} եղել նորա ճակատագրին, նորա ցաւին եւ ուրախութեան

եւ յայտնի ճշմարտութիւն ապացուցանելու համար պիտոյ {էին} այդքան խօսք, վկայութիւնք եւ օրինակներ։ Շատ ե

, որ այդ պատուելի պարոնները ինչ ժամանակ կամենում {էին} իւրեանց միտքը գրի միջնորդութենով յայտնել, իսկոյն

րդին հին լեզուն կը գար հանդէս, ինչու որ կամենում {էին} մինչեւ յետին շունչը պատերազմիլ եւ ճշմարտութիւնը չ

ւթիւն նոր լեզուով աւանդել ազգին, ինչ որ վայելում {էին} եւ յարմար էին ժամանակի հարկաւորութեններին։ Առ

ւով աւանդել ազգին, ինչ որ վայելում էին եւ յարմար {էին} ժամանակի հարկաւորութեններին։ Առաջին անգամ պատ

ջեւ Յունաստանի հին կրօնագիտութիւնը. նրանով կարող {էին} նոքա ճանաչել ամբողջ յունաց ազգի հոգին, ինչ որ կա

ը, այնքան մաքուր էր եւ նորա կրօնը, այնքան ճշդած {էին} չափով եւ քանօնով կրօնի վերաբերեալները։ Ընդհակառա

նով ստացած կրօնը ունէր, շատ անծուծ եւ տգեղ բաներ {էին}. այս տգեղութիւնը, գեղեցկացաւ եւ միանգամայն նոր

րդերի բերանից, որոնք, փորձ առած լինելով, կարող {էին} փորձանքի մէջ եղողներին օգնական գտանուիլ, թէ ո՛չի

Քանի մի աբեղայական մտքեր կամ ոտանաւորներ անօգուտ {էին} ազգին։ Թող այդ պարոններն իմանան, որ հայոց ազգը

իտութիւնների վերայ, որպիսի տեսողութենով լուսաւոր {էին} եւրոպայի բարեբաղդ բնակիչքը։ Միտքը, բանականութիւ

գուտը, իսկ այդ մեքենապաշտութիւնը, որ յառաջանում {էին} տգէտ մարդերի մէջ, կապիկի նման աշխատ լինելով՝ նմ

ուցած ազգի մէջ. այդպիսի ձգտողութիւնքը ոչ այլ ինչ {էին}, բայց եթէ մոլեռանդ թռիչք երեւակայութեան, որ գիտ

նի գտանել եւ ընթեռնուլ այն մատեանները, որ գրւում {էին} նոր Հայախօսութենով, այլ եւ ջանք անէ փոքր առ փոքր

՝ դուրս ձգելով այն բառերը, որ օտար ազգերից մտած {էին}, նոյնպէս եւ գաւառական մասնիկները կամ կոշտ ու կոպ

էին այն յագեցուցիչ եւ սննդարար հիւթերը, որ կարող {էին} արիւն դառնալ եւ հաստատել սիրտը։ Բաց 'ի սորանից,

եթէ քանի մի հատուկոտոր տղայական ճառեր, եւ որո՞նք {էին} այդ հանդէսը բոլորողը։ Նա, որ հանդիսում երեւում

եւ ամենայն տեղ գտանուած հայերից, եթէ նոքա ծանօթ {էին} միայն մայրենի լեզուին, այսինքն՝ եթէ եւ նոր լեզո

եւ հողէ յատակով տուն շինել, ինչպէս նախնիք շինում {էին} հնումը, տունդ կը մնայ դատարկ, եւ ոչ ոք չի գնալ

ով առաջինները, մեր հագած շորերը, որ շատ գեղեցիկ {էին} թւում մեզ, այսօր մարդ չկայ, որ հագնի, եւ եթէ ծ

, որ աւելի իրական աշխարհին պատկանելով, շօշափելի {էին} նաեւ լոկ գիր կարդալ գիտնալով մեր գրածը կարդացողին

չունին այն ազնիւ եւ վերին գեղեցկութիւնը, ինչպէս {էին} ձեր նախնի մայրերը, որոնց պատկերքը եւ արձանները դ

որա ճաշակը եւ հասկացողութիւնը գոյացել եւ զարգացել {էին} այն բնութեան ազդեցութեան տակ եւ այժմ մեզ նախընտիր

որ նաեւ հազար տարի ետքը Իսրայէլի խունկերը ծխւում {էին} բարձրավանդակների վրայ եւ զոհերի ծուխը բարձրանում

ով, կրակով եւ բարձրաստիճան ճնշողութեամբ դրոշմում {էին} նորա փափուկ սրտի վրայ, եթէ նորա կեանքը ենթարկուա

է, լեզուն, որ մտքի յայտարարն է, ի՞նչպէս կարող {էին} ազատ մնալ այն ազդեցութենից։ Մի տեղ խոտ, մի բուռ

։ Ամեն մարդ գիտէ, որ այդ սոսկալի տարաբաղդութիւնք {էին}, զարհուրելի հարուածներ, սարսափելի փոթորիկներ,

ր ձեռք ու ոտք։ Ստո՛յգ է, չեն սոքա, որպէս կարող {էին} սպասաւորել նորա սեփականքը, բայց եւ այնպէս ի՜նչ հ

նաեւ այնպիսի ըմբռնողութեանց, որ առաջին աստիճանքն {էին} լուսաւորութեան, թո՛ղ վսեմ խնդիրները, եւ ահա ճշմ

, բայց այսքանը անհերքելի է, որ շատ եւ շատ կարող {էին} մօտենալ, այսքանը անժխտելի է, որ, առանց ընդհանո

ր ժամանակ է, որ ես եւ պարոն Նազարյանցն ցանկանում {էինք} դուրս տալ մի հայկական օրագիր, աշխարհաբառ լեզվով

քր ինչ երկայնամիտ եղեք, մի՛ կարծեք, թե մեք քնած {էինք}. գիշեր ցերեկ աշխատում ենք ամեն բանի մասին: Օդդե

դորը ավելի պտուղ բերելու լինի, քան թե մեք տոմսակ {էինք} ուղարկած, այդպիսի դիպվածում կարող եք ստանալ նորա

տերլինգով ապրել: § 5. Երբ որ քաղաքին հայտնած {էինք}, թե այսքան կամ այնքան բան կա եւ թե հարկավոր է դա

ճռադատությամբ: § 10. Երբ որ բերած եւ հանձնած {էինք} կայքերի հաստատված վկայագիրքը, Նախիջեւանի անունով

ես անցյալը, երբ ջերմ ընկերական շրջանում գիշերներ {էինք} լուսացնում. ո՞ւր են այժմ մեր անատոմա-պաթոլոգիակա

ոգուն, դրանցից մի քանիսը մենք անգիտակցաբար գործ {էինք} ածում, բայց եւ մի քանիսն էլ, ի վնաս մեր նոր խոս

ատ հողի վրա կանգնած լինելով, ամեն կերպ խուսափում {էինք} այնպիսի ուշադրությամբ, ինչպես փորձառու նավավարը

տովանողին: Մինչեւ Ձեր տպածը տեսնելը մենք կարծում {էինք}, թե այդ հատվածները դուրս են եկած " Արեւելեաց " գ

թէ Աստուծոյ ձայնը չասէ մեր սրտի մէջ, թէ մեղանչել {էինք} ընդդէմ ճշմարտութեան: Ձեր յօդուածը վերջացնում

երդէ են որոնում: Դու ասում ես, թէ մեք թերահաւատ {էինք} ։ Ողորմելի մարդ, ի՞նչ է մեր թերահաւատութիւնը, ա

պատճառը, որ ձեր պէս խելօքների բերանով անուանւում {էինք} Լօթեռ ու Ֆարմասօն։ Գիտե՞ս դու, թէ ինչ ասել է Լօ

նակի ենք հասել, որ բարի խորհուրդը եւս, որ տալիս {էինք} մի մարդու, ամենեւին դէպի չարը գործ դրուելով, չե

ւ հաշիւ ու համար տալ մեզ, թէ ինչո՞ւ համար սիրում {էինք}: Պ. Իսահակեանցին այդպէս սիրելուցս մի քանի մարդի

նուիլ Հայ մարդկութեանը, որպէս եւ ինչ չափով կարող {էինք}: Ես երբէք չեմ անպատուել Հայաստանը՝ ասելով,

ս, որ հանգիստ խղճմտանքով եւ պայծառ ճակատով կարող {էինք} ձեռքերս սրտերիս վերայ դրած վկայել, թէ ինչ որ մեր

րա անպիտանութենից, որի գործելու ժամանակը համարել {էինք} մեր կեանքի ամենաերջանիկ րոպէներից մինը: Բայց

կարանիդ ընթերցողքը ասեն, թէ մեք Շահբէգին մի մարդ {էինք} կարծում, բայց նա եւս շատախօս պառաւի նման երազներ

եցի մի ամառանոցում, ուր մի քանի բարեկամով գնացել {էինք} օդ վայելելու: Գնացի՞ ես նորա հետ ման գալու եւ բն

արեան համախոհաց հազար անգամ գործքով ալ ցոյց տուած {էինք}, որ մեք՝ թէ՛ Լուսաւորչական, թէ՛ Հռովմէական եւ

ցնել այն տգեղութիւնքը, որոնց համար ամօթապարտւում {էինք} օտարների առաջեւ: Մեր ազգի խոցերը եւ ցաւերը ք

, հեռանալով հրատարակողի գործակցութենից, դադարել {էինք} աշխատելուց եւ թէ ինչո՛ւ մինչեւ այժմ չյայտնեցինք մ

զ բազմաթիւ նամակներով, թէպէտեւ առ ի սրտէ պատրաստ {էինք} յարգել մեր ազնուամիտ թղթակիցքը՝ պատասխանելով նոց

նած մարդու որպիսութիւնը, հրաժարուելով հրաժարուել {էինք} այդ բարեկամի առաջարկութենից՝ միեւնոյն ժամանակ չկ

ն քարերի եւ փուշերի մէջ: Նախատինք համարելու {էինք} մեզ " Մեղուի " եւ նորա համախոհների գովեստը, եթէ

րկադրուեցանք կարդալ նորան ակամայ, ակամայ կարդում {էինք} ՝ յառաջուց ճանաչած լինելով պարոնի թէ՛ հայագիտութե

նդունեց ազգից: Շատ ժամանակ է, որ մեք ստացել {էինք} մեր թղթակիցներից մի քանի արդարացի նկատողութիւնք ա

դիրը: §3. Սկայորդու տարածած լուրերը աւելորդ {էինք} համարել մերժել. պատճառ, մեզ քաջ յայտնի էր նորա

գիտէինք, որ մեք ինչպէս յառաջ, այժմ եւս գործակից {էինք} այս հրատարակութեան: Ընթերցող հասարակութիւնը, տե

ամարեցինք մի երկու բառ խօսել, մանաւանդ ցանկանում {էինք}, որ մի փոքր յարատեւէ նորա ուրախութիւնը, ըստ որո

ուրախութիւնը, ըստ որում, եսականութիւն համարում {էինք} լուծանել նորան: Թո՛ղ եթէ կամի, այսուհետեւ եւս հ

ature allusionelle: Շատ ժամանակ չէ, որ ասել {էինք}, թէ ազգութեան տունկը, ինքնուրոյն գործականութեան

այ մնացած ազգը փրկելու եւ գերութենից ազատելու հետ {էինք} զբաղած: Բայց, - ինքնաբաւական կերպով յառաջ տարաւ

ենք պարզ, այնպէս, ինչպէս առանց կարմրելու կարող {էինք} մեր բանականութեան հաշիւ ու համար տալ մեր ասածների

առաջ կշիռ ունէին մեր աչքում։ Չէ՛, առաջ էլ նայել {էինք} նոցա վրայ որպէս դատարկ հողմարածութեան վրայ։ Որքա

ն ոգուն հաւատարիմ մնալով, նոյն բառերը թարգմանում {էինք} հնար, ինչպէս մեր նախնիքը գործ էին ածել եւ ինչպէս

ենք, հարազատ մնալով մայրենի լեզուի ոգուն, գրում {էինք} կամ " ես ընդունում եմ ձեր կարծիքը ", կամ " համամ

մնալով մայրենի լեզուին, հետաքրքիր ածականը տալիս {էինք} մարդուն, իսկ անշունչ առարկաների վերաբերութեամբ գ

ուն, իսկ անշունչ առարկաների վերաբերութեամբ գրում {էինք} արժանի հարցասիրութեան, " Հիւսիսափայլը " գերմանախ

ից գաղտնի, ներս մտած մեր ձեւերը եւ ոճերը տեսնում {էինք} միշտ եւ այդ բանը ստիպում էր մեզ աւելի ողորմիլ այդ

րութիւն։ Ինչպէս այժմ, առաջ էլ այս սկզբունքի տէր {էինք}, ուստի եւ զարմանք չէ, այլ շատ բնական, որ " Հիւ

եւ ո՞ւր է այդ գրքերի հանդէսը։ Այո՛, եթէ ունեցել {էինք} պատշաճաւոր ուսումնարաններ, եթէ գիտութեան սանդուղ

մնարաններ, եթէ գիտութեան սանդուղքի համար ունեցել {էինք} մի ամուր քարից պատուանդան, որի վերայ աներկիւղ կա

էս լինէր եւ ընդհանուրի համար, մեք երանելի մարդիկ {էինք} ։ Բայց ի՞նչպէս լինէր, կայի՞ն արդեօք լինելութեան

թեան մասին։ Բայց յառաջ, քան թէ ծանօթացուցել {էինք} ժողովուրդը այդ պատուական աշխատութեանը, պատշաճ են

ձգել այն զգեստը, որ մի, երկու տարի յառաջ հագած {էինք}, եւ պատրաստել տալ մեր համար այնպիսի զգեստ, որ ա

ջ: Կայծակի ահաւոր փայլատակութեամբ հազիւ տեսանում {էինք} միմեանց, հազիւ նշմարում էինք մեր չորս կողմի եղած

եամբ հազիւ տեսանում էինք միմեանց, հազիւ նշմարում {էինք} մեր չորս կողմի եղած նիւթերը, հազիւ նկատում էինք

էինք մեր չորս կողմի եղած նիւթերը, հազիւ նկատում {էինք} Հնդկաստանի անձկալի ափերը: Սանձակոտոր հողմերի սոս

կնքի երեսը: Ծովի խաղաղել էր: Թէպէտ մեք կորուսել {էինք} մեր բոլոր ապրանքը, բայց ողջանդամ փրկուեցանք մեզ

իս, մի անվարձ անպաճոյճ սենեկում: Մեք հերիքանում {էինք} միայն մի տեսակ կերակրով, որ շատ անգամ եւս չէր պա

րով, որ շատ անգամ եւս չէր պատահում: Երբ մտածում {էինք} մեր ներկայ վիճակի վերայ, արտասուք էին կաթում աչք

ի յոյսերը մեր աչքի առաջեւ նկարագրելով, մխիթարում {էինք} միմեանց եւ ասում էինք. Թէպէտ մարդիկը մեզ մոռացան

ջեւ նկարագրելով, մխիթարում էինք միմեանց եւ ասում {էինք}. Թէպէտ մարդիկը մեզ մոռացան, բայց երկնքի թռչունն

եւ հանդես հանէ մեր հոգու արիութիւնը: Միթէ՞ կարող {էինք} մոռանալ, որ նա կարկառեց մեզ իւր հզօր բազուկը ծով

եանը մեծահոգութեամբ պէտք է յաղթել: Այնտեղ վարում {էինք} մի պարզ կեանք միմեանց քաջալերելով ընդդէմ ահի եւ ե

ւթենների: Եւ միշտ նկրտելով դէպի բարին, հեռանում {էինք} չարից: Այս անպաճոյճ կեանքը ինձ առաւել սիրելի էր

սում էին տալիս. թէպէտեւ տարիքով աւելի հասակաւո՛ր {էինք} ձեզանից, այլ սննդակի՛ց էինք ձեզ եւ խաղակի՛ց՝ խա

քով աւելի հասակաւո՛ր էինք ձեզանից, այլ սննդակի՛ց {էինք} ձեզ եւ խաղակի՛ց՝ խաղալու ժամանակ ձեր արկանելին

զում ուրիշ վկայութիւնք բերել (թէեւ այո՛, կարո՛ղ {էինք} ), բացի այն վկայութիւնից, որ ինքը՝ պ. Էմինը,

Կաթուղիկէ եկեղեցի " (եր. 36-7)։ Մենք կարող {էինք} եւ ուրիշ վկայութիւնք բերել մեր ասածները ապացուցան

եմատութիւնը էր ամենամեծ գովասանութիւնը, որ կարող {էինք} տալ Փարպեցու Պատմութեան՝ առանց վախենալու եւրոպակ

Ղազարու տայր Վահան։ Երբ սրտապնդած թարգմանում {էինք} այդ տեղը " Սեւկի պարտէզում ", մեր մեծ յոյսը այս

ն ընթացքը աւարտելուց մի տարի յառաջ, երբ բնակւում {էինք} ամառը միասին կոմս Շերեմետեվի գիւղում։ Բայց մեք,

եսանելով նորա առողջութեան թուլութիւնը, հեռացնում {էինք} նորան այդ խորհրդից։ Բայց նորա վառ հոգին եւ ազնիւ

երձաւոր եւ հեռաւոր ծանօթքը եւ բարեկամքը հաւաքուած {էինք} համալսարանի հիւանդանոցի մատուռի մէջ, ուր դրած էր

կոսեանի հոգաբարձութեամբ, բոլոր յուղարկաւորքս ճաշ {էինք} վայելում, ամենայն ոք մեզանից խօսում էր հանգուցել

ն ոք մեզանից խօսում էր հանգուցելու մասին. յիշում {էինք} զանազան դիպուածներ նորա կեանքից, նորա խօսքերը եւ

օսքերը եւ գործածական զուարճալի առածները. պատմում {էինք} միմեանց ո՛վ ինչ գիտէր նորա վարքից, մի խօսքով՝ բ

ցինք Պ. Սարաջեանի օթեւանում, ուր անդադար խօսում {էինք} դարձեալ հանգուցելու վերայ։ Այստեղ ըստ պաշտօնի

արժան էր չափաւորել մեր սուգը, որովհետեւ հաւատում {էինք}, թէ հանգուցեալը, մերկանալով իւր վերայից այս ծան

ւորել հանգուցեալը այն լուսի հետ, դէպի որը նայում {էինք} մեք ամենեքին։ Աղաչենք եւ Հոգին սուրբը, այն մխիթ

իւնքը, ո՛չ այն րոպէները, որոնց միջոցին բաժանորդ {էինք} գտանուած միմեանց վշտին եւ ուրախութեանը։ Քեզ ողջո

յն օթեւանը, ուր եւ մեք կարճ միջոցում հաւաքուելու {էինք} ։ Փետրուարի 18-ին 1858. Հայկական

: Ձեզ յայտնի է, որ դեռ հինգերորդ դարումը պայման {էինք} կապել, որի զօրութեամբ դեւերը պարտական էին չմօտե

յս ո՞ր քամին փչեց քեզ մեր մօտ, այս րոպէիս խօսում {էինք} քո մասին: Պ. Մարկոսը խնդրում էր ինձանից, որ իւ

ր նորան հրաւիրելը արդէն մի մեծ պատիւ էր, որ ցոյց {էինք} տալիս, - շարունակեցին բարեկամքը: - Սխալւո՛ւ

հաւաքուած կային մօտ իբր իննսուն հոգի, կիրակամուտ {էինք} կատարում մի հանգուցելու: Այդտեղ սկսուեցաւ մի խօս

ստիպում են մեզ այլապէս ընթանալ, քան թէ ցանկանում {էինք}: - Մարդը կորուսանում է իւր արժանաւորութիւնը

ստութիւն չունինք: Նա եւս անցեալները, որ խօսում {էինք}, ասաց թէ ամառը Աստուծով Մանուշակի հարսանիքը կը կ

մեզ, եւ ամենայն բանից հարկաւոր է իմանալ, թէ ինչ {էինք} մէք: - Ի՞նչ կողմից կամենում ես, որ պատասխանե

նի բան ունէի քեզ ասելու յառաջ, քան թէ ամուսնացած {էինք}, այս պատճառով անհրաժեշտ հարկաւոր է մեր առանձնախօ

րկնութիւն էր մի քանի բաների, որ մինչեւ այժմ ասած {էինք}, այնուամենայնիւ անխորհուրդ չէր դորա հրատարակութի

տրամադրութեամբ։ Մեք ամենայն հոգով ցանկանում {էինք} մեր ազգի կրօնական միութեանը, ուստի եւ գրկաբաց ող

կան լուսաւորութեան որպիսութիւնը, որի մէջ որոնում {էինք} Մխիթարեանց բարոյականութեան երկրորդ աղբիւրը։ Տեսա

եանց մատենագրական գործունէութեան վերայ, խոստացել {էինք} այս գլխի մէջ գնահատել այդ գործունէութիւնը՝ քննել

խիթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը, պարտական {էինք} խօսել եւ այս բաները ցոյց տալու համար, թէ արդեօք

մտանէին։ Այն ազգն ենք, որ ճշմարիտ խօսողը համարում {էինք} մեզ թշնամի, այն ազգն ենք, որի Կաթողիկոսքը եւ աբեղ

տի արժանաւոր բաներ, ի՛նչ ուրախութեամբ փառաւորելու {էինք} այս իրողութիւնքը եւ նոցա միջի ներգործող անձինքը։

ուրդ ունէր մեր ազգի համար։ Մեք տեսած ու կարդացած {էինք} վաղուց ահա՛, գուցէ քսան տարի յառաջ, մի այդպիսի

նդհանուրին ընծայուի, թէեւ պ. Պռօշեանցի պատճառով {էինք} խօսք բացում։ Պ. Պռօշեանցի ձեւ ու ոճի մէջ մեն

ուն եւ տրամաբանութեան, որի տակ հինգ տարի ընկճված {էինք} մենք էլ։ Ո՛չ. այդ տակաւին խորհուրդ ունէր եւ սկզ

վերջ մեր զմայլանքը աճելով աճում էր, երբ կարդում {էինք} այն հոգեշարժ, սրտաշարժ եւ տխուր անցքի պատմութիւն

այդպիսի անձինքը այն, ինչ որ բերանացի արդէն ասել {էինք}, գուցէ այս կրկնութեամբ բժշկուի նոցա միտքը:

օրէն եւ ինքը իրեն աճէ, ո՞ր ուշաբարձութեամբ կարող {էինք} քարոզել, որ այդ լեզուն թուրքի կամ սատանայի ձեւեր

գոտած լեզուով նոր ժողովուրդը լուսաւորել։ Խնդրում {էինք}, եթէ միայն կը պատասխանէին մեզ այդ պարոնները, ո՞

տասը տարի առաջ շատ գեղեցիկ էր երեւում եւ մենք էլ {էինք} հագնում։ Հիմի ինչ եղաւ, որ նոյն շորը շարժում է

ել է մեր ստամոքսը եւ որ հազար նեղութեամբ պահպանել {էինք} մեր եւ մեր զաւակների կենդանութիւնը ապահովելու համ

ՂԱԶԱՐԵԱՆ, Գրած գիրդ ընկալայ, եւ ինչ որ գրել {էիր}, կարդալով իմացա: Ահա պատասխանն գրում եմ, որ ին

ապրիլի 3-ին գրած սիրո նամակը ստացա եւ ինչ որ գրել {էիր} ՝ կարդացի, իմացա. ինչ որ կամենում էիր, ահա՛ ու

չ որ գրել էիր՝ կարդացի, իմացա. ինչ որ կամենում {էիր}, ահա՛ ուղարկեցի, տե՛ս եւ ինչպես պետք է՝ այնպես

աս դու եւս նոր բան ինչպես ինձ դուք քո կողմից գրել {էիր}, այժմ չեմ ասում, որովհետեւ սպասելու բան կա. մի

. պատճառը բերանով կասիմ մի օր: Ամառը խոստացել {էիր} գալու, ինչպե՞ս եղավ: Բռասլետի եւ զապոնկաների ստ

անակ պապականների աղբաթը խառնող, դորա պատճառը դու {էիր}: Հույս ունիմ, որ իմ այս խոսքերս կընդունես որ

ած է. եթե այստեղ լինեիր, մի երկու բան եւս կարող {էիր} լսել ինձանից այս մասին, որ գրել չէ կարելի եւ այլ

րդը մարտի երեքից, ստացա անկորուստ եւ ինչ որ գրել {էիր} ՝ կարդացի տեղեկացա: Քո գնալուց հետո, մինչդեռ

առողջությունս այս րոպեիս այնպես է, ինչպես թողել {էիր} Մոսկվայում, բայց հանքային ջրերը, հույս ունիմ,

մ ես, որ ուրիշները տոնում էին, իսկ դու արտասուք {էիր} թափում եւ այլն: Նախ՝ մեր տոնը հունվարի 6-ին է ե

զին, բայց արդյոք փող ունե՞ս. առանց այդ էլ ասում {էիր}, թե այստեղ արդեն պարտքեր ես արել: Տանից արդյոք

ը՝ Vivea եւ այլն: Հիշո՞ւմ ես, դու ինձ ասում {էիր}, թե Ռ. Պատկանյանը ցանկանում է ինչ որ թերթ հրատա

տանից ստացե՞լ ես արդյոք այն փողը, որի մասին գրել {էիր}, թե՞ ոչ: Պարզ է, որ դրա պատասխանը կարճ է՝ այո

տը բոլորովին այն չէ, ինչ որ դեկտեմբերին ուղարկել {էիր}, դրա համար էլ ետ եմ վերադարձնում, որովհետեւ ծխե

որ նրանք ժամանեն այնտեղ: Դու ինձնից տեղեկություն {էիր} խնդրել ռնգեղջյուրի մասին. ես մի քանի բան այդ մաս

գժտվել ինձ հետ: Վերջին նամակում դու ինձ գրում {էիր} իմ ժառանգական իրավունքների մասին. շնորհակալ եմ,

րթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Մի՞թէ թոյլ {էիր} տալիս, Մեծ մայր. - թոռները հարց արին. " Ո՛հ զ

ն ոտք"։ - Եւ դու մեծ մայր, դու նորանց Սիրու՞մ {էիր}, ինչպէս քեզ Պաշտում էին սիրողքդ, Որ պատմում ես

ոտք"։ - Մեծ մայր, դու, քնքո՞ւշ սիրո՛վ Սիրում {էիր} այն մարդուն: - " Քնքուշ սիրով նորա հետ Վարւում

կը վայելես պտուղը այն ծառի, որ իմ խորհրդով տնկել {էիր}: - Քո քարոզը մեծ պասից երկայն էր։ Ես արծաթ

չէ ցոլացնում ստուգապէս այն բանի պատկերը, որ ցոյց {էիր} տուել, այսպէս եւ մատենագրութիւնը: Այդպիսի մի մա

իւնը կարող էր ինձ առիթ տալ մտածելու, թէ տկարացած {էիր}, եթէ մեր " Հիւսիսափայլի " մէջ չտեսանէի անդադար ք

ան թշնամի, այլ բուն բարեկամ, ըստ որում ցանկացել {էիր} ազատուած տեսանել նորան ամենայն պակասութեններից:

- Պարո՛ն, ի՞նչ է պատահել քեզ, միգուցէ հիւանդ {էիր}, որ ենթարկուել ես այդպիսի փոփոխութեան: Ինձ

վերայ եւ բերեցին այստեղ: - Ո՞ր տեղից, ո՞ւր {էիր} գնում: - Գալիս էի Ռուսսիայից՝ Րեդուտկալէից

լորական հասկացողութեան մէջ, որքան ժամանակ հաստատ {էիր} քո քրիստոնէական կրօնի վերայ, իսկ եթէ կամենաս ընդ

մոլորուած ես դու, ցաւում եմ քո վերայ. դու կարող {էիր} աւելի պիտանի մարդ լինել ե՛ւ քեզ, ե՛ւ քո ազգին,

Քրիստոսի յարութիւնը շնորհաւորելուց յետոյ պատմում {էիր} ինձ քո ճանապարհորդութեան տխուր պատճառը, ստացայ ա

ւ ահա գրում եմ պատասխանը՝ առանց գիտելու, թէ ուր {էիր} այժմ, միմիայն յուսալով Վիսբադենի Բռաուն անունով

վ: Մարդը յառաջացաւ մինչեւ այստեղ եւ կարծում {էիր}, թէ ահա շօշափում է նա իւրեան հարկաւոր առարկան..

ճակակցութենից քո սերունդը, քանի որ ինքնիշխան տէր {էիր} քո բոլոր ստացուածքին: Այն մարդը, որ իւր հարստու

ել: Դարձուր աչքդ դէպի այն օրերը, երբ դու մանուկ {էիր}, կենդանացուր քո յիշողութեան առջեւ այն շրջապատը,

ար, ի՞նչպէս են, կա՞ն այն հարուստները, որ տեսել {էիր}: Այնպէս չէ՞, որ այն տասն քսան տունից, որ դու ճ

ս չէ՞, որ այն տասն քսան տունից, որ դու ճանաչում {էիր}, այսօր կան եւ տեւում են միայն երկու տուն: Հաւատ

ո՞ւր դու կը թափէիր Բորբ կայծերը նրա բարկ, Կարո՞ղ {էիր} դու միթէ Ցոլքն այն կրել կրծքիդ տակ. Եւ ո՞վ պէտք

Հա՜ր եօթնաղի քնարը, Հնչէ՛, ինչպէս հնչում {էիր} Ապողոնի ձեռումը։ Հայր Աստուածը ե

. Ну, ведь, տէրտէր, դու պստիկ Մանճ {էիր} ձեռիս տակին, Դու պէտք է գաս, ֆըշշ անես

անոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Մի՞թէ թոյլ {էիր} տալիս, Մեծ մայր, - թոռները հարց արին:

- Եւ դու, մեծ մայր, դու նորանց Սիրո՞ւմ {էիր}, ինչպէս քեզ, Պաշտում էին սիրողքդ, Ո

- Մեծ մայր, դու քնքուշ սիրով Սիրո՞ւմ {էիր} այն մարդուն: - " Քնքուշ սիրով նորա հե

Բահ ու հրացան, ի՞նչ եղան նոքա, Թէ՞ քշում {էիր} դու ուրջուները... " - Ես այդ ամենը ան

մենայն չարիքի, եթէ դու իրաւ այդպիսի բարեմիտ մարդ {էիր}, ինչո՞ւ ապա չլսեցիր ժողովրդի աւագ մարդերի, պաշտ

ւթեան վերայ: Արդարամի՞տ մարդ, դու ինչպէ՞ս կարող {էիր} քո արդարամտութեամբ դոցայ հետ վարուել, որոնց գործ

- Բայց ինձ ի՞նչ օգուտ դորանից. լաւ էր թէ թողել {էիր} դոցա առաւել ծեծկուիլ: - Դորա հակառակ, օգու

ն, ո՞ւր մնացին միւսերը: Մի փոքր յառաջ պարծենում {էիր}, թէ միմիայն Գերմանիայումը հանել ես հինգ կամ վեց

հանգստութեամբ: - Անզգա՛մ... եւ ի՞նչ կարող {էիր} գործել... ես յաւիտեան վերջացնում եմ իմ թագաւոր

բայց քոնը եկա՞ւ թէ չէ. մի ժամ յառաջ խելագարուել {էիր} ախոռից ներս վազելով, այնպէս, որ քեզ հանգստացնել

է դիւթութեան մէջ, որ չղջկի ոսկրի հետ միասին դրել {էիր} ջրով լիքը պտուկի մէջ... - Միթէ դու մի բան

դու պիտոյ է ինձանից լաւ իմանաս, որովհետեւ ներկայ {էիր}: Պ. Շաքարեանցը այնպիսի անկեղծ ոգեւորութեամբ

յին, որոնց վերայ պիտոյ է խօսել: - Դու գրում {էիր}, թէ պիտոյ է խորհուրդ կատարել, ովի՛ն հրաւիրել եւ

ռաջին անգամ լսում եմ այդպիսի բան: - Ապա ի՛նչ {էիր} կարծում, սիրելիս: Ալքիմիան քո կարդացած բաների ն

չեւ այժմ կարծում էի, թէ դու փոքր ի շատէ ճանաչում {էիր} ինձ, փոքր ի շատէ յարգում էիր ինձ, բայց այժմ հաս

ոքր ի շատէ ճանաչում էիր ինձ, փոքր ի շատէ յարգում {էիր} ինձ, բայց այժմ հասկացայ, որ ես մազի չափ պատիւ չ

երով որ այժմ բաղկացնում են այս մետալը, փորձ արել {էիր}, ինչո՞ւ ապա այն ժամանակ չյաջողուեցաւ ու այժմ այս

ջինից " Յամին ութուտասաներորդի"։ Երբ որ աւարտել {էիր} այս ընթերցմունքը, հրաւիրուած փերիքդ կը գան, եւ

էր, - բացականչեց Շահումեանցը, - դու, եթէ ունեցած {էիր} չորս-հինգ որդի, միթէ՞ նոցանից իւրաքանչիւրը իրաւո

ռանց տոկոսիքի է ստանում այն գումարը, ինչ որ գործ {էիր} դրել դու քո վերայ, եւ այս պատճառով շատ ճիշտ է տո

չէիր կարող վատնել նորա նիւթը, պատճառ, շրջապատած {էիր} նոյնպէս բնութեան օրէնքներով: - Քո մարմինը հող

համարձակւում եմ մտածել, որ դու անպատճառ պարտական {էիր} ինձ ազատել... Թէեւ դու ազնիւ սիրտ ունենալով բի

Թէեւ դու ազնիւ սիրտ ունենալով բիւր անգամ խոստացել {էիր} այդ... Չէ՛, ես չեմ սխալուած... Աստուա՛ծ իմ

, այլեւ ցոյց կը տայի քեզ մի տուն, ուր միշտ կարող {էիր} մտանել ողորմութիւն ստանալու համար: - Մարիկս,

ել, - պատասխանեց կինը, - կարծելով, թէ դու տանն {էիր}, բայց լաւ եղաւ, որ շուտով եկար: Թիւթիւնճի-օ

անկագին, կամ առաւել լաւ ասել անգին բան, այդ դու {էիր}. ուրեմն, ինչպէս կարելի է, որ ես ուշանայի եւ սպ

կան երդումը: Այո՞, կամէի ստոյգ իմանալ, սիրու՞մ {էիր} դու ինձ, թէ չկամենալով ամուսնանալ Աղուանեանցի հե

վ ամուսնանալ Աղուանեանցի հետ, երկու չարերի փոքրն {էիր} ընտրում ինձ գալով: - Մի՞թէ քո խիղճը չէ տանջու

վ իմ հարստութիւնը, անունը, գուցէ թէ ամուսնանում {էիր} իմ հետ այս պատճառներով, ես չկամիմ այդ. պատճառ,

ցար. նա տալիս է քեզ այս գրաւական, որ դու նորանն {էիր}, իսկ ես քո կողմից երաշխաւոր եմ կացած իմ ազնիւ խօ

, ազատութեամբ դիմակաւորուած, մանաւանդ, որ տեսել {էիր} այստեղ ստրկական եւ ազատական կրօնների բնաւորութիւն

ակներին գիտութեան եւ լուսաւորութեան մայր եւ դայակ {էիր} հանդիսանում. ո՞հ, այժմ աշակերտ եւս չես կոչւում

շատակարան, այժմ դէպի քեզ եմ դառնում, եթէ ասելու {էիր} ինձ համար, թէ այս ինչ անծանօթ մարդը բազմարդիւն ք

Մասիսի նման ապառաժ էլ դէմ անէիր կայծակին, կարո՞ղ {էիր} քեզ ապահովել նորա հարուածից։ Բայց տե՛ս, բնութիւ

սը դէմ դնելով կայծակին, մի անգամ խելքիդ նստեցրել {էիր}, որ պիտի կարողանաս այն ահագին հսկայի ուժով յաղթե

փափկութեան, Առ ի՞նչ հանուրց կացուցայ {Էից} ի բնաւս տէր, իշխան: Եւ զի՞ պիտին ինձ պսակք

գիտեմ, որ հարգելի էր Ձեր միջնորդությունը, կարող {էիք} օգնել մեզ այս ազգային գործի մեջ, որով ոչ թե միայ

անի ազգային ժառանգության մասին: Ինչպես ցանկանում {էիք}, ահավասիկ, առաջին սուրհանդակով, հայտնում եմ Ձե

խնդրեաց թարգմանել զվճռադատութիւն ձեր, զոր տուեալ {էիք} ՚ի մաuինս այսմիկ, թեեւ թարգմանին Սինոդի էր պաշտօ

ունի մի յարգ ու արժանաւորութիւն, եւ գուցէ կարող {էիք} դուք այդպիսի մի մարդ գիտնական անուանել, իսկ իմ կ

իստ չլինել, թէ Հայաստանի փլատակների տակից լսելու {էիք} մի իրաւացի անմռունչ գանգատանք, թէ " ի՛նչ օգուտ,

արդեօք արժա՞ն էր Եւ մեզ ապրել, ինչպէս դուք Ապրել {էիք} ձեր կեանքում. - Թոռներն արեցին հարցմունք: " Ո՛

ովհետեւ դուք ձեր յիմար աւանդութենների համար անտես {էիք} առնում Աստուծոյ բանը: Ձեզանից շատերի տանը գտանւո

իմ հետ պատերազմ բանալ, եկայ Ոլիմպոս: Դուք լսում {էիք} այն միջոցին Աստղկի հաճոյախօսութիւնքը: Յանկարծ ակ

: Հինգերորդ. Երբ որ դուք արդէն բնակութիւններ {էիք} հաստատել մի առանձին քաղաքում՝ Պօլուդենկա ասացեալ

ացեալ սահմանի մօտ, Նախիջեւան անունով, եւ ստացել {էիք} դորա հետ 12. 000 դեսեատին հող՝ որպէս արօտի դաշտ

ի Ռուսսիայի ներքին քաղաքներ դուրս հանելով, կարող {էիք} տակառներով վաճառել. թոյլ տրուած է ամենայն մարդու

վհետեւ մասնակից էին ձեր գործին, եւ դուք աշխատում {էիք} ՝ ամրացնելով ձեր ոտքերը նոցա ձիւթապատ ուսերի վերա

համար այդպէս հեշտ է կրօնափոխութիւնը, էգուց կարող {էիք} ընդունել եւ Բուդդականութիւն. ինչպէս տեսանում եմ

իմ մասին ում կամիք, բայց այն մարդը, որին գրելու {էիք}, ձեր օրէնքի ընդդէմ պահանջողութեններին լռութեամբ

նեղացնում էր ձանձրոյթը, Մի րոպէում սպանում {էիք} ձեր անձը, Դեռ որպէս թէ չէր դողդոջում ձեր ձ

՞ն էր Եւ մեզ ապրել, ինչպէս դուք Ապրել {էիք} ձեր կեանքում, - Թոռներն արեցին հարցմունք:

եւ ես գիտենայի ձեր տրտմութեան պատճառը, եւ թէ ո՛վ {էիք} դուք: Եթէ կարելի է, պատմի՛ր, աղաչեմ, որովհետե

են, եթէ այսպէս առանց մեր նիզակակցութեան կամեցած {էիք} խլել թշնամու ձեռքից յաղթութիւնը, ապա զուր էր ձեր

ռաւել ներգործել Իտալիայումը: - Դուք հրամայել {էիք}, եւ ես ներգործեցի: Բայց իտալացիք միանգամայն կան

- Մռայլագոյն տէր, - ասաց վէզիրը, - բարեհաճել {էիք} հրամայել, որ կը կատարէք այսօր այն մի քանի անիծեա

, կը շարունակէ օրհնութեան գիրը, " զի զօր առաքէալ {էիք} ձեռամբ (այսինչ անձին) զմի տեօրտի պիրլիք, ընկա

ես չէի կարող երբեք երեւակայել, որ Դուք ընդունակ {էիք} հանել բերանից ` երբեւիցէ, մի անարդար վկայութիւն

մսը: - Ուրեմն այս սերտողութի՛ւն էր, որ կատարում {էիք}, - շարունակեց նա դաոնալով դէպի օրիորդ Մարիամը:

ռով, չկամենալով կատարել ձեր խոստմունքը, որ արել {էիք} ձեր փեսային, հարկադրել էք նորան հեռանալ ձեր ընտա

ց արեց պ. Յովնաթանեանցը: - Ինչպէս հրամայել {էիք}, տուեցի գործաւորներին հարիւր քառասուն փուդ արճիճ

ստը, եւ ի՛նչ հաստատող վկայութիւն այդ մասին կարող {էիք} մէջ բերել, չգիտեմ, այլ այսքան դրականապէս ասում

մանուէլը կարող էր երբեւիցէ մտածել, թէ դուք կարող {էիք} հասանել այն պարոնի պաշտօնին: Գուցէ դուք ձեր ծանծ

ատեց լռութիւնը Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - կամենում {էիք} տեսանել Մանուշակս, այնպէս չէ՞, պարոն Մկրտիչ, բ

տուն, եւ ոչ նորա համար, որպէս թէ դուք եւս կցորդ {էիք} այդ դատարկաբանելու խելագարութեանը, որ մի տեսակ տ

սաց Մկրտիչը քահանային, որ այսպէս պատրաստ սպասում {էիք}: - Ամենեւին ո՛չ, - պատասխանեց քահանան, - մէք

զիս, քանզի 'ի նա ապաւինեցայ։ Իսկ զոր ինչ գրեալ {էիք} վասն Վահանին, թէ 'ի նմա նշմարիցի ընթացք Դիսսերտա

, թէ Ձեր Մեծութիւնը գերեզմանի դուռնի մօտ, զղջում {էիք}, որ այնպէս վարուեցաք նորա հետ եւ կ'արդարացնէք նո

ս. քարոզ յիշատակարանները, որ անմիջապէս ընծայում {էիք} հայոց ազգի բարեմիտներին արգոյ հեղինակ Ստեփաննոս վ

, թէ իրենք վաղուց գիտեն իմ ասածները: " Եթէ կոյրք {էիք} ոչ էր ձեր մեղ, բայց արդ տեսանէք եւ մեղքն ձեր ի ձ

ասն ձեր որդեկին եւ կարելի է որ մինչեւ ցայսօր ասած {էլ} լինի, միայն ես իմանալով ձեր անհանգստութիւնը, բա

ավատալ, բայց ես հավատում եմ ձեր գրին, այն մասին {էլ} չեմ հարցրել, բայց այս եւս իմացեք, որ այն մարդիկ

եւ եղբայր ընդունեցեք, իրավունք ունիք, իմ սրտիսն {էլ} թող աստված գիտնա: Ես չգիտեմ, թե ինչո՞վ պատճա

պա ի՞նչ է իմ ծնողաց ընդդեմ մեղքս, ասացեք, որ ես {էլ} իմանամ. կարելի է մեղանչել եմ, թող ներեն, բայց

մեղանչել եմ, թող ներեն, բայց լավ կլինի, եթե ես {էլ} իմանամ իմ մեղքս, որ մյուս անգամ չանեմ: Եթե հեռո

եմ, կփաթթեմ, կղրկեմ։ Մինչեւ այս հասակը այդտեղ {էլ} դորան պիտի կարդալու տայիք. նա այժմ վաճառական լին

բ մնացինք մինչեւ ժամը 10, հետո նա գնաց տուն, ես {էլ} եկա իմ տունս, Ավտուշն եւս հետներս էր: Հույս ուն

ս ստացած լինիք, թեպետ ես շատ ժամանակ է որ մեկիցդ {էլ} մի գիր չունիմ: Բավական հոգսի մեջ էի, լսած լինել

ժամանակով Սահակն ալ պիտի գա, միասին կգանք երեքս {էլ} աստուծով: Այս գիրիցս քանի մի օր առաջ մի գիր գրիլ

ենիցքին վերան մնացած է մինչեւ այսօր, քալփաքիներն {էլ} ընկած են կեցած տեղը: Մերոնց ողջունիր, ժաման

, տարակույս չունիմ, որ կզոհեք եւ 800 մանեթ, ես {էլ} թե մարդ եմ, կճանաչեմ ձեր ազնվությունը. ինչ երկա

համար ձանձրալի է եւ տխուր, քեզ համար, որ ինչպես {էլ} լինի՝ ազատություն ես վայելում, թեեւ շատ նեղ շրջ

, բայց ես, ինչպես բազմիցս ասել եմ քեզ, մի անգամ {էլ} կրկնում եմ - ինձ ոչինչ հարկավոր չէ, մի՛ ուղարկիր

պարհորդում է Մոսկվայից Պետերբուրգ. տրովադյան ձին {էլ} արդեն հասած կլիներ: Շատ ուրախ եմ, որ նա քննությ

ւմ անշուշտ կա. համենայն դեպս, նա կարող է այստեղ {էլ} հարցնել, եւ եթե կա, ապա առնել 2-3 մսխալ, հետո

մոտ մինչեւ իմ գործիս վերջանալը, որովհետեւ թղթերն {էլ} դրամ են, չեն կարող հանձնվել հասարակությանը առանց

էին ձեռք առնված դրանց նկատմամբ, ուստի անհրաժեշտ {էլ} չէ ինձ արդարացնելու համար խոսել այն բանի մասին,

րազանցորեն կամայական աղբյուրներ. ո՛չ մեկից, ո՛չ {էլ} մյուսից դուք չեք օգտվում, քաղաքային ծախսերը եթե

յնը. հարց է ծագում, թե ինչո՞ւ Ձեր օրոք դիվիդենդ {էլ} է մնում, իսկ նրանց ժամանակ X=0: Պարոն Ալաջալյան

ւր հազարի չափ եկեղեցական գումարները ոչնչացել են - {էլ} ինչո՞ւ են նրանք քրքրում մեր հին վերքերը: Մի՞թե ն

օր եղած բոլոր փորձերն անհաջող են եղել: Դրա համար {էլ} հասարակությունը կհատուցի գրական գործերի այդ վարպե

ծ սխալ ուղին: Իհարկե, քարտեզի անճշտության համար {էլ} չի կարելի նրան մեղադրել. դա էքսպեդիցիայի տեղագրի

ր չէ: Ծխախոտ ես գնում եմ այնտեղից, որտեղից դուք {էլ} կգնեիք, ուրեմն ոչ մի տարբերություն չկա՝ ես եմ գ

րմունքի համար. ավելին չեմ ասում, որովհետեւ ինքն {էլ} գիտե, որ ես գնահատում եմ նրա անբասիր եւ անդավաճա

բարենպաստ ժամանակի, թերեւս մինչ այդ իմ հորիզոնն {էլ} կպարզվի եւ ի վիճակի կլինենք միասին զբաղվել կենդան

ամ ինձ մոտ եղած փողից քեզ ուղարկել. նրանք այնպես {էլ}, արդեն յոթ ամիս է, ինձ մոտ անօգուտ ընկած են:

թում քո վզին, բայց արդյոք փող ունե՞ս. առանց այդ {էլ} ասում էիր, թե այստեղ արդեն պարտքեր ես արել: Տան

սիստեմը, ինչպես որ մի անգամ կազմվել են, այնպես {էլ} մնացել են, մինչդեռ, ըստ հեղինակի՝ " այն ժամանա

ված ուժերով հարձակում գործել պառլամենտի վրա: Ինչ {էլ} որ լինի, այնուամենայնիվ, այդ փաստերը բոլորովին

որ լինի, այնուամենայնիվ, այդ փաստերը բոլորովին {էլ} չեն հանգեցնում անգլիացիներին մեղադրելուն, որովհե

մ, որ նրանց մեջ ծանրակշիռ գրքերը քիչ են եւ գներն {էլ} չտեսնված թանկ են: Որեւէ խեղճ գրականագետ, որպեսզ

ե, կզրկվի իր գոյության վերջին միջոցներից: Հա՛, {էլ} ի՞նչի մասին գրեմ: Ախր այս բոլորը ձանձրույթից է ե

Դե, ժամ է ինձ հանգստանալու, ավելին գրելու տեղ {էլ} չկա, եւ, պիտի խոստովանեմ, ուժ էլ չունեմ, չեմ

ին գրելու տեղ էլ չկա, եւ, պիտի խոստովանեմ, ուժ {էլ} չունեմ, չեմ ասում դեռ այն, որ գրելու բան էլ չկա

ուժ էլ չունեմ, չեմ ասում դեռ այն, որ գրելու բան {էլ} չկա. սպասում եմ ձեզանից լավ եւ ուրախ խաբարիկների

շատ հավատացած եմ, որ նա նատուր-փիլիսոփա չէ եւ ոչ {էլ} դոկտրինյոր, պահպանե նրան Ադովնա Եհովան: Ի դեպ,

րորդ ճանապարհորդությունը Սանչոյի հետ միասին) ում {էլ}, որ հանդիպում էր, ուղարկում էր Տոբոզո, իր Դուլ

, բարեբախտաբար, խմբագրությունը դեռ չի հասել, ոչ {էլ} այդ զարմանալի գրքի գրողները կամ էլ գրաշարները. բ

չի հասել, ոչ էլ այդ զարմանալի գրքի գրողները կամ {էլ} գրաշարները. բայց եթե հանդիպումն այդ բառերի հետ ն

եք ծիծաղում: Այո՛, լավ հնագետը նույնիսկ դրանով {էլ} չի բավականանում: Նա անպայմանորեն կորոշե հնագույն

իպեցին նրան այլ հարցերի թվում այդ ձեռնարկությունն {էլ} այժմ հետաձգել, մինչեւ ժողովրդական գործերի վերաբե

թուղթ, այլ ամբողջ ուսումնասիրություն, դրա համար {էլ} թողնենք այդ ավելի հարմար ժամանակի, քան այժմս է:

մ մեկնելու ժամանակ Մ. Ն. Պանովայի հետ նա այնքան {էլ} լավ հարաբերությունների մեջ չէր՝ հավանորեն վերջին

բայց այն քաղցր բերկրանքն ավելի լայն պայմաններում {էլ} այլեւս չենք տեսնի: Ուսանողի կյանքի պոեզիան բաղկա

որեն շարադրածի համար, Հուսով եմ, որ առաջիկայում {էլ} իր հումորից ինձ չի զրկի: Ալաջալյանի վերաբերմունք

ե որտեղից է նրա մեջ՝ ամեն գնով արիստոկրատի, այն {էլ} նախիջեւանցի արիստոկրատի, դեր խաղալու ձգտումը: Ա

րքներով խեղճ Գրիշային ճանապարհից շեղեր. վերջինիս {էլ} ես շատ եմ ափսասում: Նա եթե Ուստիմովիչի հետ գնար

ն, պետք է ամրացնել, եւ թերեւս ուրիշ վնասվածքներ {էլ} կան: Այս նամակն ստանալուդ պես Կամենշչիկովին գրի

. այսօր չնայած արեւ է, բայց որովհետեւ սառնամանիք {էլ} է, դուրս չեմ գալիս, տեսնենք վաղն ինչպես կլինի:

ատիկ սենատը վերջ տա իմ այս վիճակին: Ես արդեն չեմ {էլ} մտածում վախճանի որպիսության մասին: Եվ օրգանիզմիս

աններին ձրի ցույց չի տալիս. ի՞նչ է, ես մի գազան {էլ} չարժեմ, որ ամեն անգամ ուզում եք ինձ ձրի տեսնել:

բայց աստված գիտե, թե ինչպիսին կգնեն, դրա համար {էլ} քեզ նեղություն եմ տալիս, իմ սիրելի եղբայր: Ա

ե եղբոր հիվանդությունը նրան այնտեղ չպահի): Ինքս {էլ} չգիտեմ՝ ինչու եմ ուրախանում, չէ՞ որ միեւնույնն

չէ, ինչ որ դեկտեմբերին ուղարկել էիր, դրա համար {էլ} ետ եմ վերադարձնում, որովհետեւ ծխել բոլորովին չեմ

0-ին քեզանից կստանամ ամսիս 27-ի նամակիս պատասխանն {էլ}, այն ժամանակ, հարկ եղած դեպքում, կավելացնեմ ան

կական արկածախնդիրների օգտին: Այդ խնդրի մասին ինչ {էլ} որ տպագրեն միսիոներները՝ անիրավացի է ու սուտ, ա

իսկ այժմ առավել եւս կհամբերի, քանի որ իր նամազն {էլ} նա առանց արեւմտյան դեսպանների թույլտվության չի կա

կատարում: Է՛հ, բավական է այս մասին, առանց այն {էլ} դրան շատ տեղ հատկացրի: Երեւի Անանիան մոռացել

րը գրում է " Սեյադ " կեղծանունով: Այս հանգամանքն {էլ} հենց, երեւի, քեզ մոլորեցրել է, որովհետեւ ես խն

դիմություն չի ունենա: Կարելի է, թերեւս, սահուն {էլ} գրել, բայց նա խորթ կլինի ժողովրդին, որը նրան եր

, հետեւաբար, նա ժողովրդի բարոյական կազմի մեջ չի {էլ} մտնի, որովհետեւ այդ սահունագրության տարրերը կենդ

ստեմի ազդեցությամբ, որտեղ թեկուզ երբեմն, լսվում {էլ} են նախադասություններ կենդանի լեզվից, բայց դրանք

յան հեղեղում: Ակներեւ է, որ այս խոսքերով ես ինձ {էլ} եմ մեղադրում եւ ոչ թե միայն ուրիշներին, եւ այս գ

անգիտակցաբար գործ էինք ածում, բայց եւ մի քանիսն {էլ}, ի վնաս մեր նոր խոսքի, մնում էին անձեռնմխելի,

նույնպես ոչ մի արդյունքի չի հասցնի, եւ դրա համար {էլ} անցնում եմ սիրելի Անանիայից ստացած տեղեկություննե

, եթե նա չպետք է դիտվի ինքնուրույնաբար: Ես ինքս {էլ} առաջ, ավելի կամ պակաս չափով, պաշտպանում էի այն

ամբողջությամբ վերցրած որեւէ գավառաբարբառ, ինչքան {էլ} լավ լինի, օտար հողի մեջ չի կարող արմատներ արձակե

է, ինչ որ ներկա սերունդը կհասկանա, այդ աքցանով {էլ} չի կարելի պոկել հաջորդ սերնդից: Առաջարկված ա

ղ այդ նյութերն ընդհանրացնել չեմ կարող եւ հնարավոր {էլ} չէ՝ նախքան աշխատանքս ավարտելը եւ նախքան իմ ազատվ

մբագրության չեն խոսում: Է՜հ, ոչինչ, առայժմ այդ {էլ} բավական է: Բայց բանն այն է, որ այդ մասը ես արդե

սել մինչեւ լույս կտեսնի հետեւյալ մասը, է՛հ, այդ {էլ} ոչինչ, մի կերպ կկառավարվենք: Ի դեպ, մոտ օրե

տճառով, ճարահատյալ, երկրորդ հատորի աղյուսակներն {էլ} պետք է դուրս թողնել, որպեսզի դրանք միասին կազմվե

ասեմ քեզ. ասված է չորեքշաբթի, ուրեմն չորեքշաբթի {էլ} կգաս, եթե պ. Եղյանցը ցանկանում է ինձ տեսնել, ա

նրա մոտ գնալու, որպեսզի թափ տա): Ես առանց այն {էլ} ձանձրանում եմ եւ օրերն եմ հաշվում, թե երբ կենդան

մ իմ սրտակիցների կենդանի ձայնը. իսկ նա դեռ մի օր {էլ} հետաձգում է՝ լոկ ի սեր վարդապետի. այդ նրա կողմի

ողջույնս եւ ասա (իհարկե նամակում), քանի որ նա {էլ} ինձ նման համակրում է խեղճ Գրիգոր Ալաջալյանին, ապ

, ես այդքան չէի ափսոսա, բայց չէ՞ որ նա բոլորովին {էլ} սովորական ընդունակությունների տեր մարդկանցից չէ,

յով բոլորովին չի զբաղվել եւ թերեւս նրան այլեւս չի {էլ} օգնում. այս ավելի ճիշտ է թվում: Սրա մասին ես

կամ երեքին երբեմն մենք ճաշում ենք, եւ դրա համար {էլ} այդպիսի տարաժամ այցելությունը միանգամայն անհարմար

29-ին գրեցի քեզ մի նամակ, ընդորում դեռ մի նամակ {էլ} ՝ ծնողներիս ուղարկելու համար, որ դու արդեն, հավ

ավանաբար, ստացել ես: Նույն օրը քեզանից մի նամակ {էլ} ստացա մոլորված Անանիայի նամակի առթիվ, անթվակիր:

ջ, ինչպես բոլոր գիտությունները, բնապատմությունն {էլ} չոր ֆորմուլ էր՝ առանց կենսագործման, եւ դրա հետե

սկսվում է նոր ճշմարիտ ճանապարհ: Բայց հենց այստեղ {էլ} նրանք դժբախտաբար կանգ են առել: 20-րդ եւ հաջոր

ա կարելի կլիներ տարածել եւ ուրիշ տեղեր: Մի անգամ {էլ} կրկնում եմ՝ կենդանիների եւ բույսերի օդընտելացում

մինչեւ հիշյալ եպիսկոպոսը, ապա, անպայման, այժմ {էլ} ապրում են: Բայց առաջին գործն է՝ լավ ուսումնասիր

արտելու այդ գործը բանտարկության մեջ, եւ անկարելի {էլ} է, բայց նա անպայման կավարտվի իմ ազատվելուց հետո

", թերեւս այդպես է. բայց մի՛ մոռանար, որ առաջ {էլ} ես աչքի չէի ընկնում իմ գիրությամբ եւ անպետք կլինե

դ բոլորը դուրս գրելն անհարմար է եւ տաղտկալի: Այն {էլ} պիտի ասել, որ քերականության վերլուծական մասը սկս

տի ասել, որ քերականության վերլուծական մասը սկսած {էլ} չի եւ այն չի կարելի այստեղ մշակել առանց նյութերի

աժարվում է օգնելուց եւ շատ բնական է, որ անհնարին {էլ} է պահանջել նրանից: Ինչպես տեսնում եմ, եթե միայն

որ նրա մոտ շատ բան քննադատության չի դիմանա: Ինչ {էլ} լինի, նրա խիղճը, համենայն դեպս, մաքուր է: Բար

թյան տարեկան արժեքը: Ինձ թվում է, որ այդ այնքան {էլ} մեծ չէ, թեեւ Ռոստովի բանսարկուն իր գիշատիչ աչքեր

չէին գտել մի այլ պատգամավոր բացի նրանից: Ինչպես {էլ} որ լինի, նա մեզ ընկեր չէ, ու այլեւս չընդունես ն

զ ընկեր չէ, ու այլեւս չընդունես նրան՝ ինչ բարիք {էլ} թափելու լինի գլխիդ. երեւի իմ բարեկամները նույնպե

Ավետիքի նամակը եւ շատ ուրախացա, որ մերոնք բոլորն {էլ} առողջ են, այդ նամակի պատասխանը կգրեմ այս մի քանի

, որ դու ուղարկել ես ինձ երեքշաբթի, ես նույն օրն {էլ} վերադարձրի պ. պարետին, ենթադրելով, որ ամսույս

րը թվում է ինձ շատ մռայլ: Իմ բանտարկության վերջն {էլ} չի երեւում: Ինձ հայտնած բոլոր լուրերի համար շ

իսկապես, ոչինչ հարկավոր չէ - ո՛չ նյութական, ո՛չ {էլ} բարոյական վարձատրություն, բայց ես ինձ համար չեմ

մ ես, թե ինչի մասին է այստեղ խոսքը: Սրանից հետո {էլ} ինչո՞վ ես կարող եմ շահագրգռել նրանց հանուն գիտութ

ւթյան, երբ նրանք հաղորդակից չեն այդ գիտությանը: {Էլ} ինչո՞վ ես կարող եմ նրանց խնդրել եւ հրավիրել զոհաբ

հասցնելը մեծ ծախսերի հետ չի կապված: Ես առանց այն {էլ} կամենում էի Բենգալիայից բերել մի զույգ ընտիր կայս

ատճառով ես վճռականորեն չեմ ընդունում այն, եւ չէի {էլ} ընդունի, եթե մինչեւ անգամ այն կատարված լիներ նու

ցչության ամբողջ ընթացքում մի անգամ է խոսել եւ այն {էլ} բարապանի հետ, որպեսզի վերջինս փակե պատուհանը, ո

կանության ամենափոքր նշույլից անգամ, այդ պատճառով {էլ} հասարակությունն ուշադրություն չի դարձրել նրա վրա

ի խլում ո՛չ ազնվականությունը, ո՛չ աստիճանը, ո՛չ {էլ} հարստությունը, բայց խնդիրն այն է, որ այդ քաղաքա

այց не все коту масленница, մյուս անգամ հետեւանք {էլ} կլինի. խնդրում եմ միայն, որ դու լավ բացատրես,

յին եւ քո զավակներին: Ի սեր աստծո, մի անգամ {էլ} խնդրում եմ, հանգստացրու մեր ծնողներին: Ափսոս որ

ս եղբորը, որ այդքան անհանգստանում են: Ինչ նամակ {էլ} ստանում եմ, ուրիշ ոչինչ չեմ լսում, բացի նրանց կ

ին. վերջինս, հուսով եմ, ամառն այստեղ կգա, կամ {էլ} Նիժնի Նովգորոդի Մակարեւյան տոնավաճառից: Խնդրեմ ա

րհավորիր, ինչպես երիտասարդ ամուսիններին, այնպես {էլ} քրոջը, եւ փեսային: Այժմ արդեն կարելի է մարդու տ

անանուն է, խնդրեմ չմոռանաք: Հա՛, մի տարուց {էլ} ավելի է, ինչ Իսակովը խոստանում է ավարտել Իլենկով

րտել Իլենկովի քիմիան. ի՞նչ է, մի՞թե մինչեւ հիմա {էլ} լույս չի տեսել: Մենք ունինք տոմսակ. այդ մասին է

լ լույս չի տեսել: Մենք ունինք տոմսակ. այդ մասին {էլ} իմացիր: Իսկ ի՞նչ եղավ Տրովատորի տեքստի սրբագր

աշտարակի ժամացույցը ժամի 11-ի զարկեց, ի դեպ, ես {էլ} ընդունեցի իմ HCI-ը: Ներկայումս բոլորովին ջերմ չո

քեզանից անկասկած ոչ ոք պատասխանատու չի լինի: Դու {էլ}, քո հերթին, կարող ես պայմանագրով բնակարան վարձե

ստ թող մորս: Ոչ մի գործ չունիս դու նրա հետ: Ինչ {էլ} որ նա անի, այդ նա անելու է իմ ներշնչմամբ եւ ես պ

ուրգից Գիտեմ, նամակս շատ ձգվեցավ, եւ Ձեզ {էլ} երկար տաղտկություն, բայց կենդանի է Տերը եւ կենդա

նձն Ձեր, թե թողից զՁեզ, մինչեւ այս վերջին խոսքս {էլ} չասեմ։ Սոփերաց 20 գրքույկը բովանդակում է Ս. Շմա

կանում, ասորերե՞նը, եթե այո՛ եւ եթե Լիտան խոսքն {էլ} այնտեղից եք առնում, ասել է թե բնագիր ասորերենը կ

նամ 6-8 ամիս ամենաքիչը. բարբարոս կառավարությունը {էլ} չգիտե ինչ միջոց գործ դնել ազատ խոսքը բռնաբարելու

պետք է կարդամ կոմենդանտի առաջ. բարբարոսի արարքն {էլ} ծայր սահման չունին: Եթե նամակս հասնի ձեռքդ, գու

ողովին եւ ըստ տեղեկանքի պարզվեց, որ Հանձնաժողովն {էլ} իր հերթին 1863 թվի հունվարի 15-ին N 516 գրությամբ

Հավատացած եմ, ոչ չպիտի մերժվի խնդիրս, քանի որ {էլ} չեմ կարող հրատարակել մեր " Հյուսիսափայլի " մեջ,

նա եւ այլն, եւ այլն. ընդունեցի, եւ այս 2-3 օրն {էլ} տան պիտանի բաները ճարելու աշխատելով, ահա այսօր ա

անցորդների հաճախության պատճառով: Բայց ես դրանից {էլ} օգուտ չպիտի քաղեմ. պատճառ, ապրիլի 15-ին, թե մի

առողջանամ, պարապությունից այնքան գրեմ, որ դուք {էլ} զզվիք, բայց առայժմ ներեցեք: 1866 101. ԱՆ

իտե, որ ես չեմ ուտում, այլ բան բնավ, ուրիշ բան {էլ} չկա: Ուր թողում բարոյական անախորժությունքը ամենա

, ես այսքան տարի չարչարված լինելուց հետո, այսօր {էլ} ծանր հիվանդության տիրացած եմ, որ մաշում է ինձ առ

կռիվները մտիկ անելու եւ, թե որ նամակներուդ մեջն {էլ} չլինեին անպատշաճ եւ անճոռնի բաներ, հարկավ ձեռքս

ի եղածը շարժիլ տավա տալապայի, մնաց որ պատշաճ բան {էլ} չէ. հույս ունիմ, որ դուն ալ նույն ոգվույն կհետե

, որ չունիմ կարողություն գրելու, հարկավորություն {էլ}, թե որ ասենք, չկա, շատ սուտ չի լինիլ: Մնամ

վունքները տեղը բերին եւ ինչ որ կպատկանի նե, ձեզի {էլ} չի զրկին. աս բանը պարոն Գրիգորին քիթն 'ի վեր չեր

արդարութեամբ կը պահանջէ։ Ուրիշ տեղ ասածս այստեղ {էլ} կրկնեմ, որտե՛ղ մեր ազգի մէջ Մեսրովբ մի դուրս եկա

նալ չի ուզեր, բայց կուզեն, որ ամեն հոգեւորականք {էլ} Մեսրովբ դառնան: Չէ՛, եղբա՛յր. առանց Վռամշապուհ

ը յառաջ բերէին արդարապէս, եթէ ունէին, թէեւ սոքա {էլ} շատ քիչ են, կամ թէ երբէք չկան: Բայց լռութիւն կը

յի մէջը կը նշմարուի: Վասն զի հիմա մեր ժողովուրդն {էլ} իննեւտասներորդ դարու մէջ կ՚երթայ, բայց մեր հոգեւ

ս որ քաջափորձ եմ, Տաճկաստանի մեր հոգեւորականներն {էլ} այս դրութեան մէջն են: Արգո՛յ բարեկամ, այս գ

Ինձ սիրողների Անունը պիտի Գրեմ սիրաջեր Արեւի՜ց {էլ} վեր. Նա - կոյսը սիրուն, Ով խեղճին անտուն Պաշ

սէր ու կրակ: " Ձուերըս բոլոր գողացան ինձնից, {Էլ} ո՞վ ինձ կը տայ որդիներ, աւա՜ղ, Մինչեւ ամառը թո

ինչպէս գետ ` Կրծքից քրտինքն էր հոսում... " Ադամն {էլ} չէր մնում ետ, Մերթ մի համբոյր էր դրոշմում Կոյսի

պատուէր հեղինակին քրիստոնէութեան, քննել եւ ուսան {էլ} զգիրն, քան մեքենաբար եւ կուրoրեն հաւատալ զոր ոչն

ակ. Զինուո՛ր, գետի մէջ խեղդուելու Քեզ {էլ} սպառնում է վտանգ. Ինչպէս խեղդվում են երեխայ

Ի հարկէ կ՚ուտէր. նորա պէս թէ կուշտ Ես {էլ} քնէի՜ կ՚ուտէի անշուշտ։ Մեծատան համար

լոկ պատրաստեն՝ կըմնայ քաղցած. Այդ պատճառով {էլ} բերին եւ ձըկներ, Պանիր ու խաւեար եւ այլ շատ

, աւարտեց, քնած էր մեծատունն, Այդ պատճառով {էլ} ուսանողները Դատարկ մարդիկ են նոցա աչքումը։

` կէս օրից յետ, երբ արեւն ի խոնարհ Ուրախի {էլ} կոտրած է սիրտը՝ լինում է թոյլ ու տկար. " Դ

զես արեգակը կեանք է, կեանքը ` արեգակ, Մին {էլ} կտրեց ճառագայթը, մտաւ յանկարծ ամպի տակ:

ր գիշերը լռութիւնով ` ծածկեց կէսը աշխարհի, {Էլ} չի երգում սոխակն ուրախ, լսի՛ր վայերը բուի.

վ ` Ինձ արբածք խոնարհում են. Աստղերն {էլ} խօսքիս լսելով ` Ուրախ շողերով խաղում են:

թուխպ ամպերը ծածկեցին, Արուսեկի նուազ լոյսն {էլ} իմ աչքիցը խլեցին..... Ով բնութեան դու

ասաց ինձի բընութեանը բերանով, Թէ քո կեանքն {էլ} պիտի անցնի լուսաւորաց կանոնով: ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ (

ես չափւում, Ճառագայթիդ եւ մեր հոգուոյ աչքն {էլ} բնաւ չի դիմանում. Դո՛ւ, որ բնութիւնը ստեղ

է ծխոտ ճիւղեր սարերիդ միջում, Խոր այրերումդ {էլ} կը լսուի կացնի հնչում. Քո քարեղէն կուրծքեր

երգում. Այստեղ ինչ որ աչք կը տեսնէ, ողջն {էլ} քնում է, Զառամ Արեւելքի գործ չէ, որ ինձի յ

Հոգիս, կեանքըս մաշեցաւ։ Մի՞թէ ես {էլ} որ լինէի Մի ալեւոր ծերունի Գերի դառած կ

ն. որդի լինել արժանի, հօր ` արժանի, Ինքն {էլ} նորան օգնական է, քանի որ սա է կենդանի"։

լ էր ասրահով: Խղճմտանից բռնադատուած ` ինքն {էլ} լացեց մի մեծ լաց, Մոռցաւ այն օր եւ շունչ քա

քեզ մօտ Գասպարեանցը ընտիր հիւր. Քո թաղերում {էլ} չի լինիլ մի տխրութիւն էլ տեսնել, Զի Գասպարեա

հիւր. Քո թաղերում էլ չի լինիլ մի տխրութիւն {էլ} տեսնել, Զի Գասպարեանը քո մէջ այժմիկ իւր տեղ

ը նա ճեմում է " - ծառաները ասացին. Թագուհին {էլ} գնաց պարտէզ, որ գտնւում էր տան մօտին։

. Նա իւր մտքում ուրախացաւ, ասաց՝ ա՜ ա՜ դու {էլ} ընկար. Առաւ ածուխ, գրեց պատին. " վեցերորդ

շտապեց Կեանքիս թելը կտրելու. Աւա՜ղ, {էլ} չեմ տեսնելու Ես իմ որդու երեսը: " Շու

, Թէեւ անունն ` Շատ ժամանակ Խաբել {էլ} գիտէ: Այնտեղ այգուն շտապում է.

Մասեաց դաշտերում Հայոց աշխարհին, {Էլ} յետ թող չըգայ Ձըմեռ անըզգայ, Ջերմութի

Որ դիպայ չոր հագնում էր։ Երկուսի {էլ} չոր կմախքը Խաւար ու գէջ հողի մէջ Պիտի փ

ել Ու հետեւել օրհասին։ Նորան այն {էլ} դիւր է սրտին, Որ անտրտում, անվրդով Քը

Առհասարակ մեր հոգին։ Ինչքան քընքոյշ {էլ} որ նայես, Բընութիւնը կ՚կատարէ Կանոնաւո

րած Մեծատան դէմքն այլանդակեց Երկու աչքն {էլ} թողեց բաց։ Անձն իմ, օրհնէ այն Աստուա

риж, Hy, xopoшo, ничего, Ha дуэль {էլ} կը գանչէք Վաղը, միւս օրը пожалуй...

Եթիմի պէս վեր կ՚ընկնեմ: Ну, ведь, էսպէս {էլ} եղաւ: Ես էդ բանից բեխաբար, Էն молод

, Էն молодой человек-ն Հիմի ինձ մօտ չի {էլ} գար: Ողջով ведь, նորա վերան Վատ-վատ

Ճամփայ տուր, է՜, մե՛ր տղայ, Տե՛ս, հետն {էլ} ո՞ւմ քաշ տալիս ". - Աստուա՜ծ, ճի՛շտ Սանչոյ

Մի քանի սու՜տ... ի՞նչ վնաս... Միւսներին {էլ} օրինակ... Խօսքը բերանը մնաց: " Տօ՛,

ղմից, Սանչու լերդին ջուր գնաց. Մոզին {էլ} չտուե՞ց մի կից, - Գլո՜ւնձ ի կպրէ կարաս:

ՍԽԱՆԸ Հիմի է՞լ խօսենք, եղբարք, հիմի՞ {էլ}, Երբ ընտանեկան երկպառակութեամբ Ուրիշ բ

րհում Չկայ մի վատ ազգ, բայց քան Ասորին {Էլ} վատ է Հայը ", մենք այս տանո՜ւմ ենք. Հիմի է

լ պատւում ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։ {Էլ} մեր երեսին մնա՞ց մի կաթիլ Ամօթի սուրբ ջուր,

նայ հայութեան Կատարելապէս, բայց յետոյ ի՞նչ {էլ}: Կ՚ասէ. " Եկել եմ, մայր իմ հարազատ

գլուխս ցաւում են: Նամակ չստանալուս համար աղբաթս {էլ} խառնուած է: 12-ին այսօր նամակ գրեցի եղբօրս, որ

նշանակուած է թէեւ 12-ին, բայց յոյս կայ, որ առաջ {էլ} տեսնուինք: Այս երեկոյ, լոյս 6, սաստիկ տկարացայ

ւնակւում է, թէեւ փոշին չեմ ընդունում, թէեւ երէկ {էլ} միայն մի անգամ եմ ընդունել: Սաստիկ թոյլ եմ: Կէս

են, թէ մերոնք ողջով առողջ են. փառք Աստծոյ: Ես {էլ} լաւ եմ այսօր: Պատասխան գրեցի եղբօրս, որ վաղը կ՚

4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Սուլթանից, երկուքն {էլ} անթուական: 5-ին պատասխան գրեցի, որ տուի առաւօտ

) թէ 17-ից գրած նամակս դեռ չէ ստացել. երեւի այս {էլ} 10-ի նամակիս քովն է գնացել: Այլեւ յայտնում է, թ

7-ին եղբայրս կը գայ կ՚առնու, բայց չեկաւ, նամակն {էլ} այնտեղ մեռելկոխ եղաւ: 29-ին նամակ գրեցի եղբօրս

12 ժամ, 1863. ընծայի ընդունելութիւն: Գնա՜ց ու {էլ} գալիք չունի: 1864 Շնորհաւոր նոր տարի Յունուա

րիցս 2 հատ. մինը անցած շաբթից մնացած, Աւտուշիցն {էլ} էր մի նամակ: 27-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջի

ւթիւնը] նշան[ակուած է] 19-ին: Տունից եկած թղթերն {էլ} կարդացի, եւ աղբաթս սաստիկ խառնուեցաւ: 12 եւ ման

տացայ Յովհ[աննէսից] եւ Անան[իայից] 29-ից: 1864-ն {էլ} վերջացուցինք, բայց տխրութեամբ. տեսնինք նորը, ո

. 5 ժամը (առաւօտեան) զարկել էր, որ քնեցի, այն {էլ} 7-ին զարթեցայ քորից եւ ցաւից: Քրտինք ունէի: 16-

Ռուսիոյ մէջ, եւ թէ՛ Տաճիկստանում, այս պատճառով {էլ} ասացինք, թէ մասնաւոր խորհրդի նուիրուած օրագիր չէ

յնպէս եւ առաջ կշիռ ունէին մեր աչքում։ Չէ՛, առաջ {էլ} նայել էինք նոցա վրայ որպէս դատարկ հողմարածութեան

ն ծանր է, արուեստական է, անհասկանալի է։ Շատերն {էլ}, որ իրենց բուն մայրենի լեզուի գիտութեան մէջ անհն

այ ձայնով էին խօսում, այդպիսի սքանչելի պարոններն {էլ} իրենց չգիտութիւնը արդարացնելու համար " Հիւսիսափայ

թէեւ այդ տեսակ պարոններից 99ը հարիւրից գերմաներէն {էլ} չգիտէին. բայց ինչ անես, առածը ասում է. " Լեզու

ասում է. " Լեզուն ոսկոր չունի ", ուստի եւ նոքա {էլ}, օգուտ քաղելով իրենց մարմնեղէն լեզուի ճկունութիւ

լ կամ գէթ ինչեւիցէ մի բան ասելու համար, որ իրենք {էլ} հասկացող երեւին։ Տաճկի ասածին պէս՝ իշ օլսուն։

երը հրապարակում էին եւ իրենց դատապարտութեան վճիռն {էլ} քամակիցը տալիս, որ ունայնացնում էր " Հիւսիսափայլ

, թէ մեր սքանչելի պարոնների կշտամբանքի մի բաժինն {էլ} ուղղակի ինձ էր հասնում։ Ամեն այսպիսի դիպուածներո

, որովհետեւ մեր ընդդիմախօսքը ասում էին, թէ իրենք {էլ} չգիտեն. միայն մերի մոլորականութիւնը եւ մեր աշխատ

, որովհետեւ կանոնաւոր խօսակցութիւնը երկու կողմից {էլ} տրամաբանութիւն է պահանջում. բայց եւ այնպէս, առա

անքը մէկ օրում չէ շինւում. մնայ, որ այդ աւերանք {էլ} չէ, այլ՝ ժամանակի եւ պատմութեան ազդեցութեան տակ

ու կշռել ուրիշների գրչով առաջացած նորախօսութիւնն {էլ} եւ այս վերջինի քննութիւնը վաղուց ցոյց է տուել մեզ

ային բանական արժանաւորութիւն։ Ինչպէս այժմ, առաջ {էլ} այս սկզբունքի տէր էինք, ուստի եւ զարմանք չէ, այ

ժինը հասնում էր ընտիր վէպերի։ Բայց, ինչպէս առաջ {էլ} ասացինք, մեր ողորմելիքը ասում էին, թէ այդ վէպեր

րկաւոր էր, բոլորը չասացին, չպրծան, այլ երկուքն {էլ}, մասնաւոր խորհրդով գրուած լինելով, բնաւ իսկ ընդ

ольшой Суконный ряд, № 16. Ֆրանկ[ֆուրտից] Կաստ[ {էլ]} 10 կրէյցեր 6 էմսից Լայմշտեյն 10 1. 16 15

ալեր 21 զիլբեր գրոշ: իզվոշ[չիկ] 30 մինչեւ Կաստ[ {էլ]} 42 բագաժ 20 ծառային 12 ծառային 12 տոմսակ 27 г

կության հաջողությունների մասին, ինչ ժողովրդի մեջ {էլ} ուզում է նրանք արտահայտվելիս լինեն, շտապում եմ տ

են յուրաքանչյուր մարդու, հասարակության ո՛ր դասին {էլ} որ նա պատկանելիս լինի. գիտնականին թե թերուuին,

գեղեցիկ ձեւի մեջ կզետեղվեն ինչպես արձակի, այնպես {էլ} պոեզիայի ասպարեզի լավագույն մտքերն ու լավագույն զ

ռուսական եւ եվրոպական գրականություններից: Այստեղ {էլ} կզետեղվեն ինչպես հին, այնպես էլ նոր հայերեն լեզվ

ւններից: Այստեղ էլ կզետեղվեն ինչպես հին, այնպես {էլ} նոր հայերեն լեզվով հրատարակված նոր գրքերի քննադատ

ղբիւրը, սէրը չունի՞ հաւասարութիւնը, Եթէ Մարկոսն {էլ} իր կարգով ելնէ Կիրակոսի որդին սպանէ եւ Կիրակոսի ա

ասարութեան ոգին արդարադատութեան ձեռքով երկու մարդ {էլ} ջոկ սպանեց, այսինքն Մարկոսին եւ Կիրակոսին. մէջտ

դարութեան եւ հաւասարութեան անունով երկու նոր մարդ {էլ} սպանել ինչ խորհուրդ ունի ընկերական կեանքի մէջ. չ

ունի ընկերական կեանքի մէջ. չէ՞ որ երկուքի տունն {էլ} կործանուեցաւ: Ասենք թէ յանցանքը գործուել էր, բա

է յանցանքը գործուել էր, բայց տակաւին երկու տունն {էլ} հնար ունէին կենալու, բայց, հաւասարութեան ոգին ո

բայց, հաւասարութեան ոգին ունքը շինեմ ասելով աչքն {էլ} հանեց - երկու տունից էլ մի մի մարդ առաւ սպանեց եւ

ն ունքը շինեմ ասելով աչքն էլ հանեց - երկու տունից {էլ} մի մի մարդ առաւ սպանեց եւ մի նոր թէեւ սրբացուցած

արդ առաւ սպանեց եւ մի նոր թէեւ սրբացուցած յանցանք {էլ} սա գործեց: Ի՞նչ է այս հաւասարութեան խորհուրդը:

ն, եթէ նա սպանել է նորա որդին, որպէսզի Կիրակոսն {էլ} նորան ներէ, եթէ նա սպանէ սորա որդին: Բայց կարգ

ա հոգաբարձութիւնքը եւ մատնւում է, բայց շատ անգամ {էլ} փախչում է հատուցման երեսից: Բացի սորանից թշնամու

երով այդ զրպարտութիւնը հաստատուած, արդեօք անմեղն {էլ} մահու պատիժ չէ՞ կրում, եւ այս հաւասարութեան ոգու

դարձեալ ընդհանրական փոխազդեցութեամբ եղած յանցանքն {էլ} ներում է, որով զարմանալի կերպով փոքրացնում է յան

սոփայութիւնը: Կո՜յր զքեզ. նորա փիլիսոփայութիւնն {էլ} նորա կեանքիցն է բխում, ինչպէս կեանքն է, այնպէս

մարդ է, որովհետեւ նորանից առաջ ուղեղի համար քար {էլ} է ասող չէ եղած, պատրաստ գիտութիւնքը ժառանգել եւ

ւթիւնը է նորա մտքի անսահման ազատութիւնը, եթէ այն {էլ} բռնաբարուեցաւ այս կամ այն հեղինակութիւնից կամ համ

յս կամ այն հեղինակութիւնից կամ համակարգութիւնից, {էլ} ի՞նչ համ կը մնայ մարդկային արժանաւորութեան մէջ:

Կարող են ասել, թէ փիլիսոփաների ճիգը եւ նպատակն {էլ} այն է, ինչ որ դու ասում ես ուրիշ խօսքերով, էլ ի

ն էլ այն է, ինչ որ դու ասում ես ուրիշ խօսքերով, {էլ} ինչ երկար բարակ գլխացաւութիւն: Բանն էլ այն է

րով, էլ ինչ երկար բարակ գլխացաւութիւն: Բանն {էլ} այն է, որ ուրիշ խօսքերով եւ եթէ մարդկային խօսքը

լ էր նորա համար անշարժ զաղափար (idée fixe). նա {էլ} չէր յիշում Լոլդովիկոս XIV-ի բռնակալութիւնքը, որ

ի թագ խնդրելով թափառեցաւ մուրացկանութեամբ: Բոռքը {էլ} չէր յիշում, թէ ինչ որ Լուդովիկոս XIV-ը սկսել էր

ապառաժ լինէր, չէր կարող դիմանալ որ չպատռէր: Նա {էլ} չէր յիշում Անգլիոյ քաշածները Կարլոս I ձեռքից, չէ

, երբ գործ դրուեցան: Ստոյգ է, որ պ. Հայմը ինքն {էլ} զգում է այդ բանի գործական ամլութիւնը, ուստի եւ ս

ում խրուած, նախանձու տրաքում են եւ տակաւին հաւան {էլ} չեն Անգլիացին: Տօ՛, մի նորա չափ ազատութիւն ձեռք

ջին դասակարգերի ուժով: Այդ երկու դասակարգի շահին {էլ} ընդդէմ է եւ Անգլիոյ մէջ ամէն փոփոխութիւն, որ կար

նքը։ Բայց Հեգելին տրուած չէր տեսնել ոչ այն եւ ոչ {էլ} միւսը. Հեգելը մեռաւ խոլերից նոյեմբեր 14-ին 1831-

տիպում է խոստովանել, որ երկուսի համակարգութիւնքն {էլ} մեծ օգուտ ցոյց տուին գիտութեան ընդհանուր ձեւերը յ

որաց օգնական լինել " այս վարդապետութեան սկզբունքն {էլ} նոյն կէտիցն է իջնում: Արդարեւ, եթէ միջին մոմենտ

ւելի մարդոց մէջ երեւելի եւ պայծառ երեւին, այսպէս {էլ} իմաստուն եւ Աստուծու պատուէրներին տեղեակ մարդիկը

աթուղիկէ եկեղեցի էր, վանքովը հանդերձ)։ Ղազարն {էլ}, մարզպանի հրամանը ընդունելով, կառավարում էր այդ

այս պատճառով, այդ գրքի մէջ մենք նորա այս Թուղթն {էլ} գրեցինք, որ ընթերցասէրքը, Պատմութիւնը կարդալով

ընթերցասէրքը, Պատմութիւնը կարդալով, այս Թուղթն {էլ} կարդան եւ նորա խօսքի արժանաւորութիւնը փորձով հասկ

այրը եւ Անոյշ-Վռամը, իրենց հոգեսիրութեամբ, մե՛զ {էլ} ձե՛զ հետ, ձե՛ր պէս սնուցին։ Այս բոլո՛ր պատճառնե

եմ մի փոքր ներէ՛ իմ անզգամութեան), այս պատճառով {էլ}, ճի՛շդ եւ առաւե՛լ, քե՛զ միայն արժանի էի։ Եւ

ստեղծին եւ հո՛ղ դարձուց նորան։ Իմաստութեան մէջն {էլ} վկայում է Աստուածաշունչը, թէ " Սատանայի նախանձե՛

տներ էր դնում եւ աշխատում էր կորցնել։ Բայց, {էլ} ո՞ւր եմ խօսում արարածների միմեանց ունեցած նախանձի

եւ խառն ուտում են " ասելով։ Նորան " դիւահա՛ր " {էլ} կոչեցին. " Չէ՞ որ ճշմարիտ ենք ասում, թէ Սամարաց

ձգեց նորան օրէնքի եւ ժողովրդի ձեռքը, որ երկո՛ւքն {էլ} մահապարտ էին՝ ե՛ւ Հրէից ժողովուրդը, ե՛ւ օրէնքը

ցնում էր այս մասին եւ իր աշակերտներին, թէ՝ ձե՛զ {էլ} պիտի պատահի այս ամենը, եւ չլինի՛ թէ, անպատրա՛ստ

, ապա եւ ձե՛զ կը սիրեն, եթէ ինձ հալածեցին, ձե՛զ {էլ} կը հալածեն, եթէ ինձ ատեցի՛ն, ձե՛զ էլ կ'ատեն.

ցին, ձե՛զ էլ կը հալածեն, եթէ ինձ ատեցի՛ն, ձե՛զ {էլ} կ'ատեն. եւ եթէ ի՛նձ, որ տանը տէ՛րն էի, Բէեղզե

ել ձե՛զ եւ իմ մօտ մարդոցը պիտի ասեն։ Ա՛յսպէս {էլ}, նախանձի պատճառով, իմ մասին հանել էին շատ բամբա

է, որ պոռնկութիւնը մեղք չէ՛. այս բանը մարզպանին {էլ} գրել է նա"։ Թէ ճշմարի՞տ էր այդ, դո՛ւ, Տէ՛ր,

յսպէս եւ մարգարէների մէջ մեծը՝ Մովսէ՛սը. այսպէս {էլ} նորա պաշտօնեայ եւ կուսութեամբ պատուած Յեսո՛ւն։ Ի

հետ։ Այլեւ հեթանոսաց վարդապետի քարոզութիւնն {էլ} սոցա վրայ աւելցնելով՝ թող լսե՛ն ու լռեն լի՛րբ եւ

աւ պոռնկութեան անունը կայ ձեր մէջ, մնացած ամե՛նն {էլ} հասկացւում է։ Եւ Եփեսացո՛ց, թէ " պոռնկութեան եւ

եան եւ ամենայն պղծութեան, կամ ագահութեան անո՛ւնն {էլ} թող չլինի ձեր մէջ"։ Եւ իսկո՛յն, սորա քամակից

մեղք է գործում, ինչպէս եւ ես, որ ամեն մարդերից {էլ} մեղաւո՛ր եմ. բայց մեղքը մե՛ղք չէ ասել, ո՞ր արհա

ի (որ յետոյ Մանի անուանեց իրեն, եւ այս պատճառով {էլ} նորա հետեւողքը Մանիքեցիք կոչուեցան) բոլո՛ր գրուա

որ անյայտ չեն միմեանց եւ ամե՛ն ուղղափառ ժողովրդոց {էլ} յայտնի։ Եւ թէպէտ այս մարդիկը մոլորուա՛ծ են եւ

տի, այն չարաթոյն մարդիկը, կարծո՛ւմ էին, թէ ե՛ս {էլ} նոցա նման եմ։ Բայց ես չէի դատապարտում ա՛յն պատճա

սկ ես, որ ո՛չ հրեշտակ եմ եւ ո՛չ վարդապետ, երբէք {էլ} սորա կամ նորա կամքը հարցնողներից չեմ եղած, որ մի

եւ կամ եկեղեցու դատաւորութեան, այլ քորեպիսկոպոս {էլ} չարաւ ինձ նոցանից մինը, որ Պարսիկները եւ անարժան

անից մինը, որ Պարսիկները եւ անարժան մարդիկ այսօր {էլ} անում են։ Իսկ ինքս ինձ յանդգնութեամբ առաջ քշ

տէինք " (ապա չպիտի դատապարտուէինք)։ Ուրիշներն {էլ}, ագահութեա՛ն ցաւով հիւանդացած, պարտաւորութեան տ

իւանդացած, պարտաւորութեան տա՛կ են ձգում արդարի՛ն {էլ}, ա՛նարդարին էլ, եւ արծա՛թը միայն, որի համար հա

աւորութեան տա՛կ են ձգում արդարի՛ն էլ, ա՛նարդարին {էլ}, եւ արծա՛թը միայն, որի համար հարստահարում են,

տահարում են, ձեռք բերածի պէս, այնուհետեւ ամենին {էլ} արդա՛ր եւ անմե՛ղ են անուանում եւ չլսո՛ղ լինելով՝

դոց ուղարկած խօսքը. որի ընդդէմ դու, Տէր, ուրիշ {էլ} շատ բաներ ասելով, տուած պատասխանիդ գլխաւոր բանը

նպէտ եւ անցաւոր ընծաների հետ"։ Եւ տէր Յովհաննին {էլ} նեղացար, թէ " բնաւ քեզ պէս մի մարդու արժան չէր լ

աւ քեզ պէս մի մարդու արժան չէր լսել, թո՛ղ թէ ինձ {էլ} բերել"։ Եւ որովհետեւ ես, երկրաւոր մտքով, տ

բ գրուանի գին, եղբօրորդու հետ միասին։ Այդ երեքն {էլ} հոգեպէս եւ մարմնապէս կրթուած եւ դաստիարակուած մար

տճառ ունի եւ Տիրոջից. եւ Քրիստոսի շնորհից ամենքն {էլ} ողջ են եւ մէջտեղում, թո՛ղ հարցանուին նոքա, իմ ը

աւորելու թող ճշմարիտը ասեն։ Բայց երեք եղբարքն {էլ} սիրում էին Սուրբ Կաթուղիկէի վանքը՝ ընծաներ եւ ամ

այդ տան Աւագ անունով քահանան ասել է, թէ. " Երբ {էլ} որ լինի, ես իրեն իսկ՝ Ղազարին չպիտի թողում հանգ

ոցը"։ Եւ լսողքը, այսպիսի խօսքերից թուլանալով, {էլ} այնուհետեւ աշխատում էին ժողովել առաւել իրենց պարկ

ոյնպէս եւ Տիրոջդ եղբօրորդիներից նշանակուածը. այն {էլ} դեռ հերիք էր լինում ինձ, եւ երբեմն իմ աւելորդներ

նչպէս մի առողջ վարդապետի քարոզութիւն, եւ հօր պէս {էլ} պատւում էին, եւ մանաւանդ է՛լ աւելի տէր Համազասպը

հալածուելու ժամանակ իմ կերակրիչը եղաւ։ Ոմանք {էլ} ասում էին, թէ " ես Տիրոջդ տանը որպէս մի աւելորդ

արդու հաճելի լինել։ Բայց ես մի ուրիշ նո՛ր բան {էլ} ասեմ Տիրոջդ, որ թէ քո արդարութիւն փնտռող մտքիդ ը

ւ երեսին թուք ընդունելու եւ փշեղէն պսակի եւ ուրիշ {էլ} աւելի մեծ մեծ բաների համբերեց. իսկ դա՛ վէրքերից

պիսուն. զգո՛յշ եղիք ձեր անձին, որ չլինի թէ դուք {էլ} յանցանքի մէջ ընկնիք. միմեանց բեռը վերուցէ՛ք եւ ա

ւե՛ր են յղանում եւ անօրէնութի՛ւն ծնում"։ Աղօ՛թք {էլ} չեն անում իսկի քարոզողի համար։ Բացի սորանից, եթ

ելով՝ ամաչեցնում են նորան։ " Միանգամ թէ խօսեց, {էլ} լռել չգիտէ, - ասում են, - եւ զուր տեղը կանչում է

այն ժամանակ իրենք՝ այդ աբեղայքը, գետինն անցան. {էլ} այնուհետեւ սկսեցին ոխակալութիւն յղանալ եւ նախանձ

տանել բերելով, միւս սեւ՜ բամբասանքների վրայ այս {էլ} աւելցնելով՝ ասում էին. " Այդ մարդը գիրք չէ կարդ

նսխալ ասում է, ինչպէս գրքին մէջ գրուած է"։ Այս {էլ} չկարողացան, որ իմանային, թէ որոնք որ լաւ գիտեն

սելի կերպով յիմար յիմար խօսում են բարձրաձայն։ {Էլ} ի՞նչ ասեմ. իմ ժամանակս բաւական չէ թշնամու իմ վրա

յ ցոյց տալով, թէ. " բայց Սա ինչի՞"։ Այսպէս {էլ} ես, իմ գործերի համեմատ արժանի պատուհաս ընդունեցի

ո՛ջը, անհանգիստ հալածանքով վախճանեցուցին եւ այժմ {էլ} դեռ անյագութեան գինով հարբած մեռածին հետ կռւում ե

ինչպէս մի թշնամու վրայ նորա ընդդէմ զինուեցան՝ " {էլ} ո՞ւր է գալիս միւս թարգմանն էլ " ասելով։ Եւ այն օ

նդդէմ զինուեցան՝ " էլ ո՞ւր է գալիս միւս թարգմանն {էլ} " ասելով։ Եւ այն օրհնուածը, հեռուից լսելով նոցա

պատմութեանն նահատակին Գրիգորի դրոշմեալ յիշատակէ։ {Էլ} ինչ ասեմ արդա՛ր եւ արժանաւոր բարեպաշտ եւ սուրբ Նե

ծեր կը գործեն։ Համարձակւում եմ յանդգնութեամբ այս {էլ} ասել, եթէ ստոյգ չեն իմ կարծածները, դո՛ւ, Տէ՛ր

օգտակարութիւն եւ պատիւ եւ փա՛ռք, իսկ մի քանիսին {էլ} մահից դէպի կեանք եւ կորստից դէպի գտնուիլ եւ մէջտե

-ճարտասան եւ պատմագիր"։ Եթէ այս վկայութիւնն {էլ} չունենայինք, այնուամենայնիւ կարելի էր հաստատողապ

ն։ Պ. Էմինի այս երեք տեսակ գործողութեանց մէջ {էլ} կան բաներ, որոնց բնա՛ւ չենք կարող համաձայնիլ. ա

չիւրի, այլ երբեմն մէջ բերինք Թղթի բնագրի խօսքերն {էլ}, եթէ որեւիցէ պատճառով հարկաւոր թուեցաւ։ Սուր

է երկար էին, լո՛կ տեղերը ցոյց տալով։ Շատ տեղ {էլ} Ս. Գրքից ձեւեր եւ ոճեր է փոխ առնում Փարպեցին։ Մ

ր եւ ոճեր է փոխ առնում Փարպեցին։ Մենք այդ տեղերն {էլ} ցոյց տուինք՝ արտագրելով որպէս Թղթի բնաբանը, նոյ

ի երեք հատոր խմբագիրքը, որ մէկ անգամ է տպուել եւ {էլ} չպիտի տպուի։ Սեբէոս եպիսկոպոս, (Պատմ). 'ի

"։ Դեռ լա՛ւ է, որ այս հեռաւոր Հիւսիսում այսքանն {էլ} գտնւում է։ Կրկի՜ն շնորհակալութիւն մեր բարեկամներ

ած է այսօր, եւ, որ աւելի ցաւելին է, երկու թերթ {էլ} ՝ իսպառ պակաս։ Շահխաթունեան Յովհաննէս սրբազան

, երբ բանը Նոր քաղաքի վրայ է, եւ երբ Նոր քաղաքի {էլ} Վաղարշապատը լինելու վկայութիւնը ինքն է բերում Փար

ր իր սեփական եկեղեցին, եւ Ս. Կաթողիկէ Էջմիածինը {էլ} չէ կոչւում այդ քաղաքի անունով։ Այսօրուայ մեր ամե

նայն Հայոց եկեղեցեաց Մայրը բնա՛ւ Վաղարշապատի մէջն {էլ} չէ, այլ նորա հարաւային կողմում, առանձին եւ շէնի

տ որում՝ այդ կողմից փակուած մի դուռ մինչեւ այսօր {էլ} աւանդութեամբ կոչւում է " Տրդատայ դուռ"։ Ս.

նացորդից, որ գրեթէ վերջանում է լճի մօտ։ Այդքանն {էլ} հերիք է՝ ապացուցանելու համար, թէ Ս. Կաթողիկէ Է

այր եկեղեցին, որի համար Փարպեցու Թղթի յառաջաբանն {էլ} ասում է. " Շնորհէր (Վահան) նմա (Ղազարու) զհո

լ մեր ասածները ապացուցանելու համար, բայց այսչափն {էլ} գուցէ աւելորդ երեւի ոմանց։ Խոստովանում ենք, բայ

ստանեայց։ Ագաթանգեղոսը, որ մանրամասն եւ շատ տեղ {էլ} անունով պատմում է այսպիսի բաները, բնաւ չէ խօսում

, այսինքն՝ կրօնաւորների բնակարաններին, որ Ակիթն {էլ} Գարդմանի վանքից գալիս է այնտեղ եւ բնակւում. Ինքը

րկիցս ջարդեցաւ բոլոր կահն"։ Այս ջարդուած բաներն {էլ} չենք իմանում եկեղեցական անօթք, այլ կրօնաւորների

կրօնաւորների թիւը, պիտի այդ բազմութեան չափով տեղ {էլ} պատրաստէր, ուստի եւ անհասկանալի չէ Փարպեցու այն

րորդ դարում Սուրէնայ անապատ կոչուած լինել։ Այսօր {էլ} կան Ս. Էջմիածնի մէջ տեղեր, որ ունին իրենց յատու

ւմ Պատմութիւնը, ուստի մենք չգիտենք եւ ընթերցողին {էլ} ասել չենք կարող։ § 9. Փարպեցին ինքն է եղել ա

ն, թէեւ համարւում է, կամ իր Պատմութեան մէջ ինքն {էլ} ասում է իր համար, " աշակերտ Աղանայ Արծրունւոյ "

զար եղած լինել, քան թէ Փարպեցին, ինչպէս եւ կա՛ր {էլ} մի ուրիշ մարդ՝ Ղազարիկ կոչուած, որ ամեն իրաւուն

ից եւ աշակերտակից է Կիրակոսին, որովհետեւ երկուքն {էլ} Վանական վարդապետի աշակերտքն են, իր գրքի 51-դ երե

ասում Փարպեցուն, այլ, ուրիշների հետ նորա անունն {էլ} տալով եւ պատմագիր անուանելով, շարունակում է. "

ծ պրծած է նա Մեծ թարգմանչաց, այլեւ՝ Յունաստանից {էլ} վերադարձած. որովհետեւ թարգմանութեան գործակից լին

օսելով Աստուածաշնչի թարգմանութեան մասին եւ երբեմն {էլ} գործակից աշակերտաց անունը տալով, չեն յիշում Փարպ

. 764), որ, ինչպէս յայտնի է եւ ինքը՝ Չամչեանն {էլ} վկայում է, վախճանեցաւ 421 թուին. ուրեմն Փարպեցի

առնուս։ Բայց մենք չենք մեղադրում Չամչեանին. նա {էլ} իր նախորդների նման մի վարդապետ. Հայոց պատմութիւն

ր նախորդների նման մի վարդապետ. Հայոց պատմութիւնն {էլ} շատերի աչքում մի առասպել, եւ ոչ գիտութիւն եւրոպա

տի ի՛նչ որ մարդու միտքը գալիս է, կարելի է ասել. {էլ} ո՛չ քննութիւն եւ ո՛չ ապացոյց։ Մենք ոչ միայն չենք

եթէ սոցանից շատ առաջ ապրած հեղինակների գործերում {էլ} լինի սոցա նմանքը, մենք միահամուռ մերժում ենք։

ում մնալուց յետոյ գնացել է Յունաստան (նորա հայրն {էլ} եւ հօրեղբարքն էլ գնացին Վարդանանց պատերազմից անմի

գնացել է Յունաստան (նորա հայրն էլ եւ հօրեղբարքն {էլ} գնացին Վարդանանց պատերազմից անմիջապէս յետոյ, գու

դանանց պատերազմից անմիջապէս յետոյ, գուցէ՝ Աղանն {էլ} նոցա հետ) եւ Յունաստանից վերադարձել է 457-ից յետ

ի է, որ վախճանել են։ Բայց պ. Էմինը, այս չափով {էլ} գոհ չլինելով եւ Փարպեցուն 457 թուականից յետոյ մի

լով եւ Փարպեցուն 457 թուականից յետոյ մի քանի տարի {էլ} Աղանին աշակերտութիւն արած ընդունելով, յետոյ Յուն

ների, որ, հինգերորդ դարում, երեւակայութեան մէջ {էլ} տեղ չունէր։ Բայց եթէ այս ամենը մոռնալով, միա

ոքնականապէս վարում է վարդապետ խօսքը, եւ եթէ մենք {էլ} յոքնականապէս պիտի հասկանանք։ Այս վերջին խօսքերը

աներն էր, թէ՛ ազգին եւ թէ՛ սուրբ ուխտին, այնպէս {էլ} նորա որդիքը մինչեւ վերջը հաւատարիմ մնացին Մեծ Վահ

Էմինը, բայց այդ բնաւ արգելք չէ մեզ, որ երկուքն {էլ} միասին մերժենք, որպէս իսպառ անհիմն բաներ։ Նա

նելով նորան Սիւնեաց երկրին, պարզացնում է բանը եւ {էլ} պատճառ չէ թողում, որ ո՛վեւիցէ համարէ նորան Հայոց

ւմ ապահովութեան, այդ միջոցի կեանքիս որպիսութիւնն {էլ} այս յիշուած Սիւնեաց եպիսկոպոսը գիտէ։ Երկրորդ

իւնեաց եպիսկոպոսը գիտէ։ Երկրորդ, ինչպէս առաջ {էլ} ասացինք (§ 20), Մեծ Վահանը հաշտուեցաւ Պարսից տ

ջերում, կա՛մ 487-ի սկզբում. եւ որովհետեւ 484-ին {էլ}, 486-ին էլ Ս. Յովհան Մանդակունին էր կաթողիկոս,

մ 487-ի սկզբում. եւ որովհետեւ 484-ին էլ, 486-ին {էլ} Ս. Յովհան Մանդակունին էր կաթողիկոս, ուրեմն Փարպ

եղած չէ, որ Մուշէ անուն էր կրում. նորանից առաջ {էլ}, յետոյ էլ եղած են Մուշէներ։ Պատճառ չունինք չընդ

որ Մուշէ անուն էր կրում. նորանից առաջ էլ, յետոյ {էլ} եղած են Մուշէներ։ Պատճառ չունինք չընդունելու, ո

շէներ։ Պատճառ չունինք չընդունելու, որ նորա օրով {էլ} կային։ Պ. Էմինը, թէեւ առանց հիմքի գրել էր ա

ել իրեն դորա փոխանակ, իր կամամտածական կարծիքներն {էլ} եղածների վրայ աւելցնել։ § 23. Հնար չկայ իման

ած ենթադրելու։ Մենք այսքանը գիտենք, ինչպէս առաջ {էլ} ասացինք, պատմութեան մէջ, որպէս գիտութեան մէջ,

ի խօսքի վրայ, եւ պէտք է հիմնուել, ուրեմն Ձուիկն {էլ}, Անոյշ-Վռամն էլ Վասակ Արծրունու դստերքն են։

պէտք է հիմնուել, ուրեմն Ձուիկն էլ, Անոյշ-Վռամն {էլ} Վասակ Արծրունու դստերքն են։ Հ. Մ. Չամչեանը

՛վանդակ Նոր Կտակարանի մէջ չկայ. Հին Կտակարանումն {էլ} միա՛յն մի տեղ. " Նախանձո՜ւ բանսարկուին եմուտ մահ

տոյ, երկար ժամանակ գետնի երեսին ապրելով, այստեղ {էլ} վախճանեցաւ (Տե՛ս Չորր. թագ., գլ. ԺԳ, համ.

ան"։ Լիակատա՛ր իրաւունք ունի պ. Էմինը. գուցէն {էլ} հարկաւոր չէր, որովհետեւ բովանդակ Աստուածաշնչի մէ

նից մինը գրած էր։ Բայց երաշխաւոր ենք, որ թէ ինչ {էլ} գրած է եղել Փարպեցին, այնուամենայնիւ Յովհաննէս Ա

ինք " Յովհաննէս Առաքեալ"։ Ահաւասիկ բուն խօսքերն {էլ}. " Են մեղք, որ մահու չափ են. ոչ վասն այնորիկ ա

չեն։ Եւ այս յայտնի է. որովհետեւ ինքը՝ Քրիստոսն {էլ} ասում է։ § 57. Քրիստոսի ասած յիմար եւ իմաստո

պարզապէս չենք հասկանում եւ չգիտենք։ Այս պատճառով {էլ} բնագիրը պահեցինք այստեղ, որ ընթերցողը տեսնէ։

ասես թէ նորա եկեղեցու ճակատումն է գրուած։ Այսօր {էլ} Կիլիկիոյ մէջ Կօզանօղլուն, ազգի եւ կաթողիկոսի կամ

աղակը վերստին կրկնեցինք։ Բո՛ւն հին լեզուի մէջ {էլ} սովորական չէ այն ձեւը՝ էական դերանուն, ինչպէս ս

ն, առանձին դերանուն չունի, այլ երկուքի գաղափարն {էլ} տալիս է միեւնոյն խօսքով, միեւնոյն դերանունով, ո

ախողակի, շփոթուել է նոր լեզուի մէջ։ Առանց նորան {էլ} մեր մէջ դերանունները, սեռ չունենալով, ծանուցում

, ծանուցում են բանը. բայց երբ այդ դերանուններից {էլ} լոկ մի հատը միայն գործ ենք դնում, այն ժամանակ ստ

այս բանի մասին պէտք էր հոգ տանել. պատճառ, մե՛րն {էլ}, նոցա՛նն էլ գովելի բան չէ։ Այս բաների մանրամասն

ն պէտք էր հոգ տանել. պատճառ, մե՛րն էլ, նոցա՛նն {էլ} գովելի բան չէ։ Այս բաների մանրամասն քննութիւնը պ

ուած Սեւուկը է Անձեւացեաց իշխանը, եւ միւս կողմից {էլ} հաստատողապէս ասում է, թէ Փարպեցին, Սիւնեաց երկր

կապէս ներգոյական հոլով ճանաչել, " Սեւկոյ " խօսքն {էլ} ՝ դրախտին յատկացուցիչ։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեցին

խտը պիտի պարտէզ իմանանք, ուրեմն եւ Հացեաց դրախտն {էլ} Հացեաց պարտէ՞զ։ Բայց շնորհակալ ենք երանելի Մովսէ

, Գիրք Գ., գլ. 14)։ Չէ՞ր կարող Սեւկոյ դրախտն {էլ} մի վանքի անուն եղած լինել, որի միաբաններից ոմանք

կերպով չէ կարող ապացուցանել, եւ հաւանականութիւն {էլ} բնաւ չկայ, թէ Փարպեցին, Սիւնեաց աշխարհից վերադա

կան չէ հին լեզուի մէջ. եւ մեզ թվում է, թէ եղածն {էլ} յունական լեզուիցն է մտել, ինչպէս Եբր. գլ. Ը,

երէց, երիցապետ, աւագ երէց (ինչպէս եւ Փարպեցին {էլ} ասում է՝ աւագ քահանայութիւն. Պատմ. եր. 106)

մ., եր. 136) մինչդեռ անժխտելի է, որ սարկաւագ {էլ} կար նոցա մէջ, ինչպէս միաբերան վկայում են ե՛ւ Եղի

ւ Եղիշէն, ե՛ւ Փարպեցին։ Վերի օրինակը թերեւս այս {էլ} կարող է ցոյց տալ, որ Փարպեցին, բուն կաթողիկոսակ

երեւում, երբ ասացինք, թէ Փարպեցին լոկ քահանային {էլ} քահանայապետ է կոչում, հարկաւոր է աւելցնել, որ մ

ած լինէր եւ եպիսկոպոսների վրայ։ Թէեւ այո՛, մենք {էլ} երբեմն, առանց քննութեան, պ. Էմինին հետեւելով,

ակունին կաթողիկոս նստաւ, ինչպէս ինքը՝ պ. Էմինն {էլ} խոստովանում է, 480ին։ բ) Մինչեւ 484 թիւը,

ալի չի՞"։ Բայց դու կրակը տես, որ թուրքը իսկի գինի {էլ} չի խմում ընդհանրապէս, եւ եաքըշի եօլ էլ յայտնի է,

իսկի գինի էլ չի խմում ընդհանրապէս, եւ եաքըշի եօլ {էլ} յայտնի է, թէ չունի. բայց եւ այնպէս հայերը ոչ միայ

վարվում որպէս ածական։ Նոյն այս հին լեզուի կանոնով {էլ} սխալ է "աշխարհաբար" ասելը, աշխարհաբառ ասելու տեղ։

ծելու վրայ, որ կրաւորականի անցեալ ընդունելութիւնն {էլ} շատ անգամ գրում են ու մասնիկով. ինչպէս, գրված ասե

ընդունելութիւն է գրած, իսկ կրաւորականինը՝ գրված. {էլ} սոցանից դուրս անցեալ ընդունելութիւն չկայ։ Մնաց որ

նելութիւն չկայ։ Մնաց որ շատ անգամ կրաւորականի տեղ {էլ} ներգործականն է բանում. չենք ասում հալված եղ, այլ՝

ջում է խոստովանել, որ այս կարճութեան համար պահելն {էլ} իրաւունք չէ։ Նոր լեզուի բառը կարճ է թէ երկայն, որ

այց այս այն պատճառով միայն, ինչպէս ինքը՝ Փաւստոսն {էլ} յայտնում է, որ առաջին է ժամանակով բոլոր հայոց եկե

ինչպէս սատանան խունկից, չեն ամաչում մինչեւ այսօր {էլ} այս սուրբ եպիսկոպոսը քաղկեդոնական հռչակել՝ առիթ ա

Գուցէ, եթէ Փարպեցու պատմութիւնը չլինէր եւ Թուղթն {էլ} չյայտնուէր, ընդունէինք Վարդանի խօսքը։ Բայց, քանի

իմ մնալով ազգին եւ եկեղեցուն։ Բայց այս Մեհրուժանն {էլ} համ չ'առաւ իր ուրացութիւնից։ Երբ Վասպուրականի իշխ

պատճառով որպէս Մեհրուժան, նոյնպէս եւ Վասակ անունը {էլ} ոչ ոք չէ տալիս իր զաւակներին։ Պէտք չէ մոռանալ, որ

լ. ուստի մի քանի չքերի պատճառով այն մարդոց անունն {էլ} կորցնելը լաւ բան չէ։ Մենք սրտանց շնորհակալ ենք մե

էս եւ ասում է Եբրայական բնագիրը։ Հայկազ. բառարանն {էլ}, "հնոց" բառի տակը, ճարը կտրուած, յիշում է "ըստ այ

նուէր, իսկոյն քարկոծում էին նորան առանց խնայելու։ {Էլ} ի՞նչպէս ուրեմն կարող էր յատուկ բոզանոց լինել բանա

կանոց հասկացողքը, որովհետեւ այժմ առանց վկայութեան {էլ} հաւատ չկայ։ Հետեւեալ § 43-դ յօդուածում

ն մի բան կարողանամ լսել, բայց այդ բանը մինչ այժմ {էլ} չի յաջողուել ինձ: - Եկեղեցական երգերի կամ շ

վանքը բովանդակ հայ ազգի սեփականութիւնն է, որտեղ {էլ} նա չգտնուի, ճիշտ նոյն հիմքերով ու իրաւունքներով

մելու ժամանակ ամեն տեղ գործ են ածում եւ շատ անգամ {էլ} որպէս եախշի եօլ), որ, միամտաբար թարգմանելով "

սելով՝ ազգային աւանդութեանց մէջ մտանք, այնտեղից {էլ} ՝ ծանօթութեանց մէջ, այնպէս որ բուն վիպասանութեան

լեւ՝ նորը, որքան մեզ կարելի է եղել, եւ մի քանի {էլ} գաւառական բարբառներ։ Այսպիսի բառերը աւելի լաւ է

ո՛չ, մնացել են առանց բացատրութեան, թէեւ շատերն {էլ} բացատրված են։ Բացի սորանից, ցաւում ենք, որ պ.

ը Սօսի կամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, ինչպէս առաջ {էլ} ասած ենք, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց եւ այնպէս,

ւնը չէ կորցնում, աչք տեսնում է եւ ականջը լսում, {էլ} ի՞նչ պատճառից է մեռնում։ Ոտքե՞րն են կաթուածահարո

, իր մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս բարով ասէ, ինքն {էլ} ուրախ կենայ (!), յետոյ աչքերը վերեւ բարձրացնու

կի տակ ձգել. այդ շատ երկար կը լինի։ Առանց նորան {էլ} երկարում է մեր հատուածը։ Գուցէ աւելորդ էլ լինէր

նորան էլ երկարում է մեր հատուածը։ Գուցէ աւելորդ {էլ} լինէր այս աչքի յայտնի թուլութեան վրայ շատ խօսել,

ակի մտքում եւ սրտում արդէն վերջացած է, նորա ոգին {էլ} բան չունի այս գործի հետ։ Բայց երբ բռնադատում ես

ս գործի հետ։ Բայց երբ բռնադատում ես գրիչը ինչ որ {էլ} լինի բան գրել, յայտնի բան է, որ Գարեգնի ողբի պէ

թեան, պրծաւ։ Մեր այսուհետեւ նկատելի թերութիւնքը {էլ} վերաբերութիւն չունին բնագրին, այլ՝ հեղինակի լեզ

այն Աշտարակի վարքի, բարքի, այլ նորա լեզուի վրայ {էլ} տեղեկութիւն ստանայ, ոչ միայն ազատ է այդ լեզուի մ

ութիւնը գրել է իւր ձեւով, բայց այդ մի քանի տողից {էլ} պարզ տեսնում ենք նորա ուղղութիւնը նրա լեզուի մշակ

սկզբունքի, առանց ուղղութեան հանդիպածը գրում են, {էլ} աջ ու ձախ նայել չկայ։ Լեզուի մասին ատեան ենք կան

մաբանութեան, որի տակ հինգ տարի ընկճված էինք մենք {էլ} ։ Ո՛չ. այդ տակաւին խորհուրդ ունէր եւ սկզբունքից

ւին՝ կեղեւին, որ բնաւ խորհուրդ չունի։ Բայց այս {էլ} ճշմարիտ է, որ պ. Պռօշեանցի գերութեան ոգին բուն

ւելի անհասկանալի, ասել է թէ՝ այս երկու պատճառով {էլ} ոյասիրութիւնը չէ կարող արդարանալ, մնում է մէջտեղ

րայ, եւ տնաքանդները սօսինձի նման մի մածուցիկ բան {էլ} չունին, որ մի հեղինակ թէ կամենայ դնել ազգի շրթու

իղ է տալի ասել, քան թէ տալիս, մանաւանդ որ տալին {էլ} գործ է ածում ժողովուրդը։ Շտապում ենք ծանօթաբանել

ծիծաղելու համար կարելի է այսպէս ասել, եւ շատ տեղ {էլ} հոլովակերտը իսպառ դուրս ընկել, ուստի չպիտի զարմա

յսպէս կարծելով, մեր սխալը մեզ ցոյց տան, որ մենք {էլ}, ուղիղ կանոնը սորվելով, լեզուին ընդդէմ չմեղանչե

անուր կանոն է, որ հին լեզուի հասարակ ասած բայերն {էլ}, ինչպէս՝ ծնանեմ, դատեմ եւ այլն, նոր լեզվում դ

, պառակտուիլը, պատարուիլը եւ այլն։ Բայց մի տեղ {էլ} գործ է դրել ամրապնդիլ, փոխանակ ասելու ամրապնդվիլ

, աւելորդ ներմուծութիւնք եւ շատ անգամ հին լեզուով {էլ} չեն կարող արդարանալ։ Օրինակ՝ հին լեզուում հաշտե

մ հաշտեմ բայը նոր լեզուի մէջ եղել է հաշտվում եմ. {էլ} հաշտուում եմ գրելու ժամանակ, այդ ուն ինչ իրաւուն

ւնը չէ, որ ունի այս ոյժը, այլ կան երեք ուրիշներ {էլ}, ինչպէս ում, իմ, ամ. սոքա էլ ճիշտ նոյն պաշտօն

ան երեք ուրիշներ էլ, ինչպէս ում, իմ, ամ. սոքա {էլ} ճիշտ նոյն պաշտօնակատարութիւնն ունին ինչպէս վերը դ

, որ միայն էական բայ ունենայ, առանց ուրիշ բայեր {էլ} ունենալու. յետոյ կարելի՞ է մի այդպիսի լեզուով խօ

նել առանց այդ վերջաւորութեան. այսպիսի դիպուածում {էլ} այս հետեւեալ բայերը ցոյց են տալիս գործողութիւն,

սքը չէ կարող իր ըթը նու փոխել եւ եթէ այդպէս խօսող {էլ} լինի, ինչպէս կան մի քանի նուասէր մարդիկ, դարձեա

ւն չի լինիլ, որովհետեւ ինչպէս ձեռ-քե-րը, այնպէս {էլ} ձեռ-քեր-րն երեք վանկից են բաղկանում, իսկ թէ բայա

բեմն արեւմուտք, լեզուն դառնում է մի մածնաբրդոշ, {էլ} դժուար է այնուհետեւ հաւատալ, թէ այդ լեզուով գիրք

միայն եզականում ունին, իսկ յոգնականի մէջ բոլորն {էլ} գնում են առաջին հոլովման տակ, եթէ միայն դուրս հա

ու կամ երեք այդպիսի սեռականք (վերջահոլով տրականն {էլ} պակաս չէ) իրար քամակից են գալիս։ Իսկ միավանկ կա

ն իր խնդրի մօտ մի հին յոգնակի սեռական յատկացուցիչ {էլ} չունենայ։ Պ. Պռօշեանցը շատ է քշում այս ըստ-ը.

ւթեանց ", - գրում է նա, որ պարզ գրաբառի կանոնիցն {էլ} դուրս եւ աւելի միջակ եւ խրթին ոճերի համաձայն, յա

յատկացուցիչը յատկացելուց նախընթաց։ Բայց սորանից {էլ} լաւերը կան՝ " ըստ այլ եւ այլ ժամանակին հանգամանա

փեցիր իմ վրայից երկու երեք հազար տարեկան փոշին եւ {էլ} հանեցիր կեանքի աշխարհը, ուրեմն պատշաճապէս ներգոր

արձանից, երբ նա քրիստոնեաների կոտորվելու ժամանակ {էլ} այնքան անմեղ էր իր նիզակով, որքան այժմ Սիքստոսի

ին լեզուից, որ ժողովուրդը չէ գործածում, տեղ-տեղ {էլ} գաւառական բառեր կամ ձեւեր գործ ածում, որ ամբողջ

ալ մեզ վրայ, որպէս մի ինքնահաւանի վրայ, որ ինքն {էլ} չգիտէ, թէ ինչ է ասում, այլ մինչեւ անգամ արհամար

ուամենայնիւ այդ լեզուն մենք կը հասկանանք։ Այնպէս {էլ} մեր ժողովուրդը, չնայելով, որ երբեմն հարկից ստիպ

օրէնքը մեզ յայտնի է, մեզ անծանօթ բառ հանդիպելու {էլ} լինի, շատ անգամ առանց բառարանի օգնութեան հասկանո

սկանալի են մեզ, բանի զօրութիւնը կը մնայ անյայտ, {էլ} ոչ Մարկոսը կարող է օգնել, ոչ բառարանը։ Այս պատճ

կեղեւը) նոր ժողովուրդը չի մարսիլ. այս պատճառով {էլ} մենք ընդդէմ ենք, երբ ամբողջ նախադասութիւնք գործ

ան արդիւնք են եւ բնաւ նոցա բուն բառը հին լեզուում {էլ} չունինք, պիտի նաեւ օտար լեզուներից առնունք, ինչ

իկաբար ճիշտ միեւնոյն նշանակութիւնը տուող. ամենքն {էլ} տարբերվում են իրարից՝ թէ՛ շատ եւ թէ՛ քիչ։ Լեզու

շատ փոքր հասարակութեանց մէջ։ Պէտք է այդ բոլորից {էլ} օգուտ քաղել խնամով եւ շրջանկատ ընտրութեամբ։ Եթէ

րութեամբ կամ օտարութեամբ գուցէ բնաւ չի պատուաստվի {էլ} ազգի լեզուի վրայ։ Վերստին կրկնում ենք, մինչեւ բ

ած, ամուլ եւ անպտուղ կը մնայ. երկու դիպուածումն {էլ} լեզուն, հանրականութեան խորհուրդը կորցնելով, ազգ

ւորի անունի հետ, որ շատ կարելի է թէ անաջողութեան {էլ} պատճառ դարձաւ: Եթէ երբ եւ լինի այդ կիսատ մնացած

փայլուն գալոցք: Մենք մի ուրիշ աշխատութիւն {էլ} գիտենք, հայ հեղինակի, հայոց կեանքից բխած, մի շ

ւեստ, " Սոս եւ Վարդիթերը " " Վէրք Հայաստանուցն " {էլ} քիչ ունի, թէեւ ունին բնականութիւն: " Ագապին " ա

ծ թերութիւնքը, հեղինակի անուշադրութիւնքը մի փոքր {էլ} հեղինակին շրջապատող աշխարհի ազդացքը, եթէ նաեւ ամ

ների մօտից, ինչպեն են Անոյշը, Արշամը, որ Գեղամ {էլ} է ասւում, Գարեգնի մայրը եւ այլն, եւ այլն, այլ

Տեր Սարգիս " գործում մի հոյակապ արժանաւորութիւնն {էլ} այն է, որ նա բացի մի քանի անհրաժեշտ պատմական ծան

ռջեւ, ներգործել տալով նոցայ, - նա ցոյց է տալիս, {էլ} տեսնելուց յետոյ լսելու կարօտութիւն չկայ: Իսկ այն

գեղի նկարագիր. իրեն իսկ արգոյ հեղինակի խորհուրդն {էլ} այս է, ինչպէս ծանօթաբանում է յառաջաբանի մէջ: Եւ

նումի տարեկանութեան մէջ: Սորանից եթէ երկու տարին {էլ} հանենք, այն ժամանակ կը տեսնենք, որ Վարդիթերը ու

ան բարձրանալը, շատ խելացի դատողութիւնք, տեղ-տեղ {էլ} կանացի սեռին սեփական անձնապահ խորագիտութիւն, այս

տասնումի տարեկան աղջիկ ունէին, դեռ նորանից յետոյ {էլ} ծնել են Փափակը, որ Գարեգինի մօտ է սորվում: Եւ զ

ողմերի վաղ ամուսնութիւնը իգական սեռի, այդ բանում {էլ} անաջող է. պատճառ, եթէ ութը, ինը տարեկան աղջիկը

ենք սխալւում: Գիտենք, հեղինակը կամ շատ ուրիշներ {էլ}, իբրեւ իրողութեան կարող են իմ առջեւը դնել այն բա

, որ սորանի 60-70 տարի առաջ, Նոր-նախիջեւանի մէջ {էլ} եղել են այդպիսի անճոռնի պսակներ, բնութեան տարաժա

են եւ ուտում են իրենց զաւակները: Յայտնի է թէ այս {էլ} պատահում է սովի կամ պաշարման ժամանակ: Եւ մե՛ր ազ

ը Սօսին տան, իսկ այժմ հետ է կանգնել իր խօսքից եւ {էլ} չէ ուզում: Արշաւրի խօսքը փոխելը եւ նորա դրժողութ

) իր հետի ուխտաւոր կին մարդոցը եւ սպառնում է, որ {էլ} Սօսին չտայ աղջիկը: Վարդավառին, ինքնամատոյց կերպ

ր Սօսի գլխովն անց էր կացել, աւելացնելով, թէ, " {Էլ} չենք տալի իմ աղջիկը"։ Թէեւ այս փոփոխամտութեանց

րութիւնը) եւս գիտեմ"։ Սորանից մի վայրկեան առաջ {էլ}, դարձեալ նոյն տեղում Վարդիթերի վրայ է թափում իր

որան. սորա վրայ հարկաւոր էր մի փոքր մտածել: Այն {էլ} Համասփիւռը, որ սովորաբար նկարագրւում է որպէս մի

անից, ինչ խորհուրդ ունի դուռը կողպել եւ բանալիքն {էլ} հանել: Սօսին իրենց տանը փակելով ի՛նչ օգուտ կարող

րում, ինչ որ Սօսի մայրը Տիրանի ձեռքում, երկուքն {էլ} ակամայ դաւաճանակից են լինում, մէկը իր որդուն, մ

ամ չտալը կախւում է լոկ Գարեգնի խօսքից: Առաջ {էլ} ասացինք, որ հեղինակը անդադար պարապելով իր առաջնա

ն տեղերի հայ ընկերութեան մէջ: Մենք, ինչպէս առաջ {էլ} ասացինք, թերութեանը կարգ չենք դնում այն չնչին ան

ղտնախորհուրդ միջնորդութիւնը եւ այլն եւ այլն: Այս {էլ} դարձաւ անգի՜ւտ Աբովեանի " Վէրք Հայաստանի " գործի

ւածը ջնջուիլ չի. հարիւր տարէն մեռած մարդի գլուխն {էլ} հողի տակիցը դուրս ա գալի, ամէն բանը խարաբ էլած ա

ր, դարդակ ջուալ, էնքան գնայ արի, ոտներիդ տակին {էլ} կաշի չմնայ, էնքան ճամփեքը չափի հոգիդ դուրս գայ "

նորան, բայց հասարակ ժողովուրդը, որ առանց նորան {էլ} տրամադրուած է կախարդութեան եւ չար ոգիների հաւատալ

ւ մէկ մազի չափ վրիպելու կատարուել է: Ինչպէս առաջ {էլ} ասացինք, մենք բան չէինք ունենալ արգոյ հեղինակին

ը Սօսի կամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, ինչպէս առաջ {էլ} ասած են, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց եւ այնպէս,

նը չէ կորցնում, աչքը տեսնում է եւ ականջը լսում, {էլ} ինչ պատճառից է մեռնում: Ոտքե՞րն են կաթուածահարու

, իր մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս բարով ասէ, ինքն {էլ} ուրախ կենայ (!), յետոյ, աչքերը վերեւ բարձրացն

կի տակ ձգել, այդ շատ երկար կը լինի, առանց նորան {էլ} երկարում է մեր հատուածը: Գուցէ աւելորդ էլ լինէր

նորան էլ երկարում է մեր հատուածը: Գուցէ աւելորդ {էլ} լինէր այս աչքի յայտնի թուլութեան վրայ շատ խօսել,

ղուած, հանեցինք բնագրից (եր. 218-222), իրենք {էլ} կը տեսնեն մեր տեսած անբնականութիւնը եւ հակասութիւ

ակի մտքում եւ սրտում արդէն վերջացած է, նորա ոգին {էլ} բան չունի այս գործի հետ, բայց երբ բռնադատում ես

ն պաշտւում է այդ անտիկեան աւանդութիւնը, թէեւ այդ {էլ} կրօնական գոյն է ստացել դարձեալ, որովհետեւ աւագ ո

կենտրոնական առաձգութեան օրէնքը, այդ օրերից բռնած {էլ} ջուրը չէ հնազանդւում գաւազանների կամ Ականատեսների

ջին դարերը, եթէ միայն կարող էին, որովհետեւ նոքա {էլ}, թէեւ Հռովմից ազատուած, այնուամենայնիւ, ոչ միշ

իջին դարերից յետոյ մինչեւ այսօր մի քանի նոր դարեր {էլ} անցան, եթէ դարերը զուր չեն անցնում, ապա ուրեմն

ողովուրդի վրայ արած ազդեցութիւնը, այո՛, շատ բան {էլ} իսպառ մոռացուցին: Բայց մեր պարոնները անդադար այդ

չ յոյս ունին դորանից: Խորհուրդ չկայ. յոյսն {էլ} թեթեւութեան արդիւնք է: Թող այդպիսի պարոնները լաւ

ան յարակից եղած հանգամանքները, այն ժամանակ իրենք {էլ} կը տեսնեն միջնադարեան ուղղութեան ամլութիւնը եւ տա

եցութեամբ նստի իր ձու ածած տեղում (այն քարէ ձուն {էլ} չլինի կը նստի) խելքդ ի՛նչ է կտրում, այն քարից ձ

ունի ազգը նորա մասին: " Էս մեր կոտորուած երեխեքն {էլ} "- երաշտութիւնից գանգատուելով ասում են աշտարակցիք

կցիք իրենց մէջ (եր. 66) - " Նուրին (Լազարէ) {էլ} չեն ման ածում, բալքի աստուծոյ սիրտը քաղցրանայ վր

եան երեւեցուցի՞չք) պիտի կատարեն: " Երեխեքն {էլ} "- պատմում է հեղինակը (եր. 69)- " Նուրին շինեց

ցին ու ման ածեցին, երկուսը կռնից բռնեցին, մինն {էլ} տոպրակ ա վեր կալել, մէկէլն էլ մի պստի բըժութ ու

ից բռնեցին, մինն էլ տոպրակ ա վեր կալել, մէկէլն {էլ} մի պստի բըժութ ու ման են դայի տները, որ դրան առա

տին կապիլ է... Այլ թէ սորանից յետոյ {էլ} ի՛նչ է արել, այդ միտքս չէ, միայն լաւ գիտեմ, որ

, այդ միտքս չէ, միայն լաւ գիտեմ, որ մի քանի տող {էլ} կար: Նախիջեւանի մէջ բնաւ աւանդութիւն չկայ այս Նո

ը, բայց ոչինչ չեմ լսել նոցանից, որովհետեւ իրենք {էլ} չգիտէին: Դեռ զարմանալի է, որ այսքան էլ մնացել է

եւ իրենք էլ չգիտէին: Դեռ զարմանալի է, որ այսքան {էլ} մնացել է, մանաւանդ եթէ յիշենք, որ նախիջեւանցին

եղինակը պատասխանատու չէ, բայց այդպիսի դիպուածում {էլ} բնաւ աւելորդ չէր գոնէ՛ մի բացասական ծանօթութիւն:

պատասխանը, այնպէս որ ցաւիցը մղկտալով, վարպետիս {էլ}, կանթեղն էլ մտքումս միասին շուլալեցի: - Գուցէ թ

այնպէս որ ցաւիցը մղկտալով, վարպետիս էլ, կանթեղն {էլ} մտքումս միասին շուլալեցի: - Գուցէ թէ այլ տեղերու

այստեղ աւելորդ համարեցինք մեր ընթերցողների առջեւ {էլ} նոյնը անել, պատճառ, խորհուրդ չգտանք զուր տեղը խ

անթեղի աւանդութեան: Յետոյ ի՛նչ դուրս եկաւ. {էլ} ոչինչ չմնաց, այս չէ, այն չէ: Ո՛չ, մնաց ե

նը, որ կարող էր շատ անգամ երեւցած լինիլ եւ այսօր {էլ} երեւիլ որպէս Արագածի գլխին այնպէս եւ ուրիշ տեղերո

է, եթէ ոչ սուրբ Հելմոսի կրակը, որ մի դիպուածում {էլ} անուանում է Կաստոր եւ Պոլլուկս: Այդ կրակի վ

ւանում է Կաստոր եւ Պոլլուկս: Այդ կրակի վրայ {էլ} սուրբի անունը, որ կպել է մանաւանդ ստիպում է մեզ

ի միջնորդութեամբ դարձեալ պիտի մեկնուի այդ կրակը, {էլ} ո՞ւր Լուսաւորիչը թողած գնանք մի սուրբ Հելմոսի քամ

ջացել, որովհետեւ այդ կրակը քրիստոնէութիւնից առաջ {էլ} նշմարած են, եւ ինչպէս առաջ, այնպէս եւ քրիստոնէո

ինում մեզ որպէս կայծակ: Երկու զանազան ամպերի մէջ {էլ} գոյեանում են շատ անգամ այն վերը յիշուած երկու այլ

նքն միաւորուիլ: Երկու այլասեռ էլեկտրականութիւնքն {էլ} առանձին-առանձին կարող են իրենց ներկայութիւնը յայտ

եւ այն Ժամանակ նոքա յայտնի են, իսկ երբ միացան, {էլ} չեն ընկնում զգացողութեան տակ եւ անյայտանում են:

ո՛չ. հերիք չէ այս, այլեւ արգելում է, որ ուրիշն {էլ} նորա կամաւոր կուրութեան հետեւելով չտեսնէ եւ չուսա

ռուս թարգմանիչը բաւական մշակել է այդ գիրքը, բայց {էլ} մի քանի տեղ կան, որ պէտք ունէին աւելի պարզաբանու

ր գերմանացի նատուր-ֆիլոսոֆների մէջ, մինչեւ այսօր {էլ} տեղիք ունի եւ որ գիտութիւնը բնա՛ւ չէ կարող ընդուն

գերմանացին զանց է արել մէջ բերել եւ մի քանի բանի {էլ} զուր հանդէս տուել: Ահա այս տեսակ բաներ ամէն

էջ կարող են պատահիլ, որպէս եւ մեր յիշած գրքի մէջ {էլ} կան, որոնց հեղինակքը, եթէ այսօր գրելու լինէին ա

համար, եւ վկայում եմ, որ ինձանից լաւ իմացողներ {էլ} կան, բայց այդ աւելի վատ է նոցայ համար, որ ինձ պ

Ահա միջնադարեան սքանչելի ուղղութեան մէկ արդիւնքն {էլ}. այսպիսիներ որքա՜ն կան: Մենք գրագէտներ գիտենք (

այդ կամուրջից. յայտնի է, թէ կարգը, մէկ օր մեզ {էլ} պիտի հասնէր, եւ ուրա՛խ ենք, որ հասել է. պատճառ

ռութիւնը, այլ այն Ժամանակ, երբ արեւի ճառագայթքը {էլ} այնպէս չէին տաքացնում դաշտը, երբ նորա օդը կամաց-

ը սկսում էր սեղմուել, այն ժամանակ, Մասիսի օդը, {էլ} դիմադրութիւն չգտնելով լայնացած օդից, սկսում է վա

եւ որսորդութիւնը թագի սեփական մի բան չէ, որ ուր {էլ} տեսնուի, թագաւորներից մնացած կարծուի: Երկրորդ,

եան համար հրապարակ էին իջնում մենամարտելու: Չենք {էլ} տեսնում պատմութեան մէջ, որ մեր թագաւորական պալատ

Թէ ի՜նչ բանի նշան է թուրը, այդ մասին խօսիլն {էլ} աւելորդ ենք համարում, իսկ որսի համար ասում ենք

բռնուկը " կամ ռուսաց хоровод-ը (մոլդովանների մէջ {էլ} կայ մի այդպիսի կուռ բռնուկ) այլ շատ արագութեամբ

իսի կուռ բռնուկ) այլ շատ արագութեամբ, այնպէս որ {էլ} ուժ չմնայ պարը շարունակելու: Երկրագործական աշխատ

ն նշանակում կամ մի նշանաբան դնում: Եւ երբ ամէնքն {էլ} իրենց ցանկութեան հասած էին, մորմից խայթուած աղջի

ին, մորմից խայթուած աղջիկը առողջանում էր. արեւն {էլ} մտնելու վրայ. ուստի ամէնքն էլ գոհանալով ուրախ-ու

ղջանում էր. արեւն էլ մտնելու վրայ. ուստի ամէնքն {էլ} գոհանալով ուրախ-ուրախ գնում են իրենց տունը: Ով կ

ւ սիմբոլական բաներով, շատ հասարակ արարողութիւնքն {էլ} գիտէ խճողել զանազան նշանական ձեւերով եւ պայմաններ

միայն Աշտարակի վարքի բարքի, այլ նորա լեզուի վրայ {էլ} տեղեկութիւն ստանայ, ոչ միայն մեղադրելի չէ, ոչ մ

սելով, լեզուն կատարում է իր պաշտօնը լիքը չափով: {Էլ} այստեղ իրաւունք չկայ, բաղդատական գեղեցկութիւնք կ

հների եւ տարբեր դէպքերի տակ գոյացել է եւ ամէն տեղ {էլ} այդ տարբեր ազդեցութեանց կնիքը կրում է իր վրայ. բ

րութիւններից. մեր պատուելի փիլիսոփայքը մի՞թէ այս {էլ} չգիտեն: Պէտք չէ մոռնալ, որ այս մարդիկը, որոնց

կառուցանում է նա իր շինուածքը: Յայտնի է թէ ազգն {էլ} մեղաւոր չէ, եթէ նորա կեանքը չէ երեւեցնում այսօր

հանա՛, փալանը դու դզի, նօխտէն դու գուխը տուր, {էլ} ինձանում մեղք չկա"։ Եկեղեցու մէջ, երկար բ

սում է նա, - նրա ազիզ խաթէր համար թէկուզ քարափիցն {էլ} վեր կ՚ընկնիմ, ջուրն էլ կ՚ընկնիմ, հուրն էլ. նրա

թէր համար թէկուզ քարափիցն էլ վեր կ՚ընկնիմ, ջուրն {էլ} կ՚ընկնիմ, հուրն էլ. նրա հրամանը կատարելու համար

ափիցն էլ վեր կ՚ընկնիմ, ջուրն էլ կ՚ընկնիմ, հուրն {էլ}. նրա հրամանը կատարելու համար վեր կ՚առնեմ ամէն թա

անը կատարելու համար վեր կ՚առնեմ ամէն թաք ու մուրն {էլ} "։ Տեղն է, որ մէկը ասէ նորան, " քո հօրն ո

ինքը հաստատ է իր սիրու մէջ եւ խնդրում է, որ Սօսն {էլ} խօսքին հաստատ մնայ. " համայ, իմ աղլուխը քու գլո

չէր կարում իմանալ Փառք ի բարձումից. տէրտէրը շատ {էլ} բարկացաւ, ո՛ր մինին ասես... մինը չի, տասը չի

տեսակ ընտիր տեղեր կար չհատցրինք, այլ մէջ բերածն {էլ} տկար կերպով ստորագրեցինք: Այս տեսակ հոգեբանական

ղինակը չէ մոռանում տեղ-տեղ նոցայ բարոյական խոցերն {էլ} բանալ, չէ մոռանում խարազանել անբարոյականութիւնը

հատ ցոյց տալիս, այլ պահանջում է, որ նա այն մէկն {էլ} մենակ չուտէ, այլ իրեն եւ տանուտէրին (քեօխուայ)

մենակ չուտէ, այլ իրեն եւ տանուտէրին (քեօխուայ) {էլ} հրաւիրէ: Ազնիւ երիտասարդը հասկանում է բանի զօրու

այի խաբեբայութիւնը եւ նենգութիւնը: Նա այն մէկիցն {էլ} հրաժարուելով ասում է. " շնորհակալ եմ, աղա՛..

սում է. " շնորհակալ եմ, աղա՛... էն մի ոչխարն {էլ} քեզ բաշխեցի. թող ասեն ոչ, Սօսը իր օրումը կաշառք

սար ա, անձրեւ, ձին, կարկուտ, կայծակ թող դիպչի {էլ}, գա՛յ էլ, ի՞նչ վէճդ ա"։ Բագրատ աղայի գլո

ձրեւ, ձին, կարկուտ, կայծակ թող դիպչի էլ, գա՛յ {էլ}, ի՞նչ վէճդ ա"։ Բագրատ աղայի գլուխը խնամի

ում եմ, դու ոչ միայն օձի փուշ, մասթոդոնի ոլոքն {էլ} կը մարսես... Մենք մեր կողմից շնորհակալու

Բայց, չնայելով սորա վրայ, երեւեցած խոցերն {էլ} պիտի բանալ եւ բժշկել: Թէեւ մի փոքր հիւանդ լինելը

ք լսւում է Վայկունի բերնից. " մեր գեղի ամէն բանն {էլ} լա՛ւ ա, ափսո՛ս որ քեթխուդէքն ու տանուտէրը մի քիչ

վ կապել իրէք հիքատիրոջ հետ, թէ արի՛ խարջ տո՛ւր, {էլ} չեն ասում թէ աչառը գոմշի հետ կարա՞յ լուծ անիլ " (

նց ա. դու քու բարութիւնիցն ես տանում, աբարանցին {էլ} տանում ա նորա ձիանոնց տարեկան գարին, քուրդը ` նր

ու պանիրը, դաշտցին ` եօնջէն, ցորենը. ամէն մարդ {էլ} իրան գեղի գտնուածից տանում ա նրան"։ - Սօ՛ս

ւմ է Վայկունը, - էդ դրուստ ես ասում, համա ինչքան {էլ} որ ըլնի, էդքան շատ մասրաֆ խարջ չի ըլնիլ. սրա մի

ատ մասրաֆ խարջ չի ըլնիլ. սրա միջին մեր իշխաններն {էլ} են շահւում: - Ես արմանում եմ քեզ վրայ, - խօ

հալբաթ որ մի շահմունք չունենայ, ընչի՞ կանի, նա {էլ} քեզ պէս մի մարդ: Բայց Վայկունը էլ առաջ է տա

կանի, նա էլ քեզ պէս մի մարդ: Բայց Վայկունը {էլ} առաջ է տանում իր բողոքը, - ի՞նչ են խարջում, եղն

առաջ է տանում իր բողոքը, - ի՞նչ են խարջում, եղն {էլ}, հացն էլ, միսն էլ, ամէն բանն էլ գեղիցը գզիրը մ

նում իր բողոքը, - ի՞նչ են խարջում, եղն էլ, հացն {էլ}, միսն էլ, ամէն բանն էլ գեղիցը գզիրը մինի տեղակ

ղոքը, - ի՞նչ են խարջում, եղն էլ, հացն էլ, միսն {էլ}, ամէն բանն էլ գեղիցը գզիրը մինի տեղակ հնգապատիկ

խարջում, եղն էլ, հացն էլ, միսն էլ, ամէն բանն {էլ} գեղիցը գզիրը մինի տեղակ հնգապատիկ հաւաքում ա ու բ

տում են չի հատնում. մի տունն ա նրանն ըլնում. ես {էլ}, որ ընենց տուն ունենայի, էն աղեքանց ոտը կը պաչէ

՞: Հիմի ասենք թէ դու ինձանից համբա ես, քու տանն {էլ} ոչով չի վեր գալի, համա ես իմ աղքատ տեղովս քեզանի

խարջ տալի, կոռ քաշում, ձի տալի, թէ ես ու դուն {էլ} մի կռիւ անենք, թէ էրկու մարդ իմ բարեկամներից իմ

, չոր ոսկորից սաւահի ոչինչ չեն կարող գտնիլ. շատ {էլ} ասենք էն կռւումը ես արդար ըլնիմ. վա՞յն էկել ա ին

թողայ ինձ կը ծեծի (!!!), յետոյ, հալբա՛թ, դու {էլ} մի կարաս գինի կը խոստանաս, կը բարձես ձիուդ ու կը

ում է իր եղբարց երկու երեսանութիւնը: Ինչպէս առաջ {էլ} ասացինք, ափսո՛ս, որ շատ քիչ հանդէս ունի " [Սօս

ութիւնը, որ երեւում է Արշամում, թէեւ այս չափիցն {էլ} տեսնում ենք կենարար սկեպտիցիզմի արած ազդեցութիւնը

որ ամէն կարդացողի համար, իսկի մեղադրանքի կարգում {էլ} չեն: Սօս եւ Վարդիթերից ` գոնէ՛, եթէ ոչ ուրիշ աղ

ում մեծարել, որովհետեւ (տանը մարդ չկայ, ամէնքն {էլ} հիքումն են, աշտարակցունն էլ էդ մի հիքին ա, - աս

ը մարդ չկայ, ամէնքն էլ հիքումն են, աշտարակցունն {էլ} էդ մի հիքին ա, - ասում է նա: - Գարունքը ծագում

որդ փէշակի, մէջներիդ պարապ մարդ չկա. ռանչպարն {էլ} (երկրագործ) իրա ցանքս ու վարքին ա, աշխատում տա

պահում. հացը, եղը, պանիրը, բուրդը, ամէն բանն {էլ} իրան իրան գալիս ա. մենք երկուսիցն էլ զուրկ ենք,

, ամէն բանն էլ իրան իրան գալիս ա. մենք երկուսիցն {էլ} զուրկ ենք, էս մի հիքու երեսին ենք մտիկ տալի. աս

արին չբեր ըլնի սոված կոտորուիլ պտենք. մեր մասիլն {էլ} որ կայ, ամէն բան նրան եաղի ա. եփած կերակուր ա,

րդ ու ղուշ, ինչքան աշխարքումս ժժմունք կան քոմմայ {էլ} ուտում են, կէսը անփոխ հէնց ճամփորդներին ենք տալի

, էս լաւ ա հլա խէր ա ըլնում. քաղքումն ամէն բանն {էլ} փողով ա, գեղըցուն էլ ունի ո՛չ. մերն ա որ մէջտեղ

ըլնում. քաղքումն ամէն բանն էլ փողով ա, գեղըցուն {էլ} ունի ո՛չ. մերն ա որ մէջտեղը փչանում ա: Մարդս մի

րդս մի երկու կով ենք պահում, թէ երեխեքանց մածուն {էլ} ա ըլնի, էն էլ չենք կարում եօլայ տանել, ամէն բան

վ ենք պահում, թէ երեխեքանց մածուն էլ ա ըլնի, էն {էլ} չենք կարում եօլայ տանել, ամէն բան փողով ենք առնո

եկամի կամ ճանանչի տներումը, նրանց մատաղների էրին {էլ}, մորթին էլ, դմակի կէս փայը, մատաղի կէս փայը,

նանչի տներումը, նրանց մատաղների էրին էլ, մորթին {էլ}, դմակի կէս փայը, մատաղի կէս փայը, ոտ ու գլուխն

, դմակի կէս փայը, մատաղի կէս փայը, ոտ ու գլուխն {էլ} տան տիրոջն ա: Բոլոր գեղը տասնութ տուն ա. ամէն մ

էք օրը իրան տարեկան ղաւուրմէն անի ոչ, բրդին հո, {էլ} հեսաբ չկայ. ըտով էլ չեն կշտանում մողնեցիք, իրան

աւուրմէն անի ոչ, բրդին հո, էլ հեսաբ չկայ. ըտով {էլ} չեն կշտանում մողնեցիք, իրանց երեխեքն էլ քշերն ըն

յ. ըտով էլ չեն կշտանում մողնեցիք, իրանց երեխեքն {էլ} քշերն ընչաք լիս, ցերեկն ընչաք իրիկուն մի մին քեր

մ, իրանց աղքատ ու խեղճ ասելով, սրտաբաց ըխտաւորն {էլ} սուրբ Գէորգի դոլոն եկած աղքատին հոյ չի՞ կարող հետ

այն տեղի մասին այսպէս կամ այնպէս կարծել, այնպէս {էլ} մենք, որպէս ճանապարհորդ, մի քանի շաբաթ մնալով է

երբ դպրոց-մպրոց չլինելուց յետոյ բերանացի խրատներ {էլ} կամ չեն լսում իսպառ, կամ թէ լսում են լոկ խաւարի

գ տանէր գոնէ՛ այսպիսի բաների, միթէ՞ մինչեւ այսօր {էլ} պիտի երեւնին դոքա: Բայց, այս է բանը, որ դոցայ

այ էական խորհրդի հետ... " Մեր տէրտէրներին {էլ} աստուած բարի տայ, - ասում է Գարեգնի բերնով անիրաւ

այբ չի վեր ընկնիլ, անջախ մաշտոցին են ջան տալի, {էլ} չեն ասում թէ քարոզեն բալքի էս սովորոյթքը վերցուի

ինք, որ գրեթէ լոկ մայիս ամսի գործ է, եթէ չասենք {էլ}, որ երիտասարդքը մայիսին գրեթէ ազատ են, որովհետե

արին էլի. բարով էկող տարի հասնենք, մէ մերըդ մին {էլ} բռնի ` պարծենա"։ Այս խօսքերից պարզ երեւու

խնամելն է), եւ ուխտ է անում, որ հետեւեալ տարին {էլ} կը պահէ: Պահուածի էլ մետաքսը, միայն տան մէ

ւմ, որ հետեւեալ տարին էլ կը պահէ: Պահուածի {էլ} մետաքսը, միայն տան մէջ գործածելու համար է. " վա

ւ համար է. " վատէրը կ՚եփենք կազ կը շինենք, լաւն {էլ} խիաթի կը քաշենք, է՜հ, մի բանի պէտք կը գայ էլի "

ացաւը պատճառւում է Մարինոսի չար աչքից. դորա ճարն {էլ} Պէտքականենց Համազին երթալ " օխտը ձիու մուննաթ " ա

այդ բանը լաւ սորուի. այլապէս, շատ օգտակար բանն {էլ} կը մնայ անօգուտ: Գիտենք, որ ասիացին դեռ եր

նալ մի փոքրիկ թելքաշի գործարան, ուր ամէնի թելերն {էլ} քաշուէին: Թել քաշելը թէեւ մեծ աջողակութիւն եւ մե

իշ բաներ եւ շատ օգտակար բաներ, բայց այսօր ամէնքն {էլ} երեսի վրայ ընկած: Ստոյգ է, որ այդ բաների համար

ընկած: Ստոյգ է, որ այդ բաների համար խօսող ասող {էլ} չկայ, գիտութիւնը ոտք չէ կոխել Հայաստան, մեր գրա

, գիտութիւնը ոտք չէ կոխել Հայաստան, մեր գրագէտքն {էլ} ջրհեղեղից առաջ մնացած գաղափարների քարոզ: Ո՛չ գիր

ղափարների քարոզ: Ո՛չ գիրք, ո՛չ կարդացող. դպրոց {էլ} հարկաւոր չէ: Թո՛ղ կործանուի բողոքականութեան եւ ա

Չամուռճեանի ականջին... Հասարակ ժողովուրդն {էլ} տեսած լսած չլինելով, յայտնի է թէ երկնքից չէ կարո

կարը չէ կարող ներս բերել ազգի մէջ, այլեւ եղածիցն {էլ} օգուտ չէ քաղում: Ամէնին յայտնի է Էջմիածնի պ

Ի՞նչ է պատճառը. ինձ պատասխանեցին, թէ առանց ծառի {էլ} մոծակի ձեռքից օր ու արեւ չունին. ծառն էլ որ տնկե

նց ծառի էլ մոծակի ձեռքից օր ու արեւ չունին. ծառն {էլ} որ տնկեն, էլ մօտ գնալ չի լինի: Այսպէս ահա, երկ

ակի ձեռքից օր ու արեւ չունին. ծառն էլ որ տնկեն, {էլ} մօտ գնալ չի լինի: Այսպէս ահա, երկիւղը մոծակից զ

կացնեմ եւ ոչինչ օգուտ չտալուց յետոյ դեռ զրկանքներ {էլ} կը պատճառեմ քեզ"։ Դպրոց պէ՞տք է, բնական գիտութ

մ աւարտում են գործը: Դորա փոխանակ Հեթումի որդիքն {էլ} գնում են միւս օր աշխատող երիտասարդներից մինի այգի

ոյն կառավարութեան տակ էին քաղաքականապէս: Երկուքն {էլ} ասիացիք, երկուքն էլ արեւելքցի եւ խորհելու, խօսե

էին քաղաքականապէս: Երկուքն էլ ասիացիք, երկուքն {էլ} արեւելքցի եւ խորհելու, խօսելու ձեւերով բնականապէ

ից, ինչպէս եւ հայը թուրքի խաղերից, բայց երկուքն {էլ} անզգայ Բեթհովենի սիմֆոնիներին, երկուքի համար էլ

էլ անզգայ Բեթհովենի սիմֆոնիներին, երկուքի համար {էլ} Մոցարտի Դօն Ժուանը " ձայն բարբառոյ յանապատի"։ Ե

ի Դօն Ժուանը " ձայն բարբառոյ յանապատի"։ Երկուքն {էլ} հազար փառքով նախընտիր են համարում երգել. " ափսոս

կեանքերի միօրինակ եւ միաձեւ աճելութիւնը, երկուքի {էլ} ընկճուած եւ հարստահարուած վիճակը, այն ժամանակ բա

չէր կարող ազգը ունենալ, յայտնի է թէ պիտի թրջուէր {էլ}, էրուել էլ: Բայց այդքան բան անցնելուց յետոյ երբ

գը ունենալ, յայտնի է թէ պիտի թրջուէր էլ, էրուել {էլ}: Բայց այդքան բան անցնելուց յետոյ երբ պատուաստը (

ազգի մէջ մտած են հնդիկներ, որ Լուսաւորչի ժամանակ {էլ} դեռ իրենց նախահարցը որպէս աստուած պաշտում էին Տար

ին այսօր, այդ տոհմական հայերը, ասում ենք նորանց {էլ} պիտի մերժէին որպէս ոչ բնիկ հայեր: Հազար տարի ազգ

ասում, այլ մանաւանդ ընդդէմ ենք, որ ազգի լեզուն {էլ} աւելի ստրկանայ եւ ընկճուի թուրքի ազդեցութեան տակ

ովրդի կեանքի մէջ պիտի ստիպուինք բուն թուրքի բառեր {էլ} ներս առնուլ, ամենօրուայ կեանքի, պէտքերի եւ հասկ

իցէ գաւառական բարբառում, այլ նոյնիսկ հին լեզւում {էլ} չկան: Բացի սոցանից կան թուրքի բառեր, ընդհանուր

ած նոքա ազգի մէջ, որ հայ դպրութիւնը եթէ 200 տարի {էլ} ներգործէ օրինաւոր կերպով, այնուամենայնիւ չպիտի կ

անձանձիր աշխատել ենք եւ աշխատում ենք, այս րոպէիս {էլ}: Վերջացնենք մեր հատուածը: Պ. Պռոշեան

հարազատութիւն ունին Արարատեան աշխարհի եւ տեղ-տեղ {էլ} ամբողջ ազգի ոգու եւ ձեւի հետ: Օրինակի համար գնու

հիլ անիլ տուր, - մատնաչափ դիր անիլ տուր, Ինձնից {էլ} քեզ ճար չի կայ - քաքուլդ վեր անիլ տուր: Ես աղջիկ

եկայ ձեր տունը - ոսկին սարեսար կ՚ուզեմ: Կիրակի {էլ} պա՞ս կ՚ըլնի, - էրծաթից լաւ թա՞ս կ՚ըլնի, Որդիդ մե

ն մաղթելով նորա պայծառ ընդունակութեանը: Մեզ {էլ} շնորհաւորում ենք, Խանումի խօսքերով (եր. 76),

դ լիս. փառք աստուծու, անշառ, անխաթա էս հաւկիթն {էլ} շուռ տուինք"։

ութիւն։ Մինչեւ այսօր ոչ մի մեռած մարդ, թէեւ շատ {էլ} ագահ եղած լինէր իր կեանքում, գերեզմանից դուրս չէ

իր ձեռքը անցնէ։ Եւ մէկ անգամ մեռածը, եթէ դուրս {էլ} գալու լինի գերեզմանից, ժառանգը նորան իբրեւ օտարո

նն են կորցրել, ոմանք խոռոջ են ստացել, դու որքան {էլ} կամենաս, չես կարող, որ վերաստեղծես այդ քարերը դ

աշել կոկել եւ շինուածքին պիտոյացնել։ Հազար անգամ {էլ} որ աշխատես կամ անկիւնը վերականգնել կամ խոռոջը կան

չորցած ծառի ճիւղը որ կտրես եւ բերես, ապրող ծառն {էլ} կտրելով նորա տեղը պատուաստես, կամ ապրող ծառը կտր

ծ ծառի արմատի վրայ պատուաստես, երկու դիպուածումն {էլ} զուր տեղը կտրեցիր քո ապրող ծառը, որովհետեւ ոչ չո

յ, որ հագնի, եւ եթէ ծակ ու ծուկից մի մարդ դուրս {էլ} է գալիս այն շորերով, ի՜նչպէս տգեղ է երեւում մեզ

որ տասը տարի առաջ շատ գեղեցիկ էր երեւում եւ մենք {էլ} էինք հագնում։ Հիմի ինչ եղաւ, որ նոյն շորը շարժո

թէ պէտքերը չհոգացուին։ Ցրտի տակ ընկած մերկ մարդը {էլ} գեղեցկութեան չի նայիլ, միայն թէ մի բան գտնէ, որ

սպարէ իր անձը ու չպաղի սատկած ձուկի պէս, քաղցածը {էլ} համին չի նայիլ միայն թէ ուտելիք գտնէ, իսկ երբ մա

կամ ոտքի տակ կոխկռտենք մեր նոր լեզուն, որ ինչքան {էլ} տգեղ լինի հնից, թերեւս այս էլ թոյլ տալով, այնու

լեզուն, որ ինչքան էլ տգեղ լինի հնից, թերեւս այս {էլ} թոյլ տալով, այնուամենայնիւ այսօրուայ օրս մեր բոլ

ը թողեցին, որին այժմ դու չես հաւանում։ Եթէ մենք {էլ} քո խելքին ընկնինք, ասել է թէ առանց կնիկ պիտի մնա

երկայ աղջիկները դոքա են, որ կան եւ դոցանից ուիրշ {էլ} չկան։ Բնութիւնը եւ ընկերական կեանքը կնիկ են պահա

ամ գռօշը։ Ասենք թէ ես պսակուած եմ, կնիկս շատ {էլ} տգեղ է, գիտեմ, բայց երբ որ իմ կեանքը նորա կեանք

է նորը, թէեւ սա հին լեզուի եւ հարիւրում մասի չափ {էլ} մշակուած ու գործածուած չէ։ Խոստովանում ենք, որ

ն այն հին լեզուի գեղեցկութեան պատճառով նոր լեզուն {էլ} քաշկռտել եւ ժողովրդի իրաւունքը բռնաբարելով, կենդ

կազմուածքի վրայ, անշուշտ մահառիթ են, եւ եթէ մահ {էլ} չպատճառեն, ապա ուրեմն պիտի համաձայնել, որ աւելի

չտարուի հնի ազդեցութեան ստրկացնելով, այն ժամանակ {էլ} հայկաբանութիւն չմնալ, այլ սոսկ տաճկաբանութիւն եւ

իտի ենթադրել, որ Աստուածաշունչ կարդում են։ Մենք {էլ} այս պատճառով դիմում ենք դէպի նորա օգնութիւնը։ Ին

եր։ Յայտնի է, թէ չէ, թէեւ այն ժամանակ Իսրայէլը {էլ} ո՛չ ամպ էր տեսնում, ո՛չ սիւնը, ո՛չ Եհովայի կրակ

եւ դորա հակառակ Եհովայի ազդեցութեան տակ մնալով՝ {էլ} չէր կարող տեսանելի եւ շօշափելի աստուածների հնազան

սորի վաթսուն կանգուն արձանը։ Այս յեղափոխութիւնից {էլ} մինչեւ այսօր երկու հազար տարի անցաւ եւ այս երկու

ինի շանթարգելը, որ հազար տարի Մասիսի նման ապառաժ {էլ} դէմ անէիր կայծակին, կարո՞ղ էիր քեզ ապահովել նորա

տեղը ու ետքը բոլոր աշխարհը ծածկում ես ջրհեղեղով, {էլ} խե՞լք է այնուհետեւ պահանջել, որ խոտը չոր մնայ,

ից, բայց որ եղել են ու պատահել են եւ իրենց հետքն {էլ} թողել են ազգի կեանքի, նորա մտքի եւ նորա լեզուի վ

ախութիւնը, գուցէ հայկական լեզուի տրամաբանութիւնն {էլ} մնար անարատ ու այսօր իր տաճկական տրամաբանութեամբ

այոց անկախութեան շինուածքը կործանուել ու կտորներն {էլ} Նեվայից բռնած մինչեւ Եաւա հասել, եթէ ազգը հազար

ներէ, ո՞ր ձեռքն է, որ պիտի բարձրանայ մի գաւազան {էլ} այստեղ նորա գլխին հասցնելու՝ " ձայնդ կտրի՛ր, տա

, որ մունջ մարդ լինելով՝ անմասն է նորանից։ Բանն {էլ} այս է, որ մունջը բարոյապէս մարդ չէ, վերեւն էլ ա

ն էլ այս է, որ մունջը բարոյապէս մարդ չէ, վերեւն {էլ} ասացինք, մունջը է անբան կենդանիների ամենակատարեա

ոքական, յունական, լեզո՞ւ, ա՛հ, աչքդ լոյս, ես {էլ} դորա քամակիցն եմ. ո՞ւր է։ " Ուրեմն մեր ազգը անլ

լինէր մի հասարակաց լեզու, գլուխս քարը կը տայի, {էլ} չէի խօսիլ։ " Է՛հ, հոգիդ դուրս գայ, այնպէս գրէ

ւոր, եւ որքան կարեւոր, անհրաժարելի, նոյնքան եւ {էլ} աւելի երեսի վրայ ձգած։ Ո՛վ է մեղաւորը։ Անտարակո

ի ձեւ, որ կարելի եղածին չափ մօտ մնալով եւ օրէ օր {էլ} աւելի մօտենալով ժողովրդին՝ դառնար մի բանալիք՝ լ

ն պարզամտութեանս վրայ, որ դեռ այդ երկու բարբառքն {էլ} բնաւ իրենց մթնոլորտի համար անգամ իսպառ հասարակաց

խնդիրն ենք բարձրացնում։ Այդ խորիմաստ փիլիսոփային {էլ} խորոհուրդ կը տանք, որ լաւ ուշադրութիւն անէ երկու

ւխն էլ հողի տակիցը դուրս ա գալի, ամէն բանը խարաբ {էլած} ա ըլնում, համա, էն գիրը մնում ա. արա՛ ինչ կ՚ու

աղթէ"։ " Առաջուց դու մի՛ պարծենար, - ասաց {Էլբրուս}, - Միգում մի բան երեւում է, նայի՛ր մի հիւսի

ինչպէս եղաւ, ազգական սարերի մէջ Կազբէգն ու {Էլբրուսը} բաց արին մեծ վէճ. " Զգո՛յշ լեր, - ասաց Կազ

վէճ. " Զգո՛յշ լեր, - ասաց Կազբէգին ալեւոր {Էլբրուսը}, - Զուր տեղը չես խոնարհել, զուր չէ տիրում

ունիս տես. Արշաւրի միտքը ընչանք հիմի թէ ծուռն ա {էլել}, թէ դուզ ա էլել ձեր հետ, չեմ իմանում, համա հիմ

ւրի միտքը ընչանք հիմի թէ ծուռն ա էլել, թէ դուզ ա {էլել} ձեր հետ, չեմ իմանում, համա հիմի իմացուեց, էրեկ

. սաքի ասում են, որ գեղի միջին տարեկան մասրաֆ ա {էլել}, փչացել ա, պտի լրացնենք, համա որտե՞ղ, քոմմայ

անում են շատ անգամ այն վերը յիշուած երկու այլասեռ {էլեկարականութիւնքը} եւ երբ նոքա իրենք այդ օդեղէն բարձրութեան մէջ միան

թություն կտանք քաղաքին, Լոնդոնի միջնորդությամբ, {էլեկտրական} հեռագրով: § 3. Մեր ստացած ճանապարհի ծախքի ա

ւ եթե հարկավոր լինի դատաստան մտանել, այն ժամանակ {էլեկտրական} հեռագրով կհայտնենք քաղաքին եւ Հնդկաստան ոտք կոխած

է դատաստան մտանել, եւ երբ որ քաղաքը կհանձներ մեզ {էլեկտրական} հեռագրով դատաստան սկսանել, նույն օրին եվրոպական

ի տնօրինությունը յուր ժամանակին հայտնելով քաղաքին {էլեկտրական} հեռագրով: § 8. Քաղաքը, ընդունելով այս պայմ

արեւոր եւ ժամանակի չհամբերող գրագրությունք կլինին {էլեկտրական} հեռագրով, գործի հաշվով, որովհետեւ Կալկաթայից Նա

մասին: Երկրագունդի եւ ամպի մէջ առաջանում են {էլեկտրական} լարողութիւնք, որ առանձնանում են ամպի եւ երկրագու

ր եկեղեցիների գլխի խաչերը լուսաւորւում են այսպիսի {էլեկտրական} լուսով. շատ անգամ ագռաւները թռչելով այն ամպի մօտ

ցքը: Նոյնիսկ մեր յիշած Ցիմմերմանի ֆիզիկան, - ուր {էլեկտրական} մասին մէջ, առաջ բերելով Բեն Դաւիթի, Միխայէլիսի

դրում ենք, թէ ընթերցողը փոքր ի շատէ գաղափար ունի {էլեկտրականութեան} վրայ, ապա եթէ այս չենթադրելով խօսելու լինինք, ա

օսելու լինինք, այն ժամանակ պիտի ստիպուինք ամբողջ {էլեկտրականութեան} համակարգութիւնը աւանդել, որ կամ ֆիզիկայի գործ է

իկայի մասին գրուած գրքի) կամ մի առանձին հատուածի {էլեկտրականութեան} մասին եւ ոչ բնաւ կարելի է թոյլ տալ այս տեղում: Ո

ինչպէս ասացինք, մի փոքր գիտութիւն, մի գաղափար, {էլեկտրականութեան} մասին: Երկրագունդի եւ ամպի մէջ առաջանում են

ւնդի մէջ եղած օդով, որովհետեւ օդը վատ առաջնորդ է {էլեկտրականութեան}: Երկրագունդի եւ ամպի մէջ առաջացած էլեկտրականութի

էլեկտրականութիւնը յանկարծապէս միանայ երկրագունդի {էլեկտրականութեան} հետ, այն ժամանակ այդ միաւորութիւնը զգալի է լինու

էլեկտրականութիւնը մեղմաբար միանում էր երկրագունդի {էլեկտրականութեան} հետ, երեւել են զարմացած եւ ապշած ամբոխին լուսեղէ

մեզ հարկաւոր է միաւորութիւնը ամպի եւ երկրագունգի {էլեկտրականութեանը}, բայց ոչ մի կործանաբէր կայծակի կերպարանքով: Երբ

կ, կամ որպէս փայլակ ու որոտ: Սորա հակառակ, այդ {էլեկտրականութեանը} մեղմաբար, այսինքն աստիճան-աստիճան միաւորութիւնը

խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուի համար մի այնպիսի բացասական {էլեկտրականութիւն} էր եւ այնչափ ազդու, որ իսկոյն անգործ էր կացուցան

անելու զաւակը արու էր: Իսկոյն մի ուրախացուցիչ {էլեկտրականութիւն} անցանում է բոլոր հանդիսականների մէջ, եւ սկսում ե

կոյն անգործ էր կացուցանում նորա բորբոքուած դրական {էլեկտրականութիւնը}: Բայց թէ նոքա ինչպէ՞ս էին հագցնում իւրեանց մի

ով նոքա քաւում են, որ միանան իրար հետ: Եթէ ամպի {էլեկտրականութիւնը} յանկարծապէս միանայ երկրագունդի էլեկտրականութեան հ

շատ անգամ ագռաւները թռչելով այն ամպի մօտից, որի {էլեկտրականութիւնը} մեղմաբար միանում էր երկրագունդի էլեկտրականութեան

եկտրականութեան: Երկրագունդի եւ ամպի մէջ առաջացած {էլեկտրականութիւնքը} զանազան են, նոցանից մինը անուանւում է դրական, ի

է դրական, իսկ միւսը բացասական: Եւ որովհետեւ այս {էլեկտրականութիւնքը} այլասեռ են, ուստի բնական օրէնքով նոքա քաւում են

, երկրագունգի եւ ամպի մէջ առաջացել են այն այլասեռ {էլեկտրականութիւնքը} եւ երբ իւրաքանչիւրը նոցանից օդի միջնորդութեամբ առ

այսպէս ասել - այսինքն միաւորուիլ: Երկու այլասեռ {էլեկտրականութիւնքն} էլ առանձին-առանձին կարող են իրենց ներկայութիւնը յ

ղութիւնքը պիտի արձանագրէ ծանրաչափը, ջերմաչափը եւ {էլեկտրաչափը} ձեռքին՝ ամենայն րոպէ փորձելով եւ զննելով: Այս ա

անէ կոնդակ տալ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց, հա՛րկ է {էլի} զստուգութենէ ստորագրութեան Ձերոյ ի վերտողեալ կոնդ

չում եմ՝ խնդրեցեք եւ ուղարկեցեք: Բացի այդ, ինձ {էլի} հարկավոր են մի քանի գրքեր եւ բառարաններ, բայց այ

բ կարդալուց՝ գտա հոդված կովի յուղի մասին: ՝ {Էլի} Հ. Գ. Երբ այս նամակը վերջնականապես արդեն ծրարվա

զուր է եւ այլն խօսքերը լոկ խօսքեր էին, խօսքեր եւ {էլի} խօսքեր. պատճառ, իրենց հրատարակութիւնը այս պէտք

թու՛, ասեց, կոտորուիք դուք, ջըհըդի ժամ շինեցին {էլի}, է՞ս ինչ սովորութիւն ա տո՛"։ Մեզ շատ շարժ

, բալքի ուտեն ռադ ըլէին կորչին. ծառերս վերջ արին {էլի}. բարով էկող տարի հասնենք, մէ մերըդ մին էլ բռնի

ւն էլ խիաթի կը քաշենք, է՜հ, մի բանի պէտք կը գայ {էլի} ", - ասում է Վարդիթերը Անոյշին: Իսկ ինչ որ

նոսիկ առ օրէնսգէտս պ. Հագին եւ Տիկնոջն Յովհանջան {Էլիազ}, որպէս զի եթէ հաւան իցեն եւ նոքա, օրենսգէտն իմ

ւ զպատճէն գրութեան իմոյ առ Տիկին Վառվառ Յովհանջան {Էլիազ}, առ որ գտանի գումարն: Առ յիշեալ գիր իմ Տիկին

առ որ գտանի գումարն: Առ յիշեալ գիր իմ Տիկինն {Էլիազ} ՚ի 15/27-էն Յունիսի պատասխանի գրեաց, որով եւ խնդ

, որով առաքէ զգրութիւն տիկնոջն Վառվառայ Յովհանջան {Էլիազ}, որով վերջինս նշանակէ ինձ զտեսութիւն յ3 առաջիկայ

արի): 2. Գրութիւն Վառվառ տիկնոջն Յովհանջան {Էլիազ} ՚ի նոյն թուականէ եւ ՚ի նոյն միտս: 3. Գրութիւ

վկայեմք որ ստորագրեաց, կնքեաց եւ յանձնեաց {Էլիազ} Մինասեան Մուրադ էլիազեան ՀԱՄԱՐ 3 Յանու

94 Կովայլսկուն, Բեռլին 14/26 95 առ Վառվառ տիկին {Էլիազ} 15/27 96 առ Հ. Գ. Աբգար 22/4 97 առ պ. Պալ Օր

նքեաց եւ յանձնեաց Էլիազ Մինասեան Մուրադ {էլիազեան} ՀԱՄԱՐ 3 Յանուն հօր եվ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբ

է եղբօր, հանգուցեալ կտակարար տիկնոջ, հանգուցեալ {Էլիազի} Մինասեան, ի 27-երորդէ աւուր ամսեանն Նոյեմբերի 18

արհ ծառայ Միքայել Նալբանդեանց 61, ՎԱՌՎԱՌԷ {ԷԼԻԱԶԻՆ} Լիակատար երեսփոխան բովանդակ ազգին հայոց ՚ի Նո

ւան նորա, եղեալ է 2342 ռուփի: Յիշեալ հանգուցեալ {Էլիազն}, որպէս կտակակատար եղբայր հանգուցելոյ քեռն, այր

ովին 19 " Մեղուին " 20 Պոլսի ռուսի փոստին 21 {Էլիգիւզէլին} 22 Սուաճեանին 23 Էլիգիւզէլին /11 24 Քեաթիպեան

ուսի փոստին 21 Էլիգիւզէլին 22 Սուաճեանին 23 {Էլիգիւզէլին} /11 24 Քեաթիպեանցին 25 մեր տունը 8/20 26 Հայրա

սըզ ոտքը Բեսարաբեայ կոխածին պէս, քահանայք թարաքը {էլլան}, եւ այլն): Չունիմ զայլ ինչ ծանուցանել, միա

հետը նստում վեր կենում. համա ես, որ տեսնում եմ {էկաւ}, գլուխս առնում եմ կորչում, թէ հիմի գզիրը կը քցի

աջին կաննում են, ասում են. Նուրին Նուրինն {էկել} ա Աջբայ հուրին էկել ա Շիլայ շապիկ հագել ա Կարմիր

ւմ են. Նուրին Նուրինն էկել ա Աջբայ հուրին {էկել} ա Շիլայ շապիկ հագել ա Կարմիր գօտիկ կապել ա Եղ բե

. շատ էլ ասենք էն կռւումը ես արդար ըլնիմ. վա՞յն {էկել} ա ինձ տարել, թէ կ՚երթամ մովրովին կը գանգատեմ, ե

աւասիկ. Նորին Նորին Նազարէթ Նորինը բաղջան {էկիլ} է Շալէ շապիկ հագիլ է Կարմիր գօտին կապիլ է...

ն ռադ ըլէին կորչին. ծառերս վերջ արին էլի. բարով {էկող} տարի հասնենք, մէ մերըդ մին էլ բռնի ` պարծենա"։

իջին թվից առնված մեկ միավորի շրջանառության արժեքի {էկվիվալենտը} կամ տարբերությունը 80 անգամ ավելի է այն էկվիվալեն

վիվալենտը կամ տարբերությունը 80 անգամ ավելի է այն {էկվիվալենտից}, որ բաժին է ընկնում մեկին, առնված վերը մեջ բերվ

շեցին նորա աչքից արտասուքի կաթիլներ: պ. Կ[ոմս] {Էմ[մանուէլ]}, Կարդալով քո Յիշատակարանը Հիւսիս[ափայլի] № 1 մէ

ը: Ես նախիջեւանցիներից ստանալով ձեր նամակները եւ {էմանեթները} եւ տեղեկանալով ձեր բոլորի որպիսություններին, ի՞ն

անգատը Էջմիածնայ Վեհապետին։ Կոմս {Էմաննուէլ} ՍՈՒՐԲ ՄԵՍՐՈՎԲԻ ՏՕՆԻՆ Մովսէս թէեւ

աց առ իմ կտակակատարութեան գործոյն մշտնջենաւորական {էմին} եւ ինձ տեղակալ հաստատեմ ահա ըստ ամենայնի. այս ին

, Պատմ. Հայ., Մոսկուա, 1853, հրատ. պ. Մ. {Էմին} ։ Չամչեան Հ. Միքայէլի " Հայոց Պատմութիւն " ան

ա յամի 1853, աշխատութեամբ արգոյ գիտնականի Մկրտչի {Էմին}, վերագրաւս " Մեղադրութիւն ստախօս աբեղայից"։ Այ

նտիր օրինակէ, խոստանայ հայրենասիրաց արգոյ Մկրտիչ {Էմին} տալ տպագրութեամբ ի լոյս: Զմատենագրութիւն դարում

նոր ի նորոյ տպագրեաց յընտիր օրինակէ արգոյ Մկրտիչ {Էմին} ի Մոսկվա քաղաքի: Զկնի սորա յառնէ Թովմաս Արծրունի

լլանթեան, Խուդաբաշեանց, Մսեր Զմիւռնացի, Մկրտիչ {Էմին} եւ այլք ոմանք, յորոց Միքայել եպիսկոպոսն Սալլանթե

են զաչս դարձուցանել յաշխատութիւնս պատուելի Մկրտիչ {Էմին} ՝ վերատեսչի Տեարց Լազարեանց Ճեմարանի։ ԶՔերակա

ինքնակամ ի հայրենի ժառանգութենէ, որպէս ասէ պարոն {Էմին}, զի առիթ ետուն նմա գուն գործել որդիական սիրով հն

է զսեպհական յիշեալ հեղինակացն եւ զկարկատանս պարոն {Էմինայ} հանդերձ սխալականօք, զորմէ ինքնին, որպէս գիտեմք

Մոսկվա յամի 1850. վասն մեր, հայրենակցացս պարոն {Էմինայ} քաղցր էր տեսանել զբանասիրական քննութենէ (ոչ վասն

աւատոյ: Այս Վարդապետարանի վերայ էր գրել պ. {էմինը} իւր ռուսերէն քննութիւնը, որ պ. Այվազովսքին Մասե

էս Թղթի տպած բնագիրը կարդացողներին յայտնի է, պ. {Էմինը}, հրատարակելով այս Թուղթը, արել է, նախ՝ մի քան

, Աւետ. Ղուկ. գլ. Դ. համար 22։ § 6. Պ. {Էմինը}, որ, " Ղազարի կեանքի մանրամասնութիւնքը " ասելով

) եւ կամ զմերձակայն Նորք"։ Մեզ թւում է, թէ պ. {Էմինը} հիմք չունի Նորքի խօսքը հանել, երբ բանը Նոր քաղաք

երկար խօսել հիմնաւոր փաստաբանութեամբ։ Եթէ պ. {Էմինը} տարակոյս ունի Փարպեցու յանձնուած Սուրբ Կաթուղիկէ

՛ղ էինք), բացի այն վկայութիւնից, որ ինքը՝ պ. {Էմինը}, բերել է՝ ցոյց տալով Փարպեցու Պատմութեան 307-դ

րք " ասելով։ Մեզ գուցէ ասեն (իհարկէ՝ ոչ պ. {Էմինը} ), թէ Ս. Էջմիածինը, կաթողիկոսական աթոռ լինելով

, այլ բնա՛ւ ներելի չէ կրկնել։ Բայց սակայն պ. {Էմինը}, իր յառաջաբանի մէջ այսպէս է խօսում. " Գնացեալ ա

ր. 20)։ Աւելի քան թէ զարմանում ենք, որ պ. {Էմինը}, Փարպեցու Թուղթը իր ձեռքում ունենալով, եւ մանաւ

դակցութիւնը եւ խաղակցութիւնը, բայց եւ այնպէս պ. {Էմինը} ընդունում է, որ Փարպեցին աշակերտուել է Աղանին այ

Աղանին աշակերտ եւ ե՞րբ գնաց Յունաստան, բայց պ. {Էմինը} ընդունում է, որ եղել է այս " զկնի յերկար մի դեգե

ին արդէն 15-16 տարի է, որ վախճանել են։ Բայց պ. {Էմինը}, այս չափով էլ գոհ չլինելով եւ Փարպեցուն 457 թուա

ագրեալ եպիսկոպոսն աշխարհին " (եր. 40)։ Պ. {Էմինը} տէր Մուշէի վերաբերութեամբ այսպէս է ծանօթաբանում.

միտքը։ Արդեօք, Հայոց կաթողիկո՞ս է հասկանում պ. {Էմինը} քահանայապետ աշխարհին խօսքը, եւ ուզում է ասել, թ

ք, թէ այս երկուքից ո՞րը կամենում է հասկացնել պ. {Էմինը}, բայց այդ բնաւ արգելք չէ մեզ, որ երկուքն էլ միա

նինք չընդունելու, որ նորա օրով էլ կային։ Պ. {Էմինը}, թէեւ առանց հիմքի գրել էր այս ծանօթութիւնը, գո՛

ինչ է այդ տեսակ ծանօթաբանութեանց օգուտը, որ պ. {Էմինը} անում է, մենք բնաւ չենք հասկանում։ § 22. Բն

հասկանում։ § 22. Բնագրում գրած է Հրատ. պ. {Էմինը} ծանօթաբանում է. " Հրահատ կամ Հրատ, որպէս գրէ կր

վ Ղազար " (եր. 40)։ Ինչպէս երեւում է, պ. {Էմինը} բնա՛ւ հաշուի մէջ չէ դնում այդ Թուղթը օրինակող գրա

է բո՛ւն Ղազար Փարպեցու ձեռքով։ Մեզ թւում է՝ պ. {Էմինը} բնա՛ւ ապացոյց չունի։ Թղթի օրինակը, որ տպել է,

ինել, որ բնա՛ւ չէր եղած Հայերի մէջ։ Բայց պ. {Էմինը} պնդում է, որ Փարպեցին է կրճատել այդ անունը, որո

ում կրճատելով՝ Հրատ կոչէ"։ Թող ներէ մեզ պ. {Էմինը} ասել, թէ որպէս միշտ եւ հանապազ, նո՛յնպէս, եւ մ

յ իմանալու, թէ ովի՛ որդի էր Ղազար Փարպեցին։ Պ. {Էմինը} իր յառաջաբանի մէջ (եր. 18) այսպէս է խօսում. "

ս երեւի, ականաւորք ոմանք էին եւ հարուստք"։ Պ. {Էմինը} երկու բանի վրայ է հիմնում այս կարծիքը։ Նախ՝ իբր

55. Բնագրում անուն չկայ, այլ մի քանի կէտ, բայց {Էմինը} ծանօթաբանում է. " Աստէն բառ ինչ պակասի. գուցէ ա

բերեալ տեսանի բան"։ Լիակատա՛ր իրաւունք ունի պ. {Էմինը}. գուցէն էլ հարկաւոր չէր, որովհետեւ բովանդակ Աստ

դրունս Ասկաղովնի " (եր. 49)։ Գէթ բառի տակ պ. {Էմինը} այսպէս է ծանօթաբանում. " Յերկոսին յօրինակսն գրեա

սրբագրութիւնից. եւ պատճառը այս է, թէ ո՛րքան պ. {Էմինը} իրաւունք ունի գէթ շաղկապի վրայից նախդիրը հալածելո

ւի։ § 70. Բնագրում, Սեւուկ անունի տակ, պ. {Էմինը} ծանօթաբանում է այսպէս. " Արդեօք անուն տեղւո՞յ է

։ Մեզ թւում է, որ թէ ուշադրութեամբ կարդար պ. {Էմինը} Փարպեցու Պատմութեան 221-22 երեսները, որ ինքն է յ

, հիմնաւոր թէ անհիմն, տակաւին կարող էր անել պ. {Էմինը}. բայց ինչ ասենք այս խօսքերին, որ Պ. Էմինը խօսո

պ. Էմինը. բայց ինչ ասենք այս խօսքերին, որ Պ. {Էմինը} խօսում է իր յառաջաբանի մէջ. " Յանդիման եղեւ (Փա

րախտին էր " (եր. 21)։ Ի՛նչ տեղից է առնում պ. {Էմինը} այս հարցասիրութեան արժանի տեղեկութիւնը։ Ո՛վ է ար

ցանել բանս " (Մարգ. Եզեկ., գլ. ԳԺ)։ Պ. {Էմինը} մի կողմից կարծում է, թէ Թղթում յիշուած Սեւուկը է

այդպիսի Յուդայի պարտէզը։ Այսքանը գիտենք, որ պ. {Էմինը} ո՛չ մի կերպով չէ կարող ապացուցանել, եւ հաւանական

., ԼԴ, համ. 21 եւ 25)։ § 77. Այստեղ պ. {Էմինը} ծանօթաբանում է այսպէս. " Ոչ յանձն առնումք համարձ

ետ բառը, միմիայն Հայոց կաթողիկոս է հասկանում պ. {Էմինը}, ինչպէս Մխիթարեանք քահանայապետ խօսքով՝ Հռովմի Պ

հասկանալ, բայց եւ այնպէս, մեզ թւում է, թէ պ. {Էմինը} հիմք չունի, երբ Մանդակունու անունն է տալիս։

ստուծոյ, շուտով Ռուսերէնը եւս դուրս կը գայ՝ Պ. {էմինի} աշխատութեամբ թարգմանուած: Այդ թարգմանութիւնը կար

տպագրութեամբ Մոսկուայի մէջ, 1853 թուականին, պ. {Էմինի} ձեռքով։ Այդ տպագրուած օրինակից է արած մեր թարգմա

ծ օրինակից է արած մեր թարգմանութիւնը։ Ինչպէս պ. {Էմինի} յառաջաբանից երեւում է, Թուղթը դուրս է եկած Ս. Է

օթութիւնք եւ երրորդ՝ մի յառաջաբանութիւն։ Պ. {Էմինի} այս երեք տեսակ գործողութեանց մէջ էլ կան բաներ, ո

են ձգում կարդացողի միտքը։ Մեզ ցաւելի է, որ պ. {Էմինի} այս ոճը սիրելը շատ անգամ պիտի ստիպէ մեզ երկար խօս

ւմ է այս խօսքերը։ Մենք զարմանում ենք, ոչ թէ պ. {Էմինի} առհասարակ ձեւի վրայ, որով խօսում է եւ պատմում է

ն նոցա դպրոցում ուսել էր ասելը։ Ո՛ւր կը մնայ պ. {Էմինի} կարծիքը, թէ Փարպեցին Սուրբ Սահակի եւ Սուրբ Մեսրո

ուռ է այդ մասին։ Միայն ա՛յս է մեր ասածը, թէ պ. {Էմինի} մէջբերած պատճառաբանութիւնքը չեն կարող եւ թոյլ են

սել այդ խօսքերը։ Մենք դրականապէս ընդունեցինք պ. {Էմինի} առաջարկութիւնը. բայց յայտնում ենք, որ մենք երաշ

էս ընթերցողը տեսնում է, մենք օգուտ ենք քաղել պ. {Էմինի} սրբագրութիւնից. եւ պատճառը այս է, թէ ո՛րքան պ.

) եթէ 'ի Սահակ (510)։ Տրտո՛ւմ ենք, որ պ. {Էմինի} ծանօթութիւնքը ստիպում են մեզ երկար բարակ խօսել։

նկեր միւս բոլոր քահանաներին։ Անտարակոյս, պ. {Էմինի} քահանայապետ խօսքը միակողմանի հասկանալն էր պատճառը

ամնայ պարտէզը՝ Անձեւացեաց գաւառում։ Անշուշտ պ. {Էմինին} յայտնի է, թէ ո՛ւր էին Սիւնիք եւ ո՛ւր Անձեւացիք.

էեւ այո՛, մենք էլ երբեմն, առանց քննութեան, պ. {Էմինին} հետեւելով, այդ նզովքը վերագրած ենք կաթողիկոսների

ատմութեան մէջ, որ անտարակո՛յս անյայտ չէ՛ր եւ պ. {Էմինից}, մենք զարմանում ենք այն ծանօթաբանութեան վրայ (ո

ն Մանդակունին կաթողիկոս նստաւ, ինչպէս ինքը՝ պ. {Էմինն} էլ խոստովանում է, 480ին։ բ) Մինչեւ 484 թիւը

ն [12/24 հ[այր] Ղեւոնդին] 20/1 Նազարեանցին, Կոմս {Էմմ[անուէլ]ից} եւս Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] 22/3 Նազարեանցի

Նախիջեւան կստանաք Դուք, պ. Հայրապետյանցը, պ. {Էմմա[նուել]} Պոպովը եւ պ. Խլթճիյանցը: " Մասյաց Աղավնին " վե

ի ոմն նորընծայ եկեալ 'ի վանացն վկայեաց այսմ. Հ. {Էմմաննուէլ} Ջախջախեան գրէր 'ի Հռովմայ, թէ առաքելական է գործք

մէջ բերել Յիշատակարանիս մէջ: ՊԱՐՈՆ ԿՈՄՍ {ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ}, Մայիսի 17, 1858. Րեդուտկալէ: Վերջին

Սեպտեմբերի 13, 1858, Պօլտաւա: Պարոն ԿՈՄՍ {ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ}, Ինձ վաղուց յայտնի է, որ Յիշատակարան ես գրո

ատուր Մովսիսեան, պ. ՅակոբՍտեփանոսեան եւ պ. {Էմմանուել} Մինասյան ՚Ի վերայ հիման երեսփոխանական գրութեա

ասարակ ժողովուրդը. կեցցե՜ Իտալիա, կեցցե՜ Վիկտոր {Էմմանուել}, գոչում են քաղաքացիք, այսինքն միջնակարգ ժողովու

ռացել եմ... ա՜հ... այնպէս է, այնպէս, կոմս {էմմանուել}... - Որ սիրուն քո՞յր ունի, - ասաց պ. Մարկ

, վերաբերությամբ դեպ ի Գառիբայլդի եւ դեպ ի Վիկտոր {Էմմանուելը}, բայց " Իտալիան " ամոքում է այս խոշոր տարբերությ

ը: Իմ մինչեւ այժմ գրած բաները, թե իմ եւ թե կոմս {Էմմանուելի} անունով " Հյուսիսափայլի " մեջ, կարող են հավատարի

րությունը, որի ծերակույտի վերա ծածանում է Վիկտոր {Էմմանուելի} դրոշակը, երբ քանի մի անգամ առաջարկել է պ. Ֆեռգո

խորտակված են այժմուս եւ նոցա փոխանակ դրվում է Վ. {Էմմանուելի} անվանագիրը: Ամենայն տեղ, սկսած տերութենական շին

ում է Նեապոլիս ընդունել Կարինյանո իշխանը, որ Վ. {Էմմանուելից} կարգված է ընդհանրական տեսուչ Նեապոլսի. ազգային թ

սուր մերկացնողքը երկու uպայք էին, մինը Վ[իկտոր] {Էմմանուելյան}, իսկ մյուսը բուրբոնյան, որ դղյակից թատրոն էր եկ

հասարակ ժողովուրդը Գառիբալդյան, միջնակարգը՝ Վ. {Էմմանուելյան}, իսկ ազնվականք՝ թշվառ ետընթացք: Քաղաքի մեջ

ճառով արտագրում եմ բառ առ բառ: Պ. Կոմս {Էմմանուէլ}. " Ես լսած եմ, որ դու յիշատակարան ես պահում

մակիս բառացի պատճէնը. " Ողորմած Պարոն, Կոմս {Էմմանուէլ}. Ապրիլի 14, 1858. Րեդուտկալէ: Իմ ձեռքը հասած

, 1858, Րեդուտկալէ: Ողորմած պարոն ԿՈՄՍ {ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ}, Քո երկարաժամանակեայ լռութիւնը կարող էր ինձ

ը գրում է ինձ մի այսպիսի նամակ. " Պարոն Կոմս {Էմմանուէլ}, Շնորհաւորեմ քո անբաղդութիւնը, որի վերայ ու

ղերից եւ զանազան պարոններից: Պարոն Կոմս {Էմմանուէլ}, " Սրտի մեծ ուրախութեամբ յայտնում եմ ձեզ Մոս

մ այստեղ մի քանի պարբերութիւնք. " Պարոն Կոմս {Էմմանուէլ},... Ով որ ազգի համար չէ ծներ, ազգի եւ եկե

Փետր., 1859 թ. ՈՂՈՐՄԱԾ ՊԱՐՈՆ Կոմս {Էմմանուէլ}. " Խորհուրդ մարդկան, կամք Աստուծոյ ", - աս

, Բեդուտ-Կալէ: " ՊԱՏՈՒԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐՍ ԿՈՄՍ {ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ} Բեռլինից, Ապրիլի 12-ից գրած նամակդ, որով Քր

, պիտ՚ կրկնեմ Անդադար. ազատութի՜ւն: Կոմս {Էմմանուէլ}: ԺԲ. Ներածութիւն - Բէգզադէի եօթն հրաշ

1860, Րէդութկալէն: Սիրելի եղբայրս Կոմս {Էմմանուէլ}. Քո վերջին նամակը՝ Փետր. 1/13-ից, ինձ աւե

բառացի պատճէնը. Արգոյ Պարոն, Կոմս {Էմմանուէլ}. Տարակոյս չկայ, որ մարդկութեան պատմութ

, Դուինի աւերակներում. ԱՐԳՈՅ ՊԱՐՈՆ Կոմս {Էմմանուէլ}. " Եթէ զանարժանն ըստ պիտոյիցն ոչ յանդի

արքը նոյնպէս փոխուած է: 52 {ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ} 53 ՄԻՔԱՅԷԼ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ

ոռամ, պի՛տ կրկնեմ, անդադար, ազատութի՛ւն: Կոմս {ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ} Հայկական դպրութեան ասպարէզը իջանելուց

ՀՌՈՄԷԱԿԱՆ ՆԱՄԱԿ Իմ ազնիւ Կոմս {Էմմանուէլ}, Անծանօթ սիրելի Ես քաջ իմանալով, որ դ

չքդ հանել, որ հաւասարուիս ուրիշներին: Բայց կոմս {էմմանուէլ} ասած մարդդ այնպէս չէ, ամբողջ քաղաքի, ամբողջ ազգ

, թէ արժանի էր, որքան կարելի է, հեռի մնալ կոմս {էմմանուէլ} ասած մարդուց, բայց եթէ ձեր միտքը հրաւիրել է, հր

ինել: Ձեր իրաւասութիւնը մերժող ԿՈՄՍ {ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ} " - Առ քեզ խայտառակութիւն, - բացականչե

աւանդ՝ Բելլարմին, Մարիաննա, Ալֆոնս Սալմերօն եւ {Էմմանուէլ} Սպա։ Եւ ո՞վ կարող էր մտածել. նոքա ընդդէմ դուրս

ազնուամիտ եւ անխարդախ ազգակից Պ. կոմս {Էմմանուէլ} Խոնարհաբար խնդրում եմ Ձեր ազնուամտութենից,

ոսեան Աստուածատուր Սիմէոնեան Չոռչաքեանց Բալտազար {Էմմանուէլեան} Խօճայեանց Ստաւրոպոլ ` Յովհաննէս Պօղոսեան Չուվալեա

երպարանեալ երկիւղ լինել, ինչպէս ասել էր Պ. Կոմս {Էմմանուէլը}: Եւ Պ. Իսահակեանցը ինչ տեղից իմանում է Պ. Կոմս

ահակեանցին: Ես հաւատացած եմ, որ եթէ Պ. Կ. {Էմմանուէլը} մի պակասութիւն տեսանէ իմ վերայ, այնքան ազնիւ կը

ատետրակի 338 երեսը, ուր, նորա ասելով, Պ. Կոմս {Էմմանուէլը} " Մեղուի " Ապրիլի 19-ին դուրս եկած թերթը կարդում

իւսիսափայլի " վերոյիշեալ երեսը եւ տեսայ, որ Կոմս {Էմմանուէլը} ոչ թէ չէ կարդացել " Մեղու " լրագիրը, այլ ամենեւի

տեսել է այնպիսի բան եւ ուստի՞ գիտէ, որ Պ. Կոմս {Էմմանուէլը} բնակւում է Մոսկուայում, ճշմարիտ, արժանի է զարմա

մ էի շոգեշարժ կառքով... Եթէ մտածում ես, թէ Կոմս {Էմմանուէլը} երբեւիցէ կարող էր սառիլ քեզանից, շատ սխալւում ես

ութենների վերաբերեալ, տալու համար պատրաստ է կոմս {Էմմանուէլը}, եթէ խնդրեն նորա միջնորդութիւնը: Ազգային խն

, այսպէս պարտական է ներգործել խելացի մարդը: Կոմս {էմմանուէլը} ոչ թէ չէ ընթանում այսպէս, այլ իւր տարապայման համ

րութիւնը, որովհետեւ նորան եւս հաւանելու չէր կոմս {էմմանուէլը}, թշնամական ուղղութիւն տուեցին դէպի սա: Զարմանք

այնելով պատասխանեց. " Եթէ մի այդպիսի մարդ է Կոմս {էմմանուէլը}, եղբայր, ապա նզովեալ լինի դորա ծնունդը. ինչ հա

նկերութեան եւ բոլորովին բացասաբար վճռեց, որ կոմս {էմմանուէլը}, այդ հասարակաց խաղաղութեան վրդովիչը, չհրաւիրուի

յլ ընկերութիւն: Է․ Շատ ժամանակ չէր, որ կոմս {էմմանուէլը} բնակւում էր այս քաղաքի մէջ, ուր անցան նախընթաց գ

որքան դեռեւս պիտի ասեմ: Բացի սորանից, կոմս {էմմանուէլը} մի նոր մարդ չէ մեր ազգի համար. նա փոքր ի շատէ յա

մասին: Ինչեւիցէ: Ահա այս քաղաքը գալով կոմս {էմմանուէլը} ման էր եկել համարեա թէ բոլոր փողոցները, տեսել էր

յ յաւիտեանը:... Երեկոյեան ժամանակ, կոմս {էմմանուէլը} հեռացաւ դէպի քաղաքի ծայրը, դէպի մի պարսպաւոր եկե

կը տանում է այդ քարերը յատակից... Երբ կոմս {էմմանուէլը} ման գալով գերեզմանների մէջ եւ կարդալով տխուր եւ ս

որութիւն ներս ընդունել իւր հոգու վերայ: Կոմս {էմմանուէլը} մօտեցաւ այս մարդուն: - Բարեւ, ծերունի, - ա

էր... - Ապա ժողովուրդը՞, - հարց արեց կոմս {էմմանուէլը}: - Հը՛մ, ժողովրդին ի՛նչ. եկեղեցական գործեր

ասաց նա ինքն իւրեան, բայց այնպէս, որ լսեց կոմս {էմմանուէլը}: - Ինչպէս թէ հերիք է, հազիւ մի եւ կէս կանգո

ը, այդպիսի գերեզմա՞ն կը լինի, - պատասխանեց կոմս {էմմանուէլը}: - Ի՛նչ է, մտածում ես, որ դուրս կը փախչի մ

քում չէր փորել այդպիսի խոր գերեզման: Ը․ Կոմս {էմմանուէլը}, տխրութեամբ լցուած, բաժանուեցաւ մահու թագաւորու

ախած գնում էք, պարոն, - ասաց մի ձայն: Կոմս {Էմմանուէլը} վեր բարձրացրեց գլուխը եւ ձեռքի թաշկինակով սրբեց ա

ւ Հովուել զմեզ"։ - Չէ, - ասաց Կոմս {էմմանուէլը}, - չէ կարելի, որ ես մի րոպէ չմտանեմ Մահտեսի Թով

բար, առանց հասկանալու ասածի խորհուրդը: Կոմս {էմմանուէլը} մտաւ Մահտեսի Թովմասի բակը: Արդէն երեկոյեան ժ

ն լուր էր այդ քաղաքի պառաւների բերանում, թէ կոմս {էմմանուէլը} կամի նշանուիլ Մահտեսի Թովմասի դստեր հետ: Մա

ն շատ հիւրեր, արք եւ կանայք, երբ ներս մտաւ կոմս {էմմանուէլը}: Մի փոքրից յետոյ կը ծանօթացնեմ իմ ընթերցողքը Մահ

ն արտաքին քաղաքավարական արարողութիւնքը: Կոմս {էմմանուէլը} բոլորին ողջունելուց յետոյ դէմքը դարձուց դէպի օրիո

- Ամենեւին զուր էք խօսում, - պատասխանեց կոմս {էմմանուէլը}, - եւ ես չէի կարող երբեք երեւակայել, որ Դուք ըն

անհնարին պիտի լինէր միմեանց հասկանալ: Կոմս {էմմանուէլը} լարեց իւր ուշադրութիւնը այս պատմութիւնը լսելու հա

ր, որ ձեր տանը կայ ֆրանսիագէտ, - հարց արեց կոմս {էմմանուէլը}. - այս շատ զարմանալի բան է, յանկարծ, ոչ այն,

թէ տեսաւ: - Ի՛նչ պիտոյ է առնել, - ասաց կոմս {էմմանուէլը}, - նանրահաւատութիւնը եւ նախապաշարմունքը, անկիրթ

լ մեր ընթերցողքը նորա տունը, այն րոպէին երբ կոմս {էմմանուէլը} անձնատուր եղած մելամաղձութեան, ուղղում էր ընթացք

ատմութիւնը այն րոպէից, երբ, ինչպէս ասացի, կոմս {էմմանուէլը} գնում էր իւր օթեւանը: Արդէն բաւական ուշ էր,

տակ, թէ դուք ինչպէ՛ս կարողացաք կարծել, որ կոմս {էմմանուէլը} կարող էր երբեւիցէ մտածել, թէ դուք կարող էիք հասա

եղաւ, բայց նորա աչքին, երազում, երեւեցան կոմս {էմմանուէլը} եւ Բեգզադէն:

ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ Կոմս {Էմմանուէլի} օրագրութեան թերթերից Ա. Ապրիլի 20. այսօր շա

ւ վիճակը կարող եմ տեսանել, իմ ողորմած պարոն Կոմս {Էմմանուէլի} ճշգրիտ նկարագրութենից, եւ թէ ինձ եւս դժբաղդաբար

մարդերի կարգում, հաւատացած լինելով, եթէ Պ. Կ. {Էմմանուէլի} նկարագրած կասկածաւոր եւ երկչոտ մարդը լինէի, չէի

: Եւ Պ. Իսահակեանցը ինչ տեղից իմանում է Պ. Կոմս {Էմմանուէլի} կարծիքը, մինչեւ անգամ նորա մտքից չանցած բաների մ

ժանաւորութիւնը, ես եւս անխնայ կը պատժեմ Պ. Կոմս {Էմմանուէլի} պակասութիւնքը, եթէ տեսանեմ, եւ հաւաստի եմ, որ

ս չէ վախեցել Պ. Իսահակեանցը, թէ միգուցէ Պ. Կ. {Էմմանուէլի} նկարագրած կասկածաւոր մարդերի կարգը ընկնի, որովհե

լ " Հիւսիսափայլի " 8-երորդ համարում տպած Պ. Կոմս {Էմմանուէլի} Յիշատակարանի մէջ, որովհետեւ այն պարոնի խնդրած դպ

, եզրակացուցել է, թէ հա՛, այս է, որ կայ, Կոմս {Էմմանուէլի} հօրեղբայրը կը կապէ նորա բերանը: Հրամերես, միայն

ր, մեծ ախորժանքով լսեց թատրոնական աղջիկների կոմս {էմմանուէլի} մօտ երթեւեկութիւն ունենալու պատմութիւնը: Նա, ին

Պ. Շաքարեանցը, լսելով Մանթուխեանցի կարծիքը կոմս {էմմանուէլի} մասին, որպէս թեթեւամիտ մարդ իսկոյն համաձայնելով

ցաւ, թէ պ. Մարկոսի խորհուրդը, ծանօթանալու կոմս {էմմանուէլի} հետ, է ծանօթանալ նորա սիրուն բարեկամ օրիորդների

չունիմ խօսել հրապարակով իմ ընթերցողների հետ կոմս {էմմանուէլի} անձին վերայ, հերիքանալով, որ թոյլտւություն ունի

Շատ տխուր տպաւորութիւն, գործեցին այս բաները կոմս {էմմանուէլի} վերայ. նա, որ քաջ գիտէր այս բոլորը, վերստին լս

այց տխուր եւ տրտում մտածութիւնքը զայրացուցին կոմս {էմմանուէլի} սիրտը, եւ արտասուքի երկու խոշոր կաթիլներ դուրս թ

ը սատանայ է թւում այսպիսի ժամանակ: Բայց կոմս {էմմանուէլի} սառն ընդունելութիւնը ոչինչ ազդեցութիւն չգործեց տի

, ո՜վ գիտէ... Յանկարծ, այս միջոցին, կոմս {էմմանուէլի} ականջին հասաւ մի ֆորտոպիանօի ձայն․.. Ուշադրութե

ազգաց"։ Դարձեալ մի տխրութեան ամպ անցաւ կոմս {էմմանուէլի} երեսի վերայով: Այս խեղճ մարդը դարձել էր մի ամենա

րտեց իւր երգելը եւ ածելը, եւ վերստին լսելով կոմս {էմմանուէլի} գովեստը, շնորհակալ եղաւ նորանից, կատարելով մի խ

ամէն պատանիքը այդպէս լինէին. այն ժամանակ, Կոմս {էմմանուէլի} եւ Մեչուխեչայի արտասուքը վաղո՜ւց եւ վաղուց սրբուա

կայ տարու Ապրիլի 14 թուականից ուղարկել էի Պ. Կ. {Էմմանուէլին} մի յօդուած՝ " Նկատողութիւնք Պ. Իսահակեանցի " Հր

ն եզուիտ... ի՛նչ ասել է, Աստուած միմիայն կոմս {էմմանուէլին} է խելացի ստեղծել: Շատ բարի, թէեւ այդպէս չէ, բա

ւց եւ ածելուց, սկսեց ողջունել նորեկ հիւրը: Կոմս {էմմանուէլին} շատ անախորժ երեւեցաւ այս․ ըստ որում այնտեղ, ուր

Այս ասելով մի թուղթ հանեց ծոցից եւ տուեց կոմս {էմմանուէլին}: Կոմսը վեր առաւ եւ սկսեց կարդալ. ՓԵՐԻՆԵ

ՆԱՄԱԿ ԿՈՄՍ {ԷՄՄԱՆՈՒԷԼԻՆ} ՅԻՇԱՏԱԿ ԻՄ ԱՆԾԱՆՕԹ ԱԶԳԱԿՑԻ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻՆ

, թեեւ նա դրական գիտություն է, բայց մինչեւ այժմ {էմպիրիկ} է, շատ բաների նկատմամբ չի կարող հաշիվ տալ: Բազմ

կան կարգադրութեանը եւ Բեկոնի հայրենակցաց գործական- {էմպիրիկական} խորհրդի ընդդէմ: Ինչպէս կուրմարկեան կիսասպան (юн

հրատարակողի ձեռքով ինձ կհասուցանե: Ես կերթամ {Էմս} եւ ջուր կխմեմ եւ կգրեմ այնտեղի որպիսությունքը, ո

, որ չեն իմանում, Թէ էակներ են ազատ: {Էմս}, 1859, Մայիս 31 ԻՏԱԼԱՑԻ ԱՂՋԿԱՅ ԵՐԳԸ

, Լոնդ[ոն] [Ֆրանկֆուրտից 31/12 Քեաթիպեանին] {Էմսից} Ֆրանկ[ֆուրտի] վերայով [Յունիս] 9/21 Սահակին, Ս

, № 16. Ֆրանկ[ֆուրտից] Կաստ[էլ] 10 կրէյցեր 6 {էմսից} Լայմշտեյն 10 1. 16 15 1. 31 2. 1 Մարկ

посоветуются с местными врачами. Ձեզ հարկավոր {Էմսկի} ջուրերու հոգաբարձությունը ես կհանձնեմ տեր Մովսիսի

ային 12 տոմսակ 27 гро[ш] իզվոշ[չիկ] 42 крейцер {Էմսում} 2 талер ծառային եւ թրեւելս 40 կրէյց --------

քն՝ Բեբեկ, Օրթա-Քեյ, Բերա, Ղալաթիա, Խասքեյ, {Էյուբ}, Պալատ եւ բուն Կոստանդնուպոլսում՝ Սամաթիա, Վեդ

Ի ԵՒ ԱՍՊԵՏԻ Խոնարհագոյն խնդիր Թեպետ ես ի 10- {էն} մայիսի խնդրամատոյց լեալ էի ի հոգեւոր կառավարութիւ

ասխանւոյ Բարսեղ քահանային Պոպովեանց զտողեալն ի 29- {էն} մարտի սոյն ամի ընդ համարօք 217 եւ 218, ընկալայ պ

համաձայն առաջին խնդրոյ իմոյ առ գա հետեւեցելոյ ի 8- {էն} նախընթաց ամսոյն մարտի: Միքայէլ դպիր Նալբանտեա

ՀԱՆԱՅ ՉՈԼԱԽԵԱՆ, Զգրութիւն Ձեր ընկալայ որ ի 18- {էն} դեկտեմբերի, եւ ծանուցեալ զքաջառողջ դրութենէ ձերմ

իստորիայն թեմիս հրովարտակաւ իւրով յանուն իմ, ի 9- {էն} ամսոյս համարաւ [բաց] առաքելով ընդ այնմ եւ զճանապա

Հոգեւոր կառավարութիւնն ընդ հրովարտակի իւրում ի 29- {էն} նոյն մարտի համարաւ 218, առաքեաց առ իս զպատճէն պա

ւթեամբ իմով յանուն նոյն հոգեւոր կառավարութիւն ի 3- {էն} յաջորդ ամսեան ապրիլի ետու զպատասխանի, այլ յօրէ յ

եռն բարձր սրբազնութեան Մատթէոս արքեպիսկոպոսի ի 21- {էն} ապրիլի 1852 ամի եւ ընդ ձեռն Սինօդի սրբոյ Էջմիածնի

ի 1852 ամի եւ ընդ ձեռն Սինօդի սրբոյ Էջմիածնի ի 10- {էն} դեկտեմբերին նոյն ամ ի, առաւել քան զորս չունիմ աս

նօրինութիւն, պարտաւորեցայ առանձին խնդրագրաւ ի 10- {էն} դեկտեմբերի անցեալ 1852 ամի աղերսել զնոյն ատեան փո

եան շնորհաձիր կոնդակի Ձերոյ, տողելոյ առ նոսա ի 6- {էն} Հուլիսի այսր ամի համարաւ 370, եւ առ ի պաշտպանել

ր համաձայն կոնդակի նորին վեհափառութեան առ Ձեզ ի 6- {էն} Յուլիսի համարաւ 370, քաղցի պարտականութիւն համարե

տթէոսի աստուածարեալ կաթողիկոսի ամենայն Հայոց ի 14- {էն} այսր Հոկտեմբ. համարաւ 504, առ նորին պայծառափայլ

մի նամականիս բարեկամաց տողելոց ի Նախիջեւանէ ի 27- {էն} դեկտեմբ. եւ ի Պետերբուրգէ յ2-էն Յունվարի, իմանա

Նախիջեւանէ ի 27-էն դեկտեմբ. եւ ի Պետերբուրգէ յ2- {էն} Յունվարի, իմանամ, եթէ արք ոմանք անբարեմիտք հռչա

նամականիս բարեկամաց, տողելոց ՚ի Նախիջեւանէ ի 27- {էն} դեկ. եւ 12-էն յունվ. ի Պետերբուրգէ, իմանամ, ե

կամաց, տողելոց ՚ի Նախիջեւանէ ի 27-էն դեկ. եւ 12- {էն} յունվ. ի Պետերբուրգէ, իմանամ, եթէ արք անբարոյա

ւմարն: Առ յիշեալ գիր իմ Տիկինն Էլիազ ՚ի 15/27- {էն} Յունիսի պատասխանի գրեաց, որով եւ խնդրեաց յինէն գ

եւորաց ընդհանրապէս, ուղղեալ ՚ի Պետերբուրգէ ՚ի 11- {էն} փետրվարի 1850 ամի, առ Ձեզ են բազմապատիկ բողոքանք

եթէ ՚ի նոյն բանտին քրիստոնեայ անձինք չգտանիցին, {էն} միջոցումն եւ կամ գուցէ սակաւ անձինք գտանիցին եւ յ

ող տրուի՛"։ Սու՛րբ, սու՛րբ, սուրբ ես, Տէր որ {Էն}, Լի՜ երկինք քո փառքով, - Օրհներգում է սերովբէն

": Սո՛ւրբ, սո՛ւրբ, սո՛ւրբ ես, Տէր, որ {Էն}, Լի՛ են երկինք փառօք քովք, Նուագս յօ

վում են երեխայք, Շոգ օրերին լողալիս, {Էն} կողմումը քո թշնամի Տե՛ս, չեչէնն է ման գալիս

. Hy, տէրտէր, как думаете? Աղա զատան {էն} կողմից Թոփերը բո՜ւխ կը թողնէ, Ну, в

ֆըշշ անես Ամէն օր իմ ականջին. Ведь ես {էն} վախտը կ՚իմանամ, Թոփերս բաց կը թողնեմ,

էսպէս էլ եղաւ: Ես էդ բանից բեխաբար, {Էն} молодой человек-ն Հիմի ինձ մօտ չի էլ գար:

եւ Փրես. 15-21 բագաժ 3-10 Ֆրանկ[ֆուրտից] Դրեզդ[ {էն]} 20 I/2 II - 11 - 69 III - 7- 54 Դրեզդ[ենից] Բռ

տարիմ էր մնացած թաթարի տարազին, որ 1779-ին բերել {էն} Ղրիմից: Գլուխը կապած մի բարակ բամբակեայ ծաղկա

իր վերապատուելութեանց ձերոց, գրեալ 'ի Հռովմայ յ9- {էն} դեկտեմբերի 1815, ընկալայ 'ի 16 փետրուարի 1816.

ց. եւ մեք ասեմք. [կացցէ եւ] մնասցէ դա անդ, ուր {էն}, այսինքն կապեալ եւ կալանաւորէալ յիւրում դարաւոր

որ թէ բայի վերջաւորութիւնը, այսինքն՝ եմ, ես, {էն} նախընթաց է դրւում բայարմատից, ինչպէս չեմ տալիս ե

խմում են, պառկում են։ Յայտնի է, որ թէ եմ, ես {էն} էական բայ լինէր եւ միւս բայերի կազմող, ուտում,

կծակոտուած, սեւ սրտի աղջիկ. ի՛նչ անեմ, խաւարէր {էն} օրը, որ դու լիս ընկար, էն քշերը հէրդ ջաղացն էր

. ի՛նչ անեմ, խաւարէր էն օրը, որ դու լիս ընկար, {էն} քշերը հէրդ ջաղացն էր գնացել ի՞նչ կլներ (?!) մեզ

ուած դրան քեզ համար չի ստեղծել... ինչ գրուել ա {էն} պտի ըլնիլ. ճակատի գրուածը ջնջուիլ չի. հարիւր տա

ս ա գալի, ամէն բանը խարաբ էլած ա ըլնում, համա, {էն} գիրը մնում ա. արա՛ ինչ կ՚ուզես, լա՛ւ, յետոյ կտ

աստըծու, ոչ ով չի մեռել, երես երեսի կ՚ըլնինք, {էն} վախտն ինչ կ՚ասեն"։ Բանն այն է, որ դրսի խօ

րաժարուելով ասում է. " շնորհակալ եմ, աղա՛... {էն} մի ոչխարն էլ քեզ բաշխեցի. թող ասեն ոչ, Սօսը իր

ա նրանն ըլնում. ես էլ, որ ընենց տուն ունենայի, {էն} աղեքանց ոտը կը պաչէի, իմ տանս վեր կը բերէի, խօս

կորից սաւահի ոչինչ չեն կարող գտնիլ. շատ էլ ասենք {էն} կռւումը ես արդար ըլնիմ. վա՞յն էկել ա ինձ տարել,

թ կը բերես, թէ գանգատողն ինքն ա մեղաւոր (!!), {էն} վախտը մովրովը քեզ բաց կը թողայ ինձ կը ծեծի (!!!

կով ենք պահում, թէ երեխեքանց մածուն էլ ա ըլնի, {էն} էլ չենք կարում եօլայ տանել, ամէն բան փողով ենք ա

յ եւ այսպէս է խօսում, " Էդ տերեւը ո՞ր ծառիցն ա, {էն} կարմիր կորզաւոր թթենուցը հո չի՞: - Չէ՛, - ա

կարելի է թուրքից առնուած համարել, ինչպէս. " հլա {էն} գնալն ա, ինչ գնացել ա ", - օշականցի կնոջ համար է

, Սիրածը սիրածին չեն տալ- էս ի՛նչ անիրաւ գեղ ա. {Էն} սարը բարձր սար ա, - տակը զընջըլած քար ա. Ես քեզ

Ոսկանեանին, 2 նամակ տպելու Սարգիսին Էսս[ {էն]ից} 30/11 Նազարեանցին Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ

յեց ասելով. որդի, դու ո՞յ քահանայ չես լինելու, {էնդուր} համար, որ ժամագիրքը, շարականը, տաղարանը եւ այլ

ւլիոս Ֆիրմիկ Մատուրնոսը չորրորդ դարու սկզբումը եւ {էնէաս} Բլասիուս, հետեւեալ դարում, խօսում են այդ գիտութ

Մեղաւոր է, յանցաւոր, Աղա զատայի հետը {էնպէս} խօսել չէր կարող: Ну, дорого я бы дал

Այս համակարգութիւնը, իր բովանդակութեամբ լինելով {էնցիկլոպետիկական}, իր արտաքին երեւոյթով բնականապէս տարածողական էր

ոցա գիտութիւնքը այս եւ այն ուսման ճիւղին մէջ են՝ {Էնցիկլոպէդիկական} հատ ու կոտոր տեղեկութիւնք, իսկ կապակից ուսումն ա

, ապա թէ ո՛չ, գուցէ դուք եւս ընկնէիք ֆրանսիական {էնցիկլօպեդիստների} կարգը, որոնք իւրեանց լայն հոգով, լայն սրտով եւ

, քանի անձին պարտքն վճարելի, որ բաւական լինիցի, {էնքան} անձանց պարտքն հատուսցեն եւ ի բանտէն ազատեսցեն յաւ

տոյ- "... Համա, դարդակ ամբար, դարդակ ջուալ, {էնքան} գնայ արի, ոտներիդ տակին էլ կաշի չմնայ, էնքան ճա

, էնքան գնայ արի, ոտներիդ տակին էլ կաշի չմնայ, {էնքան} ճամփեքը չափի հոգիդ դուրս գայ " (եր. 66): -".

, հողս դրանց ասաուսայ գլխին, - ասում է նա, - թող {էնքան} հաչան, հոգիները դուրս գայ. քա՛, խիզա՛ն, էս ի՛

, նրանք ինչ որ ինձ կը հասնէր խարջը տալու, էրկու {էնքան} են առել. սաքի ասում են, որ գեղի միջին տարեկան մ

ս վանեց վաճառահանդիսից: Լսած էի, թէ Կեսարիայում {էշ} ներկում են, բայց արագիլից եւ մօրահաւից կազուար շ

(Pasquier est un pasquin)), մեծ հորթ, եզն, {էշ}, անարժան այն ջրին, որով լուանում են նորա գլուխը

նպէս վայելած եմ այս բնութեան զուարթարար պարգեւը, {էշ} նահատակ եղած լինելով ցերեկուայ դժոխային ջերմութիւ

պւում են կամ հեղինակի անուն ժառանգելու, կամ մարդ {էշացնելու} եւ կամ արծաթ հաւաքելու խորհրդով: - Իմ յայտար

մութիւն կատաղիների՝ ձայն, աղաղակ, խռովութիւն, {էշաֆոտ}, դահիճ եւ երկու կտրուած ու արիւնով շաղախուած գու

գութ կացնի տակ։ Շատերի մոխիրը ցրուեց տարաւ քամին {էշաֆոտների} վերայից, մինչ պապականութիւնը, անձնատուր եղած սպ

նգամ ճանապարհ է բացել դէպի գլխապարտութեան սիւնը ( {էշաֆօդ} ), շատ անգամ հանել է նորան փայտակուտի վերայ: Իհ

երը, որ հին լեզուի պոչը բռնած՝ քշում են իւրեանց {էշերը} յառաջ, չեն կարողացել մինչեւ հիմա ճանաչել, թէ լե

ղրկել, համա թէ որ խռովի, չի առնի, յետոյ արի, {էշը} ցեխից դու հանա՛, փալանը դու դզի, նօխտէն դու գու

նելի աշխատությունը, բայց ամեն տարի պարտական չենք {էշի} նահատակ լինել: Մեք՝ երկու մարդ, հանձն ենք ա

ոտ կոպեկ չեմ ստանում: Ի՞նչ հարկավորություն ունիմ {էշի} նահատակ լինելու: Այդ ի՛նչ խելագարություն է, որ

գլխին ձիու սանձ փաթաթելու վերաբերութեամբ (արդեօք {էշի} սանձը ինչպէ՞ս է. բնաւ՞ զօրութեան չունի), չնայե

. Մ. Հայրապետեանցին 24 29 Սուլթանին 26 30 Մատթ[ {էոս]} սրբա[զանին], պատճէնք խնդրեցան 28 31 Հայրապետեա

րամոց, ապահովեալ 102 Հայրապետեանցին 103 Մատթ[ {էոս]} սրբազանին ապա[հովագրեալ] [Թիֆլիսից] 21 104 Հ

ին 126 Խաֆաֆեանցին 127 Հայրապետեանցին 128 Մատթ[ {էոս]} սրբազանին 129 Նազարեանցին 20 130 Միանսարեանցին

27 դարձեալ նորան 6/18 28 Խաֆաֆեանցին 29 Մատթ[ {էոս]} սրբազանին 13/25 30 Սահրատեանցին 31 Վարդ[ան] Խ

, Պոլիս 103 Յակոբեանին, Ալեքսանդրիա 104 Մատթ[ {էոս]} սրբազանին, Աստրախ[ան] 105 Արամին, Փարիզ 10

ի հռչակաւոր Բոկլը դատապարտել նոցա այս նեղսիրտ ըստ {էութեան}, բայց գերմանական հասկացողութեամբ լայն եւ հոյակապ

լայնատարած դպրոց (ուղղութիւն) եւ այդ դպրոցը ըստ {էութեան} էր նորա ստեղծուածը եւ մինչեւ անգամ նորա փիլիսոփայ

մէջ, սկսելով նոցայ շատ ընդհանուր վիճակից մինչեւ {էութեան} իւրաքանչիւր առանձին կարգի ամենաճիշտ մանրամասնութի

, աւելի քան թէ ուրիշները չեն հասնում առարկայական {էութեան}, մնալով միայն որպէս տրամարանական մոմենտ: Հերիք

ոմենտ: Հերիք է եթէ որոշեալ միջին մոմենտը հասել է {էութեան} ուրեւիցէ կամ երբեւիցէ, սորանով, ուրիշ տեղերում

րծողութիւնը ազատւում է այդ մոմենտները առարկայական {էութեան} հասցնելուց"։ " Որ զփորձ առեալ է, կարող է փ

ւր դիպուածում անշուշտ հասնելու լինէին առարկայական {էութեան}, զարգացումը ոչ միայն դանդաղ այլեւ անհնարին էր:

րովհետեւ մի անգամ հասել է այն մոմենտը առարկայական {էութեան} եւ հերիք է: Մինչեւ, մրրկից կոտրուելով կամ ա

հասել են այս միջին մոմենտները, իրենց առարկայական {էութեան}, այսինքն փայտը ջուրը ընկնելուց մինչեւ շոգենաւի ա

յմաններով, - զարդ խաբեբայութեան, - որոնք թէեւ ըստ {էութեան} ոչինչ խորհուրդ կամ զօրութիւն չունին, բայց եւ այն

իճանի կերպարանագործուած կենդանիքը, եւ այս է նորա {էութեան} գագաթնակէտը։ Նորա համար չկայ բարոյական խնդիր։ (

սփռում էր սերովբէն: Եւ կարկառւում է ստեղծիչ Աջն {էութեանց} վա՛ր դէպի, Բարեխօսներն շուրթերից Այս են լսում -

՚նդ երկնից մաղթանս համօրէն, Եւ աջն՝ հաւակ {էութեանց}, Ի վայր յերկիր կարկառի, Եւ բարեխօսք

ածական անուն է. նոյնպէս կամելով ասել է՝ նոցունց {էութենէ}: Դաւանութիւն պապականաց, թե Հոգին սուրբ բղխի ՚ի

երքուել էին իւրեանց անճոռնի ստութեամբ, բայց բանի {էութիւնը} քեզ լաւ հասկացնելու համար, այդ խնդիրը թող մի փոք

թեան խորհուրդը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ կախարդութեան {էութիւնը} եւ ներգործականութիւնը ապացուցանել: Մեզ թւում է թ

ի հրապարակախոսներ, դա բոլորովին այլ հարց է. ըստ {էության}, բանն այն է, որ գիտությունը նպաստի մարդու կենցա

սակները անհրաժարելի դաշինք են լեզվի գոյությանը եւ {էությանը}: Լեզուն մինչեւ այս աստիճանները չի անցկենա, երբե

րել ամբողջ գործը: Իսկ ինչ վերաբերում է վավերագրի {էությանը}, ապա եթե մինչեւ անգամ իսկականը ներկայացնեն չաղճա

ւթիւնը։ Երեք ժամից յետոյ, զկնի թագաւորի մահին դ' {Էպերնոն} դուքսը մտաւ Պարլամենտ եւ, ձեռքը դնելով սուրի վեր

Հասարակաց ձայնը եւ կարծիքը դատապարտում էր Դուքս դ' {Էպերնոնը} եւ մինչեւ անգամ թագուհին եւս իբր մասնակից թագաւոր

Աստուծոյ օծեալի վերայ։ Յիսուսեանների եւ Դուքս դ' {Էպերնօնի} խռովարարութեամբ շատ թոյլ կերպով կատարուեցաւ Րաւալ

տ անգամ, թէ ձեր դուստրը երկար ժամանակ ունեցած էր {էպիլեպսիա}, եւ թէ այժմ, թէպէտեւ չէ երեւում, սակայն ստեպ ս

ել նորան, եւ անյայտացան բազմութեան մէջ։ Դուքս դ' {Էպիրնօնը} ՝ թագուհու սիրելին եւ Յիսուսեանների պաշտպանը, տո

ց եւ զդժոխս: Եւ հոգիք նախահարց էին ի դժոխս, յոր {էջ} բանական հոգին Քրիստոսի անբաժանելի յԱստուածութենէն

ւն"։ Քրիստոս մեռաւ ՚ի խաչին. բանական հոգի նորա {էջ} ի դժոխս, անբաժանելի Աստուածութեամբ. իսկ մարմինն

մարդկային բանական հոգւոյն որ բաժանեալ ի մարմնոյն {էջ} ի դժոխս ի փրկել զնախահարս: Այսոքիկ ամենայն

ւ հաւատարիմ որդի սուրբ եկեղեցւոյ, ուրեմն անմոլար {էջ} յայնժամ, ապա թէ ո՛չ անհարազատ գտանէր, դու զի աս

, որ մեզ շատ մտքերի պատճառ դարձաւ, որպէս եւ շատ {էջեր} լցնելու. մենք, հրապարակով, հանդիսաբար եւ կացրդ

լ եմ, ուստի ես հարկադրված եմ եղել արտագրելու այդ {էջերը}. 18, 19-ը վերափոխված են, 20 եւ 21-ը ոչնչացված

փայտեայ, շինականի աթոռի վերայ նստած լցնում էի քո {էջերը}: Շատ հեռի հարկաւոր չէ գնալ, քո վերջին հատուածը

ւթիւն բուն ազգային խնդիրների, որքան լցնում է իւր {էջերը} կա՛մ ընդհանուր լուսաւորութեան վերաբերեալ բաներով

չէ, առանց նորա կամքին, վանքը յաւելացուցել է այդ {էջերը} ։ - Պ. Այվազովսքին ինչի՞ համար ընդունեց:

հանուր ժողովրդի պարապմունք, այդ մասին պատմութեան {էջերը} դատարկ են մնացել: Այսքանը յայտնի է, որ Հայաստան

ած է արված նշումների համաձայն, որ գտա իմ ձեռագրի {էջերի} վրա, երբ այն ետ ստացա գրաքննչության սույն սեպտեմ

Սույն ուղղումներն իմ կողմից կատարված են այդ նույն {էջերի} վրա, բացառությամբ 18 եւ 29 հոդվածների, որոնք տե

կան եւ լոգիկական պատճառները, առանց տեղ տալու իւր {էջերի} վերայ վերացականութեան. եւ մի իրողութեան ստուգութ

, թերեւս [հաջորդ) սերունդը ֆրանսիական պատմության {էջերում} չկարդար այն արյունալի դրաման, որի մասին Ֆոշեն խո

նորհ տուեց մարգարէի, Չարութեան ու յանցանքի {էջը} Մարդոց աչքում կարդում էի: Ես սկ

ց ելայ Թիֆլիս մտայ Թիֆլիսից ելայ էջմիածին մտայ {էջմիած[նից]} ելայ Թիֆլիս մտայ Թիֆլիսից ելայ Փոթի մտայ Փոթ

եկեղեցւոյ, ի 1846 ի յերեքն մարտի, ի մայր աթոռն {Էջմիածին}: 1848 3. ՄԱՏԹԷՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ԱՍՏՈՒԱԾ

հանայն Պոպովեանց, ի լինելն տակաւին ի սուրբ Աթոռն {Էջմիածին} եւ յառաջ քան զքահանայանալն իւր մատուցեալ է նորին

ր էր տիրացու Սարգիս, որ յայնոսիկ ժամանակս գտանէր {Էջմիածին}, իբրու թէ ես գրեալ իցեմ նոյն տիրացու Սարգսին զեր

ինչ որ սրբազանի մասին կգրիս նե, սուտ բան է, նա {Էջմիածին} երթալու չէ, այլ թշնամիի խոսք է, ես եւս ոչինչ բա

յստեղ լսեցի, որ կաթողիկոսը ճանապարհ է ընկել դեպի {Էջմիածին} [..... ] թե սուտ, սակայն եթե Նախիջեւ[...

յ7 Սեպտեմբ. 1860 ամի ՚ի սուրբ աթոռս {էջմիածին}: 51. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնական ՄԵ

ոյ. ի 10 հոկտեմբ[երի], 1860 ամի, ի սուրբ աթոռս {Էջմիածին} ", ի բնագրին ստորագրելով այսպէս. " Մատթէոս կաթո

ան կնքո. ի 10 հոկտեմբ. 1860 ամի, ի սուրբ աթոռս {Էջմիածին} ", ի բնագրին ստորագրելով այսպես. " Մատթէոս կաթո

ց Ի 10 Հոկտեմբ[երի] 1860 ամի ՚ի սուրբն {Էջմիածին} Նորին յարգութեան պ. քաղաքական գլխոյ

ին: Ի 6 սեպտեմբերի մուտ գործեալ ի սուրբ աթոռն {Էջմիածին}, ՚ի վաղիւ անդր, այն է յ7 նոյն ամսոյ ուրոյն յայտ

Մ. Նալբանդեանց ՚Ի 10 հոկտեմբ. 1860 թիւ {Էջմիածին} 53. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնական Ի

թողիկոսին գրելուց հետո, գրեցի նույնպես Թիֆլիս եւ {Էջմիածին} իմ հավատարիմ բարեկամաց, որք անշուշտ նույնպես կգր

ւոր տեղափոխութիւն, աւելի մօտը ասեմ։ Վան քաղաքից {Էջմիածին} տարուած երկայն բրդով մեծ մեծ կատուներ, մի քանի պ

այրապետը Ապրիլի մէջ գալու է մեր կողմերը եւ գնալու {Էջմիածին}: Ո՛ղջ եղիր ամենայն յաջողութեամբ, ամենակալ Տ

եցաւ իւր պաշտօնից հեղինակի առաջարկութեամբ եւ գնաց {Էջմիածին}: Ո՛հ, ինչքա՛ն նիւթեր մեր ժամանակից պատմութեան հ

րաց անձամբ անձին յամսեանն Յուլիսի, յանցանելս ընդ {էջմիածին}, ընդ Մեծն Հայաստան յԵւրոպա: Զանուղղայ գոր

տայ Նախիջեւանից ելայ Թիֆլիս մտայ Թիֆլիսից ելայ {էջմիածին} մտայ էջմիած[նից] ելայ Թիֆլիս մտայ Թիֆլիսից ելայ

կէ եկեղեցին, որ այսօր յայտնի է մեզ Ս. Կաթուղիկէ {Էջմիածին} անունով։ Ամենին յայտնի է, որ հին դարերում Էջ

ին անունով։ Ամենին յայտնի է, որ հին դարերում {Էջմիածին} անունը չկար, կամ գո՛նէ դպրութեան մէջ չէ գործածու

. նոյնպէս եւ ուրիշ հեղինակներ, Կաթողիկէ, բա՛յց {Էջմիածին} ՝ եւ ո՛չ մէկը։ Մեր խնդրից դուրս է ցոյց տալ, թէ

տալ, թէ ե՛րբ է երեւում մեր գրքերում առաջին անգամ {Էջմիածին} անունը։ Թէ Նոր քաղաքը նո՛յն Վաղարշապատն է, ա

ոսական գաւազան, վերադառնում է Բեսսարաբիայից դէպի {Էջմիածին}, Աբովեանը իւր յառաջադէմ աշակերտների հետ միասին,

անելով իւր աշակերտների անորոշ վիճակը. հաւանում է {Էջմիածին} գնալ Երեւանից՝ կաթողիկոսի վճռական խօսքը լսելու հ

Այս իրողութենների մէջ ահա ժամանում է Աբովեանը {Էջմիածին} ։ Բայց, ինչպէս պատմում է հանգուցեալը, Աբովեանը

հորդեց դէպի Հայաստանի հռչակաւոր վանքերը, եկաւ եւ {Էջմիածին} ։ Նա քսան տարեկան հասակում ձեռնադրուեցաւ քահանայ

աւական տարածութեամբ երբեմն փորած ու բացած էր դէպի {Էջմիածին}, այսօր մի այդպիսի սքանչելի կերպով չէ կարող Ուչ-Թ

էլերի բարձրաւանդակից անցնիլ, որ յետոյ վազէր դէպի {Էջմիածին}, ու խե՛ղճ միաբանին ազատէր այն անմաքուր ջրից Սառը

լ մենք, որպէս ճանապարհորդ, մի քանի շաբաթ մնալով {էջմիածին} եւ ընդունած լինելով մի քանի տպաւորութիւնք, չենք

նը հիմքի վրայ, մեզ թւում է: Աշնան Մողնու ուխտից {Էջմիածին} թափուող ահագին բազմութիւնը մեր սիրելի ազգակցաց,

արնան բացուելովը Ռուսսիա մտանել։ Կամի տեսանել եւ {Էջմիածինը}, եւ խնդրեց ինձանից, որ ես ուղեկից լինիմ նորան ա

ունի այսօր իր սեփական եկեղեցին, եւ Ս. Կաթողիկէ {Էջմիածինը} էլ չէ կոչւում այդ քաղաքի անունով։ Այսօրուայ մեր

Վաղարշապատից մնացած գեղը հեռացել է այժմ նորանից։ {Էջմիածինը} հիմնուած է Ս. Լուսաւորչի ձեռքով բո՛ւն Վաղարշապատ

լ հերիք է՝ ապացուցանելու համար, թէ Ս. Կաթողիկէ {Էջմիածինը} Վաղարշապատ քաղաքից դուրս չէր, այլ՝ նորա մէջ։

րշապատի Կաթողիկէն չէր նոյն իսկ այսօրուայ Կաթողիկէ {Էջմիածինը} Ս. Լուսաւորչի հիմնած եւ շինած հայկական նախամեծար

Կարելի՞ բան է թոյլ տալ, թէ այսօրուայ Կաթողիկէ {Էջմիածինը} թողած, կարող էր այդ ժողովը գումարուիլ մի այլ եկե

ց Հայոց)։ Արդ, բացի այսօրուայ Ս. Կաթողիկէ {Էջմիածինը}, ի՞նչ ուրիշ եկեղեցի կարող էր լինել Վաղարշապատում

Մեզ գուցէ ասեն (իհարկէ՝ ոչ պ. Էմինը), թէ Ս. {Էջմիածինը}, կաթողիկոսական աթոռ լինելով, ի՞նչպէս կարելի է,

րշապատի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին՝ մեր այսօրուայ Ս. {Էջմիածինը} ։ Ուրեմն Ղազար Փարպեցուն յանձնուածը եղել է Հայոց

ախամեծար մայր եկեղեցին՝ նոյն ինքը Սուրբ Կաթողիկէ {Էջմիածինը} ։ Այսպէս բացայատ լինելով այս բանը մեր պատմութե

տեւ, անոր ալ գոհ չըլլար կ՚ելնէ (իբրեւ կարեկից) {Էջմիածնայ} վարդապետի մը խնդրոյ մէջը կը մտնէ, ու " գայթակղու

իշատակի իմոյ: Հարիւր եւ յիսուն ռուպլի սրբոյ {Էջմիածնայ} Սրբազան պատարագի յիշեն: Հարիւր ռուպլին Երո

աբայ առաջնորդին: Երկու հարիւր ռուպլի սրբոյ {Էջմիածնայ} եղեալ միաբանացն: Երկու հարիւր ռուպլի Երուս

ատաց ողորմութիւն: Հինգ հարիւր ռուպլի սրբոյ {Էջմիածնայ} աթոռոյն նուէրք։ Հինգ հարիւր ռուպլին Երուսա

ր ռուպլի համահաւասար կիսելով, հինգ հազարն սրբոյն {էջմիածնայ} է հինգ հազարն Նոր Նախիջեւանայ տպարանում մնասցէ իբ

եթէ կտակակատարս եւս ունիցի ոչ, մին բաժինն սրբոյ {էջմիածնայ} տպարանումն մնասցէ, ի Տէր հանգուցելոյն անուան՝ ը

բովանդակվի, երիս բաժին լինիցի, մին բաժին սուրբ {Էջմիածնայ}, մին բաժին սուրբ Երուսաղեմայ եւ միւս մին բաժինն

Յանձն արա ալիքներին Հասցնել քո գանգատը {Էջմիածնայ} Վեհապետին։ Կոմս Էմաննուէլ ՍՈՒՐԲ

ց: Եւ ահա, Փարիզի հայկական դպրոցը կապուեցաւ {Էջմիածնեան} աթոռի հետ: Կարծում եմ, որ դու աւելի հիմնաւո

թէ չէ Սօսին աղջիկ չեմ տալ. ես պիտի տամ Զայրմայրի {էջմիածնեցի} քաւորին"։ Համաձայն ենք, որ կոպիտ, կամ, նախնա

եւ զայս թէ յետ աւուրց իբր երկուց կամ երից ելանեմ [ {Էջմիածնէ} ՚ի Թիֆլիս, ըստ գրութեան նորին վեհափառութեան ներկ

ւթիւն յայտնեալ էր լուսաւորչական հայոց սիւնհոդոսին {Էջմիածնի}, բայց այժմ ըստ բերման բաղդիս մահահրաւէր խոլերայն

ռաջարկել զայսմանէ լուսաւորչական Հայոց Սիւնհոդոսին {Էջմիածնի}, զի արձակեսցէ զիս ի հոգեւորական կոչմանէ, եթէ մո

ուցեալ զհրամանգրութեան Լուսաւորչեան Սինօդին սրբոյ {Էջմիածնի}, հիմնեալ ի կոնդակ նորին վեհափառութեան սրբազնագոյ

ին, հիմնեալ ի հրամանն նորին սրբութեան եւ Սինոդին {Էջմիածնի}: ա. յամի 1845 յամսեանն նոյեմբերի, ի լինել ս

Ղազարեան Նալբանդեանց Ի Նախիջեւան 15. {ԷՋՄԻԱԾՆԻ} ՍԻՆՈԴԻՆ Ի ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԵԱՆ ՀԱՅՈՑ ՍԻՆՈԴՆ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆ

ՋՄԻԱԾՆԻ ՍԻՆՈԴԻՆ Ի ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԵԱՆ ՀԱՅՈՑ ՍԻՆՈԴՆ ՍՐԲՈՅ {ԷՋՄԻԱԾՆԻ} Միքայէլ դպրի Նալբանդեանց Խնդիր Նորին բար

ինձ բանիւ բերանոյ զհրամանագրութենէ Սինօդին սրբոյ {Էջմիածնի} ՝ առ իւր բարձր սրբազնութիւն, յաղագս յետադրելոյ զ

րքեպիսկոպոսէ թէմիս՝ յայտնի են արդէն Սինոդի սրբոյ {Էջմիածնի}, այլ՝ դրութիւն իմ ո՛չ ամենեւին: Քանզի՝ աւուրք

ւսեալ ի վերայ երկուց ճանապարհաց, թէ Սինօդն սրբոյ {Էջմիածնի} ընդունելո՞ց է զիս ի հոգեւոր կոչումն՝ եթէ ի պատճա

ի եւ յազգականին ՌՅԲ ի Քիշինեւ 1853 16. {ԷՋՄԻԱԾՆԻ} ՍԻՆՈԴԻՆ 1853, մայիսի 24, Խնդրէ Միքայէլ ջահըն

տնօրինութիւն, յորմ է եւ առաքեցաւ ի Սինօդն սրբոյ {Էջմիածնի}: 3 Ի նմին 1848 ամ ի ի սփռել մարդախոշոշ խոլերա

ր արքեպիսկոպոսին աղաչեցի միջնորդել ի Սինօդն սրբոյ {Էջմիածնի} արձակել զիս ի հոգեւոր կոչմանէ եթէ հաստատեալ իցէ,

րձր սրբազնութիւն յանդիման կացուցեալ Սինօդին սրբոյ {Էջմիածնի} խնդրեաց վերստին հաստատել զիս ի հոգեւոր կոչման: 5

իւր, յայտնեաց ինձ զհրամանագրութենէ Սինոդին սրբոյ {Էջմիածնի} առ ինքն, որով ծանուցանէր նոյն իշխանութիւնն թէ զա

ի 21-էն ապրիլի 1852 ամի եւ ընդ ձեռն Սինօդի սրբոյ {Էջմիածնի} ի 10-էն դեկտեմբերին նոյն ամ ի, առաւել քան զորս չ

րագրութեամբ հազիւ թոշակեմ զաւուրն պարէն եւ Սինօդն {Էջմիածնի} յետադրեաց զիւր վասն իմ տնօրինութիւն, պարտաւորեցա

կանի մատուցանել լուսաւորչական հայոց Սինօդին սրբոյ {Էջմիածնի}, ի 24 մայիսի 1853 ամի, ի Քիշինեւ: ՝ Բնակու

ին) մասնավորապես, մեք բողոքեցինք այս մասին դեպի {Էջմիածնի} սրբազնագույն Սինոդոսն, թե նա անտեղի մեջ է մտանու

ության եւ թե կենտրոն հոգեւորականության է Սինոդոսն {Էջմիածնի}, եթե մեք ընդդեմ հոգեւորականության ունինք մի բան

ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏԻ ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ {ԷՋՄԻԱԾՆԻ} ԵՒ ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ ԶԱՆԱԶԱՆ ԿԱՅՍԵՐՈՒԹԵԱՆՑ ԱՍՊԵՏԻ

նց ՚ի թղթոցս պարտին գտանիլ եւ ի Սիւնհոդոսին սրբոյ {Էջմիածնի}: Որպէս լիակատար երեսփոխան ազգին Հայոց ՚ի Նախ

ԱՆ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ՄԱՅՐ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՄԵՐՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ {ԷՋՄԻԱԾՆԻ} Խոնարհ Միքայէլ Նալբանդեանց Վեհափառ տէր,

իւն Ամենափրկչեան վանաց, որպէսզի Սիւնհոդոսն սրբոյ {Էջմիածնի}, վեհափառութիւն եւ յաջորդք Ձեր տեսցին զամենայն յա

ն աստուծոյ, ՚ի հրաշակերտ տաճարի մօրն մերոյ սրբոյ {Էջմիածնի}, առնուիք ՚ի գագաթ զօծումն սրբութեան, ո՞չ վայրկե

պատրաստի գումար դրամոց, պատկանեալ սրբոյ աթոռոյն {Էջմիածնի}, որ շահուք հանդերձ հասեալ է ցվերջ 1860 ամի մինչե

եան Ձերոյ ի վերտողեալ կոնդակին, Սիւնհոդոսն սրբոյ {Էջմիածնի} ստորագրութեամբ անդամոց եւ դրութեամբ կնքոյ վկայեսց

ամբ ստորագրեալ է կոնդակս, զորմէ Սիւնհոդոսս սրբոյ {Էջմիածնի} ստորագրութեամբ անդամոց եւ դրութեամբ կնքոյ վկայէ "

մ թե մասնավորապես ձեզ եւս ասած եմ: Թիֆլիսի եւ {Էջմիածնի} բարեկամքը, հավատացեք, որ ամեն ջանք պիտի գործ դն

ում թարգմանութեան ի բնագրին Լիտան գրի " եւ այլն: {Էջմիածնի} Ճառընտիրներից մինի մեջ՝ " Հրաշափառ տոնական ", գ

ՐԱԳՈՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ {ԷՋՄԻԱԾՆԻ} ԵՎ ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ ԱՍՊԵՏԻ 'ի քաղաքական գլխ

ամագիրք, Սաղմոս, Աղօթամատոյց, Ողբք եւ հառաչանք {Էջմիածնի} " եւ ուրիշք, թէպէտ եւ Տելեմաքի անդրանիկ թարգմանո

է մեր առաջին եւ վերջին ճանապարհը փրկութեան: {Էջմիածնի} մէջ պիտի հիմնուի՞ արդեօք մի օրինաւոր դպրոց, մինչ

գրքերի քամակներում գրել, եւ մեք կարծում ենք, թէ {Էջմիածնի}, Աղթամարի եւ Սսու կաթողիկոսական մատենարանների գր

րագուն պատրիարքի Մայր Աթոռոյ մերոյ սրբոյ կաթողիկէ {Էջմիածնի} եւ զանազան նշանաց զանազան կայսրութեանց ասպետի

սօր զանձն կացուցեալ ընդ իրաւասութեամբ կաթողիկոսին {Էջմիածնի}, ՚ի վաղիւ զկաթողիկոսական իշխանութենէ երազեաց. ե

յի դիպումն՝ ուրախ լինէր, զտեղափոխութենէ Սինօդին {Էջմիածնի} ՚ի Թէոդոսիայ խորհելով: Դաւաճանեալ զՄատթէոս արքեպ

՚ի կրօնի, պարտին քննիլ յատեն ի Սիւնհոդոսին Սրբոյ {Էջմիածնի}: Այվազովսքին ընկալեալ զայս պատուէր, եւ ահա հրամ

ի յառաջաբանից երեւում է, Թուղթը դուրս է եկած Ս. {Էջմիածնի} գրատունից, եւ ինքը պ. հրատարակողը ստացել է իր օ

պատահեցաւ տեսանել այս Թղթի մի ձեռագիր օրինակը Ս. {Էջմիածնի} մէջ, Արժ. Դանիէլ վարդապետի մօտ. բայց աւա՜ղ, ա

աւանդութեամբ կոչւում է " Տրդատայ դուռ"։ Ս. {Էջմիածնի} արեւմտեան կողմից տակաւին երեւում է այսօր Վաղարշապ

քարերով շինած փառաւոր գմբէթը, մեր այսօրուայ Ս. {Էջմիածնի} գմբէթը լինելը, ամեն հարցնողի կարող է պատմել Էջմի

ածնի գմբէթը լինելը, ամեն հարցնողի կարող է պատմել {Էջմիածնի} նաեւ վերջին մոնթը։ Աւելորդ է ասել, որ Վաղարշ

Սուրէնայ անապատ կոչուած լինել։ Այսօր էլ կան Ս. {Էջմիածնի} մէջ տեղեր, որ ունին իրենց յատուկ անունը։ Համ

րտը, որ վնասուել էր կրակից, մենք հասկանում ենք Ս. {Էջմիածնի} գմբէթը, որ ինչպէս երեւում է, էրվելուց յետոյ, վերս

նը մինչեւ Փարաքար գեղը, որ գտանւում է Երեւանի եւ {Էջմիածնի} մէջ, ունեցել է սրտումը մի յաջողութեան յոյս, իսկ

կանների մի յօրինուածք է եւ իբր հաւանութիւն է գտել {Էջմիածնի} ծայրագոյն պատրիարք Կարապետ Ուլնեցու կողմից: Այդ

ռնակիրների միջեւ: Անկեղծօրէն ցաւալի է, որ {Էջմիածնի} ծայրագոյն պատրիարքը, կամենալով վարձահատոյց լինել

, ճիշտ նոյն հիմքերով ու իրաւունքներով, ինչպէս եւ {Էջմիածնի} վանքը. եւ քանի որ Ռուսաստանում գտնւում է կէս միլ

ութեան, ինչպէս որ Թուրքիայի հայերն են մասնակցում {Էջմիածնի} ծայրագոյն պատրիարքի ընտրութեանը, ապա տեղին չէ՞ ա

մեզ հասած, է բոլորը, ինչ որ գիտենք այդ մասին: {Էջմիածնի} պատկերները, որ հայոց ազգի մէջ շատ տեղ կան, պահո

այդ խաւար դարերի գանձանակը իր լուման: Ո՛վ չգիտէ {Էջմիածնի} " Լուսաւորչու " ասուած քամին, որ ամառները ամէն ի

ունել այդ քամին որպէս երկնային պարգեւ: Ես ինքս, {Էջմիածնի} մէջ սեպտեմբերի սկզբում, սատկած ձուկի պէս բերանս

եղածիցն էլ օգուտ չէ քաղում: Ամէնին յայտնի է {Էջմիածնի} պարսպի հարաւային կողմում այն մեծ լիճը, որ հանգու

րոցը, մինչեւ ինքը կարողանայ օգնութիւն հասուցանել {Էջմիածնից}: Եւ ահա, Փարիզի հայկական դպրոցը կապուեցաւ Է

րբին: Հուր լուսաճեմ նշանը վառ, {Էջմիածնից} Օշական Դագաղին վրայ բռնած պար ` Չէ՞ր բ

Կաթողիկոսին Սեպտեմբեր 3 88 Հայրապետեանցին [ {Էջմիածնից]} 7 89 Կաթողիկոսին, գործերով 8 90 Համասփիւռին 11

համար կարելի էր այսպէս խօսել, բացի Ս. Կաթողիկէ {Էջմիածնից} ։ Ամենին յայտնի է, որ երանելի Կոմիտաս կաթողիկ

ա կարեւոր բան է այնտեղի աղքատ շինականների համար: {Էջմիածնում} տակավին կան մի քանի մարդիկ, որոնցից կարելի է իմա

ների, որոնք տեղադրված են տետրակի վերջում՝ 47-րդ {էջում} նույն թվահամարներով: Եվ այսպես. 29 հոդվածներ

համար - թեեւ այլ պատճառաբանությամբ - գրքի առաջին {էջում} գործ է ածում սովորական փծուն Sprach: Հավանորեն,

զնոյն նոր ստացեալ շինուածքն եւս յորժամ գնեսցեն, {էս} թղթումն իմ ստորագրութեան ներքեւն իւր ամենայն սահմ

գրեսցեն եւ յայտնեսցեն թէ այս նոր շինուածքը եւ կամ {էս} ինչ տունն եւս, վերն յիշեալ Մասէհի ստատովն գնեցին

ու Ունեմ ես ձու, Բաւակա՞ն է քեզ Երկուորեակն իմ {էս}: " Օ՜, այո՛, այո՛, այդ ինձ բաւ է, բա՜ւ ".

, Մագդաղ[ինէի], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Յովհանն[ {էս]} խանի եւ Ալեքսանդրի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշա

, բարքը, մտածութիւնը, ապրելու կերպը, եւ հոգին {էս}. մի խօսքով, բացի մարմնի կերպարանքից, որ Աստծու

իմանում, - ասում է նա իր ուխտակից կին մարդոցը, - {էս} մեր փչացածի (Վարդիթերի) արածն ա քոմմայ... Խա

ողութեան մէջ եւ մեծ վարկ ունի ազգը նորա մասին: " {Էս} մեր կոտորուած երեխեքն էլ "- երաշտութիւնից գանգատո

. 198) արգոյ հեղինակը այսպէս է ծանօթաբանում. " {Էս} որսի սովորութիւնը եւ մենամարտութիւնը կարծեմ մնացա

ւթիւնը եւ անպատշաճ են համարում. " Քա՞, ընչի՞ ես {էս} բարի լսի առաջին, սուրբ ըխտի ճամփին բերանդ փիս բա

էնքան հաչան, հոգիները դուրս գայ. քա՛, խիզա՛ն, {էս} ի՛նչ կրակ ա, ամօթ չունի՞ն ըստօնք. ինչ բերանների

առու բացում դէպի իր այգին, " իմ ողորմածիկ հօրիցը {էս} եմ տեսել ասելով ", մինչդեռ ջրի հերթը իրենը չէ,

՛ս որ քեթխուդէքն ու տանուտէրը մի քիչ շահասէր են. {էս} ի՞նչ ա, հիմի խարջ են կիտում, ես մի խեղճ մարդ եմ

թազայ հաւող, լաւ դեղձը, չի՞ հարկաւոր տանի՞նք. {էս} հո մենակ մեզ համար չի՞. սաղ աշխարհքի օրէնքն ըտեն

ու երեսանութիւն անում, կողմնապահ ըլնում. հիմի, {էս} հո մեր պապական հիքին ա, ուզենան կը խլեն կը տան ո

իրան իրան գալիս ա. մենք երկուսիցն էլ զուրկ ենք, {էս} մի հիքու երեսին ենք մտիկ տալի. աստուած մի՛ արասց

անփոխ հէնց ճամփորդներին ենք տալի կամ աղքատներին, {էս} լաւ ա հլա խէր ա ըլնում. քաղքումն ամէն բանն էլ փո

կըլնին վեր եկած, ընենց տուն չի ըլնիլ սրանցում որ {էս} իրէք օրը իրան տարեկան ղաւուրմէն անի ոչ, բրդին հո

... Մողնեցիք անբան են... թէ որ նրանք ոնց որ {էս} մատաղ հաւաքելու համար են աշխատում իրանց բան ու գո

տոցին են ջան տալի, էլ չեն ասում թէ քարոզեն բալքի {էս} սովորոյթքը վերցուի"։ Բայց մենք երթանք դար

, - ջուրը հիւանդին դեղ ա, Սիրածը սիրածին չեն տալ- {էս} ի՛նչ անիրաւ գեղ ա. Էն սարը բարձր սար ա, - տակը

Ամպել ա ձուն չի գալիս, - մթնել ա տուն չի գալիս, {Էս} անտէր բարձի վրայ, - առանց եար քուն չի գալիս: Ոչխ

Շնորհքով զոռով տղայ դա՛ռ. Սաղ աշխարհքը ձեռդ առ. {Էս} մեր դուշման ազգերին, Խեղճացրու հոգին առ: Ձենդ

Գերի ա մեր հայ ազգը, Ղոչաղների թալ ազգը, {Էս} անիրաւ թուրքի ձեռին, Փչացաւ մեր կէս փայ ազգը:

, թէ " Աչքդ լիս. փառք աստուծու, անշառ, անխաթա {էս} հաւկիթն էլ շուռ տուինք"։

րության մեջ են՝ գրագրություն շատ, բայց դեռ բանի {էսենցիալն} չկա, այս քանի օրս ամեն բանը վախճան կստանա եւ կկա

նոյն օրը: 9-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ Յովհանն[ {էսի]}: 11-ին նամակ ստացայ. պատասխանեցի 12-ին, որ կ

յուլիսի 6-ին: Յուլիսի 1-ին նամակ ստացայ Յովհանն[ {էսից]} եւ նոյն օրը պատասխանեցի: 4-ին նամակ ստացայ եղբ

, եթէ ընկնէր նոր Գրենլանդիու կամ թերեւս Լաբրադօրի {Էսկիմոսների} մէջ, որովհետեւ ո՛չ Փարիզեան տարազաւորը իր շորերո

` Եթիմի պէս վեր կ՚ընկնեմ: Ну, ведь, {էսպէս} էլ եղաւ: Ես էդ բանից բեխաբար, Էն мо

ելու Ոսկանեանին, 2 նամակ տպելու Սարգիսին {Էսս[էն]ից} 30/11 Նազարեանցին Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ

ւհի Սիբիրիայի, Թագուհի Պսկովեան եւ Մեծ Իշխանուհի {Էստլանդիու}, Լիֆլեանդիու, Կարելիայի, Տուերի, Իւգօրի, Պեր

ենսկեան, Լիտովեան, Վօլինեան եւ Պօդօլեան, Իշխան {Էստլանդիու}, Լիֆլեանդիու, Կուրլեանդիու եւ Սեմիգալիու, Սամօ

թուականէ եւ ՚ի նոյն միտս: 3. Գրութիւն օրէնսգ[ {էտ]ին} Բայլ ի 15/27 թուականէ ամսոյս, որով առաքէ զբնագիր

մայիսին գրեթէ ազատ են, որովհետեւ ոչ թաղելու, ոչ {էտելու} եւ ոչ այգեքաղի Ժամանակ է, եթէ չասենք, որ նաեւ վ

նտ։ Նոր եւ մինչեւ այն ժամանակ անյայտ փաստաբանը՝ {Էտիէն} Պասկիէ, փառաւոր կերպով պաշտպանեց Համալսարանի իրա

թյան կամուրջը, որից անցանում են ուրիշ ազգեր: {Էտնան} եւ Վեզուվին ծխվում են. Արարատի հին վուլկանի մեջ

տեալ իմ սրտակից, որպէս Ձերդ եղբայրութիւն կարեկից {էր} մեզ: Այժմ տէր Գաբրիէլն Պատկանեան չուեաց ի Տփղիս

որիայն ի Քիշնեւ յաղագս դատաքննութեան, թէպէտ հարկ {էր} առաքել զայն ի կոնսիստորիայն, սակայն չգտանի անդ ե

յանդիման կացուցեալ զարձակման վկայագիրս զոր տուեալ {էր} ինձ Նախիջեւանայ հայոց հասարակութիւնն յաղագս մտանե

չումն, որպէս եւ յիշեալ կառավարութիւնն առաջարկեալ {էր} զայնմանէ Ձերդ բարձու սրբազնութեան զոր նոյն օրինակ

ր նոյն օրինակ եւ Ձերդ բարձր սրբազնութիւն յայտնեալ {էր} լուսաւորչական հայոց սիւնհոդոսին Էջմիածնի, բայց ա

նոր ճանավարներուտ անունը չի կարցա կարդալու- Սվեդա {էր}, սվեդոյչիք էր, ինչ էր, խնդրեմ ինձի շուտով գրեք

ւտ անունը չի կարցա կարդալու- Սվեդա էր, սվեդոյչիք {էր}, ինչ էր, խնդրեմ ինձի շուտով գրեք, որ ես ալ միա

չի կարցա կարդալու- Սվեդա էր, սվեդոյչիք էր, ինչ {էր}, խնդրեմ ինձի շուտով գրեք, որ ես ալ միամիտ ըլամ

ալ խելք արած հոները թաղած ըլլայիք նե, կենե աղեկ {էր}, ամեն օր աչքին տիմացն չէր ըլար, ինձի տեղով հայտ

տեւ կայի ի հեռաւոր բացակայութեան՝ առ այն մնացեալ {էր} վասն իմ առնելն կառավարութենէդ զտնօրինութիւն, յաղ

արդեօք ստացաւ եւ ե՞րբ, եւ ուստի՞ ստուգեաց թէ իմ {էր} գրեալ, թէ ունիցեա՞լ էի ես եւ երբեմն ընդ ինքեան զ

եանց թէ նա որ յերկբայս գտանի արդիս թէ Նալպանտեանն {էր} գրողն ինքեան զգիր, թէ Ուստայեանն...... եւ

յընթացս նոյնքան ամաց ի չգոյէ դպրի ընձիւղել անմարթ {էր}. միթէ չգիտէ՞ր թե դիտաւորութիւն հեղինակի գրութեան

անութեամբ իւրով անգէտ լեալ զգրողէն թէ Նալպանտեանն {էր} թէ Ուստայեանն, բայց այնուամենայնիւ կրկին պարտաւո

ի եթէ ինքն գտանէր յերկբայս զգրողէն թէ Նալպանդեանն {էր} եւ. թէ Ուստայեանն նա զի եւ ո՛չ անգամ ճանաչէր իսկ

Խաչատուր աղային Պետերբուրգ չիգտնուիլն, որ գնացել {էր} զակրանից, եւ միամիտ լինիք, որ սրբազան հայրն միշ

բաղձանաց, քանզի սրբազան հայրն յերեկի աւուր, որ {էր} 8 ամսոյս, ընկալաւ ի նոցին գերազանցութեանց զնամակ

ընդ ձեռն Մարտիրոս քահանային Թորոսեան, որ արարեալ {էր} միմիայն առ ի խաբել զպարզամիտսն ի հասարակութեան հա

պէս եւ զապարդիւն նորին դաստիարակութիւն, որ առեալ {էր} յանձին միմիայն առ ի գտանել զաւուրն պարէն եւ առ ի

բազար ի գլուխ հ. Մինասայ Բժշկեան, քանիցս դիպեալ {էր} ինձ զգուշացուցանել զնա ի թշնամանելոյ զեկեղեցին Հա

շարժեալ նորա ի թշնամութիւն ընդ իս, քանզի ո՛չ ոք {էր} այլ ոք ի մերոց հոգեւորական եղբարց, որ խոտէր զնոր

որոգայթ ընդ ձեռն Բարսեղ քահանային Պոպովեանց, որ {էր} տիրացու Սարգիս, որ յայնոսիկ ժամանակս գտանէր Էջմի

բայց կարծեմ թէ Մարտիրոս քահանայն Թորոսեան գնացեալ {էր} ի հարսանիս նորա եւ ականատես է այդմ հրապարակեալ կա

կ չունէի, վասն որոյ պատասխան տուի, ինչպէս հարկն {էր}, ուստի դուք ըստ ամենայնի միամիտ եղիք իմ մասին:

րեաց յանձնէս զախտ թուլութեան, որ ամօք սպառնացեալ {էր} ի բժշկաց թագաւորել ի վերայ իմ ցմահ, յընթացս այսր

նայնի ներողաբար վարէր ընդ իս, եթէ իրօք գտանեցեալ {էր} իմ յիր ինչ յանցաւոր: Այլ այն ամենայնիւ ես ի դէմս

ԵՂԲԱ՛ՅՐ ԻՄ. ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Երեկի, որ {էր} ամսույս 9, շնորհավոր բակլա խորան տեյի, ստացա քո

իմացեք, որ այն մարդիկ չեմ հարցրել, որ ինձ օտար {էր}, ամոթ համարելով, բայց պարոն Իվան Խրիստոֆորովիչ

շն ողջ եւ առողջ է, այս բարեկենդանի օրերն ինձ մոտ {էր} եւ լավ ուսանում է եւ ոչինչ նեղություն չունի: Լազ

ց վերայից թռչել եւ անցնել դեպի ծերությունը անհնար {էր}, ինչպե՞ս արդյոք պիտո է մեկնեինք մեզ այդ լեզուներ

ժամանակ: Այժմ միշտ տեսանում ենք, եւ երեկի, որ {էր} ամսույս 10, կիրակի օրը ժամից հետո խնդրել էի ինձ

ց տուն, ես էլ եկա իմ տունս, Ավտուշն եւս հետներս {էր}: Հույս ունիմ, որ սորանից առաջ գրած նամակներս ստ

ետո, պարունակում է յուր մեջ մի խնդիր, որ կարելի {էր} միայն գործել երկար ու շատ ծանոթութենից հետո: Չնա

ին հասկանալի. երկար ժամանակ այս խորհուրդը մնացել {էր} մեր սրտումը բոլորովին անգործ, պատճառ, որ զանազա

նալով, որոնց առաջեւ, հավաստի գիտեմ, որ հարգելի {էր} Ձեր միջնորդությունը, կարող էիք օգնել մեզ այս ազգ

, ներկան եւ ապագան, պիտի չափե օգուտը, որ կարո՛ղ {էր} լինել յուր խելացի կերպով քաջությամբ գործ կատարելո

կատարելուց, պիտի չափե նույնպես վնասը, որ կարո՛ղ {էր} հասանել անխելութենով եւ երկչոտութենով կնիկմարդու

արությունքը կատարել, պատճառը անթիվ զբաղմունքներս {էր}, որ գիտե աստված՝ տիվ եւ գիշեր սրբազանի մոտ, հե

ով բարեկամքը: Ինչ բաների մասին որ սրբազանը [խոսք {էր} տվել] կատարեր, բոլորն եւս կլինի, այս օրերս վանք

մինչեւը 0-ն իջել է, փոխանակ որ ձմեռը բարձրանում {էր} մինչեւ 74 կամ ավելի, մանավանդ Պետերբուրգի քաֆե-ր

յե մեզանից այնքան նյութական հնար, որքան հարկավոր {էր} մեր հոգեկան վաստակների վերա մարմնին պատմելու, որ

ապրիլի 10 կավարտվի նույնպես, եւ այն ժամանակ պիտո {էր} մի հոգաբարձություն իմ մյուս աշխատությունը հանդես

ությունը եկավորների բերանով, թե մի փոքր հարկավոր {էր} սպասել: Այն օրից մինչեւ այսօր հինգ կամ վեց ամիս

: Երկար ժամանակ նամակներիդ չպատասխանելուս պատճառը {էր} իմ անդադար զբաղմունքը եւ եթե ճշմարիտը կամիս, վեր

ին այսքան կարող եմ հայտնել, որ ինչ այստեղ կարելի {էր}, նորա օգտի համար գործ դրվեցավ, բացի դորանից մար

իվը, ստացա օգոստոսի 1-ին եւ տեսանելով, որ հասել {էր} Ձեր պատվականության ձեռքը իմ աշխատությունը, ուրախ

ությունքը աստուծո անքննելի նախասահմանության կամքն {էր}, որ մեր ձեռքով պատժվեին եւ խայտառակվեին: Ազ

ինձ մի նամակով, իմանաք, թե ո՛ւր եւ ի՛նչպես պիտո {էր} մակագրել: Եթե Ձեր հովվապետական հորդորը ավելի պտո

մեջ այնքան լինեն մեր ստորագրողքը, որքան այս տարի {էր}, բանը խինդ կլինի, ուրեմն Ձեր առաջեւ բացվում է ա

խիջեւանի համար, գոնե 100 ստորագրություն հարկավոր {էր}, Թիֆլիսումը բարձրացավ մինչեւ 150: " Մեղուն " պի

միս ժամանակով այդ դրամը եւ հասուցի, որոնց արժանն {էր}, սպասելով քո վեհանձն օգնականությանը, բայց ինչպե

վին, գնում եմ սահմանից դուրս, այս բանը հարկավոր {էր} իմ կյանքը փրկելու համար... մանրամասնությունը ա

ոյ զաբիսքայով, նայե չխայտառակես ինձ, այդպես սրա {էր}: Վառվինսկին տեսավ իստորիա հիվանդությանը եւ գր

ե: Այս բոլոր բաները դեռ անցյալ տարուց քեզ հայտնի {էր}: Մտածեցի, մտածեցի, ուրիշ ճար չգտա, ասացի

ւմ փոքրութեանս: Ոչինչ աւելի, քան զոր պարտքն {էր}, առնեմք, եւ յամենայնի, յոր զձեռն մխեմք, առաջն

ՊԱՐՅԱՆ, Ինձ պ. Հովհաննես Պատկանյանցը հանձնել {էր} 100 հատ պատկերը մեր վեհափառ կաթողիկոսի, որ ուղար

ակաս՝ ծախք գնալու եւ գալու համար, այդ մի մարդու {էր} վերաբերում եւ ոչ երկուքի: Թող մտածեն առաջարկողքը

պատճառի, թե հասարակության ընտրությունը ընկնելու {էր} մեր վերա: Եթե ձեր մեջ կան քաջ մարդիկ, որ առաջար

գուշակել եւ սահմանել, թե ո՛րքան ժամանակ հարկավոր {էր} մնալ Հնդկաստան, ուր կարողանային բոլորովին ավարտե

ւցանեին քաղաքին, եւ որը, ինչպես ասացինք, կարող {էր} շատ փոքր բան լինել կամ ամենեւին չլինել, եթե գործ

րվում է: Ես վաղուց նախատես էի այս բանին, եւ այս {էր} պատճառը, որ ասում էի, թե հառաջ հարկավոր է մարդ

ութեամբ, ընդ իս եւ ընդ արգոյ Աջեմեանցն, ընտրեալ {էր} իւր երեսփոխանութիւն, զորմէ ոմանք անբարեմիտք առ ա

սրբազան հարց, հաճեցաւ կոչել եւ զիս, ուր ներկայ {էր} եւ պաշտօնակատարն պրօկուրօրի, պ. Թաղիանոսեանցն,

ւեալ էիք ՚ի մաuինս այսմիկ, թեեւ թարգմանին Սինոդի {էր} պաշտօնդ այդ, այլ ես մանաւանդ ստիպեալ ի փութացուց

ին օրինաց համաձայնեալ է ընդ զայն մինչդեռ պարտական {էր} զգուշանալ զի մի առ ոտն կոխեսցի արդարութիւնն եւ օր

ութեան Այվազովսքւոյ ընդ քաղուածի գործոյն պարտական {էր} իսկ եւ իսկ բանալ զկանոնաւոր քննութիւն ապա հատանել

ինչ աւելի մարթացայ յայս նուագ կատարել: Եթէ ոչ {էր} ազգին եդեալ յիմ վերայ զգործն Կալկաթեան հրիտակաց,

ոտեցավ ծովեզրին, Մեսսինայի նավահանգստում կանգնած {էր} մի ահագին բազմություն աշխույժ երիտասարդների, որո

խույժ երիտասարդների, որոնց կարմիր շապիկը վկայում {էր}, թե պատկանում են իտալական Հերոսին՝ Գառիբայլդիու

: Այդ վառվռուն երիտասարդների դեմքի վերա գծագրված {էր} ուրախություն եւ խղճի հանգստություն. նոցա ճակատը

թյուն եւ խղճի հանգստություն. նոցա ճակատը փայլում {էր} արժանավոր պարծանքով: Կեցցե՜ Իտալիա, կեցցե՜

այն բան եւ կարող կլինի գիտակցաբար հասկանալ թե ո՛վ {էր} յուր բարեկամը եւ ո՛վ էր թշնամին: Մեսսինայի դղ

իտակցաբար հասկանալ թե ո՛վ էր յուր բարեկամը եւ ո՛վ {էր} թշնամին: Մեսսինայի դղյակը դեռեւս կրում է յուր

որ թե հնար ունենար, ապա ուրեմն անշուշտ խեղդելու {էր} Իտալիայի նորաբողբոջ ազատությունը դեռեւս խանձարուր

, այն բավական ընդարձակ դահլիճի մեջ, ուր գտանվում {էր} ավելի քան թե երկու հարյուր հոգի, կար մի մեծ աղմո

ելյան, իսկ մյուսը բուրբոնյան, որ դղյակից թատրոն {էր} եկել եւ ղահվետնում հանդիպելով անպատվության՝ կամե

լ եւ ղահվետնում հանդիպելով անպատվության՝ կամեցել {էր} արյունով լվանալ յուր անարգությունը: Թե ուր տա

ի մեջ. Ֆրանսիսկոս Երկրորդի անվանագիրը, որ դրված {էր} ՝ որեւիցե հրապարակական կամ տերութենական շինվածքնե

անունով: Այդ օրագիրը սորանից երեք օր առաջ ասում {էր}, թե շուտով պիտի ազատվին ե՛ւ Հռովմը, ե՛ւ Լոմբարդ

նալ, որ զեզերբ քերեալ Միջերկրական ծովուն երթալոց {էր} ՚ի Մարսէյլ եւ ըստ այսմ, զառաջինն զկայ առեալ զաւո

զկայ առեալ զաւուրս քանիս ի Նէապօլիս, ուր թափելոց {էր} շոգենաւուն զբեռինսն եւ ստանալոց անդէն, նաւեցի ի

յս յուղի անկայ անտի եւ յերեկն, որ 11/23-երորդ օր {էր} ամսոյս, մուտ արարի ՚ի Լոնդոն, ուստի գրեմ զայս ն

, որ ընդ եզերօք նաւել Միջերկրական ծովուն երթալոց {էր} ի Մարսէյլ եւ ըստ այսմ զառաջինն զկայ առեալ ՚ի Նէապ

10/22 ամսոյս ելի անտի եւ դէմ եդեալ, յերեկն, որ {էր} 11/23, մտի ՚ի Լոնդոն, ուստի գրեմ զայս նամակ:

վանդակութենէ գրութեան պ. փոխարքային, պատուիրեալ {էր} իրազեկ առնել զայնմանէ զտէրութիւնն Անգլիոյ, պատշա

իզվիտները գնացել էին, երբ այս դժոխային կարգը նոր {էր} հիմնվում: Ցեյլոնից Մադրաս, իսկ Մադրասից Կալկաթա

ւատարիմ գործակալ Նախիջեւանայ: ա) զի թէ կտակ {էր} այն, ապա ուրեմն կամայ ակամայ թողլոց էր զայն ի կա

ի թէ կտակ էր այն, ապա ուրեմն կամայ ակամայ թողլոց {էր} զայն ի կառավարութեան կտակակատարաց, բ) զի թէ

վարութեան կտակակատարաց, բ) զի թէ պարգեւագիր {էր}, ուրեմն զկնի մահու կտակողին պարտ էր տանն այնմիկ

է պարգեւագիր էր, ուրեմն զկնի մահու կտակողին պարտ {էր} տանն այնմիկ պատկանել Նախիջեւանայ եւ ոչ ի կենդանու

դպրոցաց եւ այլն եւ այլն: գ) զի թէ կտակագիր {էր}, ուրեմն ինքն անուանելոց էր զանձն ոչ գործակալ Նախ

գ) զի թէ կտակագիր էր, ուրեմն ինքն անուանելոց {էր} զանձն ոչ գործակալ Նախիջեանայ, այլ կտակակատար իւր

ամանի դատարանին, ըստ որում Այվազովսքին պահանջեալ {էր} յառաջագոյն: Իբրեւ տեսի, եթէ ոչ յօժարի ի խաղա

ավարիչ): Վճռաւ գերագոյն ատենի տեղւոյս, ինձ անկ {էր} (որպես երեսփոխանի ազգին մերոյ ՚ի Նոր Նախիջեւան)

ՅՐ, Ձեր սրտառուչ նամակը, որից հայտնի երեւում {էր} թե ինչ տագնապի մեջ եք, ստացա պ. Հակոբյանց շնորհ

ա պ. Հակոբյանց շնորհքով: Նամակը մի փոքր ուշացել {էր}, քանզի Եգիպտոսից ուղարկել էին Պոլիս, բայց ես ար

Ներեցեք շտապ գրությանս, փոստի ժամանակը անցնում {էր}, եւ ես հազիվ կարողացա այս չափը գրել, քանզի կաթո

եմ ներել այս աղճատ գրությանս, ժամանակը շատ կարճ {էր}: Միամի՛տ լինիք, որ կաթողիկոսի կողմից ձեզ ոչինչ

ստանից հետս վերցրի ամբողջ հինգ ֆունտ, որ ստացված {էր} Չինաստանից, բայց դժբախտաբար, այն ճամպրուկը, որ

նեի թաքցնելու Ձեզնից այն զգացմունքը, որ հարուցել {էր} իմ մեջ պ. Ալաջալյանի արարմունքը, չեմ կարող այնո

ուամենայնիվ չխոստովանել Ձեզ, որ ինձ համար ցավալի {էր} լսել այդ մասին. ոչ թե այն պատճառով, որ պ. Ալաջ

յն պատճառով, որ պ. Ալաջալյանի այդ ձգտումը կարող {էր} գցել իմ վարկը հասարակության աչքում, - այդ կողմից

դուրս էի գալիս Մոսկվայից. այն ժամանակ նա խճճված {էր} միանգամայն այլ հիվանդության ցանցում, հիվանդությո

նման հյուծախտի դեպքում կարմիր քամու բորբոքը կարող {էր} հասցնել օրհասական վախճանի, իսկ ես նրան ափսոսում

առանց աշխարհագրության դժվար հասկանալի է: Որտե՞ղ {էր} կատարվում այդ նավագնացությունը, անհավասար պայքար

կատակ անելու ժամանակ չուներ. չէ՞ որ վտանգը լուրջ {էր} - այդ չպիտի մոռանալ: Ներկայումս, սակայն, այդպի

այսինքն 16-ին, ստացա նամակդ, որի վրա նշանակված {էր} ամսի 17-ը, մինչդեռ, բովանդակությունից պարզ էր,

ծ էր ամսի 17-ը, մինչդեռ, բովանդակությունից պարզ {էր}, որ այն գրված էր 15-ին՝ նորին գերազանցություն Ս

ինչդեռ, բովանդակությունից պարզ էր, որ այն գրված {էր} 15-ին՝ նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահ

ը, եւ որ ամենից շատ ինձ ուրախացրեց՝ Ֆոշեի գիրքն {էր}, որի ներածությունը ես արդեն կարդացի, եւ մի փոքր

քոտ մրցակցության մեջ էին եւ յուրաքանչյուրը զինված {էր} ավելի կամ պակաս լիբերալ խարտիայով: Անգամ Բավարիա

ամ Բավարիան ուներ այնպիսի կոնստիտուցիա, որ կարող {էր} մրցել ժամանակակից անգլիական կոնստիտուցիայի հետ:

ը Լյուդվիկ XIV-ի ժամանակ ոչ միայն լրիվ բավարարում {էր} ֆրանսիացիների սնափառությունն ու թեթեւամտությունը

ափառությունն ու թեթեւամտությունը, այլեւ ծառայում {էր} իբրեւ օրինակ նրան շրջապատող մյուս պետությունների

տնի օրինագծի վերաբերյալ, իսկ հետեւյալ օրը մտադիր {էր} զինված ուժերով հարձակում գործել պառլամենտի վրա:

անդուրժելու դարաշրջանում, լեգեոն լեգեոնի հետեւից {էր} ուղարկում Աֆրիկան ստրկացնելու համար.. թող հիշատ

րեւէ փոստային թղթի վրա կատարելու բան չէ. դա հարկ {էր} քննարկել մինչեւ ոսկորների ծուծը, որովհետեւ նյութ

րադառնում եմ ներկա վիճակիս: Այսօր հրաշալի եղանակ {էր} եւ ես նրանից օգտվեցի 20 րոպե, կարող էի բաց օդում

րոպե, կարող էի բաց օդում ավելի մնալ, բայց քամի {էր} ու հետեւելով առածին, թե՝ " լավից քիչ-քիչ ", վե

սնենք ինչ կասի չորեքշաբթին: Այսօր հրաշալի եղանակ {էր} եւ ես դարձյալ դուրս եկա պարտեզ զբոսնելու ու մնացի

լով Եգիպտոսում բացարձակ ստրկության մեջ, ներծծված {էր} այնպիսի միստիկական դաստիարակությամբ, որ ավելի բա

թյունը Սանչոյի հետ միասին) ում էլ, որ հանդիպում {էր}, ուղարկում էր Տոբոզո, իր Դուլսինեայի մոտ, իսկ

հետ միասին) ում էլ, որ հանդիպում էր, ուղարկում {էր} Տոբոզո, իր Դուլսինեայի մոտ, իսկ հանրագիտական բա

այդ մկրատը գործածող կնոջ մազերի գույնը - խարտյաշ {էր} նա, թե թխահեր: Ինչ վերաբերում է մեզ, մենք դրակ

ոլսի հայ երեսփոխանական ընդհանուր ժողովը ցանկանում {էր} վճռական միջոցներ ձեռնարկել այդ թվերը ճիշտ հետազոտ

նիս իր քրոջ հետ գժտված լինելու պատճառով, եւ լուր {էր} պտտվում, թե Իսահակն ամուսնանում է Նադ[եժդա] Նիկո

րհի վրա դնելու իմ ջանքերին: - Ուստիմովիչն ինչո՞ւ {էր} Իսահակի հետ ապրում. ինչը նրան ստիպեց, փող չունե

Այդ Պենելոպեի ձեւն է, երբ նա Ոդիսեւսի վերադարձին {էր} սպասում: Նամակ գրիր տուն եւ ողջունիր բոլորին, ա

ղարկելու մտադրությանդ մասին՝ վերնագրից սիրտս քիչ {էր} մնում նվաղեր այն բանից հետո, երբ ես արդեն կարդաց

ս ինձ կզգայի ուղղակի բեւեռից դուրս, ինչպես ասում {էր} Ամիրյանը: Չնայած էգոիզմ կլիներ իմ կողմից նրան ստ

[վայի] ոստիկ[անական] թերթիկի սրբագրիչ: Ցանկանում {էր} խցկվել թատրոն, իհարկե նրան առաջ տանելու վսեմ նպա

դրամի հսկիչ. այնուամենայնիվ ավելի լավ վիճակի մեջ {էր}, քան Ռեշոտնիկովը, որը թատրոնի ախոռի հսկիչն էր:

ջ էր, քան Ռեշոտնիկովը, որը թատրոնի ախոռի հսկիչն {էր}: Սակայն Ռոդիսլավսկին չի հուսահատվում, նա հավատա

Ասացեք խնդրեմ, ի՞նչ եղավ հավատարմագիրը, որ պետք {էր} Հնդկաստան ուղարկել, եւ Հայրապետյանը ստացա՞վ, ար

մարդու, որը հենց մի գլուխ քիմիական ֆորմուլներով {էր} խոսում: Անանիան երեւի հիշում է, ու մեր համատեղ

ես նրա նամակները չեմ կարդացել, ախր նա առաջ գրում {էր}: Անանիա, այնուամենայնիվ սպասում եմ Տոբոզոյին:

կարողանում: Նախավերջին ֆունտը, չնայած շատ մանր {էր} կտրած, բայց ավելի լավն էր, քան սա, ուստի, եթե

ւնտը, չնայած շատ մանր էր կտրած, բայց ավելի լավն {էր}, քան սա, ուստի, եթե դեկտեմբերին ուղարկածիցդ չի

սկզբունքներով պատվարժան Ֆրանսուա Կսավիեն աշխատում {էր} Հնդկաստանում, Ճապոնիայում եւ որոնցով աշխատում էի

տանդնուպոլսի միջեւ եւ իրեն այնպես չնչին եւ զզվելի {էր} պահում, որ սկսեց քարոզել 18-ամյա մի պատանու (հա

մեդալի մյուս երեսը, որտեղ խորամանկ ձեռքով գրված {էր}, թե կաթոլիկության համեմատ աճում է նաեւ Ֆրանսիայի

որ դրանից ոչ շատ առաջ " Le principe " թարգմանված {էր} թուրքերեն: Բացի այդ, ժամանակ առ ժամանակ Դռա

ավելացնել նաեւ, որ այդ ամբողջ պրոպագանդը մղվում {էր} հանուն կրոնի, իսկ Դուռն իրավունք չունի քրիստոնյա

ն գործերին միջամտելու: Այդ պատճառով նա համբերում {էր}, իսկ այժմ առավել եւս կհամբերի, քանի որ իր նամազ

Դավիդովիչը: Երբ ես Ռուսաստան եկա, նա Եգիպտոսում {էր}: Ինձ հանձնարարված էր Մելքոն Գասպարիչի միջոցով նր

ւսաստան եկա, նա Եգիպտոսում էր: Ինձ հանձնարարված {էր} Մելքոն Գասպարիչի միջոցով նրան հանձնել 250 ռուբլի

խելի, թեկուզ պետք է խոստովանել, հաճախ անհրաժեշտ {էր} լինում դրանց գործածել, բայց մենք, դեռեւս տատանվ

սեւնային, եթե նա ինձ տեսության գա, ինչպես ասում {էր} Լազար Իլիչը: Բոքլի գիրքը բոլորովին տարբեր հր

մենայնիվ, ուներ այն առավելությունը, որ տպագրված {էր} տանելի տառերով, իսկ սրա համար պետք է զինվել, եթ

ր գիտությունները, բնապատմությունն էլ չոր ֆորմուլ {էր} ՝ առանց կենսագործման, եւ դրա հետեւանքով, նրանով

զբաղվում, իսկ անտիկ աշխարհում նա ստոր գիտություն {էր} համարվում, որովհետեւ փիլիսոփաները գիտնականի համա

, ապա նաեւ բույսերի օդընտելացմամբ (նա հրավիրված {էր} այգեգործություն սիրող ընկերության կողմից) - նա ա

նքից, հենց միայն բանականության հաղթանակից կարելի {էր} մեռնել: Ափսոսալ միայն կարելի է, որ քիմիան եւ մա

ա այն ժամանակ, երբ նամակս վաղուց արդեն ուղարկված {էր}: Այդ պատճառով խնդրում եմ, որ դու երկուշաբթի բեր

իրը՝ մի ինչ որ լրտեսի միջոցով՝ խնդրել ու շորթել {էր} 60 ֆ[ունտ] ստերլինգ տարեկան եկամուտ. այս բոլորը

. Գ. Երբ այս նամակը վերջնականապես արդեն ծրարված {էր}, ստացա քրոջորդուս՝ Ավետիքի նամակը եւ շատ ուրախա

, դրա փոխարեն, կրկնում եմ, D անձը, որը բացակա {էր} B ժողովից, ներկա է գտնվում C ժողովին: Բացակայո

տ, որպեսզի վերջինս փակե պատուհանը, որտեղից քամի {էր} փչում, բայց մի՞թե Պուասսոնը պակաս իրավունք ուներ

նք ու գոհ արդեն կատարված գործով եւ այլն, կարելի՞ {էր} արդյոք օրինական ճանաչել այն: Պարզ է, որ այդ անկ

ռ սրանից 4. 000 տարի առաջ Եգիպտոսում վերականգնված {էր} այն աքսիոմը, որ կոր գիծը երկար է ուղիղից: Հա

ւսնացել է: Ավետիքը, գոնե, դեռ դեկտեմբերին գրել {էր}, որ շուտով ամուսնանալու է. իմ կողմից շնորհավորի

նվազել է կոկորդիս ցավը, ուր բժիշկը կարմրություն {էր} գտել: Հույս ունիմ, որ վաղը միանգամայն առողջ կզգ

Ligamenta vertebrorum communis, որը շատ գովում {էր} Լ. Ի. -ն եւ խոստացել էր ուղարկել ինձ: Հիշեցրեք

ommunis, որը շատ գովում էր Լ. Ի. -ն եւ խոստացել {էր} ուղարկել ինձ: Հիշեցրեք նրան եւ երբ շաբաթ օրը գաք

ր տեղեկանքները հավաքեցի, արեւը վաղուց արդեն մայր {էր} մտնում եւ աշտարակի ժամացույցը ժամի 11-ի զարկեց,

ամարյա ես գիտեի, որովհետեւ ինձ հայտնի է, թե ինչ {էր} կատարվում մեր տանը. եթե չեմ ուզում այստեղ այդ կր

, չունիմ ուրիշ գրելիք, եւ ժամանակն ալ խիստ կարճ {էր}: Եղբայր քո Միքայել Նալբանդյանց 100

.. Այստեղ բժիշկ Նայդենեւը, որ կումիսով պարպում {էր} ամառները մասնավոր կերպով, դժբախտաբար տեղափոխվում

ովդ գրիլ եմ հունվարի 28-ին, անկից ետեւ մեմ ալ աս {էր} առածս, քանիում գիրս է տեյին խոռոզլամիշ եղածդ ի՛ն

չ օրենք է քեզի զրկել: Պարոն Գրիգորը ինձի գրել {էր} մեկ անգամ Պետերբուրգ, թե դուն քո բաժինդ հարսնութ

... մէջ, որ ընդդէմ ամենայն քաղաքավարութեան եկել {էր} իմ մօտ գիշերազգեստով (խալաթով): Բարեկամակա

երի մէջ. Մանդինեանց Տէր Ստեփանը քանի տարի գրագիր {էր} Ներսէս Կաթողիկոսի մօտ. եթէ նա ուսումնական, խելա

, քսան անգամ գրելով ու ճեղքելով, վերջապէս գրում {էր}, նոյն կոնդակը Մանդինեանց Տէր Ստեփանոսը մատեան էր

էր, նոյն կոնդակը Մանդինեանց Տէր Ստեփանոսը մատեան {էր} անցուցանում: Հազիւ թէ աւարտել էի խօսքս, Պ.

, այդպիսի դիպուածում լաւ է սուտը, որ վարագուրում {էր} ազգի պակասութիւնը: Բան էք շինել ձեր համար. ճշմա

օգուտ կայ մի այնպիսի ճշմարտութենից, որ կտրատում {էր} ազգի սիրտը: - Պարո՛ն, քո խելքի բան չէ՝ դատ

արժանաւորութիւնը: Ինքը՝ Քրիստոսը, ճշմարտութիւն {էր} եւ ճշմարտութեան համար խաչի մահը յանձն առաւ. իհար

ր մտանք, իմ խօսքը Մանդինեանց Տէր Ստեփանոսի վերայ {էր}, որ իւր ուսումնական, " Մեղու " անունով թերթերի

" Մեղու " անունով թերթերի 16 համարում խայտառակել {էր} Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին։ Դու ի՞նչ ես ասում

Հայոց մի քանի երեւելի ուսումնականներին սխօլաստիկ {էր} կոչել: Այժմ հասկացա՞ք, թէ ինչո՛ւ համար կամ ինչպ

ամալսարա՞ն է, ակադեմիա՞ է, թէ ի՞նչ է, որ կարող {էր} մագիստրոսութիւն եւ վարդապետութիւն բաժանել. այդ ա

գործ ածում, արագիլը սիրամարգի տեղ, ինչպէս ասել {էր} Նալբանդեանցը: Դու առհասարակ լա՛ւ կարդա " Հիւսիսա

չ բան որ համաձայն չէ քու տեսութեանը, մի՞թէ յիմար {էր}: - Այն պատճառով, որ վաճառականութեան մասին ի

ամար, թէ սահմանից դուրս գործուած ու ներս բերուած {էր}: Երկրորդ, որովհետեւ իմ խանութի գործակատար մարդի

ցոյց էի տալիս իմ իմաստուն հաշւումս, թէ նա ստացել {էր} աւելորդ, քան թէ պատկանում էր նորան. ահա իմ վաճա

ումս, թէ նա ստացել էր աւելորդ, քան թէ պատկանում {էր} նորան. ահա իմ վաճառականութեան գլխաւոր սիւնը, գլ

մարձակւում ես կուլ տալ այն հացի կտորը, որ գնուած {էր} ուրիշների աշխատանքի գնով... - Դու ինչ անհասկ

վեր կացաւ տեղից եւ, բարեաւ մնա ասելով, խնդրում {էր} ինձանից իւր մօտ հիւր գնալ: Ես զարմացայ դորա անզգ

իսի 1: Մտածում եմ, թէ մինչեւ ո՞ր աստիճան ողբալի {էր} կասկածամիտ մարդերի դրութիւնը. այդ բանի քանի օրին

ող հաց ուտել հանգիստ, ամեն մի չնչին բան վրդովում {էր} նոցա փոքրիկ հոգու խաղաղութիւնը, ծառի տերեւների շ

ող ուշադիր լինի, եւ տարակոյս չունիմ, որ ցաւելու {էր} թէ ինչ պատճառով բնութիւնը այդպէս վշտացուցել է այդ

ինէին, ասես թէ երկինքը այն պատճառով հաստատ պահել {էր} իւր կամարակապ տարածութիւնը, որ, կործանուելով մի

ստրկական ուղղութիւն հոգու: Եւ այդ պատճառը պիտոյ {էր} որոնել նոցա կազմուածքի՞ մէջ ֆիզիկաբար, թէ լոկ բա

, մի խօսքով, հոգու անբարոյականութենից յառաջանում {էր} այդ կասկածամտութիւնը: Մտածութիւնքս կտրուեցան

ած լինելով նիւթական շարժառիթների վերայ, աշխատում {էր} յանձն առնուլ ամենայն տեսակ ցածութիւն, շողոքորթել

տակ ձգել դորա թերթերը, ասացին ինձ, թէ անպատշաճ {էր} ուշադրութիւն դարձուցանել այդպիսի մի չնչին գործողո

կագրով, Պ. Իսահակեանցի յօդուածի վերայ, որ տպած {էր} այդ " Մեղուի " 14 համարում, Ապրիլի 5-ից: Խն

րենասիրութեան " մակագրով յօդուածի վերայ, որ տպած {էր} " Մեղուի " մէջ, նորա 14 համարում: Պ.

ւորութեան կողմից դնում է այն բանը, որ բուն հնարն {էր} նորա յառաջխաղացութեան, այսինքն՝ այն մեղադրանքը

Իսահակեանցը ասում է, թէ այն ժամանակ միայն պատշաճ {էր} այդ, " եթէ ազգայինք աղաւնեվաճառութեան եւ լոմայափ

է չէ շինել նա այր աւազակների, ուրեմն եւ անպատշաճ {էր} զուր տեղը ազգը մեղադրել։ Մեք եւս, ինչպէս դուք,

րի կողմից: Դուք ասում էք, թէ ա՛յն ժամանակ արժան {էր} դնել ազգի վերայ այն մեղադրանքը, եթէ ազգայինքը աղ

յ, որ գործ ունիք մի քանի պարոնների հետ. ցանկալի {էր} մեզ իմանալ այդ պարոնների անունները, որ այդպէս վր

լուսաւորութեան մէջ, քան թէ բնութիւնը կարողութիւն {էր} տուել " Մեղուին"։ Այդ սուտ ազգասէրքը անարգում ե

իւր պակասութենների վերայ, որ գիտակցաբար ճանաչում {էր} իւր արժանաւորութիւնը: Առանց որեւիցէ փոքրոգի կասկ

նալուն։ Ինքը՝ ճշմարտութեան Վարդապետը, գուշակել {էր}, որ իւր քարոզութիւնքը, իւր ճշմարտութիւնը պիտոյ

յաստանը այն վիճակի մէջ, ինչ վիճակում բարեա՛ւ մնա {էր} ասել նորան: Արշակունեաց թագաւորութիւնը եւ Հայրապ

ի տնից վերջացել էին, երբ նա մեծամեծ յոյսերով ոտք {էր} կոխում Հայաստան՝ յունական լուսաւորութիւնը տարածե

օր զարդարել իմ Յիշատակարանը: Ներողութիւն, պիտոյ {էր} այստեղ գրել այն խօսակցութիւնը, որ պատահել է մի շ

Մեր գեղումը մի դրացի կին կար. նա շատ անգամ վայր {էր} քարշում կայծակը"։ Վաճ. - " Ինչպէ՞ս"։

միայն յառաջուց պիտոյ է իմանալ, որ այդ կինը վայր {էր} քարշում կայծակը՝ մի մարդու զարկել տալու համար,

արդու կամենար, որ նա կայծակից զարկուէր, ստանում {էր} նա որեւիցէ ճանապարհով այդ մարդու հասակի (բարձրու

արդու հասակի (բարձրութեան) չափը, այդ չափով մոմ {էր} շինում եւ վառում էր եկեղեցում, բայց ոչ սովորական

ութեան) չափը, այդ չափով մոմ էր շինում եւ վառում {էր} եկեղեցում, բայց ոչ սովորական կերպով, այլ գլխիվա

երպով, այլ գլխիվայր։ Մոմի վերայ մի տեղում գրում {էր} ասեղով եւ շատ աննշմարելի այս բառը " ելդըրըմ"։ Մ

ս բառը " ելդըրըմ"։ Մոմը վառուելով մինչ հասանում {էր} այս խօսքին, որ կայծակ է նշանակում, իսկոյն երկին

ն, որ կայծակ է նշանակում, իսկոյն երկինքը մթնում {էր}, որոտմունքը թնդում էին, փայլակները ջրի պէս սկսա

նում էին վազել եւ մի ակնթարթում կայծակը սեւացնում {էր} այն մարդը, որի չափով շինած էր մոմը"։ Վաճ.

կայծակը սեւացնում էր այն մարդը, որի չափով շինած {էր} մոմը"։ Վաճ. - " Դու ինչ յիմար բաներ ես ասո

, չեմ տեսած, թէպէտ եւ այդ կինը շատ անգամ վառում {էր} եկեղեցում մի այդպիսի մոմ... "։ Ահա անկրթութ

ջակայ ընկերութեան մէջ։ Մի մարդ, որ այժմ առաքինի {էր}, կարո՞ղ էր դա վատթար մարդ լինել, եթէ սնած ու աճ

ւթեան մէջ։ Մի մարդ, որ այժմ առաքինի էր, կարո՞ղ {էր} դա վատթար մարդ լինել, եթէ սնած ու աճած լինէր մի

ցութենից: Արտասուելի՜ բան. մարդը, որ կարող {էր} առաքինի լինել, լինում է մի վատթար, մի չարագործ

Առնունք մի բոյս, որ, դիցուք թէ, բուսանում {էր} Հայաստանում, եւ բերենք, տնկենք նորան Ռուսսիայի

իայի հողի վերայ եւ նկատենք, թէ այդ բոյսը պահո՞ւմ {էր} արդեօք իւր բնական որակութիւնքը, որ ունէր կամ դեռ

ներ են դոքա՝ հողը, օդը, ջուրը: Եթէ անտարակոյս {էր} Հայաստանի եւ Ռուսսիայի հողերի, օդերի եւ ջրերի զա

ւնը, աճելութիւնը եւ կերպարանագործութիւնը կախւում {էր} հողից, օդից եւ ջրից: Մի բուսական կամ մի ծառ, ա

րուսանում է իւր պտղատու որակութիւնը, թէեւ բացում {էր} հոտաւէտ ծաղիկներ։ Դոյն այդ ծառը, տնկուելով Մեծ

եւ աստուածադիր օրէնքով, այն ժամանակ միայն կարող {էր} պահել իւր բուն յատկութիւնը, եթէ իւր անձնաւորութե

ցածի պէս որակրութիւն տալու համար մի բոյսի, կարող {էր} նորան պահել այնպիսի շրջապատի մէջ, որի արդիւնքը (

ին այդպէս: Առնունք այժմ մի կենդանի, որ ծնել {էր}, դիցուք թէ, Հարաւային Ամերիկայում եւ բերենք այդ

մ եւ բերենք այդ կենդանին Հայաստան։ Արդեօք կարո՞ղ {էր} պահել դա իւր բուն յատկութիւնքը, ասենք թէ չէր մեռ

կութիւնքը, ասենք թէ չէր մեռանում այնտեղ, կարո՞ղ {էր} պահպանել իւր մարմնի կանոնաւոր մեծութիւնը, ծննդակ

լիս անհատի մէջ յեղափոխութիւն, թէեւ միայն փոխուած {էր} նորա արտաքին շրջակայքը: Մտանենք այժմ բարոյակ

որան, արդեօք տեսանելու չէի՞նք, որ նա եւս դարձել {էր} մի արիւնկզակ գող եւ աւազակ, կամ, սորա հակառակ,

ի մարդիկ, այդ մանուկը, չափահաս լինելով, կարո՞ղ {էր} առանց զզուելու նայել իւր հօր կամ եղբայրների դատապ

քում, ինչպէս կաւը բրուտի ձեռքում, որին սա կարող {էր} ամենայն ձեւ տալ: Երեխայն աճում է, բացւում ե

ւր վատթարութեան մասին, որովհետեւ Աստուած ստեղծել {էր} նորան վատթար լինելու համար. քա՛ւ լիցի այսպիսի ամ

սի ամբարշտութիւն: Առաքինի մարդը եւս կորուսանելու {էր} իւր արժանաւորութիւնը, ըստ որում, նորա առաքինութ

ութիւնը իւր վաստակը չէր, վասն զի Աստուած առաքինի {էր} ստեղծել նորան: Ամենակալ Տէրը արդա՛ր է եւ հաւասար

առաքինութիւն քարոզէ իւր զաւակներին, այդ շատ փոքր {էր}, այլեւ թող իւր գործերը եւս յարմար ընթացուցանէ մի

նը պիտոյ է գործ դնել իւր անձի վերայ, եթէ կենակից {էր} երեխաների: Մի անզգուշութիւն, մի անտեղի խօսք, մ

ղի խօսք, մի անպատշաճ գործողութիւն, որ կատարւում {էր} երեխայի մօտ, նման է մի կայծի, որ, ընկնելով մի

որ, ընկնելով մի դիւրավառ նիւթի մէջ, յառաջանում {էր} մի մեծ հրկէզ ու անթիւ աւերածք: Ի՞նչ տեսակ կին կա

բացերեւ: " Կեանքիս անցած օրերում, Որքա՞ն մարդ {էր} ինձ սիրում. Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ

, Որ պատմում ես այժմ մեզ: - " Աստուած ինձ սիրտ {էր} տուել Ապա ի՞նչ բանի համար. Սիրականիս շուտ գտայ,

ր Քեզ, ամուսնուդ հանդիպել: - " Նորա խելքը թռել {էր} Սիրով վառուած իմ վերայ, Շատ բան տեսնել կարող էր

էր Սիրով վառուած իմ վերայ, Շատ բան տեսնել կարող {էր}... Չտեսաւ. թէեւ էր ներկայ... Ես ապրել լաւ գիտ

վերայ, Շատ բան տեսնել կարող էր... Չտեսաւ. թէեւ {էր} ներկայ... Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ

տաճարը, Բայց շատ ջերմեռանդ զոհեր, Միշտ ըստանում {էր} կուռքը: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջեր

աւոր, սիրուն ոտք"։ - Մեծ մայր, արդեօք արժա՞ն {էր} Եւ մեզ ապրել, ինչպէս դուք Ապրել էիք ձեր կեանքում

երպարանագործել այն չարութիւնքը, որ վաղուց յղացած {էր} իւր սրտի մէջ եւ անծին թողած, որովհետեւ հնար չուն

սուրբ եւ մեծ պարտականութիւն է, որ այլապէս պիտոյ {էր} կատարել, իսկ այնպէս կատարել, ինչպէս յիշեցինք,

թեան, եթէ մի մարդ, ունենալով այդ բոլորը, զուրկ {էր} ստոյգ դաստիարակութենից եւ կրթութենից։ Ծնողի գլխա

արկութեան համար, որովհետեւ դորա մէջ պարունակւում {էր} նորա մարմնաւոր եւ հոգեկան երջանկութեան ապահով գրա

ղ եւ ամենայն դատապարտութեան արժանի, եթէ զանցառու {էր} այդ սուրբ պարտականութեան մասին: Եւ ամենայն ծ

կի բարոյական կրթութեան մասին, իւր արծաթը վատնում {էր} աշխարհային ունայն եւ անցաւոր վայելչութենների համա

լ եւ հասուցանել ձեզ այն տպաւորութիւնը, որ գործել {էր} իմ վերայ Պ. Յովհաննիսեանի " Նոր Քնար Հայաստանի "

ակուր է տալիս իմ Յիշատակարանին: Անցեալները գրում {էր} մի պարոնի տեսութիւնը՝ առանց ծոցից արծաթ դուրս տա

երը հատուցանելու մասին: " Մի պարոն, - գրում {էր} նա, - որ պարտական էր մնացած մի կառավարութեան մի

: " Մի պարոն, - գրում էր նա, - որ պարտական {էր} մնացած մի կառավարութեան մի արծաթի մեծ գումար, շա

մի արծաթի մեծ գումար, շատ տարիներով կամակորւում {էր} եւ չէր կամենում հատուցանել այդ գումարը, արդեօք ա

պատճառով, որ այդ պարտքը հատուցանելով խանգարելու {էր} իւր վաճառականութեան ընթացքը, թէ ագահութիւնը ստիպ

վաճառականութեան ընթացքը, թէ ագահութիւնը ստիպում {էր} նորան ձեռքից չհանել այդ գանձը, չգիտեմ։ Միայն,

ինի ընթացքի պատճառով հասել է մեծ վնասի, որ դուրս {էր} բերում հետեւեալ կերպով: Նա գրում է իւր բողոքի մէ

ղոքի մէջ, թէ իւր կայքը, այսքան արժելով, կարո՛ղ {էր} գրաւ դնել եւ ստանալ այսքան արծաթ, որ, գործ դնել

ւելի շատ, քան թէ ինքը իւր իմաստուն հաշւումը ցոյց {էր} տալիս իւրեան պարտական, բայց որովհետեւ արգելք են

ընթացքը, այլեւ բոլոր անօրէնութիւնքը, որ գործած {էր} իւր կեանքում"։ Եթէ այս տեսութիւնը կապակից չ

՝ առանց իւր ծոցից արծաթ դուրս տալու) շատ լաւ բան {էր}, բայց որովհետեւ դա հիմնուած է ստութեան եւ խարդախ

կսած՝ ամբողջ երեք օր, անձրեւը գետի նման թափւում {էր} երկնքից՝ առանց մի րոպէ դադարելու: Այս առատութիւ

ի րոպէ դադարելու: Այս առատութիւնը անձրեւի պատճառ {էր} տուել մեր գիւղի շինականներին՝ հրատարակել նանրահա

այդ պատճառով վեց շաբաթ շարունակ անձրեւը հեղեղելու {էր} մեր արտերը: Մի քանի այլ շինականների բերանից լսւո

ր արտերը: Մի քանի այլ շինականների բերանից լսւում {էր} մի այլ առասպել, որով մխիթարւում էին նոքա, որ չկ

սկանա՞ն արդեօք այն մարդիկը, որոնց ձեռքը ընկնելու {էր} մի օր իմ տխուր Յիշատակարանը՝ իմ անմխիթար միայնու

հետեւ անձրեւը կը կտրուի քառասուն օր"։ Ինչպէս եւ {էր} այդ բանը, ստոյգը այս է, որ անձրեւը անդադար թափւ

բանը, ստոյգը այս է, որ անձրեւը անդադար թափւում {էր}, եւ ես նստած իմ սենեկի մէջ միայնակ, նայում էի պ

ւմ էին լճացած անձրեւաջրի երեսին: Արեւը մայրն {էր} մտել արդէն։ Որոտմունքը դղրդում էին ոչ թէ միայն ե

լեւ իմ ողորմելի պատուհաններիս ապակիքը, որ ներկել {էր} ժամանակը ծիրանի գօտու գոյներով: Ահագին փայլակներ

ւթ ու թանձր ամպերի մէջ փայլատակելու ժամանակ թւում {էր}, թէ պատառւում է երկինքը, իսկ փայլակների լոյսը ն

ողութիւն, որ ասէիր, թէ ահա ամենայն ինչ վերջացած {էր} նորա եւ աշխարհի մէջ, թէ մի սատակիչ շանթ կարող էր

էր նորա եւ աշխարհի մէջ, թէ մի սատակիչ շանթ կարող {էր} իսկոյն չքացնել նորան, եւ այնուհետեւ զուր էր ծագե

արող էր իսկոյն չքացնել նորան, եւ այնուհետեւ զուր {էր} ծագելու գեղեցիկ եւ խաղաղ առաւօտը նորա լուռ ու մու

մօտ մի տաղտկալի միայնութեան մէջ, որ շարունակւում {էր} երրորդ օրից սկսած: Յանկարծ ի՛նչ տեսանեմ. մի մար

ւ տուն, կամ գուցէ ինքը դրացիս է, որ վերադառնում {էր} դէպի տուն՝ մի շատ հարկաւոր ընտանեկան գործի համար

ուած հալաւները, որոնց վերայից ամենայն գոյն կորել {էր}, անհնարին էին կացուցանում ստուգապէս ճանաչել այդ

ներս մտաւ ծառաս եւ յայտնեց, թէ մի մարդ կամենում {էր} տեսանել ինձ՝ յաւելացնելով, թէ որովհետեւ առաջին

յաւելացնելով, թէ որովհետեւ առաջին անգամ տեսանում {էր} այդ մարդը, վասնորոյ եւ չէր կարողացել ճանաչել նոր

անունը եւ ո՛վ լինելը ծառայիս յայտնելու, հրամայել {էր} նորան յայտնել ինձ իւր ցանկութիւնը: Ինչեւիցէ, հր

՝ թրջուած միանգամայն մինչեւ ոսկրը: Ջուրը թափւում {էր} զգեստներից աղբիւրի նման։ Նա հանեց բոլորովին ջուր

վերայ, նա երկար ժամանակ չէր եկած իմ մօտ, եւ այդ {էր} պատճառը, որ ծառաս չէր ճանաչում, որովհետեւ նոր է

անեց վերարկուն, որից ամենայն առատութեամբ թափւում {էր} ջուրը, նոյնպէս թօթափեց եւ գուցէ կը ձգէր եւս աթոռ

ց չխնդրէր ինքեան տալ: Երբ որ բաւական սրսրկել {էր} առանձնարանս անձրեւի ջրով, ձեռքերը տրորելով՝ մօտ

մ այն անցքը կ'ընկնի Յիշատակարանիս մէջ, որ արժանի {էր} յատուկ ուշադրութեան լաւ կամ վատ կողմից, եւ քո պէ

եւ շնորհակալութիւն մատուցանէ ինձ, եթէ արժանացել {էր} մի երկու թերթ տեղ ստանալու Յիշատակարանիս մէջ: Եթ

անին այդ ուսումնարանը, որ միշտ եւ հանապազ կրելու {էր} քո անունը, եւ ապագայումը շատ մայրեր աղօթք կ'առնէ

մի բարի գործ կատարում է նորա համար, որ պարտական {էր}, եւ ի՞նչպէս կարելի էր այնուհետեւ բարեգործութիւն

է նորա համար, որ պարտական էր, եւ ի՞նչպէս կարելի {էր} այնուհետեւ բարեգործութիւն անուանել այդ, եթէ նա,

եթէ նա, կատարելով որեւիցէ գործողութիւն, վճարել {էր} իւր պարտքը, եթէ Աստուած օրհնել է քեզ հարստութեամ

ասնակից չառնես այդ բարութեան մի ուրիշը, որ զուրկ {էր} նորանից։ Մի՞թէ Քրիստոսը պարտական էր մարդկութեանը

ը, որ զուրկ էր նորանից։ Մի՞թէ Քրիստոսը պարտական {էր} մարդկութեանը իւր անմեղ արիւնը, որ քամեց Գողգոթայ

թէ մարդը պիտոյ է այն բանը առնէ միայն, որից օգուտ {էր} յառաջանում իւր ընտանիքի եւ իւր համար յատկապէս։ Ե

, գործ չէր դնում իւր հնարը, եւ այն խեղճը կորչում {էր} այնպէս զուր տեղը: Մեք ամենքս մի ազգի որդիք ենք,

րդով տնկել էիր: - Քո քարոզը մեծ պասից երկայն {էր} ։ Ես արծաթ եմ վաստակել՝ քրտինք թափելով, եւ կը ծ

ում է այն ժամանակ միայն, եթէ մի փոքր աւելի փախել {էր} անիծած արաղը: - Կատակը միւս կողմ դնենք, - ա

. Բէգզադէն (որպէս թէ իմ մինչեւ այժմ խօսածը կատակ {էր} ), - ես գործի եմ եկել եւ շատ հարկաւոր գործի: Տե

ւ չկամիք մտածել, թէ այդ բանի համար իսկապէս կարող {էր} Աստուած բարկանալ, որովհետեւ դուք ձեր յիմար աւանդ

րդէն կամ ուրիշ այդպիսի յիմարաբանութիւնք, եւ ա՞յդ {էր} պատճառը, որ ձեր պէս խելօքների բերանով անուանւում

խելագարուած լինի. մի այնպիսի ջերմութեամբ խօսում {էր} նա իմ հետ, որպէս թէ ես էի այն մարդու փորը կրակ ձ

: - Ես պատահեցայ ի չարագործի, որ վերատեսուչ {էր} Հնդկական Բրամինների, որ անարգում էր հրապարակով ք

ր վերատեսուչ էր Հնդկական Բրամինների, որ անարգում {էր} հրապարակով քո դուստրը, որ մահու չափ հալածում էր

էր հրապարակով քո դուստրը, որ մահու չափ հալածում {էր} ինձ: Ես գործ դրեցի այն բոլոր շնորհքը, որ, քո ո

եւագլուխ եւ սեւադէմ չարագործի մասին, որ միշտ զոհ {էր} բերում Աստղկին եւ բուրվառ էր ձգում նորա որդուն..

մասին, որ միշտ զոհ էր բերում Աստղկին եւ բուրվառ {էր} ձգում նորա որդուն... Չդիմացայ այս անարգութեանը ե

մինչ նա մի հարուստ եւ ազնուական հնդկացու մօտ հիւր {էր} գնացած: Ներս մտայ այնտեղ իմ սպասաւորի կերպարանքո

ով, շանթերդ պահել էի վահանիս տակ, որ անտեսանելի {էր} նորան, եւ դարձեալ լսելով նորա յիմար ընդդիմախօսու

է հարցանել փրփրածին Աստղկից... Մի մարդ տիրութիւն {էր} առնում նորան երեխայ ժամանակին. կարծիք կար այդ մա

մի հայր որդիական առնչութիւն, թէեւ այդ մարդը ցոյց {էր} տալիս իւրեան որպէս լոկ բարերար... Այդ բարերար ան

իշերի մէջ, նորա մեհենի մօտ կամ դպրոցի մէջ Աստղիկ {էր} ծագում... Թէեւ երկինքը պատած էին թանձր ամպերով:

մ ազդեցութեամբ: Գրել էի նոյնպէս, որ նա ստանալու {էր} ձեր շանթերը Աթենասի ձեռքով, եւ այդ շանթերը, լափ

, գտայ ինձ մահճիս մէջ հանգստացած. կայծակը ջարդել {էր} այն մեծ գոմը, որ մեծ հայրս շինել էր անտառի մօտ՝

յծակը ջարդել էր այն մեծ գոմը, որ մեծ հայրս շինել {էր} անտառի մօտ՝ լճի առաջեւ՝ մեծ արծաթ վատնելով: Քր

լճի առաջեւ՝ մեծ արծաթ վատնելով: Քրտինքս թափուել {էր} գետի նման, մահիճ, վերմակ, սփռոց՝ ամենայն ինչ

նման, մահիճ, վերմակ, սփռոց՝ ամենայն ինչ ջուր {էր} դարձած: Շատ մտածեցի այս երազի վերայ, բայց խելքս

ակած. երեւի թէ դորա շինողը եւս մի թերահաւատ մարդ {էր}: Միայն մի խաչ է դրել Յունիսի 27-ի առաջեւ, բայց

՞ր աստիճան մոլորեցնում է մի մարդ: Դիցուք թէ երազ {էր} տեսել։ Դորանից մի օգուտ կամ վնաս չկար իւրեան. շ

ս առնէր, մանաւանդ, անձրեւի տակ ընկնելով, կարող {էր} տկարանալ ու կարօտել այնուհետեւ Հիպոկրատի շանթերին

ս ազատուած: * * * Նոյն օրին, երբ որ պատահել {էր} իմ եւ Պ. Բէգզադէի հետ այստեղ յիշած խօսակցութիւնս

ոտանաւորի պատճէն, որ առանց ստորագրութեան ստացել {էր} Թիֆլիզից եւ որի բնագիրը Մայիսի 15-ից ուղարկել էին

, բայց, այնուամենայնիւ, նորա հիմքը ճշմարտութիւն {էր}: Ափսո՛ս, որ չգիտեմ այդ ոտանաւորի հեղինակը։ Եթէ

Մարկոսեան արքիմանդրիտի անունով, որ առաջնորդում {էր} Ղրիմեցի Հայերին, երբ սոքա գաղթեցին Ղրիմից դէպի Դ

Ր ծախքով այն ձեր բոլոր գոյքը, որ միայն փոխադրելի {էր}, որ եւ ՄԵԶԱՆԻՑ սահմանեալ արծաթագլխովը արդէն հնար

այն բաժնից, ինչքան որ այն գետի սահմանից ընկնում {էր} այդ հողաբաժնի մէջ՝ դէպի վեր Թեմերնիկ գետի բերանի

ց: Բայց եթէ ձեր բնակութենների համար այնտեղ պակաս {էր} հողը եւ Ազովեան ամրոցի սահմանումը, որ ձեր շէնքեր

ղէն սերմեր, անասուն եւ ամենայն բան, որ հարկաւոր {էր} տնտեսութեան համար եւ որ պարտական էին դարձուցանել

արաններ, գործարաններ եւ ամենայն բան, որ ցանկալի {էր} նոցա, իւրեանց ծախքով, ամենեքեան առհասարակ ազատ

ւ հովանաւորքը: Բայց երբ որ այս կամ այն անձը մտած {էր} իւրեանց ընտրած կարգը՝ թագաւորութեան մէջ բնակողնե

ատելու գետի մօտ, բայց աւազակներից երկիւղը ստիպել {էր} նորանց հեռանալ այդտեղից: Պիտոյ է կարծել, որ անհ

մի սալ քար ներս բերել քաղաքը, ինչպէս սովորութիւն {էր} Տագանրօգի մէջ: Եւ պիտոյ է ասել, որ այս ճանապարհ

ՍԷՍ Կաթողիկոսը 1845 թուականի Նոյեմբերի մէջ կարգել {էր} ստորին եկեղեցական պաշտօնեաների եւ նորընծայ քահանա

ռական գործարանքը, մինչ արիւնը առատութեամբ վազում {էր} մարմնի դէպի այդ սահմանքը, արդէն մեծ յաջողութեամբ

չափերով, որ առողջ մարդը եւս մեծապէս վտանգուելու {էր}, թող թէ հիւանդը: Եւ այդ քաղաքի մէջ տեղից վ

հնար: Եւ մի մարդ՝ առողջ, թէ հիւանդ, որ գնացել {էր} վարսավիրայի մօտ՝ խորհուրդ հարցանելու, սորա նախկ

արիւն թողուլ, որովհետեւ այդ դիպուածում ստանալու {էր} քսան կամ քսանեւհինգ կոպէկ արծաթ: Վարսավիրայ ասած

է վիրաբերանի վերայ, երբ պղնձի թասի մէջ հաւաքուել {էր} մի երկու ֆունտ արիւն, երբ արիւնի գոյնը սկսել էր

էր մի երկու ֆունտ արիւն, երբ արիւնի գոյնը սկսել {էր} սպիտակիլ. նորա հոգը չէ, նա ամենեւին տգէտ է, որ

դորան եւս ջրացած լինելով, հասարակ տենդը փոխելու {էր} դէպի ջլային (feb. nervosa): Ո՛վ կարող է երաշխ

նեղում են, եթէ մի այդպիսի մարդ մի փոքր ուշացնում {էր} իւր կատարելի գործը, այսինքն՝ ո՛չ թէ իրողապէս ու

արելի գործը, այսինքն՝ ո՛չ թէ իրողապէս ուշացնում {էր}, այլ, հանդարտութեամբ կատարելով իւր գործը, ամեն

արելով իւր գործը, ամենայն ապահովութեամբ աշխատում {էր} հասանել նպատակին: Նախիջեւանցիք սովոր են բժիշկ մա

չ օգուտ, որ չգիտէ ժողովուրդը, թէ խնայելով պիտոյ {էր} ներս բերել կազմուածքի մէջ օտար մարմիններ, չգիտէ

արութիւն բժշկելու մէջ, այնուամենայնիւ, վնասակար {էր} կազմուածքին ընդհանրապէս, չգիտէ, որ մի ցորենակշի

ալ, քան թէ վտանգաւոր կերպով այդքան յառաջ: Պիտոյ {էր} իմանալ, որ ամենայն ցաւի բժշկութեան մէջ, բնութիւ

նակիչների զգեստը, որ սկզբումը բոլորովին համաձայն {էր} Թաթարի ձեւերին, այժմ ենթարկուած է մեծ փոփոխութեա

դ բանը վերջացնում են օրըստօրէ: Հոգով չափ ցանկալի {էր}, որ այդ գեղեցիկ սովորութիւնը այնքան երկար մնար,

ցիկ սովորութիւնը այնքան երկար մնար, որքան կարելի {էր}: Ժողովրդի կենակցութիւնը Թաթարի հետ, որպէս ե

է յառաջ հարիւր բառի մէջ երեսունը Թուրքի ու Թաթարի {էր} եւ մնացած եօթանասունը՝ բուն հայկական, այժմ այդ

եւ մի յստակ խօսող մարդ իւր մաքրախօսութեամբը կարող {էր} տգէտների համար լինել ծաղրածութեան առարկայ: Դեռեւ

կար ժամանակ մի Թադէոս վարդապետի ձեռքով, որ անուն {էր} ստացել Քիթաբէութան (գիրք կուլ տուող): Մօտ իբր

որ թաղած մեռելների գերեզմանների վերայ, եթէ խաղաղ {էր} եղանակը, եթէ քամին չէր ցրւում, այն գազը, որ բա

այն գազը, որ բաժանուելով մեռած մարմնից, նստում {էր} գերեզմանի հողաբլուրի վերայ: Այն մարդուն կամ

այն ժամանակ նոցա շահաստացութիւնը կրկնապատկուելու {էր}, անշուշտ: Եւ միմիայն հացը չէր, որ գնում էր Եւր

լու էր, անշուշտ: Եւ միմիայն հացը չէր, որ գնում {էր} Եւրոպա, այլեւ երկաթ, իւղ եւ կաշի, որոնց առուտո

նում էին ապրանքը, մինչդեռ Հայը անմիջական միջնորդ {էր} լինելու ռուսաց երկրագործի եւ Եւրոպայի մէջ: Եթէ Ե

մարդիկ շահուել էին, ուրեմն հետեւաբար եւ թանգացած {էր} ապրանքը, եթէ սորան վաճառում է նա Եւրոպայի մէջ եւ

եւրոպական կերպով, որ աւելի ճիշդ խօսելով, պիտոյ {էր} ոսկու հանք անուանել, անտես է արած բոլորովին այդ

եր դաշտեր կան Նախիջեւանի շրջակայքում, ուր կարելի {էր} միլիոնաւոր փեթակներ պահել, ո՛րքան պարապ եւ ամայի

ողած դաշտեր, որոնց վերայ շատ փոքր արծաթով կարելի {էր} թութի անտառներ գոյացնել շերամադարմանութեան համար

նորա անսպառելի գանձատնից ոսկին եւ արծաթը: Երանի՛ {էր}, եթէ գո՛նէ արուեստներ ծաղկեցուցած լինէին՝ բնութ

ւոր գործարան այդ բանի համար: Ամենայն ինչ ձեռնտու {էր} դիւրագին պատրաստութեանը եւ, եթէ ընկերութիւնը ամէ

գ կոպէկով եւս արձակէր, այնուամենայնիւ, ստանալու {էր} մեծ օգուտ, մանաւանդ՝ գրաւելով բոլոր հարաւային Ռ

պում են մի մեքենական վաճառականութեամբ, որի հիմքը {էր} փոխառութիւն եւ փոխատուութիւն: Հարստութի՞ւն չկայ

րութիւնը, փառասիրութիւնը եւ խաւարասիրութիւնը մեծ {էր}, քան թէ նոցա Հայութիւնը եւ ազգասիրութիւնը: Պարզ

ն, պիտոյ է շատ հետեւողներ ունենար, քան թէ կարող {էր} ճշմարտութիւնը գտանել, որովհետեւ ստութիւնը, խաբե

կնւում է եւ այսօր, բայց այն մարդը, որ անուանում {էր} իւրեան քրիստոնեայ, պարտական է հետեւել Քրիստոսի ճ

նաեւ Ասիացիք, այն խօսքը ընդունում են, որ դուրս {էր} գալիս բարեկամի կամ համախոհի բերանից: Մի Հայ, որ

շնամիների ձեռքով, որովհետեւ իմ բերանով քարոզուել {էր} նա: Ահա այն մեծախորհուրդ եւ որքան մեծախորհուրդ,

նք անդաստիարակութեան եւ անկրթութեան: Եթէ ունեցած {էր} Նախիջեւանը մի ազգային կամ եւրոպական բազմակողմանի

մէջ: Միայն մի այդպիսի ուսումնարանն է, որ կարող {էր} հաշտեցնել երկու հակառակող բաժինները՝ ճշմարտութիւ

բաժինը, որի դրօշակի վերայ լուսեղէն տառերով գրած {էր} ՝ " ճշմարտութիւն"։ Այդ ուսումնարանի չլինելն

ր Յիշատակարանը, եւ որոնց միայնակ ծնողը ճանաչւում {էր} բարեկարգ եւ ճշմարտութեամբ ոգեւորեալ մի ուսումնարա

կայ։ Դիցուք, առաջին քսան եւ հինգ տարումը դժուար {էր}, բայց գոնէ այս տարու սկզբից, եթէ հոգաբարձութիւն

պատասխանի հետ, թէ ուսումնարանի չլինելը հետեւանք {էր} արծաթագլխի չլինելուն: Առողջ բանականութիւնը թ

ովհետեւ եղածների մասին անհոգ մնալով՝ կորուսանում {էր} իւր ձեռքից. նա մինչեւ այժմ չգիտէ իւր ո՛չ հարստու

ունի դուրս գալուց յետոյ Տաճկաստանի լուծը ծանրացած {էր} նորա քրիստոնեայ հպատակների վերայ: Մի՞թէ Նախիջեւա

յուսալ, որ այդ սակաւքը շատանան, միայն հարկաւոր {էր} իսկոյն սկսանել մի բարի գործի հիմնարկութիւն, շինե

նգներին մշտնջենաւոր ժամանակով, դորանով ապահովում {էր} նա իւր զաւակի կրթութիւնը եւ լուսաւորութիւնը, ապա

ոգով, ուրախադէմ կը հանդիպէի հրեշտակին, որ գալու {էր} ինձ՝ իմ Արարչի ատեանը տանելու համար: Այստեղ

ւմ այնպիսի ուսումնարանք, որոնց մասին հրատարակում {էր} " Մեղուն " ուրախացած. այդպիսի բաները արժանի չեն

ների (խաւարապաշտների) կարծիքով արդէն մի մեծ բան {էր}, եթէ մի աբեղայ կամ մի եպիսկոպոս, մի տիրացու նշա

մի աբեղայ կամ մի եպիսկոպոս, մի տիրացու նշանակում {էր} մի գիւղում վարժապետ եւ հաւաքում էր նորա մօտ մի քա

ացու նշանակում էր մի գիւղում վարժապետ եւ հաւաքում {էր} նորա մօտ մի քանի աշակերտք, ապա պատրաստ էին այդ օ

նաւոր ընկերութիւն այդպիսի անամօթ լրբութիւնը կարող {էր} միայն լրացեալ արհամարհանքով վարձատրել: Մեր ա

մնարանի շէմքի վերայ: Այն ուսումնարանը, որ կարող {էր} լուսաւորութեան աւազան դառնալ մեր ազգի համար, պիտ

նարանը, որի լինելը ցանկալի եւ հոգով չափ փափագելի {էր} մեր ամեններիս սրտի համար: Մի անփարատելի տխրո

՝ իմ միայնութեան եւ տխրութեան զաւակը, ծիծաղելու {էր} իմ վերայ, ծաղր առնելու ինձ, եւ, դեռեւս մի կարե

, եւ, դեռեւս մի կարեկցութիւն ցոյց տալով, ասելու {էր}. " Խե՛ղճ մարդ, ի՛նչ բաներ է խօսում, ի՛նչ քարոզ

սէրը, որ, առանց մեզանից արծաթ խնդրելու, բացում {էր} ուսումնարաններ, եւ դեռեւս գովում էր մեզ, մեր ազ

լու, բացում էր ուսումնարաններ, եւ դեռեւս գովում {էր} մեզ, մեր ազգը, մեր նախնական աւանդութիւնքը։ Չգի

եռնարկութեան, մի գիւղում, մի գոմի մէջ, երեւում {էր} մի տիրացու՝ ահագին գաւազանը ձեռքին՝ իւր աշակերտ

արդուց, որ այդպիսի մեծ եւ երեւելի հոգաբարձութիւն {էր} ցոյց տուել մեր ազգին"։ Ո՛վ Նախախնամութիւն,

լու իմ սիրելի ազգակիցների պաղած սիրտը, խորովելու {էր} իմ ներսը: Նախախնամութիւն, խնայէ՛ ինձ... Նախախն

րած է մի ուղղութիւն. ամենայն բան, որ վերաբերում {էր} ազգին, համարել գովելի եւ արժանի ուշադրութեան եւ

պիտի բամբասէ մի մարդ, որ ազգի համար ճշմարտութիւն {էր} քարոզում եւ այնուհետեւ դառնալու էր ինձ թշնամի, ա

ր ճշմարտութիւն էր քարոզում եւ այնուհետեւ դառնալու {էր} ինձ թշնամի, այդ եւս իմ փոյթը չէ. պատճառ, այն փ

ը կամ անպատուելը, որովհետեւ նա յիմար է, եւ ամօթ {էր} ինձ՝ սպասել նորա դատաստանին: Սորան եւ նորան

անվաւեր է, իսկ թէ այդ յիմարութեան հետ միաւորուած {էր} մի կազմուածքի մէջ եւ խաբեբայութիւն, տարակոյս չկա

ենք այդ հարցմունքին, որ շատ մարդ մեր ազգից կարող {էր} առաջարկել ինձ: Այն շարժառիթը, որ ստիպում է

թէ այն մարդիկը, որոնց վերայ նայելով՝ զարմանում {էր} երբեմն, ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ կամակոր տգէտներ,

ք։ Այդպիսի դիպուածում ոչ թէ միայն ազգը ուրանալու {էր} նորանից իւր յարգութիւնը, այլեւ անարգելու եւ, խա

շուտով կը ստանայ մի գիրք, մի լրագիր, որ գովում {էր} նորան. փոյթ չէ, որ այդ սուտ, խարդախ եւ երեխայա

ուտ, խարդախ եւ երեխայական գովասանութիւնը մահադեղ {էր} ազգին, փոյթ չէ, որ նա, լսելով այդպիսի գովասանո

որ նա, լսելով այդպիսի գովասանութիւնք, համարելու {էր} իւրեան կատարեալ եւ անկարօտ ազգ, եւ հետեւաբար՝ ա

Եւ որպէս յարգի է այն հայելին, որ ճիշդ ցոլացնում {էր} իւր առաջեւ դրած առարկայի պատկերը, նոյն չափով մի

փով մի մատենագրութիւն, որի մէջ ստուգապէս երեւում {էր} ազգի կեանքը եւ պատկերը։ Սորա հակառակ, անպիտան է

ցին ճշմարտութիւնը եւ ընդունեցին նորան, թէեւ փոքր {էր} այդ մարդերի թիւը, այնուամենայնիւ, ճշմարտութեան

օբսկուրանտների լրագիրը յանձնառու լինելով կատարել {էր} ՝ լրագիր ուղարկել զանազան մարդերի, որ խնդրած չէի

ն տառերով գրած է Ճշմարտութիւն, իսկ ճշմարտութիւնը {էր} ինքն Յիսուս Քրիստոս, մեր փրկութեան միայնակ եւ ան

ն վերայ եւ տեսանելով, երբ որ սա փոքր առ փոքր հետ {էր} քարշում իւր կենսական զօրութիւնքը եւ պատրաստւում է

ր քարշում իւր կենսական զօրութիւնքը եւ պատրաստւում {էր} մտանել քնի մէջ, տխրում է՝ մահու պատկերը կամ թէ

սի աշխարհում, ուր շրջապատող բնութիւնը տրամադրում {էր} սիրտը եւ հոգին դէպի մելամաղձութիւն, առաւել կարօտ

նակութեան աշխարհում մշտականաչ գարունը ուրախութիւն {էր} ցօղում երկնքից: Պիտի իմանալ, որ իմ կեանքը մ

ՄԱՆՈՒԷԼ, Քո երկարաժամանակեայ լռութիւնը կարող {էր} ինձ առիթ տալ մտածելու, թէ տկարացած էիր, եթէ մեր

ամիս ժամանակով իմ առեւտրական գործերի համար. այդ {էր} ահա եւ իմ լռութեան պատճառը: Յոյս ունիմ, որ այսո

ենաւի վերայ պարապած էի նկատողութեամբք. ինձ պիտոյ {էր} մի շաբաթով Անափա գնալ: A propos. մտքո՞ւմդ է այն

աստափոր եւ զուարճախօս բժիշկը, որ 12 շիշ գարեջուր {էր} խմում օրը, որ անցեալ տարի տեսանք Մարիենբադումը,

ս քաղցր ածելով, Տրովատօրի ուվերտիւրը զմայլեցնում {էր} քեզ, այս տարի Յունուարին, ամուսնանալով մի անգլի

: Տե՛ս Նախախնամութեան գործերը. անցեալ տարի ո՞ւր {էր}, այժմ ուր, Հնդկաստանում՝ աշխարհի ծայրումը, ու

նասիրութեան " մակագրով յօդուածի վերայ ", որ տպած {էր} " Մեղուի " 14 համարում, եւ այդ յօդուածի վերջումը

իւր արտասուելի դրութիւնը ուսման հանդիսում, հրաշք {էր} գործել դարձեալ " Մեղուի " 37 համարում: Բայց այդ

ճառ, արդէն ամենայն մարդ, որ հազիւհազ թէ իմանում {էր} գրել, կարդալ, նայում է " Մեղուի " վերայ որպէս մ

պացոյցներ եւ փաստեր: Ւ՛նչ սովորութիւն է. մի բան {էր}, ասացի, գնաց, ի՞նչ էք վզիս նստել՝ անհաւատ մար

ր... Պ. Իսահակեանցը " Մեղուի " 14 համարում ասել {էր}, թէ " այն ժամանակ ազգը արժանի էր մեղադրութեան,

4 համարում ասել էր, թէ " այն ժամանակ ազգը արժանի {էր} մեղադրութեան, եթէ գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տ

ապատի մէջ, հարց արեցի Պ. Իսահակեանցին, թէ ո՞ւր {էր} այդ տունը, որին պատասխանում է նա, թէ " այժմ ժամ

լուսաւորութեան մէջ, քան թէ բնութիւնը կարողութիւն {էր} տուել " Մեղուին"։ Այդ սուտ ազգասէրքը անարգում ե

Հայաստան լուսաւորել եւ այլն, եւ այլն"։ Ցանկալի {էր} լսել Պ. Իսահակեանցից, թէ այդ բարի եւ օրհնեալ յի

ւրեանց վերայ, մինչ այդպիսի դպրոցի չլինելը ստիպել {էր} Սուրբ թարգմանիչներին աշակերտներ ուղարկել դէպի յու

ել, այլ է կերպարանեալ երկիւղ լինել, ինչպէս ասել {էր} Պ. Կոմս Էմմանուէլը: Եւ Պ. Իսահակեանցը ինչ տեղի

դերի կարգը ընկնի, որովհետեւ երկբայութեամբ խօսում {էր} նախասացեալ փոսի վերայ: Պ. Իսահակեանցը ասում է,

մխիթար դպրոցում այբուբենք միայն ուսանելով, կարող {էր} գուցէ այբուբենք եւս ուսուցանել, բայց Պեդագօգիան

՛վ է ասել նորան, որ, կրթութիւն ստանալով, պիտոյ {էր} անպատճառ սէրը կորուսանել։ Մի՞թէ կրթութեան հետեւա

օսքերից, եւ ո՞չ ապաքէն այդ իմ խօսքերից բաղկանում {էր} իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը։ Այլապէս չէր կարելի.

։ Այլապէս չէր կարելի. պատճառ, ի՛նչ խօսքեր կարող {էր} գործ դնել մի մարդ, ամենեւին թարմատար նշանակութեա

րով, ուրեմն մեծատունների մասին միջապէ՞ս հարկաւոր {էր} խօսել, черезъ г. Исаакьянца, что ли? չեմ հասկա

այց որովհետեւ Պ. Իսահակեանցը իւր իդէաները առնում {էր} այգիներից, ուստի չէր կարող այնտեղ այսպիսի գործող

ը ", կցորդել էի, թէ ամենայն արդարութեամբ արժա՛ն {էր}, որ Խորենացին գրէր, որովհետեւ, վերադառնալով Ալ

, որովհետեւ, վերադառնալով Ալեքսանդրիայից, տեսել {էր} Հայաստանի ամենայն բանը գլխիվայր, եւ, ապացուցանե

տեւ նոցա մասին, բայց ոչ նոցա օգտի համար, խօսում {էր} այնտեղ Ղազարը, ինչպէս երեւում է նախընթաց եւ հետե

կերպով ցոյց տալու համար, թէ այդպիսի բան շատ մօտ {էր} աբեղաների հասկացողութեանը, թող պատմեմ այստեղ, ո

ի առաջեւ՝ պատճառելով, թէ այն մարդը Աւետարանական {էր} եղած: Այս գործողութիւնը այնպիսի վատ տպաւորութիւն

Այս գործողութիւնը այնպիսի վատ տպաւորութիւն գործել {էր} մինչեւ անգամ տաճիկների վերայ, որ փաշան, Պայծառա

նների կարդացող չէր՝ չնայելով, որ Պ. Խ. գովում {էր} " Մեղուն " եւ նորա հրատարակող երեւելի ուսումնական

ժամանակ: Սաստիկ խայտառակութեններից մինը այն {էր}, որ ցոյց տուեց մի թռչուն՝ Կազուարի անունով, բա

, որ նորերումս հանդիպեցայ Պ. Բէգզադէին, որ նոր {էր} եկել մի այլ քաղաքից, բայց ինչպէս վշտահար, վատած

ցոյց տալիս իւրեան մեծատունը, որի լեղին պատառւում {էր} ներսումը բարկութենից, թէ ինչո՛ւ համար ձեռքից փախ

պէ, մի ակնթարթ վառուելով, միւս րոպէում թողնելու {էր} այրուածքը իւր անպիտան հոտով՝ տխրութիւն եւ վիշտ,

ւ գործած չէինք այնպիսի գործեր, որոնց վերայ արժան {էր} ուրախանալ, մի սուտ եւ երեխայական ուրախութիւն, ո

, որով պիտի ուրախանայինք, մեզ շատ վնասակար կարող {էր} լինել, որովհետեւ մեր ձգտողութիւնը թուլանում է ու

իս վերայ դրած վկայել, թէ ինչ որ մեր խելքը կտրում {էր}, թէ բարի է, կատարել ենք՝ ինչքան մեր կարողութիւ

ճանաչե՞լ ենք մեզ, թէ մարդ ենք, ուրեմն եւ արժան {էր} ապրել եւ մարդկութեան համար՝ հրաժարուելով եսական

րող ուրախութիւն պատճառել, բացի նորանից, որ եղած {էր} կամ լինում էր մեր տարաբաղդ ազգի օգտի համար, իմ ա

ն պատճառել, բացի նորանից, որ եղած էր կամ լինում {էր} մեր տարաբաղդ ազգի օգտի համար, իմ անձնականը եւ ստ

որ հիւանդութեանս պատճառով քանի ամիս արդէն մնացած {էր} բարձիթողի: Առաջին մարդու անունը, որին պիտի

ապէ նորա բերանը: Հրամերես, միայն քո ցանկութիւնն {էր} պակաս այդ բանի համար: Սպասի՛ր, Պ. Բէգզադէ

ութիւնքը։ Նա բարի տղայ է եւ բարի սրտով։ Նա եկել {էր} հարցանել ինձանից, թէ ի՞նչ բան է Տրովատոր ողբերգո

բան է Տրովատոր ողբերգութիւնը, որի մասին կարդացել {էր} մի լրագրում, թէ անդադար ձեւացնում են թէատրոնական

որա անունով օրիորդի վերայ, որի վերայ սիրահարուած {էր} եւ կոմսի միւս որդին: Երկու հակառակորդքը մի անգամ

ը սպանէ Մանրիկօյին այն պատճառով, որ համարձակուել {էր} սիրահարուիլ մի օրիորդի վերայ, որի հետ ինքը՝ երի

դին հրատարակում է մի սուտ համբաւ, որպէս թէ մեռած {էր} Մանրիկօն, որ Լէոնորան հարկադրուի ամուսնանալ իւր

ակ, երբ մայրը առաջին անգամ իւր կեանքումը պատմում {էր} Մանրիկօյին իւր եւ մօր գլխի անցքը: Մանրիկօն գնում

նորան, կոմսը ասում է, թէ միայն սիրու գնով կարող {էր} Լէոնորան ստանալ նոցա փրկութիւնը: Լէոնորան երկբայ

, բայց կոմսը յայտնում է, թէ ամենայն բան վերջացած {էր} արդէն: Այնուհետեւ ձայն է տալիս Ազուչենան. "

Ազուչենան. " Իմացի՛ր, կո՛մս, որ դա քո եղբայրն {էր}... Իմ մօր վրէժը դուրս է եկած արդէն... "։ Մ

էի այս բաները, Գուլի-Շամաման աչքերը տնկած նայում {էր} երեսիս՝ ժամանակ առ ժամանակ բացագանչելով: Երբ աւ

մի աղքատ Թուրք կնոջ տուն, որ նոյն օրին ազատուել {էր} ծննդական ցաւից, երբ ծնել էր եւ տիկին Բէգզադէն:

ր նոյն օրին ազատուել էր ծննդական ցաւից, երբ ծնել {էր} եւ տիկին Բէգզադէն: Մանկաբարձը տալիս է նորան մեռա

դ ազգասիրութեամբ՝ դեռեւս մտածելով, թէ մեծ շնորհ {էր}, մեծ բարերարութիւն էր ազգի համար, որ այդ պարոնը

ւս մտածելով, թէ մեծ շնորհ էր, մեծ բարերարութիւն {էր} ազգի համար, որ այդ պարոնը կամեցել էր ներկայ գտան

րերարութիւն էր ազգի համար, որ այդ պարոնը կամեցել {էր} ներկայ գտանուիլ այդ հանդիսին... Այնտեղ էր եւ ձեր

ամեցել էր ներկայ գտանուիլ այդ հանդիսին... Այնտեղ {էր} եւ ձեր բարեկամ Պ. Բէգզադէն, որ քիթը բերանը թթու

Պ. Բէգզադէն, որ քիթը բերանը թթուեցուցած, նստել {էր} ուրիշ շատերի կարգում: Շինած էր դահլիճի ճակատում

ուեցուցած, նստել էր ուրիշ շատերի կարգում: Շինած {էր} դահլիճի ճակատում մի փոքրիկ, բայց նայելով հանգամա

եղերերգութիւնը՝ Արիստակէս անուանուած, ձեւացնում {էր} Ներսէս Մեծը (Պարթեւը), որ գնացած Կոստանդնուպօլ

րաւիրում է իւր մօտ Սուրբը եւ դեղում է նորան: Այս {էր} եղերերգութեան բովանդակութիւնը: Առհասարակ, շատ թ

խաղարկութիւնը կատարուեցաւ ոչ այնպէս, ինչպէս գրած {էր} հեղինակը, այլ թէատրոնական յայտարարութեան մէջ ասւ

այսօր, Հայաստա՛ն " երգը, որ մի ժամանակ երգուած {էր} Նոր Նախիջեւանում, մինչդեռ քաղաքական վարժատան մէջ

այդ երգը չերգուեցաւ այնպէս, ինչպէս նորա եղանակն {էր}, այլ Պ. Վերստովսկու " Ах, подруженки, какъ гр

լռութիւնը իրենց շատ թանգ կը նստի: Աւելի լաւ {էր} պատասխան տալ եւ բամբասանքի առիթները իրենց վերայից

ի նոր ոտանաւորքը, որ վերոյիշեալ նամակով ուղարկել {էր} ինձ։ Աւելի ոչինչ չեմ կարող առնել. իմ ձեռքում ոչ

ուած աշխարհները: Բոլոր արարածք, որոնց վիճակուել {էր} երեւել աշխարհի երեսին, այդ ցուրտ աշխարհի պայմանն

Ինչո՛ւ համար: Նորա համար, որ եթէ զրկուած {էր} մարդս ընկերութենից, եթէ կտրւում է այն շղթայակապը

ւում է այն շղթայակապը, որ Նախախնամութիւնը կազմել {էր} մարդու եւ նորա կազմուածքից դուրս գտանուած առարկան

այս փոփոխութիւնքը սկսուած են արդէն, ասես թէ մեզ {էր} պահուած վկայ գտանուիլ դորա սկզբին, ասես թէ արեւը

Ինչպէս յայտնի է մեր ընթերցողներին, բաղդը վիճակել {էր} իմ համար հիւսիսում հաստատել մի բնակութիւն, եւ ահ

սից շատ վատ են արեւմտեան խոնաւութիւնքը։ Անտանելի {էր} մեր վիճակը ներկայումս, եթէ չմխիթարուէինք՝ յուսա

սալով, որ բնութեան համար այդ մի փոխանցական միջոց {էր} կոշտ խստութենից դէպի քաղցր մեղմութիւն: Բայց

տխուր տպաւորութիւնը, որ մի անպիտան եղանակ կարող {էր} յառաջացնել մի մելամաղձութեան անձնատուր հոգու մէջ

նայիբի հետ, որ ամենայն կամակորութեամբ յետացնում {էր} որպէս հաշուատեսութիւնը, նոյնպէս եւ պարտքը վճարել

վերջապէս մի ուրբաթ առաւօտ, մինչդեռ նոր բաժանւում {էր} մութը լոյսից, մտանք Շամիլի աթոռանիստ քաղաքը: Ին

հիւսիսային պատի մօտ մի գեղեցիկ սօֆայի վերայ նստած {էր} Շամիլը, նորա երկու կողմում նստած էին նոյնպէս երկ

դութիւն կը համարեմ ինձ, եթէ ո՛րեւիցէ գնով խլուած {էր} իմ ազատութիւնը: Մեր կրօնի արդիւնքը ազատութիւնն է

նքից ձեր սահմաններում... Անտարակոյս, դեռեւս վաղ {էր} պահանջել... Բայց դուք, որ համարւում էք ձեր ազգի

անզօր մարդերի վերայ, որ Նախախնամութիւնը յանձնել {էր} մի հզօրի՝ սորա սիրտը եւ խղճմտանքը փորձելու համար

թեամբ ընդունել էի այդ վարդապետութիւնը: Ինձ թւում {էր} այն ժամանակ, թէ դորանից ճշմարիտ, դորանից ուղիղ

այց Շամիլը այդ մտքի վերայ չէր։ Նա իմ հետ վարւում {էր} ամենեւին այնպէս, որպէս մի որսորդ իւր որսի հետ,

րպէս մի որսորդ իւր որսի հետ, որի մասին հաւատացած {էր}, թէ ո՛չ մի կերպով չէր կարող ձեռքից դուրս գալ, ե

թեան մէջ: Ինձ՝ որպէս քրիստոնէի, պարտականութիւն {էր} ներողապէս նայել նորա յանցանքի վերայ, թողուլ նորա

առ երես կանգնած էի Շամիլի առաջեւ, ո՛րտեղ մնացել {էր} իմ սառնարիւն դատողութիւնը, այն չափը, որով միայն

որի խաղաղ քաղաքացիներից մինը լինել վաղուց վիճակել {էր} ինձ Նախախնամութիւնը. այս բոլորը միասին դղրդեցին

մ մարդիկ եւ վարւում է նոցա հետ, ինչպէս հրամայում {էր} նորա թշուառ հոգին եւ ամայացած սիրտը, որ, անիրաւ

ւտ քաղելով իւր պատահական դրութենից, չարաչար գործ {էր} դնում իւր ոյժը ձեռք ձգած մարդու վերայ, որ կանգնա

նում իւր ոյժը ձեռք ձգած մարդու վերայ, որ կանգնած {էր} նորա առաջեւ: - Հը՛մ, - արեց Շամիլը, - դու

ակ արձակել դէպի Պետերբուրգ, այնուհետեւ աւարտուած {էր} քո ասպարէզը: - Խնդրեմ, որ դուք եւս չմոռանաք

ակալի հետ, որ, տիրապետելով մի աշխարհի, խռովում {էր} դրացի ազգերի խաղաղութիւնը: Նա ո՛չ եթէ յաղթութիւն

րոնց կառավարութեան ղեկը Նախախնամութիւնը հաւատացել {էր} նորան: Նորա սիրտը միշտ պատրաստ է կարեկից լինել ի

, որովհետեւ դորա հետեւանքը միմիայն խայտառակութիւն {էր} ձեր համար: - Դուք կարո՛ղ էք հասկանալ իմ ասա

ակ: Բայց եւ այստեղ սխալուեցայ. չգիտեմ՝ ինչ {էր} պատահել այդ մարդուն, երեւի թէ իմ հաստատ եւ խիստ

արսափում է, եւ ինքը, չնայելով որ մարդերի որսորդ {էր}, պակաս ուրախանալու չէր, եթէ ազատուէր այդ հոգու

ի մէջ: Ստանում էի մի շատ պարզ կերակուր, խմելիքս {էր} կորեկաջուր: Այդ երկու շաբաթական բանտարգելութիւնը

վերայ, թեք ընկած մի ծառի տակ։ Առաջեւիցս վազում {էր} մի քաղցր եւ պայծառ վտակ: Տեսայ, որ գալիս է հեռո

նիհար, տեսայ, որ շատ վաստակած, հազիւհազ փոխում {էր} քայլերը։ Նա չնկատեց ինձ, որովհետեւ ծառը խափանար

լերը։ Նա չնկատեց ինձ, որովհետեւ ծառը խափանարկու {էր} նորան՝ ինձ տեսանելու: Թուլութենից համարեա թէ վա

այելով նորա երիտասարդութեանը, արդէն խորշոմը դրել {էր} նորա ճակատի վերայ իւր կնիքը: Հարցասիրութիւնը

թէ այդ մարդը, շատ վշտերի ենթարկուելով, իրաւունք {էր} ստացել, որ ամենայն մարդ կարեկից լինի նորան:

, որպէս թէ իմ ներկայութիւնը այդպիսի տպաւորութիւն {էր} գործել քո վերայ: Առաջին անգամ տեսանում եմ ես մի

նում եմ ես մի մարդ, որ այդպէս քնքշութեամբ խօսում {էր} իմ հետ: Մինչեւ այժմ, բացի բամբասանքից, քսութեն

նարգ մահը: Նա չէ՞ր, որ դեռեւս Հօրից ներողութիւն {էր} խնդրում իւր չարչարողներին: Մի սարսուռ զգացի

իմ ցաւերը, ասես թէ մի զովացուցիչ բալասան թափւում {էր} այդ կտակից իմ թարախոտ եւ փտած վէրքերի վերայ: Բայ

... Աւա՜ղ, որպէս թէ եգիպտական առեղծուածք կտակել {էր} մեզ Նա, որ, հերքելով ամենայն փարիսականութիւն,

, ամենայն խառնափնդորութիւն, արեւի լոյսի տակ ցոյց {էր} տուել Իզիսի երեսը: Ասացին, թէ ինձ հարկաւոր է այ

բաժանուելով այն կտակից, բայց այնուամենայնիւ փոքր {էր}. նորա գրողը իմ արտասուքից շատ արիւն էր թափել այդ

յնիւ փոքր էր. նորա գրողը իմ արտասուքից շատ արիւն {էր} թափել այդ կտակը վաւերացնելու համար: - Ի՞նչ

ցին ինձ այն կտակի փոխանակ, որի գրողը եւ հեղինակը {էր} եւ այդ պառաւների արարիչը: Այստեղ չկարողացայ

տի վերայ՝ տեսանելով, որ այդպիսի քնքուշ սրտի տէր {էր} այդ մարդը: Յետոյ, խօսելով մի քանի մխիթարական խօ

Իմ՝ ձեր մօտ ծառայութիւնը ի՞նչ յարակցութիւն կարող {էր} ունենալ իմ ազգի օգտի հետ: - Հը՛մ... Ես քեզ

հին, եթէ նոր ռամկական (jargon!) լեզուով պիտոյ {էր} գիրք շարադրել կամ օրագիր տպել: Եւ ո՛վքեր են կռու

ը՝ ստութեան հետ։ Այդ վէճը եւ պատերազմը հարկաւոր {էր}, որ մի օր յառաջանային մեր ազգի մէջ, հարկաւոր էր

էր, որ մի օր յառաջանային մեր ազգի մէջ, հարկաւոր {էր}, որ լոյսը եւ ճշմարտութիւնը ոտաբոկիկ քշէին Հայաստ

իւրեանց ազգի այն բաժնի մէջ, որոնց առաւել սիրելի {էր} խաւարը: Հաշտուելով մեք՝ պիտի վերջանար այդ քարոզ

թէ մտածում ես, թէ Կոմս Էմմանուէլը երբեւիցէ կարող {էր} սառիլ քեզանից, շատ սխալւում ես: - Ի՞նչ պատճ

պէս թռթռում են ճրագի չորս կողմով, երբ սա երեւում {էր} հայկական թանձր խաւարով պատած խոնաւ գետնափորի մէջ

սարան, ամեն մի կրթուած ու բարեկարգ ազգ պատճառում {էր} իմ մէջ մի տրտում մտածութիւն, որ սիրելի չէ Հայերի

հարկաւոր ոյժ: Ձանձրոյթը միւս կողմից խեղդում {էր}. չկար մի մարդ, որ մօտ լինէր սրտիս, որի հետ ուն

բաների համար, որոնց մասին խօսելու ծարաւը խեղդում {էր} ինձ. խօսք, որ մօտ էր իմ սրտին եւ հոգուն, որ վա

սին խօսելու ծարաւը խեղդում էր ինձ. խօսք, որ մօտ {էր} իմ սրտին եւ հոգուն, որ վաղուց արդէն դարձել էր իմ

օտ էր իմ սրտին եւ հոգուն, որ վաղուց արդէն դարձել {էր} իմ կեանքը, իմ հոգին, իմ արիւնը եւ ուղեղը:

եղանիւթի շատրուանը, որ այնպիսի յորդութեամբ դուրս {էր} զարկում թոքերիցս, եւ ես սկսեցի ազատ շունչ առնուլ

ի գրել քեզ, բայց ուր եւ ինչպէս, այս բանը փակում {էր} ճանապարհս։ Այժմ քո նամակը յայտնեց ինձ հաղորդակցո

սխալներից: Կամ բնագիրը մինչեւ այն աստիճան աղճատ {էր}, որ օրինաւոր սրբագրութիւնը, նորից գրելու աշխատո

զ քաջ յայտնի լինելով, թէ մինչեւ ո՛րտեղ տարածւում {էր} հեղինակի գիտութիւնը ոչ միայն մարդկային ընդհանուր

ծ հայկական գրքերին, երբ որ Հայոց լեզուն սկսանում {էր} ընկնել այն մեծ քնի մէջ, որ պիտի ընդհատուէր Սեբաս

ան հետ. երեւի մտածում է, թէ իւր գործը պատկանում {էր} հնախօսութեան: Այդ կողմից հեշտութեամբ կարելի է հա

նուածքի ամբողջութիւնը, որի կազմութեանը պատկանում {էր} գտած քարը, այլ, քննելով նորա վերայի եւ աննշմարե

խօս լինել կարող է միայն այն մարդը, որ քաջ տեղեակ {էր} ընդհանուր պատմութեան, ընդհանուր օրէնսգիտութեան,

թիւնը պիտի նմանէր մի առասպելի, որ մի պառաւ կարող {էր} պատմել իւր թոռներին ձմեռնային երկար երեկոներում՝

րութիւնը մտել է ազգի մէջ օտարից, որի հետ կենակից {էր} մեր ազգը, կամ որի կապանքի տակ գտանւում էր ճնշուա

ենակից էր մեր ազգը, կամ որի կապանքի տակ գտանւում {էր} ճնշուած ե՛ւ բարոյապէս, ե՛ւ քաղաքականապէս: Այդպի

այն խայտառակել, բայց ոչ որպէս մի ախտ, որ երեւել {էր} որպէս հետեւանք ազգի սեպհական կեանքի եւ արիւնի:

եռնտու առաջնորդաց: Սերոբէ Արքեպիսկոպոսն կամեցեալ {էր} խափանել զայն սովորութիւն, բայց վերջացեալ էր յիրո

ցեալ էր խափանել զայն սովորութիւն, բայց վերջացեալ {էր} յիրոց նպատակաց, ըստ որում կատարեալ է ինքն յամի ա

սւում է Սերովբէ Արքեպիսկոպոսը, որպէս թէ նա միայն {էր} Հայոց հոգեւորների մէջ, այսպէս ընթացող։ Ինքը՝ հ

, լրացեալ իրաւունքներով, քննչի պաշտօնով գտանւում {էր} Աստրախան, Սերոբէն վախճանած էր արդէն: Եւ չգիտենք

պաշտօնով գտանւում էր Աստրախան, Սերոբէն վախճանած {էր} արդէն: Եւ չգիտենք, թէ ո՛ր առաջնորդին է վերաբերո

մ եմ, առաջնորդ չունէր Աստրախանը, պաշտօնը վարում {էր} Բարսեղ Եպիսկոպոսը Տէր Մարտիրոսեան, որ եւ շուտով

նակ, գուցէ առանց փորձի, անալոգիայով միայն կարող {էր} իմանալ, որ այդ վառուող օդը է ածխային բաղադրութիւ

խային մարմինների: Քարեայ ածուխը, որ բաւական խոր {էր} ընկած գետնի կեղեւապատի մէջ եւ հետեւաբար ենթարկուա

պով ազոտից եւ թթուածինից, եւ սոցա յարաբերութիւնը {էր} որպէս 21: 79, թէ այլապէս, կամ թէ կային ուրիշ գա

ելի լինի թթուածինը, քան թէ 21, նոյնպէս վնասակար {էր} առողջութեան, չափազանց միանալով ածխածինը արիւնի հ

եւ, առհասարակ, այն բաները, որոնցից ենթադրւում {էր}, թէ լինում է շատ արտաշնչութիւն՝ քիմիաբար լուծան

դ ինչ բաղադրութեամբ եւ ինչ չափով տարերքի հարկաւոր {էր} ՝ առողջ մարմնի առողջութիւնը շարունակ պահելու համա

տալիս մեզ իւր անսահման իրաւունքներին, որից օգուտ {էր} քաղում: Խօսելով Նոր-Նախիջեւանի վերայ, խօսելով ե

աւետարանաց զմինն առի ընդ իս, ըստ որում արտագրեալ {էր} յիսկական ձեռագրէ Սրբոյն Սահակայ մերոյ թարգմանչի "

պատկանում նորան, ըստ որում, ուրիշի աշխատութեամբ {էր} օրինակուած, ո՛ւր մնաց, որ հեղինակի եւ Սուրբ Սահ

, այլ բարեկարգութիւն ի նմին եւ ոչինչ ", - գրում {էր} քսան տարի յառաջ մի ուսումնական ազգային, որ, կար

եւ ողբալի դրութիւնը Նախիջեւանի մէջ, ուր գտանւում {էր} դաստիարակական պաշտօնով: Արգոյ հեղինակը ողբու

սպիսի հիմնաւոր քննութիւն եւ հասկացողութիւն դժուար {էր} նորան առանց ձեռքում ունելու բաղդատող կշիռը եւ չափ

րծանքը եւ բանաստեղծական մեծ կախարդը, վաղուց դրել {էր} իմ մէջ մի ցանկութիւն՝ Տօըր եւ Վինդզօրը տեսանելու

Լուդովիկոս Տասնեւչորսերորդի ժամանա՞կ... Վերսայլը {էր} բոլոր եւրոպական թագաւորների նախանձելու առարկան:

Ես տեսայ այն ապարանքը, այն տները, ուր ապրում {էր} Ֆրանսիան, այո՛, Ֆրանսիան, որովհետեւ Վերսայլը է

ր Ֆրանսիան, այո՛, Ֆրանսիան, որովհետեւ Վերսայլը {էր} այս գործական, բայց թեթեւամիտ ազգի պարծանքը: Ֆրա

ծանքը: Ֆրանսիացին մի նուիրական հպարտութեամբ ցոյց {էր} տալիս Վերսայլը օտարներին՝ կամելով ասել, թէ ահա՛

աշեն մեզ ամեններիս... Միայն մի բան, որ դիմանում {էր} ժամանակի հոսանքին, որի վերայ չէր կարող ժամանակը

գործել, ինչ որ ուրիշ բաների վերայ, այդ բանը... {էր} ճշմարտութիւնը: Այս՝ ժամանակի ազդեցութեան են

նակի ազդեցութեան ենթարկուած արձանների մէջ կանգնած {էր} եւ մեր Արշակունի Տիգրանի արձանը՝ մեծ հմտութեամբ

բուն հայութեան տիպը: Նորանից ոչ շատ հեռի կանգնած {էր} Միհրդատի արձանը: Ես ներս մտայ Վերսայլի այն բ

ներս մտայ Վերսայլի այն բնակարանքը, ուր երբեմն եռ {էր} գալիս մի կեանք՝ թունաւորուած բիւր հրապոյրներով.

Ամեն մի սենեակ, ամեն մի յիշատակարան զարթեցնում {էր} իմ մտքի մէջ ֆրանսիական մրրկալից պատմութիւնը՝ սկս

եւ խորհրդական լռութեան մէջ: Կէսգիշերն անցել {էր}: Մինչ ամենայն ոտք կտրուեցաւ, մինչ ամենեքին ցերե

ւրեանց ոյժը, ես մտայ Վերսայլի ծառաստանը: Պայծառ {էր} գիշերը, զովարար քամին մխիթարում էր արեւից տանջու

տանը: Պայծառ էր գիշերը, զովարար քամին մխիթարում {էր} արեւից տանջուած ծառերի տերեւքը, որ այժմ աւելի ու

խշում էին: Լուսինը ամենայն փառահեղութեամբ լողում {էր} կապոյտ երկնքի վերայ: Գերեզմանակա՜ն լռութիւն...

ամայացած պալատը սարի վերայից տխուր ճակատով նայում {էր} իւր ոտքում գտանուած լճերի եւ այժմ անջուր աւազաննե

րում բիւրաւոր ճրագներով լուսաւորած ապարանքը խաւար {էր} այժմ... Հազար յիշատակներ եւ բիւր մտածութիւնք

թէ ինչպէս անբաղդ Պոլոնիացի Մարիա Լեշչինսկին դուրս {էր} գալիս մեծ Տրիանոնից անտառի եւ գիշերի առանձնութեան

ուշտ, թէ ինչպէս փոքր Տրիանոնի պատուհանում դրւում {էր} թագաւորի սիրականի ձեռքով խորհրդաւոր ճրագը, եւ թէ

ինալին ստրկացած Լուդովիկոս Տասնեւհինգերորդը դուրս {էր} գալիս պալատից՝ ոգեւորուած միմիայն այդ խորհրդական

յ ձայնին՝ տեսանելու Աթենասի նուիրականը: Նա թռել {էր} մի հոյակապ արձանի վերայ, որ կանգնեցուցած էր քարա

թռել էր մի հոյակապ արձանի վերայ, որ կանգնեցուցած {էր} քարաժայռի տակ՝ մի բոլորակաձեւ հրապարակում: Նայե

այեցայ չորս կողմս՝ կամելով հասկանալ, թէ ինչ տեղ {էր} այդ, եւ ահա յիշեցի ցերեկը ինձ առաջնորդող սպասաւո

էին երբեմն երաժշտական նուագածութիւնք, որ կարգում {էր} ֆրանսիական թագուհիներից ամենաթշուառը՝ Մարիա Անտո

երը, Մարաթը՝ իւր սպիտակ կեղծամով, որ խոստանում {էր} փրկել թագուհու կեանքը: Մի փոքրից յետոյ ասես թէ տ

եւչորսերորդը: Այս ցրտութիւնը հաւասար չափով աճում {էր}, որքան Հ. Լաշեզ, թագաւորի խոստովանահօր ազդեցու

դեցութիւնը Լուդովիկոսի վերայ: Ասես թէ ազգը զգում {էր} դորա հետեւանքը եւ, արդարեւ, Լուդովիկոսը մեռաւ՝

աւելացնել եւ երրորդ յարկ, եթէ միաբան հիմքը կարող {էր} երաշխաւոր լինել յաւելուածի եւ ամբողջ շինուածքի ապ

տարուած եւ չէ կատարւում էապէս. սորա պատճառը դրած {էր} նորա նոյն իսկ կտակի մէջ, որով նա լինելոց դպրոցի

, որով նա լինելոց դպրոցի կառավարութիւնը յանձնում {էր} Մխիթարեան աբեղաների տնտեսութեանը: Եւ չգիտենք, թ

րջին, ուրեմն եւ նուիրական կամքին, որով աւանդում {էր} կտակը համօրէն ազգի օգտի համար: Ինձ պատահեցաւ խօս

եւս բուն Հայոց որդիքը: Մեր կարծիքով, եթէ մաքուր {էր} Մխիթարեանց խղճմտանքը (կա՞յ), չէ պիտոյ ապերախտ

, այն է՝ քաղաքից հեռաւորութիւնը, որ ծանրացնելու {էր}, անտարակոյս, օրինաւոր վարժապետների այցելութեան

ւմ են շուտով՝ չլինելով հնարք պահպանութեան: Պէտք {էր} մի փոքր աւելի շրջանկատ լինել այսպիսի ծանրակշիռ գո

ւ բաւական զգալի վնաս է: Գումարը արծաթի, որ գործ {էր} դրուած այդ քանի տարու համար, կարելի էր աւելի շատ

, որ գործ էր դրուած այդ քանի տարու համար, կարելի {էր} աւելի շատ օգտի յուսով, հիմնաւորապէս գործ դնել,

յց տալ մի արդիւնք, մի պտուղ, իսկ եթէ նա փակւում {էր} դեռեւս մի անգամ չաւարտած իւր ուսման շրջանը, ի՛նչ

ցութեամբ: Օգուտը մի վարժարանի, որ հիմնուած {էր} այլ կանոնների վերայ, մեք ուրանում ենք դրականապէս

առով: Շատ եւ շատ ցաւելի է նոցա վիճակը եւ ցանկալի {էր}, որ ազգը մի փոքր կարեկից լինէր նոցա՝ վճռելով նո

նակներին, թէ մի հին եւ մեռած լեզու, որ կորուսել {էր} իւր իրաւունքը ընկերական կեանքում, չէ կարող միջնո

կերպով կատարել մի գործ, երբ այդ եղանակը անօգուտ {էր} ժողովրդին: Արդարեւ, մեծ աշխատութիւն է յարգելի վ

ղմից, ոտանաւորով թարգմանել ոտանաւորը, որ գրուած {էր} օտար լեզուով եւ ցաւում ենք, որ այդքան քրտինքով յ

մի գաղտնածածուկ վերացականութեան մէջ, ուր դադարած {էր} ամենայն կեանք եւ շարժողութիւն, եւ ուր խոստովանու

եանք եւ շարժողութիւն, եւ ուր խոստովանուած կեանքը {էր} մի անշարժութիւն եւ անզգայութիւն: Լամարթինի L

նի կեանքը անցած է եւ անցնում է այնպէս, որ դժուար {էր} նորան չընկնել միստիկականութեան մէջ: Չարաչար խաբո

մի այսպիսի տղայական եւ պատուամոլ գործից: Ցանկալի {էր} իմանալ՝ ինչ է դոցա արածը, որ ապօթէոս են պահանջո

չներին բան տպել մի այնպիսի տպարանում, ուր տպւում {էր} " Արեւմուտքը"։ Ահա մի նոր գաղափար Հայերի ասիակա

ունի բանաստեղծական քանքար, եւ այդ քանքարը կարող {էր} աւելի պարզ եւ վառ երեւել, եթէ աբեղայական սեւաթոյ

ւ պատասխանուեցաւ, բայց " Ընծայի " վիճակը այլապէս {էր} վճռել ճակատագիրը: Շնորհակալ ենք " Ընծայից ", որ

Շատ եւ շատ անցքերից եւ նեղութենից յետոյ, որ կրել {էր} հեղինակը, զարթնում է քնից իւր մօր ձեռքով, ըստ ո

տ սովորութեան (լռութեամբ) " ա՛ս ալ անցաւ " ըսել {էր}, եւ կամ թէ այս անունը փոխ տալով՝ Հեղինակը պատաս

է " ըսելով, դարձեալ նոյն " ա՛ս ալ անցաւն " ըսել {էր} նէ, ինչո՞ւ համար կը թողուն զհեղինակ, որ անհամաձ

գրեցի եւ կը գրեմ " կ՚ըսէ: Իսկ եթէ մինակ հեղինակն {էր} պատասխանատուն, ի՞նչ հարկաւորութիւն կար այդ Մխիթա

իսի համախոհական գիրք մը կատակէն ուրիշ ինչի՞ արժան {էր}: Մխիթարեան համախոհ մը կ՚ելնէ հռովմէականութեա

ծաղրալի գրութիւն մը կատակէն ուրիշ ի՞նչ բանի արժան {էր}: Մխիթարեան համախոհը Հայոց վրայ ամեն չարիք կը դնէ

շիերես համախոհը կատակէն ուրիշ ի՞նչ պատուոյ արժանի {էր}: Ասոնց ամենը մէկ դի: Համախոհաց ծիծաղելի

ձ, մանաւանդ հայրենասէր մարդ մը կը ճանաչենք, ա՛ն {էր}, որ իր ազգային ազատութիւնը պահել ուզեց, անոր ու

նիս այն է, որ Բաբկէն իր ատենին երեւելի Հայրապետն {էր} եւ տասնը հինգ միլլիոն ժողովրդի կը տիրէր, այնպէս

ըրաւ, իրաւամբ ըրաւ. այն ատենին համար իր պարտքն {էր}, չըներ նէ, շատերուն պէս ազգատեաց կ՚ըլլար եւ դժո

՝ աւելի զտելով եւ մաքրելով, ինչ որ դեռեւս մնացած {էր} խառն եւ շփոթ: Արգոյ վարդապետը այս բաները տպում է

դէպի յառաջադիմութիւն, եւ ամենայն մարդ, որ կարող {էր} որեւիցէ կերպով ընթացք տալ ազատութեան, արժանի՛ եւ

խատել է՝ մի քանի բան այլապէս փոխելով. աւելի լաւ {էր} բառ առ բառ օրինակել Բեռնարդէն դը Սան-Պիեռի " Պաւլ

բ կը կարդայինք դորան: Ամենայն մարդ, որ կարդացած {էր} " Պաւլոս եւ Վիրգինէ " անունով Բեռնարդէն դը Սան-Պի

րել այս տան հետ, մանաւանդ, Նախիջեւանցոց օգտակար {էր} այս տունը, որին գործակից էր մի ազգասէր Հայ: Եթէ

Նախիջեւանցոց օգտակար էր այս տունը, որին գործակից {էր} մի ազգասէր Հայ: Եթէ շատ ցորեան կամ այլ ապրանք ու

տ ճիզուիթներին: Թիւրքիայում մինչեւ այժմ ազատ {էր} գրատպութիւնը, բայց այժմ լսում ենք, որ ամենայն ա

խիստ վարւում է հեղինակների հետ, քան թէ պահանջում {էր} Թիւրքիայի խարխալեալ կառավարութիւնը: Այստեղ երեւո

ղիք չտալ անձնական կրքերի եւ ախտերի, երբ որ պիտոյ {էր} կատարել իւր պաշտօնը: Ուր չկայ մտքի եւ բանակա

ութիւն, մի բարոյական վերածնելութիւն, եթէ կարելի {էր} երբեւիցէ յուսալ, ապա ուրեմն պիտի լինի այն ճշգրիտ

ստ ենք ամենայն զոհաբերութեան, ինչ որ միայն կարող {էր} մի մատենագիր մարդ: Այս բաների մէջ ոչինչ են մեր ա

ւնը լինէր սուրբ համարել ամենայն հնար, որ ձեռնտու {էր} թէ՛ մեզ սիրելի կացուցանելու ազգին եւ թէ՛ " Հիւսիս

այժմ գտանուել են նոյն դրութեան մէջ, ինչ վիճակում {էր} Նաբուգոդոնոսորը երազից յետոյ։ " Եւ բանն վերացաւ

րազից յետոյ։ " Եւ բանն վերացաւ յինէն ", - ասում {էր} նա մարգարէին: Ամաչում ենք մի օտար մարդու առա

վ փտած եւ ապականուած վէրքերը ընկերի աչքից, կարող {էր} պարտակել իւր ողորմելի դրութիւնը. այդ վէրքերը ճար

ն, մի մեծ քաղաքում ունենալով մի վաճառանոց, առել {էր} իւր մօտ մի պատուական երիտասարդ՝ տարեկան վարձ տալ

բաժանորդ Բէգզադէի շահին կամ վնասին։ Նա պարտակա՛ն {էր} վաճառած ապրանքի արծաթը եւ մնացած ապրանքը ցոյց տալ

ց տալ Բէգզադէին նոյն հաշուով, ինչ հաշուով ստացել {էր}: Մի քանի տարի ծառայում է այս երիտասարդը, խա

յուսահատութեան մէջ: Մի օր, երբ սաստիկ զայրացել {էր} Բէգզադէի մարդ զրկելու ծարաւը (տարու մէջ 366 անգա

ատարելով, յանկարծ երեւում է այն քաղաքի մէջ, ուր {էր} նորա վաճառանոցը կամ գանգատաւոր գործակատար երիտասա

Օրինակի համար ասենք, թէ երիտասարդի ձեռքը յանձնել {էր} Բէգզադէն 30. 000 մանէթի ապրանք, գործակատարը ժամա

՝ հաշուելով այն գնով, ինչ գնով Բէգզադէն յանձնել {էր} երիտասարդին: Բայց Բէգզադէն մի մանէթով երիտասարդի

ապրանք ուղարկել մի մեծ քաղաք, երբ վաճառի հանդէս {էր} լինում այնտեղ: Մի այլ վաճառական պարոն, որ նոյնպ

եղ: Մի այլ վաճառական պարոն, որ նոյնպէս պարապում {էր} այդ առուտուրով, գնում է Բէգզադէի մօտ եւ ասում է

: Երբ գնող պարոնը իւր ապրանքի հետ միասին հեռացած {էր} քաղաքից դէպի վաճառահանդէսը, Բէգզադէն միւս օրը գն

կորած է: Այս բանի մէջ Բէգզադէի խորհուրդը այն {էր}, որ այն պարոնի անունը կոտրուի վաճառանոցում, որ

զադէին՝ մտածելով, թէ այսպիսի ազնուութեամբ կարող {էր} հանել իւր վրէժը եւ խայտառակել Բէգզադէի ստախօսութի

իրական գործակատար, որ վերջին ժամանակներում շինել {էր} իւր հետ մասնաւոր ընկեր (այս գործակատարի եւ Բէգզա

մարդ, տեսանելով հարսնացու օրիորդը, մինչդեռ ման {էր} գալիս Բէգզադէի կառքով, ասում է Բէգզադէին: -

գործակատարին, որ նոյնպէս շատ տարիներով ծառայում {էր} ՝ բերել տալ իւր քեռորդին Բէգզադէի խանութի մէջ ծառ

պահում է արծաթը իւր մօտ: Երբ որ դրականապէս ասել {էր} պատանուն, թէ չկամէր ունենալ նորան իւր խանութի մէ

ունենալ նորան իւր խանութի մէջ, այլեւ հրաժարւում {էր} յետ իւր տեղը ուղարկելուց, տղան, բոլորովին անօգն

Պօլիցմէյստերի մօտ գանգատելու (Բէգզադէն բնակւում {էր} Պօլիցմէյստերի տան դէմուդէմ): Բէգզադէն, լսելով

բերանից իւր որդու վերայ, որով որպէս թէ ուղարկում {էր} վերոյիշեալ 30 մանէթը եւ ասում էր, թէ գողացած արծ

պէս թէ ուղարկում էր վերոյիշեալ 30 մանէթը եւ ասում {էր}, թէ գողացած արծաթ էր: Տղան հերքում է բոլորո

րոյիշեալ 30 մանէթը եւ ասում էր, թէ գողացած արծաթ {էր}: Տղան հերքում է բոլորովին այս զրպարտութիւնը

ը եւ քննութիւնը ստուգում է, որ այդ նամակը շինովի {էր} եւ խարդախած Բէգզադէի ձեռքով: Պօլիցմէյստերը ասում

տալով նորան 5 մանէթ, ասում է, թէ կարգադրութիւն {էր} արել նորա մասին: Երբ տղան մի փոքր հանդարտել էր,

ն էր արել նորա մասին: Երբ տղան մի փոքր հանդարտել {էր}, Բէգզադէն տալիս է ուրիշներին հետեւեալ պատուէրներ

ր գործակատարին պատկանած 2000 մանէթը, որ գտանւում {էր} Բէգզադէի մօտ: Կանչում է իւր ապրանքի համար վարձու

Տղան հաւատացած է, թէ շուտով ինքը եւս գնալու {էր} դէպի այնտեղ, ուր գտանուելու էր իւր պարոնը:

վ ինքը եւս գնալու էր դէպի այնտեղ, ուր գտանուելու {էր} իւր պարոնը: Բէգզադէի գնալուց մի երկու օր յետ

ունի միայն մի հինգ մանէթանոց թղթադրամ, որ ստացել {էր} պարոնից: - Փոյթ չէ, - պատասխանում է գործակա

պուղիղ գնալով իւր բնակարանը, ուր պատրաստ սպասում {էր} նորան սուրհանդակի կառքը, նստում է... Եւ կառքը յ

ու օրից յետոյ իմանում է խեղճ պատանին, թէ խաբուել {էր} իւր քեռուց: Լաց է լինում, ողբում է, բայց ի՛նչ

եւ ճանապարհ են ձգում նորան դէպի այն քաղաքը, ուր {էր} Բէգզադէն: Եօթներորդ՝ Բէգզադէն Մ... հասանել

ն իւր 2000 մանէթը: Բէգզադէն, որ ինքը խոստովանել {էր}, թէ գործակատարը ունէր 2000 մանէթ, այժմ սկսում է

այլ 2076 մանէթ է ստացել, ուրեմն դեռ նա պարտական {էր} Բէգզադէին 76 մանէթ: Գործակատարը աղաղակում է այս

ւթենից յետոյ գործակատարը, տեսանելով, որ աւելորդ {էր} վիճել Բէգզադէի հետ, յանձն է առնում վճարել 76 ման

տիկոսութեան մասին: " Քահանայի մինը, - գրում {էր} բարեկամս, - չգիտեմ՝ ինչ կերպով ստանում է եղած Փ

քահանան կարդում է մի բան, հարցանում է, թէ ի՞նչ {էր} կարդացածը: Քահանայն պատասխանում է՝ " Արեւմուտք

անր զրկողութենների եւ տառապանքի, մինչ խորտակուած {էր} նորա ազգութեան մեքենան, քան թէ մասնաւոր մարդիկ,

հասարակ ժողովուրդը, մինչեւ անգամ երբ ներգործում {էր} ազգութեան մեքենան, քան թէ մասնաւոր մարդիկ, որ,

Մեր ազգութեան մեքենան ջարդուած է: Անմտութիւն {էր}, եթէ մտածէինք զարկ տալ մեքենային, մինչ նա, խոր

ծ Հայ բանասէրը մինչ սորանից քանի տարի յառաջ գրում {էր} հետեւեալ տողերը՝ նուիրուած Արամ նահապետի սուրբ յ

ք, ձեր պէս չէին ձեր մայրերը. նոցա սիրտը զարկում {էր} ազգութեան համար։ Ազգին հասած հարուածներին քաջութ

անորոգութիւնը եւ փրկութիւնը լոկ երազ է, եթէ փտած {էր} այդ ազգի ընտանեկան կեանքը: Տէրութիւնը բաղկանում

ը կամ, աւելի լաւ, այն մայրը, որ մօր պէս խօսում {էր} իւր զաւակների հետ. մեք չտեսանք դեռեւս, եւ չտեսն

թեան ընդունակ են դարձել մեր կանայքը: Աւելորդ {էր} մի խօսք եւս ասել մայրաքաղաքներում գտանուած Հայ կա

այ որպէս մի ծննդարար գործարանի վերայ, որ զինուոր {էր} պատրաստում հայրենիքի համար: Անցան այն ժամանակներ

այժմ այն մեծ եւ խորախորհուրդ պաշտօնը, որ վիճակել {էր} Աստուած կանանց ազգին լցուցանելու: Հա՛յ կանայ

նից այն ընտանեկան դաստիարակութիւնը, որ պահանջելի {էր} եւրոպացի կանանցից. առ ժամս, մինչեւ մեր ազգի նոր

վ եւ ցանկութեամբ, ինչպէս երբեմն Մովսէս ցանկանում {էր} հանել Աստուծոյ ժողովուրդը աւետեաց երկիրը: Հա

աղաքներում հաստատել պարզ դպրոցներ, որոնց պաշտօնը {էր} լեզու եւ գիր ուսուցանել ազգի զաւակներին: Այնպիսի

վ՝ խափանառիթ է եղել այս խնդրի մշակութեանը: Ի՛նչ {էր} այդ այլ բանը. այն, որ մեք չգիտենք դեռեւս մեր ազ

ային ու ճանապարհորդէին ամեն աշխարհ, ուր գտանւում {էր} Հայոց ազգ եւ այնտեղ ամենայն ճշդութեամբ արձանագրէի

լու լինի ազգին, իմանան հոգացողքը, թէ ո՛րտեղ ինչ {էր} պակաս կամ աւելորդ։ Տեղագրութիւնը նոյնպէս հարկաւո

յդպիսի բան, ուստի մտածում եմ, թէ առ այժմս պիտոյ {էր} ազգի թուովը միայն շատանալ, որ հեշտ, գրաւոր ճանա

օպից, պատահեցայ մի Տաճկաց պաշտօնէի, որ ծառայում {էր} տեղական փաշայի մօտ եւ որ պատմեց ինձ, թէ Տաճկի կա

պարտականութիւնը, որ մեր պատուելի թղթակիցը դնում {էր} մեր վերայ, եւ հոգւով չափ ցանկանում եմ, որ մի բա

ը կամ քաղաքի տեղը: Նամակի պահարանի վերայ երեւում {էր} ՝ 17 Փետր. 1860, Թիֆլիս: Մեք շատ ուրախ ենք

ինել ժամանակագրութեան մի երեւելի անցքի, որ անցել {էր} ազգի մէջ եւ որի թուականը գուցէ թէ կորած էր կամ ճի

անցել էր ազգի մէջ եւ որի թուականը գուցէ թէ կորած {էր} կամ ճիշդ չէր: Մինչեւ որ այս բաները եղած չէին

ղած է եւ ինչ որ մի օտար եւրոպացի գրել է կամ կարող {էր} գրել, ըստ որում, չկային պարզ եւ նոր աղբիւրք:

պիտոյ է մտածել, որ մեր ազգի մէջ եւս մի բան մտած {էր} Պարսիկ, Ասորի կամ Յոյն գրերով: Ինչ որ կար չ

չեն շատ բաներ, չգիտենք մինչեւ անգամ, թէ ինչպէս {էր} մեր հայկաբանութեան ձեւ ու ոճը Քրիստոնէութենից յառ

յց է տալիս մեզ փոքր թէ շատ այն տեղերը, ուր պիտոյ {էր} մտածել, թէ կենդրոնացած էին մեր դպրութիւնը եւ կրօ

լը արդէն զգում են շատերը: Եւ ի՛նչ ծանրութիւն {էր} Հայոց ազգի անդամների համար տարին երեք արծաթ վճարե

ատկերը, համեմատ լուսանկար օրինակին, որ ստացուել {էր} Կոստանդնուպօլսից, շնորհ է գտել՝ մատուցանելու Նո

ցի հայհոյութիւնքը, որ ամենայն առատութեամբ թափում {էր} " Հիւսիսափայլի " թէ՛ հրատարակողի եւ թէ՛ նորա գործ

ուի " մէջ, որպէս թէ " Հիւսիսափայլը " խափանուելու {էր}, որպէս թէ մեք, հեռանալով հրատարակողի գործակցութ

։ Բայց մեք կարող չէինք յարգել մի մարդ, որ պարսաւ {էր} գրում փոխանակ կրիտիկայի եւ մի գործ քննելու տեղ,

ւ մի գործ քննելու տեղ, անդուռն բերանով հայհոյում {էր} այդ գործի հեղինակը: Եթէ նորա գրածը լինէր մի այնպ

րդերի, մանաւանդ պանդոկների անկիւններում, կարծիք {էր} տարածել ամբոխի մէջ իւր գերածայրեալ լուսաւորութեան

ան մասին: Հնարը, որով Պ. Չերքեզեանցը կարողացել {էր} ներկել անդաստիարակ եւ անկիրթ պարոնների աչքեր, եղ

գիտութեան ոտքի տակ: Այս բանին մեծապէս օգնել {էր} նաեւ այն սոփեստական քննութիւնը ռուսաց լեզուով Հայ

րականութեան վերայ, որ Պ. Չերքեզեանցը հրատարակել {էր} ՝ ցոյց տալու համար իւր գիտութիւնը հայկական լեզուի

զմադէմ կամ, աւելի լաւ է ասել, անդէմ մարդիկ փոքր {էր} մնացել, որ կիսաստուածների կարգը դասէին այդ քննու

ի կարգը դասէին այդ քննութեան հեղինակը: Դոցա մէջ {էր} գտանուել եւ մեր բարեկամներից մինը, որ 1853 թուակ

գովելով մեզ այդ անզուգական գիտնականը, յորդորում {էր} մեզ մօտենալ դորան։ Բայց մեք, վաղուց արդէն հասկա

ինչեւ այժմ երկու տող բան գրած մարդ չէ. համբերում {էր}... Վերջապէս " հատել է նորա համբերութիւնը "

Վերջապէս " հատել է նորա համբերութիւնը ", պիտոյ {էր} տպագրութեամբ հայհոյել։ Եթէ այդպիսի ծայրագոյն իմա

արձեալ կ՚ապահովէ իւր գիտութեան համբաւը, որ սկսել {էր} արդէն գունաթափուիլ: - Ի՛նչ կ՚ըլլայ եղեր:

չունի մտանել այն խնդրի մէջ, թէ ի՛նչ չափով պիտանի {էր} այդ գործը ապսպարողին: Նորանից խնդրում են կօշիկ,

ների արժանաւորութեան վերայ, որ գործակատարը յանձն {էր} առել պատրաստել: - Ուրեմն, уплата той же мон

ւթիւնը, որի համար, գո՛նէ արտաքին ձեւով, տպուել {էր} այդ գործը. մեք կամինք այստեղ նկատել դորա հետեւան

ոյթը, որի մէջ մի քանի մարդերի աչքում պատկերանում {էր} պարոնը: Հասարակութիւնը իրաւունք տուեց այն բոլոր

Չենք կարող ուրանալ, որ այդ գրուածը հաւանելի {էր} եղել մի թեթեւամիտ պառաւի, որ երբեմն մի քանի կեղծ

բեմն մի քանի կեղծաւոր մարդերի բերանով համեմատուել {էր} Հոմերոսի եւ Միլտոնի հետ (որպիսի՛ սրբապղծութիւն)

յնպէս, որ Պ. Չերքեզեանի գործը շատ եւ շատ հաճելի {էր} եղել մի այլ երկակենցաղ պարոնի, որ թէեւ ատում էր

էր եղել մի այլ երկակենցաղ պարոնի, որ թէեւ ատում {էր} գործի հեղինակը, բայց, աւելի մեծ ատելութիւն ունե

" Հիւսիսափայլի " գործակատարքը, այնքան ուրախացել {էր}, որ մինչեւ անգամ ոգեւորուել էր... Բայց զարմանու

այնքան ուրախացել էր, որ մինչեւ անգամ ոգեւորուել {էր}... Բայց զարմանում ենք, թէ ինչպէս " Կոտրած ոտքով

ռիթ խոց կամ ուռոյց կտրելու ժամանակ արիւն ու թարախ {էր} զարկում այնտեղից նորա երեսին: Վիրաբուժի խորհուրդ

եցինք եւ ընդունեցինք այդ պատերազմը: Անհնարին {էր}, որ ուրիշ ազգերի մէջ պատահածը չպատահէր եւ մեր մէ

ում ենք այդ ճակատագրական ձգտողութեանը: Երանի {էր} մեզ, եթէ ունենայինք խելացի հակառակորդք, բայց,

աբանութեան վերայ, որ իւր սրտի յաւելուածից բաշխել {էր} պարոնը " Մեղուի " հասարակութեանը: Յաջողութիւ

քը: Այս երախտագիտական զգացմունքի չափով, որ ցոյց {էր} տալիս իւր խնկելի եւ տօնելի բարերարներին, Հայոց ա

ն: Պ. Խուդաբաշեանի գրուածի հոգին հարկադրում {էր} մեզ պաշտել մի ամենեւին լռութիւն՝ թոյլ տալով, որ

այ ժամանակի յաւիտենական դատապարտութիւնը: Աւելորդ {էր} նաեւ ընդդէմ զինուորուիլ մի աշխատութեան, որ իւր չ

ղեկութիւնքը եւ հայեացքը հաստատելու համար աղճատում {էր} պատմական իրողութիւնքը եւ զրպարտում էր այնպիսի մար

ար աղճատում էր պատմական իրողութիւնքը եւ զրպարտում {էր} այնպիսի մարդիկ մեր երանելի Հայրապետներից, որոց ե

Հայրապետներից, որոց եւ ոչ կօշիկների խրացը արժանի {էր} լուծանել: Այդպիսի աշխատութեան հատուցումը է մի սա

փոքր ճաշակ տալ մեր ընթերցողներին, թէ ո՛րպիսի բան {էր} Պ. Խուդաբաշեւի գիրքը: Մեր կողմից (բացի ծան

պէում: Չկարծէք, թէ իմ տխրութիւնը յառաջանում {էր} մի մասնաւոր կամ անձնական ցաւի կամ վտանգի պատճառով

. հարկ չկայ ասել, որ բոլոր գիրքը կարդալը հաւասար {էր} կից ընդունելու: Թողունք առանց ուշադրութեան ա

ելը: Խորենացին կարդացողը, եթէ օրինաւոր կարդացել {էր}, պիտի անշուշտ տեսանէր, որ Հայերը տիրապէս կռապաշ

ւ եւ ազգի համար կենդանի նահատակը, երբեւիցէ կարող {էր} իւր անձնականը գերադաս համարել եկեղեցական օգուտից

ուցին Հայոց ազգի վերայ Մեծ Ներսէսը. ինչպէս արժան {էր}, իրաւախոհ պատճառ մէջ բերելով մեր Բարթողիմէոս եւ

նում էին վեր առնուլ այն որոշող պատը, որ բաժանում {էր} միմեանցից այդ ազգերը, որպէսզի հեշտ լինի նոցա այն

այոց անցած գնացած կեանքի մէջ: Աւելորդ մի բան {էր} ասել եւ հաստատել, որ Բիւզանդական կայսերութիւնը,

կարդաս. " Հայոց հոգեւորականութիւնը, որ հասկացել {էր} այս բաժանման (Հայոց եւ Յունաց) կորստական մի բան

ան մի բան լինելը, իւր հոգու մէջ սաստիկ ցանկանում {էր} միաւորուիլ եւ խաղաղութիւն առնել (Յունաց հետ),

ուդաբաշեւը, որպէս թէ հոգեւորականութիւնը ծարաւում {էր} միաբանութեան եւ սրտի խորքում արտասւում էր հերձուա

արաւում էր միաբանութեան եւ սրտի խորքում արտասւում {էր} հերձուածի դառն պտուղների վերայ: Իբրեւ վկայութիւն

Դարձեալ Պ. Խուդաբաշեւը գրում է. " Թէեւ կարելի {էր}, յետոյ, մօտից ճանաչելով ճշմարտութիւնը, ընդունե

նելու եւ օտարից հեռանալու զգացողութիւնը բարձրացել {էր} մինչեւ թշնամութեան աստիճան: Որքան խօսք ու ժո

Հայոց եկեղեցու՝ Յունաց հետ միաւորութեան, բացել {էր} մի շարունակ դաւանաբանական գրագրութիւն այս առարկայ

ան պատճառներ Ներսէսը իւր նամակների մէջ հրատարակել {էր} բոլորովին սուտ, այն ժամանակ Թէորիանոսը ուշադրութ

որ խնդիրները, եւ ողջից գլխաւորը, որ բովանդակում {էր} իւր մէջ Քրիստոսի երկու բնութեան կամքերի եւ ներգոր

ւ համար ամենայն հնար գործ դնել: Այս օրից, ասում {էր} նա, կը սկսեմ գրել բոլոր Հայոց եպիսկոպոսներին եւ

եռքին օրհնել Հայոց ազգը, որ այսքան ժամանակ դուրս {էր} մնացել եկեղեցուց, եւ յետոյ աղօթք առնել մոլորութե

(այսինքն՝ ծածուկ) նամակի մէջ նա ուղղակի ցոյց {էր} տալիս իւր առ ի սրտէ ցանկութիւնը՝ ուղղափառ եկեղեց

՝ ուղղափառ եկեղեցու հետ միաւորուելու, եւ վկայում {էր}, թէ, հաւասար առաջին երեք ընդհանրական ժողովների

Իսկ միւս նամակում (յայտնի նամակում) նա աշխատում {էր} միայն մի փոքր մեղմել զանազանութիւնքը Հայերի եւ Յո

որդ էինք համարել մերժել. պատճառ, մեզ քաջ յայտնի {էր} նորա հրատարակած համբաւների ստութիւնը, գիտէինք,

ամենայն բանը կատարուած, որոնց փափագով ցանկանում {էր} նա: Մեք գիտէինք, որ մի այդպիսի ողբալի վիճակ

տալ այն ակնարկական ուղղութիւնը, որ երբեմն յայտնի {էր} Փրանսիայում անունովս՝ Litérature allusionelle:

տ ծանրանում են Անգլիոյ սրտին: Անգլիան ուրախ {էր} մինչ սորանից մի քանի ամիս յառաջ, հարուած հարուած

ի ամիս յառաջ, հարուած հարուածի քամակից ընդունում {էր} հիւսիսային Ամերիկան: " Այս ի՛նչ բաբելոնեան

յ նորա յաղթութեններով եւ տրտմի, երբ յաղթահարուած {էր} ստրկութիւն քարոզողը, մարդը իբրեւ անասուն գործածո

առութիւնը: Մի տեսակ ժապաւէն, որ առաջ գործածական {էր}, դուրս ընկաւ սովորութենից, եւ ժողովուրդը դադարե

ատելով աղքատ եւ սոված բազմութեան հետ, շատ աննշան {էր} եւ չնչին։ Թերեւս եթէ հնար լինէր իւրաքանչիւրին տա

նքը բիւրաւոր չորսեր: Այն օրերը լոկ կեցցէի եղանակ {էր} եւ ուրիշ բանի վերայ խօսողը մահի պարտաւոր: Մ

: - Այդչա՞փ միայն: Խօսակիցը զարմանում {էր} սորա բթամտութեան վերայ, եւ գրեթէ ատելութեան աչքո

մտութեան վերայ, եւ գրեթէ ատելութեան աչքով նայում {էր} դէպ ուղիղ նորա աչքերի մէջ: - Ինչու՞ այդպէս

ի սպիտակ ներկի տակ: - Կեցցէ՛ մահ: Այս {էր} վերջին խօսքը, որ լսուեցաւ: Եւ խեղճ մարդը, վարա

աւ, որ քանի իւր հասկացողութիւնը նոյնն է, ինչպէս {էր} յառաջ, այն մինի ժամանակ, այն քսանը պիտի գնայ նո

, այն քսանը պիտի գնայ նոյն ճանապարհը, որով գնում {էր} պատժուած մինը: Մասնաւոր ուշադրութեան արժանի է մա

ա աչքում. նորա վշտացած հասկացողութիւնը թելադրում {էր} նորան վրէժ, նորա միակ ցանկութիւնը էր, որ ուսուց

ը թելադրում էր նորան վրէժ, նորա միակ ցանկութիւնը {էր}, որ ուսուցիչք կորուսանեն իւրեանց ամբիոնը:

ր մինչեւ ցարդ նստած հայրենիքի հողի վերայ ծառայում {էր} եւ հարկ էր տալիս իւր պարոնին, վաղո՛ւց եւ վաղուց

րդ նստած հայրենիքի հողի վերայ ծառայում էր եւ հարկ {էր} տալիս իւր պարոնին, վաղո՛ւց եւ վաղուց ազատուած կը

է, ինչպէ՛ս ապրի: Նոյն հողը, որի վերայ բնակւում {էր} եւ որ գործում էր, այժմ, ազատուելուց յետոյ, պիտ

: Նոյն հողը, որի վերայ բնակւում էր եւ որ գործում {էր}, այժմ, ազատուելուց յետոյ, պիտի վարձու առնուր ի

, պիտի վարձու առնուր իւր պարոնից։ Ինչ ազատութիւն {էր} այս, ո՞չ ապաքէն եւ առաջ նոյնն էր գործում, միայն

Ինչ ազատութիւն էր այս, ո՞չ ապաքէն եւ առաջ նոյնն {էր} գործում, միայն այս տարբերութեամբ, որ տրուած դրա

անձնական աշխատութիւնը, փոխանակ դրամի, համարւում {էր} հարկ, իսկ այժմ նոյնը պիտի անուանուէր վճար: Բայց

ներեւոյթ զօրութեամբ ընկաւ մէջտեղը. հարկը ստիպում {էր} լուծել նորան այս անգամ: Եւ ահա ժողով ժողովի

19-ի հրովարտակը դուրս եկաւ, որի մէջ կայսրը ասում {էր}, թէ ստրուկները ազատ են եւ իւրեանց հողը պիտի ստան

է բոլոր, ինչ որ մարդը իւր աշխատութեամբ վաստակել {էր}: Նա հազիւհազ ծայրը ծայրին է հասուցանում իւր եկամ

ն տարի առաջ հարիւր ոսկի ունենալով, հանգիստ կարող {էր} ապրիլ մի տարի, այժմ նոյն մարդը երկու հարիւր ունի

ակ ժողովուրդը չունի այն բանը, որ փոխանակել կարող {էր} դրամի հետ, ուրեմն եւ դրամի շրջանառութիւնը դարձնե

Ամէն մարդ կարող է վկայել, որ 1860-ին աւելի լաւ {էր} Թիւրքիայի դրամական վիճակը, քան թէ 1861-62-ին. տ

լիական տէրութեան Մինիստրի տուած խրատը, ուր ասում {էր} նա, թէ " պարտքով ապրիլը նմանում է ծակ տակառի մէջ

հի ուղղութիւնը եւ փոխէ նորան յառաջ, քան թէ հասել {էր} մինչեւ նորա կորստական ելքը: Եթէ հարուստ լինէր հա

աքային ամոք կերպարանքով: Դիցուք, գեղում ստանում {էր} նա օրական հինգ ղուրուշ, իսկ քաղաքում ստանում է ո

ել է եւ ծախքը: Եթէ մարդը, հինգ ստանալով, աղքատ {էր} գեղում, աղքատ կը լինի Պօլսի մէջ կամ այլ քաղաքներ

... բայց ոչ այնպէս առոյգ եւ զուարթ, ինչպէս դուրս {էր} եկել այնտեղից, այլ հասակն առած, ոյժաթափ եւ թօշն

ժամանակ: Վերադառնում է իւր տունը, երբ կորուսել {էր} աշխատելու ընդունակութիւնը եւ յարմարութիւնը: Ուրե

ութն կամ քսան տարեկան որդին, որ աճել եւ զօրացել {էր} իբրեւ մի ծաղիկ իւր սեպհական հողի վերայ, առնում է

յց նորա սիրտը պաղում է եւ այն աշխարհից, ուր ծնել {էր} նա... Ի՞նչ բանի համար վերադառնայ: Նա գտանելու չ

տացնել մի բազմութիւն, որ արիաջան փութով պարապում {էր} այն նուիրական գործով: Ո՞ւր արդեօք կարող են

ամ ի՞նչպէս սնուցանէ իւր ընտանիքը, որպէս թէ կարող {էր} մտածել լուսի կամ խաւարի վերայ: Մեք չենք հաւ

ով պատած մարդկային երեւակայութիւնը ոչնչից տիեզերք {էր} ստեղծում: " Ex nihilo, nihil fit! ", - վերջին մ

ի ոչինչ գործունէութիւն, երկրագործի ապրանքը կարող {էր} մնալ նորա ձեռքում, որովհետեւ չկայ այդ ապրանքի վա

մինչդեռ ինքը ունէր մի փոքր գործ, իւր անձը զգում {էր} ազատ, գոնէ՛ որեւիցէ պարոնի անմիջական հրամաններից

առանգների մէջ, յառաջացած նոր ազգը վաղո՛ւց ապրում {էր} իւր նախահարց մէջ: Ազգի մահը անհատի մահի պէս չէ,

րժանի լինէր անգլիական համակրութեան եւ ահա լրացած {էր} ամենայն բան: - Այսօր չէ, վաղը, - ասում են

դարանալ եւ մարդկային բանականութեան դիմանալ: Ի՛նչ {էր} այդ փաստը: Այն, թէ հզօր կառավարութիւնքը տիրում

ցնել իւրեանց ազգութիւնը այն շրջանակի մէջ, ինչպէս {էր} յառաջ, այն ժամանակ այդ ազգութիւնը կը մնայ միշտ ի

է արուեստի, չ'պիտի ուղղակի գործէ այն, ուր հասած {էր} արուեստի ներկայ վիճակը, այլ, ինչ որ դարերով յառ

Հայոց ազգին: Մովսէսը իսրայէլեան ազգին խոստանում {էր} մի երկիր, որ պիտի բղխէր կաթն եւ մեղր, մեր քարոզ

տոս դարձող Իսրայէլը, միայն մի կոյր հաւատով կարող {էր} հետեւել Մովսիսին, դէպի կաթն եւ մեղր բղխող երկիրը

էպի կաթն եւ մեղր բղխող երկիրը, ըստ որում անծանօթ {էր} նորան աւետեաց աշխարհը, մեք ընթերցողներից եւ առհա

ւ այլն եւ այլն, ուրեմն, ինչպէս իմ կեանքը ապահով {էր}, նոյնպէս եւ իմ ժառանգները ապահովուած են"։ Նորա

դառնայ դարձեալ դէպի այն ընկերութիւնը, որից կեանք {էր} ստացել սերունդի նահապետը: Ծովի ջուրը գոլորշիանալ

ժառանգները նոյնպէս հարստանային, ինչպէս հաստացել {էր} նոցա հայրը, այն ժամանակ բիւրաւոր պիտի լինէին հար

ւց, որովհետեւ ինչ որ ուղղակի քո մարդկային պարտքն {էր}, այն զոհի անունով գործեցիր, վշտացուցիր քո ընկեր

երի եւ տառապանքի մէջ, այո՛, վաղուց արդէն զգացել {էր} ազգային թատրոնի ` կարօտութիւնը. բայց եւ վաղ ժամա

սկզբնաւորութեան: Հին խելքերը, որոնց զլացել {էր} դարը իւր ազդեցութիւնը, որոնք եւ գործարան չունէին

ցած նախապաշարմունքի ընդդէմ եւ այս նախապաշարմունքը {էր} դերասանների եւ դերասանուհեաց մասին հասարակութեան

, որ կողոպտում է բարոյականը, եթէ մարդը բարոյական {էր} յառաջուց: Յոյս ունինք եւ կը ցանկանք նոյնպէս

դիմութեան ձգտողութիւնը այն կէտի վերայ, ուր հասած {էր}. մինչդեռ դերասանը եւ դերասանուհին, մինչեւ իւրեա

ծ գրեթէ բազմութեան մի մասը գնաց. քանզի կէս գիշեր {էր}: Այսպիսի գործեր կարո՛ղ էին մեծապէս վնասել նոր հի

այն քարոզում է իւր անձի համար, թէ այո՛, անարժան {էր} այն բարի գործին: Եւ ինչպէ՞ս պիտի մխիթարուէի

տ շունչ առնուլ, նախախնամութեան ձեռքը քաղցրացնում {էր} աշխարհի մի հեռաւոր մաuնում - Հնդկաստանի մէջ - բար

թոռի առաջեւ. ազգի թշուառութեան լուրը կսկծեցուցել {էր} շատ ազնիւ սրտեր աշխարհի ամենայն մաuներում գտնուած

պէս մի անգամ Կալկաթայի Ազգասէր օրագիրը հրատարակել {էր}, այդ բանը ստանալու համար պայմանած ժամանակը կորու

զմուածքը գտանւում է այն րոպէում, երբ յառաջանալու {էր} դարձը դէպի առողջութիւն, անտես առնել այդպիսի ժառա

անտես առնել այդպիսի ժառանգութեններ, որով կարելի {էր} կանգնեցնել ազգի համար մի հոյակապ աւազան լուսաւորո

պիսի առողջ ծննդարանի հարկաւորութիւն մեծապէս զգալի {էր} բոլորին, միթէ՞ անքաւելի յանցանք եւ անմերժելի դատ

եանը, որ անփոյթ լինելով ազգի օգտի մասին, պատճառ {էր} դառնում ու գիտութեան իշխանութիւնը ազգի հոգու վերա

ն հոգաբարձութիւնը, որ պիտոյ է առնէր Նախիջեւանը, {էր} պատշաճաւոր կերպով վերահասութիւն գործել, թէ ինչպէ

պակաս կամ աւելի: Երբ բոլոր ծանօթութիւնքը ստացել {էր} Նախիջեւանը իւր պատգամաւորի ձեռքով, ապա կարող է ա

զգային աշխարհական ուսումնարանի, որի տէրը լինելու {էր} ինքը ` անմիջապէս ազգը, առանց դիմելու դէպի հոգեւո

գիտութեան նախադուռը, որ կարծես երկնքից հրամայում {էր} սովորել Քաջարանցն Արամ: Թողնենք քերթողականի վսեմ

ի Գրընելն ` անփոյթ, Ուր եղբայրն այնտեղ միշտ ինձ {էր} մնում, Եւ ուր սուրբ էին թէ՛ ելը, թէ՛ մուտ. Ո

Մշուշի միջից - Աստղը վեհափառ ` Արուսեակ պայծառ {Էր} կոչւում հնում, Պաշտըւում բագնում: Իսկ քեզ, ո

առի տակ Հրեշտակներով շուրջպատուած, Տխուր ` Ադամն {էր} նստել Եւ տրտնջում էր յուզուած. " Ինչո՞ւ ստեղծեց

շուրջպատուած, Տխուր ` Ադամն էր նստել Եւ տրտնջում {էր} յուզուած. " Ինչո՞ւ ստեղծեց տէրն ինձի, Է՞ր դրախտ

ից ցօղելով Մարգարիտները տրտում. Առաջին արցո՜ւնքն {էր} մարդու ` Հոսում տխուր այս հովտում: Եւ սերովբէն ս

սերովբէն սրբելով Արտասուքներ Ադամայ ` Գուրգուրում {էր} ` լուսաթեւ Ճախրելով շուրջը նրա. Եւ բարբառով դրախ

խարդախ"։ " Քաւ լիցի, տէ՛ր իմ Ադամ ", Կրկնում {էր} հեզ սերովբէն. " Թող չըշնչե՜ս յաւիտեան Դու այն օդ

չեմ սերովբէ ` Չիմանալըս թող ներուի"։ Համբերում {էր} սերովբէն Կամակորին այդ արու, Զի պատուէրն էր Արար

րում էր սերովբէն Կամակորին այդ արու, Զի պատուէրն {էր} Արարչի ` Լինել նրան պատկառու. Ուստի եւ նա անվրդո

տի եւ նա անվրդով Խստութիւնից Ադամայ ` Գուրգուրում {էր} ` ճախրելով Անդադար շուրջը նրա: Եւ մինչ Ադամն զբա

պատուած, Կանգնում գահի հանդէպ, ուր Փառաբանւո՜ւմ {էր} Աստուած: Անդ վեցթեւեան երկուսով ԴԷմքն է սքողում

շտօրէ՜ն ` Նրցունքներն այն - իբր խունկ ` Որ սփռում {էր} սերովբէն: Եւ կարկառւում է ստեղծիչ Աջն էութեանց վ

թէ Տեւում է մի ակնթարթ: Կենաց ծառը մեղմօրօր Հով {էր} անում հեշտօրէն Խաղաղ քնած նախահօր, Երբ որ հասաւ

ոցին սաստ Արդեօք մակոյկըդ փոքրիկ"։ Արդ, այսպէս {էր} սերովբէն Կշռադատում եւ խօսում, Մինչ Ադամը քնի մէ

դատում եւ խօսում, Մինչ Ադամը քնի մէջ ` Ո՛չ զգում {էր}, ո՛չ լսում: Բ...........

րքին ` սիրտը նա Չդարձնէ կերակուր. " Ինչո՞ւ տալիս {էր} պատուէր, - Ադամն ասում է յուզեալ, - Միթէ միշտ չ

գիտեր Մարդու սրտի շինուածքը, Եւ ամեն ինչ տեսնում {էր} Նրա անվրէպ սուր աչքը ` Դողդողում էր երդումից Եւ ա

ն ինչ տեսնում էր Նրա անվրէպ սուր աչքը ` Դողդողում {էր} երդումից Եւ ակնարկում Ադամին ` Խնդրել ներումն նոր

Ո՞վ կը տանի յաղթութիւն, - Կար ժամանակ ` այս հարցն {էր}, Նոյնիսկ կնճռոտ յոյժ, աւա՜ղ, Բայց գիտութիւնն լ

որ չենք խաբում, Ահաւասիկ ապացոյց: Ադամն ուխտել {էր} անխաբ Չսխալուել մեղկօրէն, Ուստի յախուռն ընդվզմամ

վառ աչկունք. Կոյս գրկումը իր ջերմին Մերթ պրկում {էր} ու թողնում, Մերթ շօշափում Ադամին, Մերթ հեւում է

ր ու թողնում, Մերթ շօշափում Ադամին, Մերթ հեւում {էր}, մերթ ուռչում. Թռչո՜ւմ էին հեշտանքի Հառաչանքներ

անքի Հառաչանքները... ինչպէս գետ ` Կրծքից քրտինքն {էր} հոսում... " Ադամն էլ չէր մնում ետ, Մերթ մի համբ

ում... " Ադամն էլ չէր մնում ետ, Մերթ մի համբոյր {էր} դրոշմում Կոյսի շուշան շուրթերին, Յուզմունքից շու

այդ շարժման ժամանակ Հեշտին ` անօթն ընտրութեան Եռ {էր} գալիս շնչի տակ Վարդի - մեծն բալասան... Ամե՛ն. ե

ից ամրափակ Նստէր Ադամ, եւ դիմաց Տեսիլ {էր} տխրադիտակ. " Ես հի՞մ, ասէ, ստեղծայ,

շունչ, այո՛, բոց հրոյ, Ապա կորուսեալ իսկ {էր} ՝ Քո զանդորրութիւն հոգւոյ: Եւ յո՞ նոր

ութեան Առնն արւոյ կամակար, Զի Արարչին {էր} պատգամ Կամաց նորա կալ պատկառ. Ուստի ո

ից: Եւ հոտոտի Տէր ի խունկ, Զոր արկան {էր} սերովբէն, Բանին ականջք զգայունք ՚նդ ե

յաղթ ի մարտէն Եւ ո՞ւմ տեղի ճակատուն. {Էր} երբեմն այս խնդիր, Բե՛ր, ասել նաեւ կնճիռն

... - Իսկ Ադա՞մ. - " Ինչ ո՛չ կասէր. {Էր} երբեմն զի համբոյր Կնքէր կուսին ի շրթունս,

ւոյ բղխի չարգելոյր, Այվազովսքին ոչինչ զանգիտելոց {էր} յաւելուլ - ըստ որում ի պատասխանւոյն տուելոյ առ հա

ազարու հանգչիլ ՚ի գոգ Աբրահամու, ապաքէն այդ առակ {էր}, սովորական ձեւ խօսից Քրիստոսի ի քարոզութեան, կա

րջելոյ զուշադրութիւն ժողովոյն ի բուն խնդրոյն, որ {էր} վերանորոգութիւն, եթէ ո՛չ Հռովմէական եկեղեցւոյն,

եղեցիք կարեն համարիլ ուղղափառս, ըստ որում պահեալ {էր} նոցա միշտ եւ ընդ ամենայն տեղիս զմի եւ նոյն վարդապ

ւ աստիճանս մահացուաց տեսանել։ Այլ զայսմանէ արժան {էր} խօսիլ ըստ պատշաճի, մանաւանդ զի մատենիկն վտիտ ի դ

եւ ճշմարտութեամբ։ Խորհուրդ յայտնութեան Քրիստոսի {էր} երջանկացուցանել զմարդկութիւն եւ փրկել զհոգի եւ զմ

դիմակս, այլ եւ զխորհուրդ աղեաց հաշուեն մինչ չեւ {էր} խօսողին բացեալ զբերան: 13) Այվազովսքին խօս

ութիւն, տուեալ յիշխանութիւն առաջնորդաց: Ցանկալի {էր} մեզ գիտել, ի՞ւ արդեօք տարբերին սկզբունքդ ՚ի դատա

գործ Այվազովսքւոյ ինքնին դատախազ լինի նմա։ Մարթ {էր} զայդպիսիս խօսել ՚ի կաճառի խելագարաց, այլ ո՛չ եր

զկնի Հայաստանին նովաւ շուք, Մինչ ՚ի կալանս {էր} Գադիկ զի փոխեցաւ յանզեղծ սուգ. Մինչ բարձրաբերձ բ

ում. Այս միջոցին լարը ձեռին Բաքոս փորս {էր} չափում։ Փորս անցաւ տակառիցը.......

Կիթերայից եւ Կրէտէից Նա երկու... բերել {էր} ։ Ո՞վ կարող է սահման դնել Կեանքի այս եր

չեցիր, Երբ յուսահատն առանձին Մահ {էր} խընդրում ճարակըտուր, Սփոփեցիր դու նորան։

վերայից խմեց։ Երբ այս աւարտած՝ տընից {էր} դուրս գալի Ուսանողն ճաշած՝ դիպչում էր օդի։

տընից էր դուրս գալի Ուսանողն ճաշած՝ դիպչում {էր} օդի։ " Ի՞նչ փուչ մարդիկ են ", - ասաց իւր մ

ւր գործն մեր ուսանողը Սկսաւ, աւարտեց, քնած {էր} մեծատունն, Այդ պատճառով էլ ուսանողները

, սա օրինակ ձեզ, Չապրեց մեզ հետ, նա հպարտ {էր}, Կոյրը ուզեց հաւաստել մեզ Թէ նրա բերնո

եց հաւաստել մեզ Թէ նրա բերնով աստուած խօսում {էր}: Նայեցէ՛ք, տղերք, նորա վերան,

հետեւ ` նորա յոյսը ու կեանքը, Բայց ով սովոր {էր} վտանգի՝ չի պղտորի եւ սիրտը: ՊԱԼԵՍՏԻՆՈՒ ՈՍՏ

մդ կա՞յ: Աստուծոյ սիրած քաջ զինուորն {էր} Այնպէս պայծառ ճակատով, Ինչպէս դու, մի

այսպէս քնքոյշ զգացմունքներով լցուած Թփթփում {էր} ` պատուհանից աչքս դէպի դուրս ձգած: Ահա՛ պայ

Արարիչ, իսկոյն գոռաց իմ սիրտը, Ի՞նչ պատկեր {էր}, որ ես տեսայ, ի՞նչ էր սորա իմաստը. Արարի

սիրտը, Ի՞նչ պատկեր էր, որ ես տեսայ, ի՞նչ {էր} սորա իմաստը. Արարիչը ասաց ինձի բընութեանը

անընկեր, Երբ աշխարհի երեսին այս բանը անհնար {էր}... Միայն բուն է ընդհատում գերեզմանի լռութի

ծուին. Մարդիկ շատ խորամանկ են, թէեւ դժուար {էր}, Զգուշացի՛ր, բազմամարդ ու կարող է Արեւելք

բուած անարգ երեսի։ Մանկութիւնը գեղեցիկ {էր}, Եթէ ես գործ դնէի, Իմ գործերին պարապ

ուրս եկաւ Պետերբուրգից անկարծիք, Խորտակում {էր} ճամբի վերա սրտերը, Ուր որ չըկար հոգւոյ արատ

ոգւոյ արատ կամ կեղծիք: Այդ մի աղբիւր {էր} արտասուաց յորդառատ, Կարծես Նեւան ինքն արտա

սուաց յորդառատ, Կարծես Նեւան ինքն արտասուք {էր} դարձել: Կամաց-կամաց վերեւից ցած գընալով `

արիւնով թրջենք նորա շիրմի հող: Երանի՜ {էր}, թէ գիտնայինք նորա վերջին կտակը: Ա՜խ, թէ

ուն կերպարանեալ եթերական կամարից Որ կանգնած {էր} ժողովրդում ` կանգնած աննկատ ամենից: "

տատ, ճիշտ լուր է, Մեր արքայի վերջին կամքն {էր}, որ թշնամեացը յաղթէ: Նա այս բանը կտ

րեց, ինքը քանի՞ Նիկողայոսի ձեռքով Ազատուել {էր} վտանգներից ու ապրել էր ասրահով: Խղճմտանից

յոսի ձեռքով Ազատուել էր վտանգներից ու ապրել {էր} ասրահով: Խղճմտանից բռնադատուած ` ինքն էլ լ

, Նորան ասաց. " ես քո՛ եմ"։ Ամիրեանն {էր} այն պատանին, Որ ես այստեղ յիշում եմ:

Նորան ժպտաց միմիայն. Նորա համար նա ծնած {էր}, Այլք ամենայն չեն արժան: Ուսո՛յ

. Եւրոպացոց առ հասարակ քաղաքական մի ծէս {էր}, Որ այր մարդը հանդիպելիս՝ կնոջ ձեռը կը պաչ

դդէմ Աստուածային օրէնքին"։ Նա պատժում {էր}, նզովում էր հրապարակաւ մարդերը. Որ իւր խօս

յին օրէնքին"։ Նա պատժում էր, նզովում {էր} հրապարակաւ մարդերը. Որ իւր խօսքը չէին պաշտո

ուեցաւ ժողովով։ Քարտուղարը խելօք մարդ {էր}, նա գիտէր որ Պիոսը, Թէ կին գտնէ, պիտի անշ

է, պիտի անշուշտ պաչէ նորա ոտները, Բարկացել {էր} նորա վերայ, իւր ամօթի փոխանակ Աշխատում էր ո

լ էր նորա վերայ, իւր ամօթի փոխանակ Աշխատում {էր} ողջ քաղաքին պապը առնել խայտառակ։ Չգիտ

չո՞ւ. բայց գիտեմ որ Գերմանիոյ թագուհին Հիւր {էր} եկել պապի մօտը մի օր, երբ նա տանը չէր. " Պ

սացին. Թագուհին էլ գնաց պարտէզ, որ գտնւում {էր} տան մօտին։ Իմ պապը երբ տեսաւ նորան, տ

ապը երբ տեսաւ նորան, տեսաւ չքնաղ երեսը, Եփ {էր} գալի երակներում... արիւնը. Թէպէտ նա միշտ

Երբ առանձին ջերմ համբոյրներ նորա ձեռին տալիս {էր}, Քարտուղարը ծառի յետքից՝ պարզ ամենը տեսնո

Քարտուղարը ծառի յետքից՝ պարզ ամենը տեսնում {էր}. Նա իւր մտքում ուրախացաւ, ասաց՝ ա՜ ա՜ դու

րծը քարտուղարը իմացաւ, Այն կոնդակը որ տուել {էր}, բոլորովին չքացրաւ. Քարտուղարը այն մասին գ

Քարտուղարը այն մասին գրեց, որ պապը վեցերորդ {էր}, Մանաւանդ այս համարները խորհրդական են թիւե

պէս թէ Զգաստացած մի ձայնից՝ Յորդորում {էր} ժիր լինել, Չըվախենալ վտանգից:

Չըվախենալ վտանգից: Նա անդադար ասում {էր}. Կգայ մի օր, մի վայրկեան, Դու մոռնա

Սպասելով այն յոյսին, Մինչ նա տանը նստած {էր}, Յանկարծ բաղխեց նորա դուռ, Մի այլանդ

ն, որ աշխարհի երեսին Անտուն, անտէր ու մերկ {էր}, Հաւասար է մեծատան հետ, Որ դիպայ չոր

Հաւասար է մեծատան հետ, Որ դիպայ չոր հագնում {էր} ։ Երկուսի էլ չոր կմախքը Խաւար ու

Ну, նա եթէ ինձի հետ Միշտ լաւ լինէր ինչպէս {էր}, Ведь միշտ Աղայի մօտը Նրա վէգը ալչու

, Ведь միշտ Աղայի մօտը Նրա վէգը ալչու {էր}: Что тогда мне Кистов, Что Атаман бо

դստրիկ, հանգիստ կացիր, Դա մեծատան մի աստղ {էր}, Որ իւր օրում, իւր կեանքումը Խիղճ աս

իմ զաւակ, մի՛ վրդովուիր, Դա աղջկայ մի աստղ {էր}, Որ իւր հօր ու մօրը խօսքը Իւր կեանքու

ը Իւր կեանքումը յարգած չէր. Նա փախել {էր} իւրեանց տնից... Մուր էր քսել տան վերայ...

էր. Նա փախել էր իւրեանց տնից... Մուր {էր} քսել տան վերայ... Իւր ծնողքը լացուցել էր,

ր էր քսել տան վերայ... Իւր ծնողքը լացուցել {էր}, Ինչքը վատնել անխնայ: " Հայրիկ

Վայր ընկաւ նա երկնքից. Հայրիկ, ովի՞ աստղն {էր} արդեօք, Որ զրկուեցաւ իւր տեղից"։

դստրիկս, հանգիստ կացիր, Կեղծաւորի դա աստղ {էր}, Որ իւր օրում ուղիղ մի խօսք Մարդու եր

՛հ, սիրական, խաղաղ մնա՛, Բռնակալի դա աստղ {էր}, Որ աշխարհը իւրեան գերի Ծնած օրից կար

Որ աշխարհը իւրեան գերի Ծնած օրից կարծել {էր} ։ Շատ հալածանք, շատ նեղութիւն, Պատճա

Մի այլ վառ աստղ պակասեց. Ո՞վի աստղիկն {էր} որ ընկաւ, Բան հարցանող չերեւեց: Մինչ

եց: Մինչ դեռ լուսինն արծաթափայլ Լոյս {էր} տալիս գիշերին, Խորհրդաւոր մինչ տիրել էր

ոյս էր տալիս գիշերին, Խորհրդաւոր մինչ տիրել {էր} Անվրդով խոր լռութիւն, Մի սրտաթափ, մա

ուն, անտէր աղքատին"։ Ձեզ, սիրելիք, ասե՞մ ով {էր} Այս խղճալի աղքատը, Այն ցրտումը, ոտաբոբիկ Կանգնա

մանակ դեռ չէ անցել, Երբ նա փառքով ու պատուով Ման {էր} գալիս փողոցներում Իւր սեպհական կառքերով. Այժմ,

ուն, անտէր աղքատին"։ Մինչ թատրոնում յայտնւում {էր}, Մինչ խաղում էր հանդիսում, Դղրդում էր թէատրոնը

ին"։ Մինչ թատրոնում յայտնւում էր, Մինչ խաղում {էր} հանդիսում, Դղրդում էր թէատրոնը, Նա դափնիք շատ է

յայտնւում էր, Մինչ խաղում էր հանդիսում, Դղրդում {էր} թէատրոնը, Նա դափնիք շատ էր հնձում. Ժողովուրդը հ

ր հանդիսում, Դղրդում էր թէատրոնը, Նա դափնիք շատ {էր} հնձում. Ժողովուրդը հաւաքւում էր Մօտ թատրոնի պատշ

, Նա դափնիք շատ էր հնձում. Ժողովուրդը հաւաքւում {էր} Մօտ թատրոնի պատշգամբին. Չէր կշտանում նայել նորա

գինի, Նուագարան ու տաղեր. Ամենայն ոք ցանկանում {էր} Լինել նորան բարեկամ. Ամենայն ժամ նորան բաց էր Շռ

ւմ էր Լինել նորան բարեկամ. Ամենայն ժամ նորան բաց {էր} Շռայլ քսակը մեծատան. Այժմ զրկուած ամէն բանից, Չ

Ամենայն օր իւր մարմինը Անուշահոտ ջրերով Լուանում {էր}, մազը սանրում Կրիայի սանըրով. Նա հագնում էր բեհ

ում էր, մազը սանրում Կրիայի սանըրով. Նա հագնում {էր} բեհեզ, կերպաս, Դիպակ, թաւիշ թանգագին. Նա չգիտ

անտէր աղքատին"։ Նորա շքեղ ննջարանում Բնակւում {էր} Աստղիկը. Նորա որդին փայփայում էր Նորան ամբողջ գի

րանում Բնակւում էր Աստղիկը. Նորա որդին փայփայում {էր} Նորան ամբողջ գիշերը... Ախտաբորբոք երիտասարդք Իւր

րենիք պիտի սիրել. Բայց թէ ինչպէ՞ս հարկաւոր {էր}, Ամենեւին չկամիք լսել: Ես սիրո

արտող խիստ, անմերժելի: Բայց այս երազ {էր}... ո՛վ գիտէ, գուցէ այս երեկոյիս, Դարձեալ

ել. Ուրեմն ի՛նչ հարկի համար Մեզ պիտոյ {էր} ծառայել Ճշմարտութեան անպատճառ:

հի բարութեան Մի մասը վայելելով, Կարելի {էր} Աստուծոյ Փառաւորել անունը։ Եւ չ

Մի շատ հարուստ անգլիացի մեծատուն, Բնակւում {էր} Նէապոլիս քաղաքում. Մինչեւ այժմ նա չգիտէ ու

Մինչեւ այժմ նա չգիտէ ուր եւ ում Պատճառել {էր} մի վիշտ կամ ցաւ իւր կեանքում: Բայց ե

Այլ որպէս լոկ գործակատար մարգերի, Պատահում {էր}, որ այդ մարդը շատ անգամ, Անգլիացուց ուղարկ

այդ մարդը շատ անգամ, Անգլիացուց ուղարկւում {էր} գործերի: Եւ տարու մէջ աշխատութեան փո

ելի նեղութիւն: Եւ իմ բանը վերջանալու {էր} բանդով, Կամ կախաղան պիսի ուտէր գլուխս.

կութիւն. Ուրիշի հետ վտանգաւոր մի բան {էր}, Ուրիշն գուցէ սուրս առնուր ինձ ըսպանէր.

ր էք հանել սուտ տեղը, Թէ մի փոքր նեղացնում {էր} ձանձրոյթը, Մի րոպէում սպանում էիք ձեր անձը

այդ բանը, Բայց երեւի Աստուած այդպէս վճռել {էր}. Մնաս բարեաւ մինչեւ էգուց, իմ ընկեր,

Մարմարոնեայ գեղեցկաշէն աւազան, Ուր գործում {էր} ջուրը այնքան աղաղակ: Երբ մօտեցայ աւա

Իւր մռայլոտ գագաթովը անտառը, Սոսկալի {էր} ահաբեկուած իմ սրտին: Լսելիքս ամբոխուե

էմքով ուրուական: Մի ծանր մուրճ բռնած {էր} պինդ իւր ձեռքում, Որով գետինը փորում էր ան

ած էր պինդ իւր ձեռքում, Որով գետինը փորում {էր} անդադար. Ո՛հ, թէեւ այնքան գեղեցիկ էր իմ աչ

որում էր անդադար. Ո՛հ, թէեւ այնքան գեղեցիկ {էր} իմ աչքին, Բայց երկիւղից սիրտս զարկում էր կ

կ էր իմ աչքին, Բայց երկիւղից սիրտս զարկում {էր} կատաղած: Նա փորելով դարձեալ երգում էր

էր կատաղած: Նա փորելով դարձեալ երգում {էր} մի երգ՝ Մի սրտաշարժ, մի շատ տխուր, տրտո

ուած նեղութենից զարթելով Ստուգեցի, թէ երազ {էր} որ տեսայ: ՄԵԾ ՄԱՅՐ Պառաւը, մի

" Կեանքիս անցած օրերում, Որքա՞ն մարդ {էր} ինձ սիրում. Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւ

ում ես այժմ մեզ: - " Աստուած ինձ սիրտ {էր} տուել Ապա ի՞նչ բանի համար. Սիրականիս

դ հանդիպել: - " Նորա խելքը թռել {էր} Սիրով վառուած իմ վերայ, Շատ բան տեսնե

րով վառուած իմ վերայ, Շատ բան տեսնել կարող {էր}... Չտեսաւ. թէեւ էր ներկայ....

Շատ բան տեսնել կարող էր... Չտեսաւ. թէեւ {էր} ներկայ.... Ես ապրել լաւ գիտէի.

Բայց շատ ջերմեռանդ զոհեր, Միշտ ըստանում {էր} կուռքը: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞

ւն ոտք"։ - Մեծ մայր, արդեօք արժա՞ն {էր} Եւ մեզ ապրել, ինչպէս դուք Ապրել էիք ձ

լալագին, նոյնպէս վշտահար, Ինչպէս իմ սիրտն {էր}, իմ զգացմունքը. Ուրախացուցիչ չգտայ մի լար

օրիորդը Իւր եղբօրը մի դրօշ, Մետաքսից {էր}, ազնիւ գործած, Ուր երեք գոյն կան որոշ:

Դէպի թշուառ մի հայրենիք, Որ ոտնակոխ եղած {էր}: Սորա կէսը, կէսի կէսը, Գէթ եր

գառները, Սորա հօտը լուսակիզն է. Ի՞նչ {էր} քուրմ Հոթորինը: Գօտեպնդած Մե՜ծ Պարթե

ի հռնչիւն, Ո՛վ ներկայ նորա մօտ, երբ փչում {էր} նա հոգին: Ո՛վ սրբեց նեղուածի արտասուք

ղբաց, բողոքեց, երբ խլեցին հաց որբից: Քնած {էր} Ամիրան, աչք փակած եւ դիտող, Ի ժամու, տար

Վաթսուն հազարից հազարով մնաց, Մինչ մնացել {էր} Պարսից լոկ մատեան Գունդը մեր վաթսուն հազարի

. կ՚երթայ Հայաստան ". Հա՛, հա՛, հա՛, այդ {էր} պակաս մնացել, Որ նախանձայոյզ դառնայ հայութե

գեղեցիկ ձիրքեր Զեղխօրէն այստեղ անխնայ թափել {էր}. Ձմեռան ցուրտ շունչ թէեւ դեռ չկար, Բա

թէեւ դեռ չկար, Բայց պարզ նորա հետք երեւելի {էր} ։ Արեւն, երբ որ գեղեցիկ դէմքով Հ

ծես բազմեցան. Իսկ նոցա մէջտեղ մի մարդ {էր} բազմած, Պաշտօնին յարմար զգեստներ հագած,

Անեղ, սուրբ սիրոյ կայծը երեսին Փայլում {էր} յստակ վերայ ճակատին Կապել էր կամար շնորհք ար

ին Փայլում էր յստակ վերայ ճակատին Կապել {էր} կամար շնորհք արարչի Հարազատ պարգեւ հայազգի

Գերեզմանական լռութիւն խորին Պատել {էր} նստած մարդերի սրտին. Մի մարդ սեւագլուխ հասա

. Մի մարդ սեւագլուխ հասակով միջակ Չոքած {էր} անձայն ծերի առաջին։ Նախանձ սեւախանձ,

ինձի ցոյց տուեց, Այս պարզ նշաններ. Գիրսաս {էր} անուն։ Փառահեղ դէմքը ծեր մարդոյ, ուր

ց, իսկ միւսը մեր տունից յունիսի 4-ից, որ գրուած {էր} հօրս եւ մօրս բերնից, մի շատ յիմար եւ անշնորհք գի

ւթիւնը նշանակուած է 8-ին: Այսօր առողջութիւնս լաւ {էր}, քան թէ երէկ: Երեկոյեան գլուխս էր ցաւում եւ թու

ղջութիւնս լաւ էր, քան թէ երէկ: Երեկոյեան գլուխս {էր} ցաւում եւ թուլութիւն ունէի: 2-ին նամակ ստացայ ե

դ[երեսի] հետ: Վադուժի նամակը տուի. եւ ինձ բերել {էր} Լ[ազար] Ի[լյիչը] հարիւր հատ սիգար: Առաջիկայ տեսո

ստիպում է մի անբախտութիւն ենթադրել: 17-ին ուզում {էր} անպատճառ հեռագիր ուղարկել, ինչի՞ չէ ուղարկում եւ

յ եղբօրիցս եւ իսկոյն պատասխանեցի: Այսօր ուղարկել {էր} ինձ հին հեղինակները: 11-ին տեսութիւն եղբօրս հետ

ս 2 հատ. մինը անցած շաբթից մնացած, Աւտուշիցն էլ {էր} մի նամակ: 27-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ

: 6-ին թէեւ պատասխանեցի, բայց վերակացուն մոռացել {էր}, եւ կ՚երթայ միայն 8-ին: 8-ին նամակ ստացայ եղբօ

ան: 14-ին նամակ ստացայ 11-ից գրուած, փոստ ձգած {էր} 13-ին: 15-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Անանիային հետ

խառնուեցաւ: 12 եւ մանաւանդ 13. լերդս բորբոքուած {էր}: 14-ին փոքր լաւ է. այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս

4-ին նամակ ստացայ գրուած 23-ից. թէեւ սխալմամբ 22 {էր} գրուած: 26-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[ի

ցս 29-ից գրուած, բայց 31-ին փոստ ձգած, ուր գրել {էր} եւ Սուլթանը: Նոյեմբերի 2-ին տեսութիւն եղբօրս հե

ւրելի գիշեր անցուցի. 5 ժամը (առաւօտեան) զարկել {էր}, որ քնեցի, այն էլ 7-ին զարթեցայ քորից եւ ցաւից

, 4-ին քնեցի հանգիստ մինչեւ 6: Տկարութիւնս թեթեւ {էր}: Երեկ[ոյեան] 9-ին ընդունեցի երկրորդ բաղանիսը եւ

օրիցս 15-ից: 16-ին լոյս 17 գիշերը բաւական տանելի {էր}, առաւօտեան 4 ժամին քնեցայ մինչեւ 11 ժամը: 17-ին

12-ին քնեցայ մինչեւ 9, բայց գիշերը վրաս բացուել {էր}, ցրտից զարթեցայ, եւ այս էր պատճառը, որ առաւօտ

գիշերը վրաս բացուել էր, ցրտից զարթեցայ, եւ այս {էր} պատճառը, որ առաւօտ մինչեւ 11 ժամը բաւական սաստիկ

որ ինձ գինի Ելիսեեւից գնէ եւ ոչ Ֆոխտից: 7-8 վատ {էր}. 8-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս], նոյնպէս բժշկին Լ[ազ

ladon եւ ընդ[ունեցի] 13-երորդ բաղնիսը: 9-10 լաւ {էր}: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 9-ից գրած եւ այսօր

2-ին: 15-ին ընդ[ունեցի] 16[երորդ] բաղնիսը. պաղ {էր}, եւ սկսեցի վատանալ: 15-16 id[em] 16-17 id[em]

ութիւնը մինչեւ ի մահ տիրելով նոցայ վերայ, պատճառ {էր} եղել այդ ցնցողական եւ անգիտակից շարժողութեններին

Երեւակի վերոյգրեալ տետրակը մեզ ուղարկողը գրում {էր}, թէ Պոլիս ամէն տեսակ մարդերից ցուրտ ընդունելութի

հռչակաւոր Ֆօքսը դրեց մի անգլիական Լօրդի, որ գրել {էր} նորան հայհոյութեամբ լցուած մի նամակ: " Sir,

Մովսէսի տախտակներից, այլ այն շաւղից, որ բացում {էր} մարդկային բանականութիւնը) բամբասուիլ եւ հայհոյու

ն խօսք արած չէինք, եւ վատութիւնը միայն հարկադրել {էր} Պ. Չամուռճեանին քաշքաշելով մեր ասածը, ինկվիզիցի

նը չէ՞ դառնում արդեօք մի ապաստանարան, ուր կարելի {էր} ամենայն անօրէնութիւն գործել անպատիժ: Եւ եթէ այդպ

ւ զարկուեցան անանցանելի պատին, որ խաչաձեւ կտրում {էր} նոցայ ճանապարհը, կանգ առին եւ սկսան մտածել: Թէ

Հիւսփսափայլ: Ուր թողունք, որ Հիւսիսափայլը ասած {էր}, թէ հարկաւոր է այս ռեֆօրմը կատարուի ինքնուրոյնաբ

ուէր: Հիւսիսափայլի խնդրած ռեֆօրմը վերաբերւում {էր} եկեղեցական կառավարչութեան, ռեֆօրմ, որով պիտի սա

իկոնեանց Տիրոջ Վահանի յանձնարարութեամբ բարեկարգել {էր}, իւր սեփական ունեցած չունեցածը ծախելով: Վանքից

տոչորուած երիտասարդը, որ աշխարհից աշխարհ գնացել {էր} բան ուսանելու, ազգը լուսաւորելու համար, լսելով

խուր առարկաներ նիւթ են այսօր մեր խօսքին: Ա՞յս {էր} մեր գործը: Արիւն է կաթում մեր սրտից, երբ նայ

մինչեւ մի ժամանակ, իսկ երբ մինչեւ բերանը լցուած {էր} փորձութեան բաժակը, այնուհետեւ նոցայ սգազգեստ ժառ

իստոնէական հաւատոյ: Այս Վարդապետարանի վերայ {էր} գրել պ. էմինը իւր ռուսերէն քննութիւնը, որ պ. Ա

, ման է գալիս ժողովրդի մէջ: Այս Վարդապետարանն {էր}, որ Ռուսիոյ ներքին գործոց քաջափայլ մինիստրի ձեռք

ւ եւ իւրեան հասուցանելու համար, ըստ որում այսպէս {էր} քաջափայլ մինիստրի հրամանը: Այս Վարդապետարանն

քաջափայլ մինիստրի հրամանը: Այս Վարդապետարանն {էր}, որի վերայ մեր գրած բազմիջեան քննութիւնը ընդհանո

Այվազովսքիի Վարդապետարանը: Այս Վարդապետարանն {էր} դարձեալ, որ, առանց նորա դատապարտութիւնը քաջափայ

ոսին, վերստին տպելու հրաման խնդրելով: Պատճառում {էր} իւր նամակի մէջ, թէ բոլոր տպուածքը վաճառուած լինե

ի արժանաւորութիւնը։ " Անարժանութիւնը ինչպէ՞ս {էր} ճանաչել"։ - Ո՞վ է այդ քննիչը: (Պ. Այվա

ով, ընդհանրապէս։ Եւ հազիւ թէ մեր ազգի մէջ կարող {էր} գոյանալ կամ շարունակուիլ մի այնպիսի օրագիր կամ պա

ի տակ ունենալ մի փոքր հասարակութիւն, որ պարապում {էր} մասնաւորապէս այն նիւթով կամ առարկայով, որին նուի

նաւորապէս այն նիւթով կամ առարկայով, որին նուիրել {էր} օրագիրը իւր գործունէութիւնը։ Եւ որովհետեւ հասարա

տութեան վճիռն էլ քամակիցը տալիս, որ ունայնացնում {էր} " Հիւսիսափայլի " խորհուրդը։ Ես այդ ունայն ճանաչո

ելի պարոնների կշտամբանքի մի բաժինն էլ ուղղակի ինձ {էր} հասնում։ Ամեն այսպիսի դիպուածներում (երբեմն պատ

ւմ։ Ամեն այսպիսի դիպուածներում (երբեմն պատահում {էր} որ հինգ-տասը հոգի միասին էին գալիս վրաս) ես խնդր

էի նոցանից ցոյց տալ ուղիղ ճանփան, եթէ մոլորական {էր}. բայց եւ ոչ մի անգամ լսում էի այդ ուղիղ ճանփի մա

Կանոնաւոր կերպով վէճ բանալ այդպիսիների հետ անհնար {էր}, որովհետեւ կանոնաւոր խօսակցութիւնը երկու կողմից

ն հաւատարիմ մնալով, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս {էր} դառնում!! Հին եւ նոր լեզուի ընդդէմ մեր սքանչելի հ

նք գործ չէինք դնում, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս {էր} դառնում։ Երբ Ֆրանկի mօyen, Ռուսի средство եւ Տա

րունդը գործ է ածում, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս {էր} դառնում!! Երբ Ֆրանկի partager, Ռուսի раздѣлять բ

ն " եւ այլն եւ այլն, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս {էր} դառնում!! Երբ Ֆրանկի communiquer, Ռուսի сообщать

անի եւ այլն եւ այլն, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս {էր} դառնում!! Երբ Ֆրանկի curieu, Ռուսի любопытный բա

ժանի հարցասիրութեան, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս {էր} դառնում!!! " Հիւսիսափայլը " հարիւրներով ունի այս

ւն։ " Հիւսիսափայլի " միակ յանցանքը, եթէ յանցանք {էր} այդ, այն էր, որ նա, կամենալով ուժ եւ զօրութիւն

ափայլի " միակ յանցանքը, եթէ յանցանք էր այդ, այն {էր}, որ նա, կամենալով ուժ եւ զօրութիւն դնել մայրենի

զօրութիւն դնել մայրենի նորախօս լեզուի մէջ, դրել {էր} այդ լեզուն մի ճիշտ համակարգութեան տակ. այլ եւ մա

անում ժողովրդական լեզուի բաղդասութիւնը տարել դրել {էր} բուն հին լեզուի բաղդասութեան տակ։ Ահա այն միակ ե

ոց իրաւունքը։ Եւ ի՞նչ իրաւունքով հին հայը խօսում {էր} այնպէս եւ ոչ այլապէս, նոյն իրաւունքով այժմեան հա

խորհուրդը։ " Հիւսիսափայլը " չափից դուրս հայկաբան {էր}, մանաւանդ՝ 1862ին։ Այդ աստիճանը տանելի չէ ժողո

նց չափելու եւ կշռելու. ուրիշ խնդիր է, թէ ինչպէս {էր} այդ չափը, բայց եւ այնպէս կարծում ենք, որ չափը,

ւնք լինելով, կարող է ուղղագործուել, եթէ անյաջող {էր}, մինչդեռ առանց չափի, առանց մի որոշեալ համակարգո

տենականութեան անդունդի մէջ, այլ նաեւ ազդեցութիւն {էր} անում մինչեւ անգամ այն մարդոց լեզուի վրայ, որ գր

րը եւ ոճերը տեսնում էինք միշտ եւ այդ բանը ստիպում {էր} մեզ աւելի ողորմիլ այդ տեսակ հեղինակներին, որոնք

իսափայլը " լեզուի կողմից այնքան բամբասանքների տակ {էր} ընկնում, որովհետեւ նորա մէջ կար համակարգութիւն,

գմանած աշխատութիւնք, որոնց մի լավ բաժինը հասնում {էր} ընտիր վէպերի։ Բայց, ինչպէս առաջ էլ ասացինք, մե

ասում ենք, ոչ միայն ինչ որ մարդկութեան հարկաւոր {էր}, բոլորը չասացին, չպրծան, այլ երկուքն էլ, մասն

րգմանութիւնը այն լեզուով, որ ժողովրդին հասկանալի {էր} ։ Եթէ փորձով երեւի, որ ժողովրդի գանգատին արժան է

ւմը եւ գիտութիւնը մի երկրորդական, երրորդական բան {էր}, որ իւր հոգու բոլոր զօրութիւնը լարել եւ տրամադրե

որ իւր հոգու բոլոր զօրութիւնը լարել եւ տրամադրել {էր} միայն նիւթական բաների համար, նորան ի՞նչ կը ներգո

ացոյցը։ Բանը այստեղ հասած լինելով՝ հարկաւոր {էր} հեղինակներին մի հնար գտանել ժողովրդի սիրտը մի կեր

ւ եռանդը լուսաւորութեան, որ մարդկութեան պարծանքն {էր} ։ Ուրեմն, նախ պիտոյ էր այն լեզուով խօսել, որ ժո

, որ մարդկութեան պարծանքն էր։ Ուրեմն, նախ պիտոյ {էր} այն լեզուով խօսել, որ ժողովրդի ականջը ներգործէր

րայ եւ այն տպաւորութիւնը, որ լսողութիւնը ստանում {էր}, բացարձակէր սրտի վերայ։ Այս, գիտակցութենով եւ

եք լսէինք մի անհասկանալի բառ, մեր համար միեւնոյն {էր} լսել մի թմբուկի ձայն։ Այսպիսի ձայները լսողութեան

ո՛չ նորա ականջի հետ, որ ինքն ըստ ինքեան առաջնորդ {էր} միմիայն արտաքին աշխարհի տպաւորութեններին, սրտի ե

ամանակ, եթէ այդ առարկայն, այդ ուսման ճիւղը հնար {էր} նորա նիւթական բարեկենդանութեանը։ Այս պատճառն

մուր քարից պատուանդան, որի վերայ աներկիւղ կարելի {էր} սանդուղքը ամրացնել, այն ժամանակ կարելի էր եւ աւե

կարելի էր սանդուղքը ամրացնել, այն ժամանակ կարելի {էր} եւ աւելի վեր բարձրանալ։ Իսկ մեք ո՛չ եթէ օրինաւոր

եւ չորս դարու խտրոցը, որ այնքան մեծամարմին ընկած {էր} V եւ XIX դարերի մէջ, ճեղքէր եւ հասանէր ժողովրդին

ոցական մատենագրութիւն, եթէ այս անունը եւս կարելի {էր} տալ։ Չ'կայ նորա մէջ կեանք եւ կենդանութիւն, այլ

ական սարսափելի տանջանք է։ Բայց ի՞նչ օգուտ կարո՛ղ {էր} քաղել դորանից։ Ո՛չինչ, եւ Աստուած վկայ է, ո՛չի

այնպիսի կերակրից, որ ինչ յատկութեններով մտանում {էր} բերանը, նոյն յատկութեններով դուրս գար որովայնից

ում բանի զօրութիւնը հասկանալ։ Ուրեմն ի՞նչ կարո՛ղ {էր} գտանել այնտեղ, որ եւ մտքի կողմից հասկանալի լինէր

պատուելի հնասէր հեղինակքը համարում են, թէ կարելի {էր} մեծ ազդեցութիւն ունենալ ժողովրդի լուսաւորութեան վ

կառակուի այնպիսի մի մարդու, որ Աստուծոյ փոխանորդ {էր}, արքայութեան դուռը բացող եւ փակող... (մի՞թէ)

զատութիւն գրել եւ թարգմանել այն բանը, որ ջատագով {էր} ճշմարտութեան, որ պախարակում էր Քրիստոսի օրէնքին

բանը, որ ջատագով էր ճշմարտութեան, որ պախարակում {էր} Քրիստոսի օրէնքին ընդդէմ գործերը եւ նկարագրում էր

էր Քրիստոսի օրէնքին ընդդէմ գործերը եւ նկարագրում {էր} ամենայն ինչ մաքուր խղճմտանքով։ Եւ այս երկար աշխա

անների ընթացքը դէպի Րեննըպօնի ժառանգները, կարո՛ղ {էր} ըմբռնելի կերպով հասկացուցանել մեր Հայերին, թէ ի՞

ելի կերպով հասկացուցանել մեր Հայերին, թէ ի՞նչպէս {էր} Յիսուսեան Կարգի ուղղութիւնը, որ Պապականութեան հա

ութեան հարազատ զաւակներն էին։ Այսքան եւս աւելորդ {էր} ասել, եթէ մեր Ազգի բոլոր որդիքը ձեռնհաս լինէին ք

է այն պտուղը, որի մասին ինքը՝ Քրիստոս, աղաչում {էր}. " Սո՛ւրբ արա զնոսա ճշմարտութեամբ քով, զի քո բա

յն ժամանակները, երբ Պապական իշխանութիւնը կարգում {էր} խուզարկու ատեան (inquisitio), կատարում էր զարհ

գում էր խուզարկու ատեան (inquisitio), կատարում {էր} զարհուրելի տօներ (auto-da-fe)՝ զոհելով մարդկու

փոխուել է աշխարհը։ Ճշմարիտ է, եւ ո՛վ կարող {էր} ուրանալ, մեր Ազգի մէջ կան շատ եւ շատ անուսումն մ

անը, ստեղծել ես նոյնպէս հնարներ, որոնցով կարելի {էր} դարման տանել ախտացածներին"։ Իմ աշխատութեան

ը, այո՛, շատ անգամ եւ բառերը, որոնց մէջ կարելի {էր} պարունակել նոր մտքերը, որ մինչեւ այժմ չ'կային Հա

ուղարկուած նամակների ցուցակը կորած է, որոնց թիւը {էր} 21: [Պետերբուրգից] ամիս համար Փետրուար 11

արիզից ելայ Մարսէյլ մտայ Մարսէյլից ելայ 23, որ {էր} Զատկի ա) օրը Ալեքսանդրիա մտայ (մտանք) 29 Ալեքս

ռաջաբաններում ամբողջ հիմնավորվածությամբ ապացուցել {էր} հայերին՝ ներկայիս կրթության համար հարկավոր կենդա

կան է խոսել ազգի բազմության հետ, ինչպես սա կարող {էր} հասկանալ, այսինքն այնպիսի ոճով, որ առավել մոտ է

յամբ լի ու առատ դարու քաղաքացի հայը ի՛նչպես կարող {էր} ամենեւին սառը մնալ, ի՛նչպես կարող էր փակել յուր

նչպես կարող էր ամենեւին սառը մնալ, ի՛նչպես կարող {էր} փակել յուր աչքը եւ սիրտը, կամ թե ուրանալ յուր կյ

վ, փառավորապես ապրելով, որպես թե աստված ստեղծել {էր} մարդս նյութական բարեկեցության համար: Եվ հայերը մ

առնել ընթերցող ազգը այն տպաւորութեանը, որ գործել {էր} մեր վերայ այն գիրքը. մի խօսքով՝ հրապարակաւ յայտ

թուակ. մի հայ սխօլաստիկ Թիֆլիզ քաղաքից ուղարկել {էր} իւր մոսկուացի համախոհ սխօլաստիկին), որպէս կրիտ

, որ մոսկուացի հայ սխօլաստիկը ինքը եւս պատրաստել {էր} մի այդպիսի ծակ մարգարէութիւն։ Սա հանդիպողին ցոյց

մի այդպիսի ծակ մարգարէութիւն։ Սա հանդիպողին ցոյց {էր} տալիս այդ անհամ, տգէտ, անհեթեթ, թոյլ եւ ամենաց

հեցաւ ինձ եւս ընթեռնուլ, որի բովանդակութիւնը այս {էր}, թէ այս ինչ պարոն Թիֆլիզումը շինել է մի գիրք, ո

տիկը սխալներ), եւ թէ դորա հեղինակը պախարակելի {էր}, ըստ որում յառաջ փակեղ է կրել, իսկ այժմ՝ բոլոր

խղճմտանքը ուրիշի խղճմտանքի վերայ դնելով, խաբուել {էր} իւր տգիտութեամբը, որովհետեւ նորա հաւատը դէպի միւ

, որովհետեւ նորա հաւատը դէպի միւսը, չարաչար գործ {էր} դրել իւր ընկերը։ Իհարկէ եթէ մի կենդանաբանի ցոյց

եւ վճռում է, թէ՛ ի՞նչ չափով ու սահմանով կատարել {էր} հեղինակը իւր պարտականութիւնը։ Այսպիսի խելացի

ութեամբ դէպի չարն է գործ դրել, որ շատ հեշտ կարող {էր} հալած իւղի տեղ ընդունուիլ, բարեխիղճ կրիտիկոսը քն

կը լինէր մի չար, սեւահոգի մարդու գործ եւ անարժան {էր} ասուելու կրիտիկա, որ մի սուրբ եւ զգուշալի պաշտօն

թիւնք, որ մի հեղինակ խորհրդով կամ պատահմամբ զանց {էր} արել։ Եւ արդեօք այդպիսի իրողութիւնների հանդէս գա

ուի մտածել, թէ ինքը եւս լուսաւոր ազգերի կարգումն {էր} աշխարհի երեսին, կամ թէ նորա գոյութիւնը մի խորհու

պահարանի համար եւ չէ կարող հասկանալ, թէ ի՞նչպէս {էր} իւրեանից յառաջ ազգի բանականութիւնը, եթէ նա մի հո

նչ յանցանք է ձայն տալ մեր հեղինակներին, թէ պիտոյ {էր}, հրաժարուելով հնախօս հայկաբանի ունայն փառասիրութ

ազգի լուսաւորութիւնը, եւ թէ վերջ ի վերջոյ պիտոյ {էր} հասկանալ, թէ մատենագիր հեղինակը գործ ունի ոչ թէ

յժմ ոչ ոք չէ կրում, ըստ որում հնացած ու անպատշաճ {էր} երեւում։ Ի՞նչ ենք ասում Լուդովիկոս տասն եւ չորսե

նելով, տարակոյս չկայ, որ ամենայն ընթերցող կարող {էր} քաղել նոցանից օգտաւէտ ուսումն եւ քաղցր, ազնիւ զբ

, կամ թող ասել՝ Հայոց ազգը, ի՞նչ գրքի մէջ կարող {էր} տեսանել մի այդպիսի տեսակ տեսակ վայելքներով ճոխապէ

Եւ ո՞ր փոքր ի շատէ հասկացող ու զգացող Հայը կարող {էր} առանց հոգիանալու եւ ջերմանալու եւ սիրտը շարժուելո

զանց է, քան թէ այն լեզուն, որ ժողովուրդը խօսում {էր} հասարակ կեցութեան մէջ։ Չէ, լինինք խելացի մե

ոճը " ամեն տեղ զուտ ոսկի, այլ հոգով չափ պատրաստ {էր} ուսանել իւրեանից լաւ խօսողներից"։ Միայն թէ օր մ

պակից պարբերութիւնքը, որոնցով հարազատօրէն կարելի {էր} ամենայն եւրոպական գաղափար թափել հայերէնի մէջ։

т. 2. եր. 319-320: Այն հատուածի մէջ, որ դրել {էր} Օդենի գրքի վրայ Histoire de Henri VIII et du schi

ոյլ տալով պատմական խորհրդի ազդեցութիւնը, որ աճել {էր} անցածի, մնացած աւանադութեանց հիման վրայ (տե՛ս Գ

լի վիհ կար, բայց օրէնքով տրուած պատիժը համարւում {էր} մաքուր արդարադատութիւն, յանցանքի եւ պատիժի շաղկա

ունն էլ կործանուեցաւ: Ասենք թէ յանցանքը գործուել {էր}, բայց տակաւին երկու տունն էլ հնար ունէին կենալու

ն, ատելութիւն եւ սպանութիւն - բայց երբ կատարուած {էր} վերջին գործողութիւնը, մահի է տալիս գործակատարին

վ փոխադարձ հաւատի վրայ, որի գրաւականը եւ աղբիւրը {էր} սէրը, միթէ ընկերութիւնը աւելի երջանիկ չի լինիլ,

եւ ω: Բացի սորանից, Քանթի փիլիսոփայութիւնը բխած {էր} Քանթի ժամանակակից կեանքից, այսպէս եւ ուրիշներինը

հեղինակութեան: Իրաւունք ունէր Դեկարտը մինչ գրում {էր}, թէ " ես սկսելով քննել, առաջին գործս այն արի,

դէպի նաեւ անհնարին է որ չգայ, իսկ թէ համեմատական {էր}, այն ժամանակ յայտնի է, թէ թափելով նորան աւելի շ

մեռած է այն րոպէից, երբ նորա վերջին միտքը ընկել {էր} թղթի վրայ. կեանքը գնում է առաջ, գնում է եւ նորա

կում թէ նա նոր բան ստացաւ, այլ թէ ինչ որ կորցրել {էր} գտաւ, նորը տակաւին առջեւումն է: Բայց ինչպէս է ե

ք որ կորցնում էին, մի՞թէ այդ կորուստը միշտ զգալի {էր}. քաւ լիցի, շատ կորուստներ, որ այժմ մեր հասկացո

րո՛ղ է հարկադրել երկբայել, թէ այդ արուեստը կարող {էր} ազդեցութիւն ունենալ իր պաշտողների ճաշակի վրայ: Ծ

եցնում են նորա մէջ նոյն զգացմունքը, որ հեռացնում {էր} այդ տեսարաններից առաջին քրիստոնեաներին: Նա դառնո

կարծում են թէ Հեգելը իր փիլիսոփայութեամբ կամենում {էր} Գերմանիոյ Մաքիաւելին լինել եւ իրաւ, որ ինչպէս նո

իր բոլոր կեանքը եւ ուժը մինչեւ այն ժամանակ թափել {էր} ազատութիւն պաշտպանելու համար, չվախենալով նորա կե

իւր հայրենիքի անձնական օգուտը երկու ձեռքով զոհում {էր} ամերիկեան անկախութեան, որի մէջ ազատութեան նախագա

շաւանք քարոզեց ֆրանսիական ազգի ընդդէմ: Նա հիւանդ {էր} այն ժամանակ հոգեպէս, որդու կորուստը դղրդել էր նո

նդ էր այն ժամանակ հոգեպէս, որդու կորուստը դղրդել {էր} նորա ուղեղը, ուստի եւ նորա աչքի առջեւ երեւում էի

Մարիայ Անտուանետտի արիւնոտ գլուխները, այդ դարձել {էր} նորա համար անշարժ զաղափար (idée fixe). նա էլ չ

այլեւ հանգիստ չտուին բոլոր Եւրոպային: Նա մոռացել {էր} թէ ինչպէս այդ փառամոլ եւ բորբորիտոն ճակաճնութեամբ

աճնութեամբ վարակուած Բուրբոնը ամէն կողմից վնասում {էր} Անգլիային, երբ Կարլոս II եւ Յակոբ II Ստիւարտները

ում եւ դաւում էին Անգլիոյ ազատութեան: Նա մոռացել {էր} Բուրբոնների (Լուդ[ովիկոս] XIV եւ XV) հետամտութի

էլ չէր յիշում, թէ ինչ որ Լուդովիկոս XIV-ը սկսել {էր}, XV-ը շարունակել էր, աւելցնելով իրեն անառակութի

նչ որ Լուդովիկոս XIV-ը սկսել էր, XV-ը շարունակել {էր}, աւելցնելով իրեն անառակութիւնքը, շռայլութիւնքը

ւնքը եւ ֆրանսիական ազգի հարստահարելը, նա մոռացել {էր}, որ XVI նոցանից ոչ միայն պակաս, այլեւ աւելի էր

էր, որ XVI նոցանից ոչ միայն պակաս, այլեւ աւելի {էր} անցել ամէն չափ ու կշիռ եւ ֆրանսզների համբերութիւն

ւնչ էին քաշում, ազգի ազատութիւնը վաղուց ահա գրած {էր} Ալբիոնի ապառաժների վրայ: Նա միայն մէկ խօսք ունէր

նի մէջ 1830-1831 [թուերին], վերջին անգամ կարդում {էր} պատմութեան փիլիսոփայութեան մասին, Ֆրանսիոյ ռեւոլ

քաղաքականութեամբ եւ պաշտպանութեամբ վերանորոգուել {էր} մեծ յեղափոխութիւնից յետոյ: Ահաբեկութիւն տարածեց

յս երկիւղի ծանրութեան տակ, ինչպէս Բոռքը ընկճուել {էր} իր որդու մահի ծանրութեան տակ: Շատ գեղեցիկ նկ

յլ լարը. նա ասում է. " Կարելի է նորան չարչարում {էր} մի նախազգացութիւն, թէ այդ տիեզերական նոր շարժողո

ան ոգին մտաւ նաեւ Անգլիայ, որ անհողդողդ պահպանել {էր} իր կառավարչական ձեւերը եւ առաջին ֆրանսիական յեղափ

աքահողի մէջ այնքան դէպքեր պատճառելով անվնաս անցել {էր} նորա գլխից: - Վերանորոգեցէք, - ասում են Ռոսս

անեցաւ գոնէ Հայմը, թէեւ մի փոքր առաջ համաձայնում {էր} թէ անգլիական սահմանադրութիւնը " անհոգ հաւաքոյթ է

գոյացել է շահասէր եւ ագահ օլիգարխիա, որ գործակից {էր} եղել (օգնել էր, содействовавшная) ամենեւին գար

ր եւ ագահ օլիգարխիա, որ գործակից էր եղել (օգնել {էր}, содействовавшная) ամենեւին գարշելի հանրապետակա

չնչին փոխանակիչք (замен) իմաստութեան, որ նստած {էր} կանաչ մահուդի առջեւ եւ որ երեւցնում էր իր ենթակայ

, որ նստած էր կանաչ մահուդի առջեւ եւ որ երեւցնում {էր} իր ենթակայութիւնը հրովարտակների (акт) ահագին բա

նգտօնի յայտարարութեանց մէջ: նա դրականապէս ընդդէմ {էր} ամենայն վերնորոգութեան եւ պատերազմական դրական կար

, դարձել էին նորա համար sine qua non, նա կարծում {էր} թէ ինչպէս պատերազմի յաջող ելքը շատ դիպուածում կախ

ց, չէ կարող այն վիճակում մնալ, ինչ վիճակի հասել {էր}, քանի որ ձգտողութեան զսպանակը գտնւում էր լաւած վ

ի հասել էր, քանի որ ձգտողութեան զսպանակը գտնւում {էր} լաւած վիճակի մէջ: Նա պիտի հետ դառնայ այն րոպէից

Նա պիտի հետ դառնայ այն րոպէից սկսած, երբ կանգնել {էր} իր ճամփի վրայ: Յայտնի է, թէ այս բոլորը կարելի է

է մտածել մի մարդկային ընկերութեան վրայ, որ աճում {էր} ինքնակայապէս: իսկ այն ընկերութիւնքը, որի հասակը

քը միջին դարերից սկսած բնական ճամփով աճելով աճում {էր}, բոլոր ցամաքահողը մինչեւ վիզը թաղուել էր ստրկութ

վ աճում էր, բոլոր ցամաքահողը մինչեւ վիզը թաղուել {էր} ստրկութեան մէջ: Բռնակալութիւնը, բարքի ապականութ

ւթեան ուրացողութիւնը էին նորա ոգին: Ի՛նչ տեղ {էր} Գերմանիան, երբ մարդկային արժանաւորութիւնը իր ձեռ

ս XVIII դարու փիլիսոփայութեամբ, որի վերջին խօսքը {էր} 1789 եւ 93 թուականները: Բայց որտեղի՛ց յանկարծ բխ

աւ: Երբ անգլիացին ազատութեան անունով պատերազմում {էր} իր դաւաճան թագաւորի ` Կարլոս առաջինի հետ, երբ զի

ջողութեանց քամակից որպէս մի աքցանով քաշում հանում {էր} թագի իրաւասութիւնից, երբ ի վերջոյ անճար մնալով ա

մնալով ազգի ազատութեան, թէեւ սխալ գործերով, զոհ {էր} բերում դրուժան թագաւորը, ի՛նչ բանի մէջ էր նոյն ի

, զոհ էր բերում դրուժան թագաւորը, ի՛նչ բանի մէջ {էր} նոյն ինքը Ֆրանսիան, Գերմանիոյ եւ բոլոր ցամաքահող

զարհուրելի ցնցիւններ գործեց, երբ 79 եւ 93 դուրս {էր} գալիս ֆրանսիական կազմուածքից: Վաղուց սովորութիւն

ասել թէ Ալեքսանդր Մակեդոնացին Արիստոտէլի աշակերտն {էր}, Ներոնը ` Սենեկայի, իսկ Վոլթէռը ` ճիզուիթների:

տածէ, թէ XVIII դարու փիլիսոփայութիւնը աղբերանում {էր} ճիզուիթներից: Բայց ով որ ճանաչում է XVIII դարում

այն մեծ ռէվոլիւցիան իսկապէս Ֆրանսիոյ աչքը տնկուած {էր} Անգլիոյ վրայ, բայց ռէվոլիւցիօնից յետոյ այդ երկու

պի այն կղզին, որ միայն մի նեղ ջրանցքով բաժանւում {էր} Ֆրանսիուց եւ այն օրից մինչեւ այսօր, մինչդեռ ցամա

անհնար է թոյլ տալ անգամ թէ ստորին դասակարգը կաող {էր} երբեւիցէ գոհ լինել այդ համակարգութիւնից: Ազգ

դդէմ է եւ Անգլիոյ մէջ ամէն փոփոխութիւն, որ կարող {էր} շատ թէ քիչ սասանեցնել կամ աւելի փոքր, կանգնեցնել

տող համակարգութեան հակադիր մարդոց պատերազմը կարող {էր} լինել միայն աւելի վտանգաւոր պատճառ, արտոնութեանց

ած դպրոց (ուղղութիւն) եւ այդ դպրոցը ըստ էութեան {էր} նորա ստեղծուածը եւ մինչեւ անգամ նորա փիլիսոփայութ

կան, իր արտաքին երեւոյթով բնականապէս տարածողական {էր}: Նա ուրիշ սահմանագլուխ չգիտէր բացի գիտութեան սահ

ուխ չգիտէր բացի գիտութեան սահմանագլխից, նա կարող {էր} իրագործել իր հասարակաց հասկանալի լինելու ձգտողութ

ւթեան մասնատութեամբ (разделение труда) նա կարող {էր} շարժուել եւ լայնանալ մինչեւ անվախճանը, նորա բանա

: Իր սկզբամբ միապետական, փակուած եւ բացառողական {էր} այդ համակարգութիւնը, ինքնըստինքեան շրջափակում էր

էր այդ համակարգութիւնը, ինքնըստինքեան շրջափակում {էր} նա իր հետեւողքը մի մշտական կենտրոնացութեամբ խմբի

խմբի մէջ եւ կախողութեան զգացողութիւնը վարձատրում {էր} անպայմանութեան հպարտ գիտակցութեամբ: Համակարգութե

շելու արուեստի վրայ, նա ինքը միեւնոյն ժամանակ մի {էր} ամէն տեսակ փիլիսոփայութեան եւ կարծիքների մէջ եղած

րծիքների մէջ եղած առանձին յատկութեանց: Նա ձգտում {էր} հպատակեցնել միտքը նոյն խիստ կարգին եւ նոյն հնազան

ստ կարգին եւ նոյն հնազանդութեան, որին հպատակուած {էր} մարդոց կամքը"։ Հայմը շարունակելով իր ստորագ

է կրթութեան արդէն անցած ձեւին. ինչ բան որ ուզում {էր} կեանքը շարունակել, պէտք էր որ աւելի երկար ապրէր[

ն. ինչ բան որ ուզում էր կեանքը շարունակել, պէտք {էր} որ աւելի երկար ապրէր[12], Օգոստոս 16, կէս գիշե

ւթեան, զարգացումը ոչ միայն դանդաղ այլեւ անհնարին {էր}: Ստոյգ է, բնութեան մէջ ոստիւնք չկան, այլ հետեւ

արդը չտեսնէր, որ փայտը ջրի տակ չէ գնում, անհնար {էր}, որ մարդը կարողանար լաստ շինել, մինչեւ լաստ չշի

նաւ չհանդիպելով միջին մոմենտներին, որոնցից անցել {էր} առաջին ազգը:

ից ջոկ տասն եւ մին ընկեր, որով բոլորեցունցս թիւն {էր} տասներկու: Ինչ ապրանքով մեր ընկերութիւնը պիտի տո

, որ ողողում է Եւրոպայի արեւմտեան ափերը: Սիրելի {էր} մեզ այն հեղանուտ ճանապարհի վերայ երկար գնալ: Երկ

եղանուտ ճանապարհի վերայ երկար գնալ: Երկինքը պարզ {էր}, արեւմտքումը չէր երեւում բոլորովին ոչ մի ամպի հե

հետք: Առաւօտ ու կապուտակ արշալուսից յետոյ սկսում {էր} արեւելքը վարդագոյն վառուիլ արեգակի առաջին ճառագայ

լով հորիզոնի մշտնջենաւոր կամարի վերայ, վերածնում {էր} գիշերային աղջամուղջ մթութենից մի արփիաճաճանչ առաւ

եւ հարթ մակերեւոյթի վերայ, անզգալի կերպով կտրում {էր} ճանապարհի երկարութիւնը: Զայրանում էր ծովը մեր յա

րպով կտրում էր ճանապարհի երկարութիւնը: Զայրանում {էր} ծովը մեր յանդգնութեան վերայ եւ կատաղաբար փրփրում

ծովը մեր յանդգնութեան վերայ եւ կատաղաբար փրփրում {էր}: Երկինքը, եղանակը եւ հեղաշունչ հողմիկը մեզ խոստ

ուելու էին, բայց երբ որ մի քառորդ ժամու ճանապարհ {էր} մնում մինչեւ ոսկեծին Գանգէսի գետաբերանը, որ արեւ

առաւել սարսափեցնողը մեր ողորմելի դրութեան մէջ այն {էր}, որ սովորականից դուրս սաստիկ փչող հողմերը երբեմն

րը սրտաթափ էին եղած, նաւապետը երկիւղից սասանուած {էր}, բայց ես չէի տակաւին կորցրել իմ հոգու արիութիւնը

օթ արձակել, որ նշան տրուի, թէ մի նաւ վտանգի մէջ {էր} եւ օգնութեան կարօտ էր: Բենկալայի եւ մօտիկ ծովեզր

րուի, թէ մի նաւ վտանգի մէջ էր եւ օգնութեան կարօտ {էր}: Բենկալայի եւ մօտիկ ծովեզրեայ բնակիչները բազմութ

տառապեալներիս: Նախախնամութիւնը մեր վերայ հսկում {էր} այն զարհուրելի ժամում. այն հինգ տմարդի ոգիների չ

հինգ տմարդի ոգիների չարեացակամութիւնը ի՛նչ կարող {էր} վնասել մեզ: Գտանուեցան մասնաւորապէս բարեհո

րի տակից, լուսաւորեց երկնքի երեսը: Ծովի խաղաղել {էր}: Թէպէտ մեք կորուսել էինք մեր բոլոր ապրանքը, բայ

ինը միայն, որ ամէնից առաւել քնքուշ սիրտ ունէր եւ {էր} նա բարեբարոյ եւ ընկերասէր: Ես կեանք վարեցի նորա

ջ, եւ մեզ դուրս խլեց նորա կոկորդից. միթէ՞ արժան {էր} մեզ վհատել, տրտմահաղո՛րդ ընկեր. քա՛ջ գիտեմ, որ

ինք չարից: Այս անպաճոյճ կեանքը ինձ առաւել սիրելի {էր} քան այն զեխ օրերը, որ ես անցուցի Փարիզի մէջ: Բա

ւ մեզ ստիպեցին միմեանցից բաժանուիլ: Նա հառաչելով {էր} ասում ինձ, վկայ է աստուած, որ ես մինչեւ մահս ան

րջում էի միայնակ Գանգէսի ափերումը: Երբ զայրանում {էր} սրտիս վիշտը, այնուհետեւ դէպի սարերն էի փախչում ե

եան երեսից: Իմ միայնութիւնը ինձ առաւել մաշողական {էր}, քան թէ այնքան վշտերի կուտակութիւնքը. շատ աստան

ղած իւր քայլերը, նորա պարզ երեսի վերայ տարածուած {էր} տրտմութեան վարագոյրը, զգեստը կիսամաշ եւ ինքը խոր

, որ մի հոգեկան սիրոյ կապանքով իմ հետ շաղկապուած {էր}. ես նորա հետ երեք ամիս կեանք վարեցի մի գեղջուկ ս

ի մի գեղջուկ սենեկում. իմ անտանելի ցաւերի մէջ նա {էր} միայն իմ վերջին մխիթարութիւնը: Մեր ոխերիմ թշնամի

լա՛ւ իմացիր, որ այնուհետեւ ամենայն ինչ վերջացած {էր} իմ համար: Ահա ես այս դառն վիճակի տէր մարդն եմ:

Հիւսիսային Ամերիկայի Քուէպէք քաղաքում, որ շինած {էր} սուրբ Լաւրենտիոսի գետի վերայ եւ որի մէջ բանակում

բեմն անյաջող կերպով իւր ուղղութեան ընդդէմ, յառաջ {էր} գնում մի բարեբարոյ մարդու հոգացողութեան տակ: Այս

թար կիրքեր գործ չդնէին: Այս մի մեծ ձեռնարկութիւն {էր}, եւ Հռոմի վիճակին նայելով, նորա համար մի շատ հա

ազգութեան եւ կրօնի պահպանութիւնը նորա արդիւնքիցն {էր} կախ: Այսպիսի գործարանում ծառայող անձինքը պէտք է

նութիւնը չէր ճանաչում. երբեմն հոգատարր կամ մնում {էր} հիմնադրի անուն կրել, երբեմն պաշտօնատարը- վերակաց

ենալ, շատ անգամ եւս աւելի վերին: Յաճախ պատահում {էր} եւ այսպիսի բան, որ ստորին ծառայքն եւս ներս էին խ

առնւում այս իրողութենների մէջ. այնուհետեւ ծագում {էր} մի բաբելոնեան խառնակութիւն: Այսպիսի կերպով գործ

ւր պտուղքը: Պապի արժանաւոր գործերից մինը եւս այս {էր}, որ քաջ իմանալով, թէ մինչեւ գործարանումը մի բար

սիայից բերել տուեց մի քաջահմուտ մարդ, որ կրթուած {էր} Եւրոպիոյ հռչակաւոր գործարաններումը, եւ նորան յան

գատարների հետ: Ամէնից առաւել զայրացողը գործավարն {էր}, որ իւր անվայել գործերի համար պէտք է զրկուէր իւր

որ պապի սիրելի կարդինալն եւս հոգատարների կողմումն {էր}: Վէճը օրէօր ձգուելով երկարեցաւ եւ քնեց երկու տար

ունեցած հաղորդակցութիւնները: Երբ որ պապը շտապում {էր} պատժել նորա ապերախտութիւնը եւ անհաւատարմութիւնը,

վ չէր ընդունել Պոմպէոս մեծին, երբ նա վերադառնում {էր} լիակատար փառքով իւր ասիական յաղթութեններից. թէ ի

ա Պոմպէոսին յաղթելուց յետոյ որպէս ինքնակալ տիրում {էր} բովանդակ Հռոմին. - նորա մահից յետոյ իսպառ մոռացա

փոքր քրքրեմ այստեղ: Կարդինալին քաջ յայտնի {էր}, որ Հռոմի ժողովուրդը նորա դէմ վեր կը կենաս, եթէ

ռով, նոցայ պարզմտութիւնը պղտորելու համար, ասում {էր}, թէ վերակացուն գործարանի հաւատարիմ մարդ չէ, եւ

ւմ յօգուտ Յիսուսեանց: Իսկ վերակացուին առաջարկում {էր} այսպէս. " քոյ գործերում պիտոյ էր քեզ օգնական առն

ուին առաջարկում էր այսպէս. " քոյ գործերում պիտոյ {էր} քեզ օգնական առնուլ հոգատարքը"։ Թէպէտ այն բարեբա

ատարքը"։ Թէպէտ այն բարեբարոյ անձին շատ դժուարին {էր} նոցայ հետ մասնակցութիւն ունենալ, բայց յօգուտ իւր

նը: Բայց իզուր, որովհետեւ կարդինալը դիտաւորուել {էր} անպատճառ հեռացնել նորան, որ կարողանայ իւր նպատակ

ի հոգատարքը պարտ են քեզ օգնական լինել, բայց սուտ {էր} այդ խօսքը. պապի ասութեամբ քեզ պարտ է նոցայ իշխան

միայն խօսեց. Ես չգիտէի, թէ կարդինալն եւս կարող {էր} սուտ խօսել, եւ իսկոյն հրաժարուեցաւ իւր պաշտօնից

գործարանը ստացաւ մի այլակերպութիւն, որ շատ հեռու {էր} հիմնադրի մտքի խորհրդից: Գործարանում ծառայող բոլո

ազգի անբախտ վիճակը, որ օրէօր այնպէս թշուառանում {էր}, հոգեւորների իշխանութեան տակ: Անպատմելի էր պաշտ

նում էր, հոգեւորների իշխանութեան տակ: Անպատմելի {էր} պաշտօնակալների սուգը, որովհետեւ գիտէին, թէ կարդ

գեց վերակացու գործարանումը, որին հոգով չափ ատում {էր} Հռոմայ ժողովուրդը նորա ազգատեաց եւ անարժան գործեր

աջ պատմի՛ր ինձ, աղաչեմ, թէ ո՞վ եւ ինչպիսի՞ մարդ {էր} այն կարդինալը, որ այդքան աղէտքի պատճառ եղաւ Հռոմ

ոյ կը պատմես այն անցքերը: " Նորա մայրը հռոմայեցի {էր}, ասաց նա, որին իբրեւ մանուկ, միտ դնելով պատմու

մ է դիպուածով մի հռոմէական վարդապէտի, որ բնակում {էր} հին Կապուայ քաղաքի մօտ գտանուած գիւղում: Անապատա

է 2000 ռուբլի կաշառք կ՚առնուր, 500 ռուբլին տալիս {էր}, իւր կաշառակերութիւնը ծածկելու, եւ պապի աչքում

աչքում երեւելու հաւատարիմ: Եթէ պապը նորան ասում {էր}, ուստի՛ է քեզ այդ արծաթը, այն ժամանակ ասում էր

էր, ուստի՛ է քեզ այդ արծաթը, այն ժամանակ ասում {էր} նա իմ աջահամբոյրս է: Այժմ բաւական հարստութեան տէ

աւ իւր կարդինալի ձեռնով: Երկրորդ պատճառն եւս այս {էր} պապի մահուան: Կարդինալի հոգին ես առաւել բարւոք ճ

մարդ առաջին անգամը հանդիպի, երկրորդումը անկարելի {էր} նորա հիւրանոցի շեմքի վերայ ոտք կոխել: Բոլոր ծառա

նպիտան մարդ (որպէս թէ կարդինալը նորանից լաւ մարդ {էր} ) այդքան երկար ծառայ պահել, բայց նա զայրացաւ ամե

եւ խարդախութիւնը շատ բանի մէջ երեւեցաւ: Գեղեցիկ {էր} պատասխանել հին փիլիսոփաներից մէկը մի անառակ մարդո

փաներից մէկը մի անառակ մարդու, երբ որ սա հարցրել {էր} նորանից. թէ ես ինչպէ՞ս մարդ եմ: " Յառաջ ասա՛ դո

զ կ՚ասեմ, թէ դու ինչպիսի՛ մարդ ես ", պատասխանել {էր} նորան փիլիսոփան: Քեզ փոքրիշատէ տեղեկութիւն տալու

ր ուղղութեամբ առաջ է գնում: Սորա պատճառն եւս այն {էր}, որ ո՛չ հոգատարքը, ո՛չ գործավարը, ո՛չ խորհրդակ

սքեր, ասելով. բարեկա՛մ, ժողովուրդը որ տեսանում {էր} դոցայ անիրաւութիւնը, Ինչպէ՞ս չէին արգելում: Նա

րեբարոյ, քաջահմուտ, եւ ազգի օգտին հետամուտ մարդ {էր}, նոյնքան եւ սա չարախնդիր, բարոյականութեամբ խանգ

ցուն, բայց որովհետեւ կարդինալին շատ ձեռնտու մարդ {էր}, նա ուշ չդարձրեց ժողովրդի տրտնջանքին եւ դժկամակո

նորան օգնական տալով. որոնցից մէկը բաւական հմուտ {էր} մետաքսագործութեան, եւ կարդինալին շատ մերձաւոր,

ւ իմանալով, սկզբումը մեծ խորամանկութեամբ վարւում {էր} ամենեցուն հետ: Բայց նորա վերջին օրերում դուրս եր

էմ, եւս առաւել պաշտօնաւորներին: Միշտ յուսադրում {էր} ամեններին, թէ ձեր վարձը կը յաւելացնեմ, պաշտօնաւ

ենամ: Եւ նոցա սիրտը գրգռելու համար միշտ նախատում {էր} նախկին վերակացուին, հոգատարների բոլոր թերութիւնն

նտեղի խօսքերին, քաջ գիտելով, թէ ի՞նչ բան դրդում {էր} նորան այդպիսի բաների վերայ խօսել: Երբ տեսաւ, որ

ա անունը երբեք չյիշել, ասելով ` թէ նա յիսուսական {էր}, նա հաւատարիմ չէր գործարանին եւ թէ այդ մեծ գործե

որ ճշմարտութեան դէմ պատերազմելը ամենեւին անօգուտ {էր} եւ խթանի դէմ աքացողը պիտի միայն իւր ոտքը վիրաւորէ

ան ընդդէմ եւ խոստովանում էին, որ նա ազգասէր անձն {էր}, յիսուսական չէր, շատ հարկաւոր մարդ էր գործարանի

ասէր անձն էր, յիսուսական չէր, շատ հարկաւոր մարդ {էր} գործարանի համար, եւ թէ նա մի գեղեցիկ զարդ էր հռո

արդ էր գործարանի համար, եւ թէ նա մի գեղեցիկ զարդ {էր} հռոմէական ժողովրդի համար, եւ նախախնամութեան ձեռն

ը չլինէին, նոր վերակացուն, կարծու՞մ ես թէ կարող {էր} այնքան կեանք ունենալ գործարանումը, ինչքան ունեցա

, որովհետեւ կարդինալը նոր վերակացուին պաշտպանում {էր} ֆրանսիացւոց դեսպանի թեւարկութեամբ: Այս մարդը առա

վ եւ այն եւս լաւ իմանալով, որ ժողովուրդը անհաւան {էր} նորա ընտրութեանը եւ նորան չէր սիրում, պէտք է որ

հներով աշխատել ամենեցուն սիրտը շահել. այս ընդդէմ {էր} իւր պատուի աստիճանին: Ամենեցուն վերայ իբրեւ հասա

Նա իսկապէս Քուէպէք քաղաքից չէր, այլ եկաւոր {էր}. նա, որ այժմ այնպէս շքեղ է, առաջին օրերումը մի

պէս շքեղ է, առաջին օրերումը մի խեղճ դրութեան մէջ {էր}, բայց Քուեպեքի նախկին կարդինալի մօտ երկար ծառայե

, ձեւացնելով իւր անձը իբրեւ մի մարդ, որ դադարած {էր} իւր չարագործութիւններից. ասես թէ, սկսել էր այնո

արած էր իւր չարագործութիւններից. ասես թէ, սկսել {էր} այնուհետեւ զգալ իւր մեղքը, ուղղել իւր վարքուբարք

մարարութեամբ, ինչպէս միւս շատ բաների մէջ խաբուած {էր} իւր կարդինալներից. թէպէտ այն մարդու տգիտութիւնը

թէպէտ այն մարդու տգիտութիւնը շատ ու շատ լուսափայլ {էր}, ըստ որում բացի գրել ու կարդալուց ոչինչ չգիտէր:

դալուց ոչինչ չգիտէր: Այսպէս ահա խաբել ու որսացել {էր} նա եւ Քուէպէքի այն առաջին մարդիկը, որոնցից կարել

ա եւ Քուէպէքի այն առաջին մարդիկը, որոնցից կարելի {էր} յուսալ մի բան եւ կամ որոնց օգնութեամբ կարելի էր յ

ի էր յուսալ մի բան եւ կամ որոնց օգնութեամբ կարելի {էր} յառաջ տանել մի կամք: Այսպիսի խորամանկ եւ ա

եւոր ժամանակով նորա դէմ: Այս բոլորիս պատճառն այն {էր}, որ պապը մի ժամանակ բարկացաւ նորա յանցանքի վերայ

աւ նորան դատապարտել, բայց դարձեալ գթալով, ներել {էր} մարդասիրաբար, բաւական համարելով արտաքսել նորան ի

իք, որ եւ մի ժամանակ եւրոպացոց խօսակցութեան նիւթ {էր} եղել եւ հնձում էր նոցայ գովութեան դափնիքը, նորան

նակ եւրոպացոց խօսակցութեան նիւթ էր եղել եւ հնձում {էր} նոցայ գովութեան դափնիքը, նորան չէր հաւանում սա:

, որ մոռացութեան տալով սորա բոլոր յանցանքը, ցոյց {էր} տուել այնքան ներողամտութիւն եւ մարդասիրութիւն, ն

րողամտութիւն եւ մարդասիրութիւն, նորան չարանախանձ {էր} կոչում: Այն պապին, որ անբախտ Հռոմի եղած չեղած յ

ւմ: Այն պապին, որ անբախտ Հռոմի եղած չեղած յոյսն {էր}, որի կեանքը գիշեր ցերեկ նուիրած էր արթուն հսկողո

ծ չեղած յոյսն էր, որի կեանքը գիշեր ցերեկ նուիրած {էր} արթուն հսկողութեան իւր ժողովրդի երջանկութեան վերա

ելի խոց է Հռոմէական սրտերի համար - նորան բարբարոս {էր} կոչում: Այն պապին, որ Հռոմի նախկին իրաւունքը ձե

ոմի նախկին իրաւունքը ձեռք բերելու համար, մոռացել {էր} փառք, պատիւ եւ մարդկային երկիւղ, նորան կործանիչ

ային երկիւղ, նորան կործանիչ ժողովրդի բարօրութեան {էր} կոչում: Թող պատմութիւնը, այն անաչառ դատաւորը,

նուլ, եթէ նա յիրաւի բարեմիտ եւ բարեխորհուրդ մարդ {էր}. այս մէկ: Երկրորդ, եթէ սա լինէր ողջամիտ

Երկրորդ, եթէ սա լինէր ողջամիտ անձն, պարտ {էր} նախապատիւ համարել ազգի օգուտը, քան իւր սեփականը

փուած: Ո՛վ դժոխային կիրք: Դիցո՛ւք թէ նա կարծում {էր}, թէ պապը անիրաւութիւն է արել նորան, որ չէ դատապ

ա գործարանումը բազմաթիւ պաշտօնակիցների մօտ խօսում {էր} այսպէս. հո՞ մեռաւ պապը, այսուհետեւ հո՞ չէ՛ կարո

իլ, ինչս ես մի քանի տարի եւս սորանից յառաջ վարել {էր} այդ պաշտօնը շատ արժանաւորութեամբ. բայց որովհետեւ

բ. բայց որովհետեւ Քրիստոսի կտակից նա լաւ իմանում {էր}, մինչեւ չկապուի հզօրը, չէ՛ կարելի նորա տունը կո

ան փոքր չօգնեց եւ իւր գեղեցիկ համբաւը, որ ստացել {էր} մի քանի հին հայեացքով եւ հին դատողութեամբ մարդերի

Կատոնից աւելի ահաւոր խորամանկութիւն, որով վճռում {էր} նա անբախտ Քարկեդոնի թշուառ վիճակը. եւ Հաննիբալից

, որ այն րոպէին, երբ ստիպողական խօսքերով աղաչում {էր} հեզահոգի վերակացուն սորան գործարան ընդունելու, ա

մացած լինիս, որ այս պաշտօնը առաջին անգամը վարում {էր} մի պապական վարդապետ շատ ֆրանսիագէտ: Բայց կարդինա

Այս քահանան թէպէտ բոլորովին անընդունակ եւ անարժան {էր} այս պաշտօնին, բայց կարդինալը այնպէս կամեցաւ. ե

յդ մեծ պաշտօնը յանձն չառնուր. եթէ բարոյական անձն {էր} նա, եւ լաւ իմանալով, որ հռոմէական ժողովրդին առա

ացուի առաջին օգնականը Սա բաւական հմուտ մարդ {էր} միայն դարբնութեան մէջ, բայց կարդինալը իւրեան ձեռ

սորան մետաքսի գործարանը բերեց: Սորա բոլոր գործն {էր} լրտեսութիւն առնել եւ ոչ թէ գործարանին ծառայել: Հ

ոչ թէ գործարանին ծառայել: Հասակաւ բաւականին փոքր {էր}, անախորժ կերպարանքի տէր, եւ սակաւ մի կապուտակն

արեցին գործարանից: Այս կարդինալի խորամանկութիւնն {էր}, որ հետ ձգելով նորա արտաքսումն, կամենում էր վար

ւնն էր, որ հետ ձգելով նորա արտաքսումն, կամենում {էր} վարագուրել իւր չարութիւնը: Անմիտ, որ կամենում է

ր վարագուրել իւր չարութիւնը: Անմիտ, որ կամենում {էր} ստութիւնը ճշմարտութեան զգեստով շրջեցնել աշխարհում

որ, ուղղախօս եւ հասարակաց օգտի վերայ մտածող անձն {էր}, շատ յարմարաւոր գործարանին: Հռոմի մանուկներից շ

ս ամեն տեղափոխութիւններից յետոյ գործարանը նմանում {էր} մի մեծամարմին նաւի, որին պակասում էր մի ամուր ղե

անը նմանում էր մի մեծամարմին նաւի, որին պակասում {էր} մի ամուր ղեկ, եւ մի ներհուն նաւուղիղ: Այդ մեքե

մարդու անբարոյականութիւնը եւ կարճմտութիւնը պատճառ {էր} լինում այն բոլոր սխալանքի, որ սա ցոյց տուեց իւր

որ սա ցոյց տուեց իւր գործի մէջ: Թէպէտ սա անարժան {էր} այն պաշտօնին, բայց սորան եւս հարկն էր ստիպում:

սա անարժան էր այն պաշտօնին, բայց սորան եւս հարկն {էր} ստիպում: Գովելի է սորա միակ յատկութիւնը, որ չգի

ծաւորուիլ: Սոյն այս պատճառով կարդինալը խէթ աչքով {էր} նայում սորան: Սա ինքն եղաւ իւր արձակման պատճառը

րովհետեւ, ինչպէս ականատես էի, սա շատ խստութեամբ {էր} վարւում ծառայողների հետ, այս պատճառով նոքա բողոք

վ, որ կարդինալը նորան լաւ աչքով չէ նայում, պարտ {էր} ամեն կողմից աշխատել ծառայողներին գոնէ իւր անձը սի

ակացուն անբարոյական անձն լինելով, նորան հրամայել {էր} այդպէս առնել, միթէ՞ նա չկարողացաւ այնքան հասկանա

եւի թէ կային դորայ մէջ այնպիսի սկզբունք, որ պէտք {էր} արմատախիլ առնել իւր սրտից, որ բարոյական մարդիկ ն

դիկ նորան սիրէին: Վարպետը Սա մի պատանի մարդ {էր}, մեղմ բնաւորութեան տէր եւ խիստ հմուտ մեքենայագոր

Շատ կը խոսէր, սակաւ կը հասկացնէր, այս նորանից {էր}, որ նա ո՛չ մի բանի կանոնաւոր տեղեակ չէր: Սորայ

արապմունքը մեքենայակազմութեան վերայ փարթամ խօսելն {էր}: Կարդինալ սորան շատ էր սիրում մի անձնական պատճառ

ւթեան վերայ փարթամ խօսելն էր: Կարդինալ սորան շատ {էր} սիրում մի անձնական պատճառով, եւ շատ մեծ կարծիք ո

իտասարդի վերայ, որին բնութիւնը առատ ձեռով բաշխել {էր} իւր ձիրքը, թէպէտ նա շատ հմուտ չէր իւր պաշտօնի մէ

բնաւորութեամբ եւ ցածուն համեստութեամբ կարողանում {էր} այդ թերութիւնքը լցուցանել եւ իւր անձը ամենեցուն ս

ներին այնպիսի մեծակշիռ գործ կը յանձնէր, որից կախ {էր} պապականութեան օգուտը եւ հռոմէական ազգի հաստատութի

ս, գրեթէ գլխաւորապէս աւագ մարդերից էին: Նա ի՞նչ {էր} գիտում, թէ սոքա այնպէս անարժան մարդիկ էին: Նա լ

սոքա, որ անհարազատ գտանուեցան, նա ի՞նչ մեղաւոր {էր}: Առաջին հոգատար Սա որդի էր մի Հռոմէական վա

նա ի՞նչ մեղաւոր էր: Առաջին հոգատար Սա որդի {էր} մի Հռոմէական վարդապետի, որ անճարացած գնաց Կիպրոս

եղ մեծ արծաթ ժողովեց: Որովհետեւ աւազակների ընկեր {էր} եղել եւ նոցայ գողութեան կէս բաժինը ինքն էր ստանու

ընկեր էր եղել եւ նոցայ գողութեան կէս բաժինը ինքն {էր} ստանում, փոքր գողութիւնքը յայտնում էր, որ հաւատ

աժինը ինքն էր ստանում, փոքր գողութիւնքը յայտնում {էր}, որ հաւատարիմ երեւի, իսկ մեծամեծները ծածկում,

ակոյս պիտի շուտով հարստանար, որովհետեւ կողոպտում {էր}, չէր վաստակում: Շատ վայրենի բնութեան տէր մարդ է

ր, չէր վաստակում: Շատ վայրենի բնութեան տէր մարդ {էր}, ինչպէս մի փոքր ժամանակից յետոյ օրինակով կը տեսա

ոռանում էի քեզ ասելու, որ սա մէկ մարդ եւս վարձել {էր}, որ գործարանումը անցած բոլոր գաղտնիքը իւրեան հաս

ունը պատմութեան մէջ թէ ո՛չ. սա մի անգամ գտանուել {էր} ապառաժ Լիգուրիայի պատերազմումը, որ ծածկուած է ան

լութեամբ կ՚արտաբերէր: Իսկ ով որ այս մասին անփոյթ {էր} երեւում, նորան կը գրէր իւր սրտի մէջ, որպէս մի մ

կը գրէր իւր սրտի մէջ, որպէս մի մարդ, որին պէտք {էր} ցոյց տար իւր կշռի ծանրութիւնը: Երկրորդ իւր կողմն

րորդ իւր կողմնաւորութեամբ, որ միայն իւրայիններին {էր} սիրում եւ նոցա նաեւ ամենամեծ յանցանքը ծածկում. ի

Երրորդ. իւր չափազանց կեղծաւորութեամբ նա պաշտպան {էր} հանդիսացել այն գործավարին, որի մասին վերեւում ա

գործարանում ու պահելու համար, ամեն ոխերիմ թշնամի {էր} նախկին վերակացուին, եւ որին հարստացրել էր նա գոր

թշնամի էր նախկին վերակացուին, եւ որին հարստացրել {էր} նա գործարանի արծաթով: Բոլոր ծառայողները, գործար

նորա չարագործութենների պատճառով: Բայց սա ուշադիր {էր} իւր օգտին եւ ո՛չ թէ հասարակաց: Եւ թէ դա ին

ւ ո՛չ թէ հասարակաց: Եւ թէ դա ինչպիսի՛ անձն {էր}, կարելի է տեսանել ներքեւում դրած ծանօթութենից:

ւթիւն ցոյց տուեց հաշուապահը, որ տակաւին գտանւում {էր} գործարանի մէջ: Սա կարողանում էր մի հարուածով գետ

տակաւին գտանւում էր գործարանի մէջ: Սա կարողանում {էր} մի հարուածով գետնին զարկել տասներկուամեայ քաջազու

աներկիւղ եւ առանց նիզակակցի այս կողմ ու այն կողմ {էր} վազում եւ երկու ճեղքում զինավառ թշնամիների խումբը

միների խումբը, կը սարսափէիր: Աքիլլեսից որոշւում {էր} նրանով միայն, որ նա շատ անգամ կառք էր ելանում,

ց որոշւում էր նրանով միայն, որ նա շատ անգամ կառք {էր} ելանում, երբ երկարատեւ պատերազմելուց վաստակում է

ր ելանում, երբ երկարատեւ պատերազմելուց վաստակում {էր}: Բայց սա մի ամբողջ ժամ պատերազմեց մենակ այն անհա

ած էիք խլել թշնամու ձեռքից յաղթութիւնը, ապա զուր {էր} ձեր կողմից, խնդրել ձեր դաշնակիցների օգնութիւնը:

ւնքը հոգիս մաշեցին, նոցայ կողկողանքը դէպի երկինք {էր} բարձրանում, նոցայ հառաչանքն անգամ գործարանի պատե

եւ ծառայողների միաբան խօսքին, որ քեզ զգուշացնում {էր}, այդպիսի անիրաւ գործ չգործել, որովհետեւ դա լաւ

ահա նոյն րոպէին արթնացայ խոր քնիցս. մոմս յանգել {էր}, սառն քրտինքը ճակատիցս կաթիլ-կաթիլ վազում էր եւ

գել էր, սառն քրտինքը ճակատիցս կաթիլ-կաթիլ վազում {էր} եւ իմ գիրքը գրեթէ բոլորովին թաց էր եղել արտասուքի

լ-կաթիլ վազում էր եւ իմ գիրքը գրեթէ բոլորովին թաց {էր} եղել արտասուքիս առատահոս հեղեղից: Ալֆօնզօ

մեր այս դեւընկալ իմաստունքը. կարծենք թէ ժամանակ {էր} արդէն սթափելու միջին դարերի արբեցութենից:

յարգ ստանան մի պարոնի աչքում, որի հիւանդութիւնն {էր} սիլլաների, քաջերի, դեւերի եւ կախարդութեան հաւատ

քարոզների մէջ բոլոր մարդեղէն գիտութիւնը բաժանում {էր} երեք տեսակ, օդական, շնչական եւ դիւական. *

ոնի ներս մտանելով մեր սենեակը. այդ պարոնը տեղեակ {էր} մեր տհաճութեան, պ. Չամուռճեանի այս գրուածքի վեր

ր, որ լռելու չե՛նք, բարեմտութենից շարժուած եկել {էր} մեզ մօտ, աղաչելու, որ բան չգրենք այդ հատուածի վ

, ցոյց տուած հոյակապ ծառայութիւնը ժխտել ` ընդդէմ {էր} Նորին Մռայլութեան Տէր Բէհեղզեբուղի քաղաքական սկզբ

, շատ անգամ, պաշտօնական շրջաբերականներով քարոզած {էր} աշխարհին, թէ առանց մեր իշխանութիւնը խոստովանելու

ւ եպիսկոպոսների մէջ արուսեակ աստղի պէս պայծառացած {էր} փայլում։ Մեծիմաստ Վահան մարզպանը՝ Հայոց զօրա

հոյակապ տեղը, որի անունը Սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցի {էր}, վանքովը հանդերձ)։ Ղազարն էլ, մարզպանի հրամա

արն էլ, մարզպանի հրամանը ընդունելով, կառավարում {էր} այդ վանքը։ Եկեղեցու փայտեղէն շինուածքի կրակից

ապրին, որ նոցա խիղճը չտանջէ նորանց "), աղօթք {էր} անում՝ ասելով, թէ Աստուծուց խնդրում ենք, որ ձե

լուսափայլէ վաստակը իր քարոզութեան, որ առաջ արել {էր} նոցա մէջ, որպէսզի չարախօս մարդոց լեզուն կարճանայ

ոց լեզուն կարճանայ, որովհետեւ այս կերպով (ասում {էր} ) տգէ՛տ եւ չիք մարդիկը Հայոց աշխարհից հալածեցին լ

, սաստիկ զգուշացնելով առաքեալիներին, պատուիրում {էր}, թէ երբ ամեն ինչ որ հարկն է կատարէք, ասացէ՛ք,

ց նո՛յն առաքելութեան մէջ։ Եւ թէ ինչի՞ այս այսպէս {էր} լինում, թո՛ղ քննողը հասկանայ, եթէ կարող է. ապա

մէջ հռչակուած մի մարդու մօտ, որի անունը Մովսէ՛ս {էր} եւ տեղի անունը՝ Անձուկ։ Իսկ ամառները, այն տեղի

ճառով, Սիւնեաց եպիսկոպոսը՝ տէր Մուշէն, տանում {էր} ինձ իր մօտ, ինչ տեղ որ լինէր ինքը ապահովութեան դ

գօտով որոշող եւ ազատութեան պատճառ եղողը Տէր Աղանն {էր} ՝ Տիրոջդ մօրեղբայրը։ Այդ պատճառով, Հայերի մէջ

ւը, նախանձի՛ց գրգռուելով Յակոբի վրայ, սորա մահն {էր} մտածում։ Նախանձի՛ ձեռքով անմեղ Յովսէփին դէպի ստ

րդը ապրեցնող մարդուն՝ Դաւթին, անդադար ականատներ {էր} դնում եւ աշխատում էր կորցնել։ Բայց, էլ ո՞ւր

՝ Դաւթին, անդադար ականատներ էր դնում եւ աշխատում {էր} կորցնել։ Բայց, էլ ո՞ւր եմ խօսում արարածների

մարդասպան, այսինքն՝ խա՛չի. Նորա՛ն, որ արարի՛չ {էր} եւ նորոգիչ, կեա՛նք տուող եւ մահ սպանող, ամենի՛

ր իր անձով քաշելով՝ Փրկիչը շուտ շուտ զգուշացնում {էր} այս մասին եւ իր աշակերտներին, թէ՝ ձե՛զ էլ պիտի

. այս բանը մարզպանին էլ գրել է նա"։ Թէ ճշմարի՞տ {էր} այդ, դո՛ւ, Տէ՛ր, խիստ լաւ գիտես, քան թէ այն ս

՞ր տգէտը, ո՞ր Հրէան, ո՞ր այլաղանդը։ Եւ Ղազա՞րն {էր} այդ քարոզում. ո՞ւմ կամ ո՞ւր եւ կամ ե՞րբ։ Ղազա՞ր

ր սարերը ծեծկուեցան. չէ՞ որ նա, որ պոռնկութեամբ {էր} բորբոքուած։ " Տեսա՛ն, - ասում է, - Աստուծու որդի

ու մա՛րդը՝ Ենո՛վքը, որ օրինաւորապէս ամուսնացա՛ծ {էր}, հաճո՛յ գտնուեցաւ Աստուծու եւ դէպի անմահական վիճ

բէ Պաւղոսից՝ ա՛յն մարդուց, որով Քրիստոսը խօսում {էր} աշխարհի հետ, որ Փրկչի չարչարանքների մնացո՛րդը ի

քների մնացո՛րդը իր նեղութեամբ լցուած մարմնի վրա՛յ {էր} կրում։ Ինչ որ սա՛, իր բոլոր թղթերում, պոռնիկն

ոքր առաջ յիշուած, դարձեալ նոցա ասած բաներին նման {էր}, ինչպէս պոռնիկների մեղքը թեթե՛ւ եւ չնչի՛ն համարե

անկարգ վարքին, որ կայ նոցա մէջ, արդա՛րեւ արժա՛ն {էր}, որ ա՛յդպիսի մի աղանդ բուսանէր, առասպելի ասածին

ած պատասխանիդ գլխաւոր բանը այս արիր, թէ " պէ՛տք {էր}, որ նոքա մտածէին եւ մի այդպիսի խօսք ինձ չուղարկէ

ւաճանութիւնը այն միջոցին հասկանալ. բայց ինձ պէտք {էր} իսկոյն ոտքդ ընկնել, արտասուքով աղաչել եւ այդ վան

որ այն վէրքերով, իմ հոգիս, որ առաջուց խոցոտուած {էր} մեղքերով, առողջանալով զօրացաւ։ Եւ այսպէս կատ

, ինչպէս մի տօն կատարելու ժամանակ։ Որոնց պարտքն {էր}, սենեկում չորս կողմս նստած, լալ իմ վրայ, որպէս

բաներ նուիրելով, որոնցից ամեն մէկի տուածը յայտնի {էր} եւ գրով մնաց վանքում. եւ ճշմարի՛տ որ, Տիրոջդ կա

նում, մանաւանդ քո հոգասիրութեամբ. որովհետեւ շատ {էր} կառավարել նա այդ վանքը, թէ ուր եւ իցէ գտնւում է

ոջդ եղբօրորդիներից նշանակուածը. այն էլ դեռ հերիք {էր} լինում ինձ, եւ երբեմն իմ աւելորդներից վանքի պէտք

ձ, եւ երբեմն իմ աւելորդներից վանքի պէտքերի համար {էր} գործ դրւում։ Իսկ Աղուանստանից, Վրաստանից, Սիւն

, Տէ՛ր, եւ այս մի բանը չես իմացած, բայց արժա՛ն {էր}, որ իմանայիր. ես լսեցի, որ իս քամակից ասում էի

թէ ես մի ունեւոր մարդուց գտնում էի, որ թէ ուզում {էր} մէկը ձեռք բերել, այն եւս վանքի պէտքերի վրայ էի ծ

լի Ակիթ անունով մի մարդ, որ Գարդմանի վանքից եկած {էր} մեր վանքը, այն օրից, երբ սորա հիմքը ձգել էին,

քը ձգել էին, եւ մինչեւ իմ վանքից գնալը նա այնտեղ {էր}, իսկ այժմ լսեցի, թէ Անդլոյ մօտ է գտնւում, ահա

մեր աշխարհից հեռանալը. պատճառ, նա եկեղեցու զարդ {էր} "։ Եւ լսողները, ուրիշ բան չկարողանալով ասել, մ

ում, ստո՛յգ է, առաջ շատ համեղ եւ զօրաւոր կերպով {էր} քարոզում, իսկ այս վերջի ժամանակները իսպառ վատ էր

էր քարոզում, իսկ այս վերջի ժամանակները իսպառ վատ {էր} նորա քարոզը"։ Եւ այսքանը չկարողացան հասկանալ,

օթը՝ Պաւղոսը, Եփեսոսի մէջ հաւատացեալներին գրում {էր} ՝ աղաչելով, թէ. " Աղօ՛թք արէք եւ իմ համար, որ

արդ եթէ նա, որ Աստուծու խորհուրդների հազարապե՛տն {էր}, աղօթքի էր կարօտում եւ աղաչում էր, ո՞րչափ եւս ա

որ Աստուծու խորհուրդների հազարապե՛տն էր, աղօթքի {էր} կարօտում եւ աղաչում էր, ո՞րչափ եւս առաւել մենք՝

րի հազարապե՛տն էր, աղօթքի էր կարօտում եւ աղաչում {էր}, ո՞րչափ եւս առաւել մենք՝ շատ տկարութիւններով պա

ախանձից։ Եթէ տեսան ժողովրդից մի մարդ, որ գովում {էր}, ծա՛ղր անելով՝ ամաչեցնում են նորան։ " Միանգամ

ռութիւնը։ Նոյնպէս ասում էին. " Առաջ գիտնաբար {էր} խօսում Ղազարը, իսկ այժմ՝ անգիտաբար"։ Քանի որ

յժմ՝ անգիտաբար"։ Քանի որ դոցա մէջ տակաւին լուռ {էր} նախանձը, իմ մէջ զօրացած էր շնորհը, իսկ երբ տեսա

դոցա մէջ տակաւին լուռ էր նախանձը, իմ մէջ զօրացած {էր} շնորհը, իսկ երբ տեսան, որ ժողովրդի բազմութիւնը

երբ տեսան, որ ժողովրդի բազմութիւնը յօժարութեամբ {էր} լսում, երբ տեսան, որ մարդիկ, միմեանց պատմելով

ի աւազակի խօսքը, որ խաչին վրայ իր թշուառ ընկերին {էր} ասում, թէ. " Մենք, մեր գործած յանցանքի համեմատ

ոսը (Խորենացին), որ արդա՛րեւ, մինչդեռ մարմնով {էր} ապրում, գրեթէ երկնքի զօրքերին էր քաղաքակից. չէ՞

մինչդեռ մարմնով էր ապրում, գրեթէ երկնքի զօրքերին {էր} քաղաքակից. չէ՞ որ այդ Հայոց աբեղայքը այստեղից այ

տակաւին մեր երկրի սահմանը չհասած, մինչ դեռ գալիս {էր} եւ սոքա լսեցին, ինչպէս մի թշնամու վրայ նորա ընդդ

յ տեսուչ կարգուիլը այդ Թղթի հրատարակուելուց առա՛ջ {էր} յայտնի Ստեփանոս Տարօնեցու պատմութիւնից, ուր 32-դ

կայութիւնն էլ չունենայինք, այնուամենայնիւ կարելի {էր} հաստատողապէս ապացուցանել, թէ Փարպեցու գրչիցն է դ

իս ենթադրել, գրել է մի արժանաւո՛ր մարդ, որ քա՛ջ {էր} ճանաչում Ղազար Փարպեցու արժանաւորութիւնը։ Անտարա

գուշակել այն դառը հանգամանքը, որոնց մէջ փակուած {էր} Փարպեցին։ Նորա Թուղթը եւ յառաջաբանը, պարզ երեւո

րզ ըմբռնողութիւն չունի այն մասին, թէ ինչ եկեղեցի {էր} Փարպեցուն յանձնուածը, որովհետեւ թոյլ է տալիս երկ

ւղիկէ եկեղեցին, որ Մամիկոնեան Մեծ Վահանը յանձնել {էր} երանելի Փարպեցուն, ո՛չ աւելի եւ ո՛չ պակաս, է նո

փոխել են նորա անունը, որ կռապաշտութեան ժամանակից {էր} մնացած եւ դրել են Նոր՝ թերեւս խորհրդով փոխ առնել

ն Լուսաւորիչը ամենայն նախանձայուզութեամբ հետամուտ {էր} երբեմն քարոզութեան հոգով, եւ երբեմն թագաւորական

նհետացնել յաւիտեանս յաւիտենից ամեն բան, որ կարող {էր} յիշեցնել կռապաշտութիւնը, այդ ապացուցի կարօտ խնդի

տեղը՝ մօտ թագաւորական պալատին, որ գուցէ ընկնում {էր} եկեղեցու հարաւային արեւելեան կողմը, ըստ որում՝

նդիման՝ Քասաղի առուի վրայ։ Թէ ո՞րքան երկայնւում {էր} տակաւին այդ պարիսպը դէպի հարաւ, չէ կարելի այլեւս

լեւս հաստատ ասել. բայց երեւի թէ տակաւին շատ առաջ {էր} գնում, որովհետեւ Ս. Գայիանեանց վանքը բաւակա՜ն հ

ք Շողակաթի եկեղեցին։ " Որոյ սեան խարիսխն ոսկի {էր} եւ նորին սիւնն հրեղէն եւ թակաղաղն անպեայ եւ խաչ լ

իգոր Լուսաւորչի հիմնած եւ շինած կաթողիկէ եկեղեցին {էր} Վաղարշապատի մէջը եւ ոչ նորանից դուրս, ինչպէս այս

։ Ի՜նչ ուրիշ եկեղեցի առաւել յարմարութեամբ կարո՛ղ {էր} հանդիսարան լինել այն փառաւորութեանց, որով փառաւո

, որ Գրիգոր Մեծ նահատակի բարեխօսութեամբ պարզացրել {էր} թէ՛ քրիստոնէական խաչի եւ՛ թէ Կարմիր Վարդանի դրօշի

ր Վարդանի դրօշի պարծանքը, որ այն միջոցին գտնւում {էր} նորա սիրելի եղբօր որդու ձեռքում։ Վաղարշապատի

ւ մէջ հաւաքեց այն սուրբ ժողովը, որի վերջին խօսքը {էր} անա՛թեմա Լեւոնի տումարին։ Կարելի՞ բան է թոյլ

լ, թէ այսօրուայ Կաթողիկէ Էջմիածինը թողած, կարող {էր} այդ ժողովը գումարուիլ մի այլ եկեղեցում։ Ամենին յ

ած սուրբ ժողովը մեր ազգի կեանքի մէջ։ Այդ ժողովին {էր} ապաստան Ս. Լուսաւորչի շինած նաւը, եւ այդ ժողովը

ղղեց նորա ընթացքը նո՛յն գծի վրայ, ուր կանգնեցրել {էր} նորան մեր բազմերախտ Հայրը, որ մնա՛ց ինչպէս որ կա

կար սկզբից, նո՛յն անապակ ջրերում, որոնց աղբիւրը {էր} ինքը մեր Փրկիչը, եւ որոնք սկզբնաբար խառնելով Թադ

ստ որում, Վաղարշապատի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին Մայր {էր} ամենայն Հայոց եւ աթոռ քահանայապետութեան, թէեւ այ

Ս. Կաթողիկէ Էջմիածինը, ի՞նչ ուրիշ եկեղեցի կարող {էր} լինել Վաղարշապատում, որի համար Յովհաննէս կաթողիկ

, եր. 82)։ Ի՞նչ ուրիշ եկեղեցու համար կարելի {էր} այսպէս խօսել, բացի Ս. Կաթողիկէ Էջմիածնից։ Ա

րշապատի Կաթողիկէ եկեղեցու գմբէթը, որ առաջ փայտից {էր} շինուած)։ Թողնելով ուրիշների վկայութիւնքը, ե

ակ Սեբէոս եպիսկոպոսի ասածը, որ գրեթէ ժամանակակից {էր} Կոմիտասին, եթէ միայն յիշենք Յովհաննէս կաթողիկոսի

միայն յիշենք Յովհաննէս կաթողիկոսի խօսքերը, հերիք {էր}, որ անդարձ փարատուի ամենայն տարակոյս։ " Վերա

ապ եւ զականաւոր տեղին 'ի Նոր քաղաքի, որում անուն {էր} Սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցի " (եր. 36-7)։ Մենք

, ուստի եւ Մեծ Վահանը ամենայն իրաւունքով յանձնել {էր} Փարպեցու պէս մի մարդու, որ այն ժամանակ, ինչպէս

վկայում է Թղթի յառաջաբանը, " արուեսակ աստղի պէս {էր} փայլում"։ " Եւ զիմ շնորհս քան զբազումս պարեգօտա

ադրելու, թէ Փարպեցին առաջինը չէր, որ կառավարում {էր} Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին, որովհետեւ Վարդանանց Աւարա

ատակութիւնից յետոյ կաթողիկոսական աթոռը փոխադրուել {էր} Դուին, իսկ այդ թուականներից մինչեւ Մեծ Վահանի մա

՝ եպիսկոպոսների կամ արժանաւոր վարդապետների ձեռքով {էր} կառավարւում Ս. Կաթուղիկէն։ Բացի սորանից, Փարպե

դու վրայ, որ շատ անգամ կամ շատ ժամանակ կառավարել {էր} այդ եկեղեցին. ըստ որում այսպէս է ասում. " Քանզի

ւմ այսպէս է ասում. " Քանզի յոլով նորա արբանեկեալ {էր} զպէտս տեղւոյդ, հարցցի թէ կայ ուրէք եւ ասասցի " (

տարի յետոյ՝ Կոմիտաս կաթողիկոսի օրով, կառավարում {էր} այդ եկեղեցին մի Յովհաննիկ անունով վարդապետ։ Սեբէ

ապ եւ զականաւոր տեղին 'ի Նոր քաղաքի, որում անուն {էր} Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցի վանօքն " (եր. 37)։ Ինք

այ անապատն ասի"։ Յայտնի է, թէ, երբ բազմացնում {էր} կրօնաւորների թիւը, պիտի այդ բազմութեան չափով տեղ

տութիւնը անվնաս է, կրօնաւորների բնակարանը կարո՛ղ {էր} նաեւ հինգերորդ դարում Սուրէնայ անապատ կոչուած լին

ան մասին։ Եւ մեզ թւում է, թէ այս համեմատութիւնը {էր} ամենամեծ գովասանութիւնը, որ կարող էինք տալ Փարպե

մեզանից աւելի հասկանայ։ § 16. Կորնթացոց հետ {էր} Պաւղոսի բանը, որի վրայ ակնարկում է Փարպեցին։ "

ոսի բանը, որի վրայ ակնարկում է Փարպեցին։ " Լա՛ւ {էր} եթէ ներէիք փոքր մի եւ իմում անզգամութեանս... մի

արգում յիշուած Ղազարի վրայից, որովհետեւ նա կարող {էր} մի ա՛յլ Ղազար եղած լինել, քան թէ Փարպեցին, ինչպ

ովհետեւ թարգմանութեան գործակից լինելու համար պէտք {էր}, որ նա Յունարէն իմանար, եւ գիտենք, որ նա այդ լ

մ է, վախճանեցաւ 421 թուին. ուրեմն Փարպեցին ծնած {էր} այդ թւից առաջ, եթէ Վռամշապուհի ականատես էր։ Երբ

ծնած էր այդ թւից առաջ, եթէ Վռամշապուհի ականատես {էր} ։ Երբեմն ասում է, թէ Փարպեցին ականատես է Մեծ Թար

աշակերտ Սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, բայց տեսեալ {էր} զնոսա եւ 'ի տղայութեան ուսեալ էր ինչ ինչ 'ի դպրատ

այ, բայց տեսեալ էր զնոսա եւ 'ի տղայութեան ուսեալ {էր} ինչ ինչ 'ի դպրատան նոցա, եւ յետ մահու նոցին աշակ

որանց։ Մինչեւ Փարպեցու թղթի յայտնուիլը ներելի {էր} տակաւին կրկնել թէեւ անհիմն, բայց հնացած կարծիքը

ատակին Հմայեկայ 'ի տոհմէն Մամիկոնէից, զորս առեալ {էր} նենգաւոր իշխանին Սիւնեաց Վասակայ 'ի դայեկաց, որպ

ահանին, դնենք, թէ Փարպեցին " ըստ տիոց աւագագոյն {էր} քան զՎահան ", բայց եւ այնպէս պիտի ընդունենք, որ

գիտենք, որ Փարպեցին տղայութեան ժամանակ բնակակից {էր} եղել Վահանին, որովհետեւ վկայ է բռնում սորան իր տ

արեկան տղայ չէր կարող եղած լինել նա, երբ խաղակից {էր} Վահանին Աշուշայի տանը։ 446 թուականներում Փարպեցի

ուշայի տանը։ 446 թուականներում Փարպեցին կամ նո՛ր {էր} ծնած, կամ շա՛տ շա՛տ երկու երեք տարեկան եւ այս կե

ած լինելը, կամ Չամչեանի թէ Վռամշապուհին ականատես {էր}, Մեծ Թարգմանչաց տեսել էր եւ տղայութեան ժամանակ մ

է Վռամշապուհին ականատես էր, Մեծ Թարգմանչաց տեսել {էր} եւ տղայութեան ժամանակ մի քանի բան նոցա դպրոցում ո

ղայութեան ժամանակ մի քանի բան նոցա դպրոցում ուսել {էր} ասելը։ Ո՛ւր կը մնայ պ. Էմինի կարծիքը, թէ Փարպե

ւնք, որ ինքը՝ Փարպեցին, ամեն ուրիշից լաւ կարող {էր} իմանալ, թէ ո՛ւմ աշակերտ է ինքը, ապա ուրեմն առան

րիս պիտի կարդանք, որովհետեւ միայն Փարպեցու գլխին {էր} եկել փոթորիկը, եւ նա էր վիրաւորը։ Բացի սոցան

տեւ միայն Փարպեցու գլխին էր եկել փոթորիկը, եւ նա {էր} վիրաւորը։ Բացի սոցանից, մենք չգիտենք, թէ ո՛

Վարդանը իր կրտսեր դուստրը, որի անունը Վարդ-Անոյշ {էր}, ամուսնացուցած էր Արշարունեաց տիրոջ Արշաւիր Կամս

ուստրը, որի անունը Վարդ-Անոյշ էր, ամուսնացուցած {էր} Արշարունեաց տիրոջ Արշաւիր Կամսարականի հետ, որոնց

ց թէ՛ ս. Վարդանին, որ ինչպէս ասացինք, իր աներն {էր}, թէ՛ ազգին եւ թէ՛ սուրբ ուխտին, այնպէս էլ նորա

եւ պատերազմի ժամանակները, որ Պերոզի ընդդէմ մղում {էր} Վահանը եւ որին մեծապէս գործակից էին Կամսարականքը

աց գաւառին յամենայն կրօնաւորութիւնս, որում անուն {էր} Մովսէս, եւ տեղին՝ Անձուկ, եւ զամառն յաղագս տօթ

ցու Սիւնեաց աշխարհում մնալը Մուշէ կաթողիկոսի օրով {էր}, ուրեմն 502 թուականից յետոյ. թէ՞ ուզում է ասել

ցեալ տեղում, իսկ ամառները Մուշէի մօտ, որ տանում {էր} ինձ, ուր եւ ինքը դուրս եկած էր լինում ապահովութե

ի մօտ, որ տանում էր ինձ, ուր եւ ինքը դուրս եկած {էր} լինում ապահովութեան, այդ միջոցի կեանքիս որպիսութ

ետեւ 484-ին էլ, 486-ին էլ Ս. Յովհան Մանդակունին {էր} կաթողիկոս, ուրեմն Փարպեցուն ամառները իր մօտ ընդո

աթողիկոս նստող Մուշէն Երեւանի մօտ Կոտայի նահանգից {էր}, գեղի անունը զանազան ձեւով են դնում ժամանակագիրք

, թէ Սամուէլին յաջորդողը Սիւնեաց եպիսկոպոս Մուշէն {էր} ։ Փարպեցու բարեկամ Մուշէ եպիսկոպոսը միայն եղած չէ

մ Մուշէ եպիսկոպոսը միայն եղած չէ, որ Մուշէ անուն {էր} կրում. նորանից առաջ էլ, յետոյ էլ եղած են Մուշէն

վ էլ կային։ Պ. Էմինը, թէեւ առանց հիմքի գրել {էր} այս ծանօթութիւնը, գո՛նէ պիտի չմոռանար այս եւ 53-

պիտի չմոռանար այս եւ 53-դ երեսում, երբ հարկաւոր {էր} գտնել այն կաթողիկոսի անունը, եթէ անպատճառ պիտի կ

պիտի կաթողիկոս իմանանք այն մարդը, որից բողոքում {էր} Փարպեցին։ Չպիտի դնէր դարձեալ Մուշէի անունը, որո

, ուրեմն նա այն ժամանակ դարձեալ Սիւնեաց առաջնորդ {էր} եւ ոչ կաթողիկոս, եւ առաւե՛լ եւս ոչ այն մարդը, ո

կոս, եւ առաւե՛լ եւս ոչ այն մարդը, որից բողոքում {էր} Փարպեցին. պատճառ, այն ժամանակ պիտի այլապէս խօսէ

որում Սիւնեաց աշխարհում եղած ժամանակս ինձ իր մօտ {էր} պահում ամառները։ Թէ ինչ է այդ տեսակ ծանօթաբանութ

մ է Խուժիկ կոչել, որովհետեւ այդ մարդը հոգաբարձու {էր} եղել Ս. Ղեւոնդեանց մարմինները ձեռք բերելու։ Փար

րա անո՛ւնը գրէր եւ ոչ Խուժիկ, որ անարգական անուն {էր} այն մարդու ազգի վերաբերութեամբ (տե՛ս Փարպ., Պա

նել։ § 23. Հնար չկայ իմանալու, թէ ովի՛ որդի {էր} Ղազար Փարպեցին։ Պ. Էմինը իր յառաջաբանի մէջ (եր

Նախ, Փարպեցու Աշուշայի դռնումը երեւելը կարող {էր} ունենալ խիստ շատ պատճառ, բացի նորա ծնողների ական

ա՛զատութեան եղեւ մեզ առիթ տէր Աղան քո տեառն քեռի {էր} " (եր. 41)։ Երրորդ, որ ասում է Փարպեցին,

րմութեան կարօտ մարդ չեկաւ վանքը, ուստի եւ կարո՛ղ {էր} իր Թղթում ասել, թէ " ածէր ի տուն ոչ իբրեւ զաղքատ

այն պատճառները, որոնցով ասում է, թէ ինքը արժանի {էր} Վահանին, չէ յիշում իր ազգակցութիւնը։ Եթէ ազգակի

սել, թէ Փարպեցին ծառայ մարդու, կամ աղքատի զաւակ {էր}. մեզ յայտնի չէ այդ, որովհետեւ պատմութիւնը լուռ

§ 24. Բնագրում ասած է. " Տէր Աղան քո Տեառն քեռի {էր} " (եր. 41)։ Եթէ քեռի խօսքը պարզապէս մօրեղբայր

եակ իւր կին զդուստր Վռամայ ուրումն մեծի իշխանի եւ {էր} անուն աղջկանն Ձուիկ եւ զքոյր Ձուկայ որ կոչիւր Անո

ոյշվռամ, էառ իւր կին բդեշխն Վրաց Աշուշայ, որ եւ {էր} իշխան Գուգարացւոց"։ Հանգուցեալ վերապատուելին պա

անը՝ թէ Ձուիկը Վռամ անունով մի մեծ իշխանի դուստր {էր}, այդ մեզ յայտնի չէ։ Ստո՛յգ է, Յայսմաւուրք եւ ա

եցինք, որովհետեւ չգիտենք ստուգապէս, թէ ի՞նչ բան {էր}, որ Փարպեցին տանում էր Վահանի քամակից, խաղալու

ք ստուգապէս, թէ ի՞նչ բան էր, որ Փարպեցին տանում {էր} Վահանի քամակից, խաղալու ժամանակ։ § 27. Բնագ

ժամանակներում Սողոմոնի Իմաստութիւնը Կաթուղիկեայք {էր} անուանւում (ըստ որում, անհիմն կարծիքներ առա՛տ ե

վերայ նոցա՝ եւ գնացին... Եւ ահա Մարիամ բորոտեալ {էր} իբրեւ զձիւն. եւ հայեցաւ Ահարոն ընդ Մարիամ եւ ահա

ւն. եւ հայեցաւ Ահարոն ընդ Մարիամ եւ ահա բորոտեալ {էր} " (Թիւք, գլ. ԺԲ, համ. 1-10)։ § 31. Տե՛

անի զօրութիւնը այս է. եբրայական օրէնքով անիծուած {էր} այն մարդը, որ փայտից կախուելով էր մեռնում։ " Զի

էնքով անիծուած էր այն մարդը, որ փայտից կախուելով {էր} մեռնում։ " Զի անիծեալ յԱստուծոյ է ամենայն, որ կ

ք, գլ. ԻԱ, համ. 23)։ Իսկ խաչուիլը համարւում {էր} փայտից կախուիլ. " Աստուած հարցն մերոց յարո՛յց զՅ

ղ յայտնում ենք ընթերցողին, որ Թղթի բնագրում ասած {էր}. " իսկ զարմանալին զառնէն զԵղիսայէ " եւ այլն. մե

., գլ. Է, համ. 1)։ § 52. Բնագրում ասած {էր}. " Այլ սակաւ բանիւք զոր յերկրորդումն թղթին գրէ '

նիչը մի քանի անուն ունի. գուցէ նոցանից մինը գրած {էր} ։ Բայց երաշխաւոր ենք, որ թէ ինչ էլ գրած է եղել Փ

Զ, համ. 15)։ § 59. Այստեղ բնագրում այսպէս {էր} ասած. " Յաղագս որոյ եւ զայլսն ամենայն եւ զորս առ

ց հինգ նախարարութեանց երկուքն են. Գողիաթը Գէթացի {էր} նոյնպէս։ Երբ Սաւուղը իր վերջին պատերազմում մեռաւ

այստեղ ուրիշ բան ունինք ասելու։ Բնագրում ասած {էր}. " Եւ զմարգարէին Ամբակումայ ստունկանեն զաղաղակ՝

հոլովները։ Մեզ թւում է, թէ այս բանի մասին պէտք {էր} հոգ տանել. պատճառ, մե՛րն էլ, նոցա՛նն էլ գովելի

21-22)։ Գուցէ 'ի դրախտին Սեւկոյ իշխանիս այսորիկ {էր}, որ յանձնեաց Վահան Ղազարայ զվերակացութիւն Կաթուղ

ւթեան մէջ յիշուած Սեւուկը մի ուրացեալ եւ չիք մարդ {էր}, որ զօրքով եւ զէնքով 482 թուականի գարնան յարձակո

զայս պատգամ չորեցունց գաւառաց նախարարացն (Վահանն {էր} ուղարկել այս պատգամը Արծրունեաց, Անձեւացեաց, Մո

Ոմն յԱնձաւացի նախարարացն սեպուհ մի, որում անուն {էր} Յովհան, եւ միւս եւս երուանդունի Ներսէհ անուն, մ

ենթադրութիւն, հիմնաւոր թէ անհիմն, տակաւին կարող {էր} անել պ. Էմինը. բայց ինչ ասենք այս խօսքերին, որ

զպանին՝ այն ինչ զօրավարն Հայոց 'ի Սեւկոյ դրախտին {էր} " (եր. 21)։ Ի՛նչ տեղից է առնում պ. Էմինը այս

խտին Սեւկոյ"։ Եթէ այս Սեւուկը Անձեւացեաց իշխանն {էր}, ուրեմն իր երկիրը եւ գրօղամնայ պարտէզը՝ Անձեւաց

մը։ Այն ժամանակ միայն Անձեւացեաց իշխան կարելի {էր} ենթադրել Փարպեցու Թղթում յիշուած Սեւուկը, եթէ այ

ւթիւնք, այլ որպէսզի ցոյց տանք, որ Սեւուկը կարող {էր} եւ տեղի անուն եղած լինել, ինչպէս ցոյց տուինք, ո

այդ տեղը " Սեւկի պարտէզում ", մեր մեծ յոյսը այս {էր}, որ այստեղ իմաց տանք ընթերցողներին բանի զօրութիւ

գիտենք, թէ մարդո՞ւ անուն է, թէ տեղի, եւ թէ ո՛վ {էր} այդ մարդը, կամ ո՛ւր՝ տեղը։ Մենք այսքանը գիտենք

ւած Սեւուկ Անձեւացեաց իշխանը ուրացեալ չքերից մինն {էր} ։ Սորանից այսքան կարողանում ենք հաւանականաբար ենթ

գամ լսւում է այս անունը։ § 72. Բնագրում ասած {էր}. " Գլուխ պատգամի պատասխանւոյն արարեալ " (եր. 5

ա նոյն Փարպեցու կրկին եւ կրկին ասելով լոկ քահանայ {էր} ), թէեւ կարգուած " գլուխ ամենայն Հայոց քահանայո

էջ հրաման տուող կար, այդ, տիրապէս, Ս. Ղեւոնդն {էր} ։ Ինքը՝ Ս. Յովսէփը, որ կաթողիկոսական պաշտօն էր

էր։ Ինքը՝ Ս. Յովսէփը, որ կաթողիկոսական պաշտօն {էր} վարում, առանց Ս. Ղեւոնդի հրամանին ոչ մի բան չէր

պ. Էմինի քահանայապետ խօսքը միակողմանի հասկանալն {էր} պատճառը, որ ինչպէս § 21 ցոյց տուինք, Սիւնեաց Մո

բացառոցաբար կաթողիկոսների վրայ հասկանալ. կարո՛ղ {էր}, որ այդ բանը եղած լինէր եւ եպիսկոպոսների վրայ։

իւը, Վահանի անհնազանդութիւնը եւ պատերազմը տեւում {էր} Պարսից ընդդէմ։ Փարպեցին, ինչպէս ինքը իր թղթում

պէս ինքը իր թղթում վկայում է, Կամսարականների մօտ {էր} այդ միջոցին, եւ բնաւ որեւիցէ եկեղեցական պաշտօնի

բայց վերջը ստուգեցի, որ այս նմանութիւնը պատահական {էր} )։ Թէեւ հին լեզուի մէջ գոլումն, տալումն չկայ, բայց

մենայն մտադրութեամբ աչքէ անցուցինք, ինչ որ մնացել {էր} նորանից։ Անշուշտ, պէտք է կարծել, որ դոքա եւս կորա

բանի մէջ յիշուած եկեղեցու փայտակերտը, որ վնասուել {էր} կրակից, մենք հասկանում ենք Ս. Էջմիածնի գմբէթը, որ

ը, Գէորգ կաթողիկոսի օրով, մինչդեռ Սեւանայ վանքում {էր} լինում, կարծելով, թէ կարելի է ընդունել քաղկեդոնեա

ովը առանց ուղղափառ լինելուց դադարելու՝ հրատարակել {էր} այս մասին մի գրուածք։ Երանելի Գէորգ կաթողիկոսը, տ

եւ դաւաճանութիւն հնարելով նորա ընդդէմ, երբ նամակ {էր} գրել Մաշտոցին, որ նա եւս միանայ իր հետ ընդդէմ կաթ

մենալով գրգռել Մաշտոցի վրէժխնդրութիւնը, յիշեցնում {էր} նորան կաթողիկոսի նզովքը։ Ահա Մաշտոցի խօսքերը. "բա

յց իմ նզովք դատապարտութեան յաւէտ յիրաւի եւ արժանի {էր}. եւ զի վրիպեցայ եւ ըստ արտուղի անկեալ ինքնահրաման

., եր. 83)։ Այս խօսքերից յետոյ Մաշտոցը քաղկեդոնիտ {էր} ասողը պարզապէս հայհոյում է անկաշառ ճշմարտութեան ս

մում է Փարպեցին (Պատմ. եր. 108), ուխտապահ նախարար {էր}, եւ Վահանի հօր՝ երանելի Հմայեկի եւ Ամատունի Վահան

սրից Պարսից ընդդէմ օգնութիւն խնդրելու (Ինչ ապրանք {էր} այդ կայսրը, Եղիշէն ասում է թէ "քանզի խաղաղասէր էր

էր այդ կայսրը, Եղիշէն ասում է թէ "քանզի խաղաղասէր {էր} 'ի Քրիստոս, ոչ կամեցաւ ելանել ընդ առաջ պատերազմաւ

ընդ առաջ պատերազմաւ. այլ այր մի Անատօլ անուն, որ {էր} նորա սպարապետ արեւելից, առաքեաց առ նա բազում գանձ

14)։ Թէեւ այս բանը Հայոց օգնութիւն խնդրելուց առաջ {էր} )։ Իսկ այն չիք Մեհրուժաններից առաջինը, որ եւ Մե

ց։ Երբ Վասպուրականի իշխանութիւնը առած վերադառնում {էր} իր երկիրը, Վան քաղաքում նստող Մամիկոնեան Դաւիթ իշ

կտրուած, յիշում է "ըստ այլոց պոռնկանոց"։ Ցանկալի {էր} իմանալ՝ ո՞յք են այդ "այլքը", որ հնոցը պոռնկանոց ե

էին նորան առանց խնայելու։ Էլ ի՞նչպէս ուրեմն կարող {էր} յատուկ բոզանոց լինել բանակի մէջ, եթէ բոզ եւ պոռնի

րցնես լօգիկա։ Սակայն Հայկազնեան բառարանը պարտական {էր} անունով յիշել հնոցը պոռնկանոց հասկացողքը, որովհետ

ուխ" խօսքը. "Գլուխք պատգամաց թղթիս ամբաստանութիւն {էր} " եւ այլն (տե՛ս Յովհ. կաթ., Պատմ. Հայ., եր. 83)։

ՆՑԻ ՄԱՀՈՒԱՆ ԱՌԹԻՒ I. Այո՛, հոգով չափ ցանկալի {էր} մեզ, մեր գրչի միջնորդութեամբ, աւետաւոր լուրեր տ

որ առաւել զգալի է անկեղծ սրտերին, եթէ փոքրանում {էր} եւ այդ սակաւ եղած ընտիրների թիւը։ Այս առաքինի

Այս առաքինի երիտասարդը, որ թռաւ գնաց մեզանից, {էր} ազնուատոհմ, Գէորգ Նազարեան Գեղամեանցը։ Կարծում

անգուցելու բերանից լսուելով։ Քաղաքով Երեւանցի {էր} նա, որդի ազնուատոհմ Նազարի Գեղամեանց, որ իւր նա

Գեղամեանց, որ իւր նախահարց ժառանգութեամբ տիրում {էր} Գեղամայ ծովակին, մինչ դեռ Հայաստանը գտանւում էր

էր Գեղամայ ծովակին, մինչ դեռ Հայաստանը գտանւում {էր} Պարսից իշխանութեան տակ։ Գէորգ Գեղամեանցը, ինչպէ

ծ Դորպատեան ճոխ եւ պայծառ համալսարանից, աշխատում {էր}, որքան հնար ունէր, վառել Հայերի սրտի մէջ լուսաւ

տալով իւր ապագայ յառաջադիմութենից, այնպէս գրաւել {էր} իւր դաստիարակի աշխոյժ եւ կրակոտ ազգասէր սիրտը, ո

յժ եւ կրակոտ ազգասէր սիրտը, որ Աբովեանը աշխատում {էր} նորա վերայ, որպէս իւր հարազատ զաւակի վերայ։

ելով նորա ուսումնական գործունէութեան վերայ՝ հարց {էր} արել, թէ ունի՞ արդեօք յառաջադէմ աշակերտներ։ Երբ

, թէ ունի՞ արդեօք յառաջադէմ աշակերտներ։ Երբ լսել {էր} Աբովեանի ստորասական պատասխանը այդ մասին, խոստացե

բովեանի ստորասական պատասխանը այդ մասին, խոստացել {էր} կաթողիկոսը այդ յառաջադէմ աշակերտներից տասն տղայ ո

՝ քարոզելով նոցա, թէ այդ լեզուն մանաւանդ լինելու {էր} նոցա համար բանալի մի այնպիսի լուսաւոր տաճարի, որ

լի մի այնպիսի լուսաւոր տաճարի, որի լոյսը բաւական {էր} ցրուել Հայաստանի ասիական թանձր խաւարը։ Անցանո

մ է դէպի նա՝ խնդրելով որոշել ժամանակը, երբ կամք {էր} վեհափառ տիրոջը աշակերտքը Բեռլին ուղարկելու, որպէ

Կարապետ եւ Սերովբէ արքեպիսկոպոսների հետ յարուցել {էր} Կաթողիկոսը անվերջանալի վէճ եւ խռովութիւն, որ ոչի

դէպ են դուրս գալիս աշակերտքը, որոնց մէջ գտանւում {էր} մեր հանգուցեալը։ Այս անմեղ մանուկների սիրտ կտրատ

։ Ի՛նչ ճար գտանել սորա համար։ Աբովեանցը տեսանում {էր} ուսման հանդիսում մեծ յառաջադիմութիւն հանգուցելու

անգուցելու մէջ. նորա ժրաջան աշխատութիւնը շատ բան {էր} խոստանում ապագայումը։ Մի կողմից արծաթի պակասո

իս ուղարկուելուն։ Նորա հօրեղբայրը ստիպանքով առել {էր} նորա մօր հաւանութիւնը, որ նորա որդին ծառայէ քաղա

րեց այն լուսաւորութեան աստիճանի վերայ, ուր հանել {էր} նորան ճեմարանը, այլ ցանկանալով աւելի եւս յառաջ գ

ալ Ագաթոն Ակիմեանցի վերայ։ Հանգուցելու խորհուրդը {էր}, նմանող լինելով իւր դաստիարակին, Դորպատ գնալ եւ

ան հարցափորձի մէջ։ Տկար կազմուածքի վիճակուած {էր} առհասարակ մեր բարեկամը, եւ արդեօք անընդհատ աշխատ

ծ լինէր առանձին գործերով, քաղցր հաճութեամբ սովոր {էր} մտածել ազատ րոպէների մէջ իւր ազգի վերայ. դեռեւս

ւր ազգի վերայ. դեռեւս ուսման ժամանակին թարգմանել {էր} գերմանական լեզուից Հօֆմանի " Մաքս, կամ կարիքն ամ

նի լեզուով։ Աւարտելով այդ աշխատութիւնը, սպասում {էր} մի յարմար ժամանակի, տպել նորան երկու խորհրդով.

ւսումնասիրելով իւր գիտելի առարկայքը, միշտ յայտնի {էր} համալսարանի մէջ որպէս գովելի եւ ժրաջան աշակերտ։

ազդեցութիւն ունէին նորա սրտի եւ հոգու վերայ. այս {էր} պատճառը, որ չխնայելով իւր թոյլ առողջութիւնը՝ զո

ինակ ահա պարապելով ամբողջ վեց տարի, երբ աւարտում {էր} իւր ուսման ընթացքը, միտք ունէր պատրաստուել բժշկա

րդապետի աստիճան ստանալու համար։ Շատ անգամ խօսում {էր} մեր հետ այդ մասին դեռեւս իւր ուսման ընթացքը աւարտ

ինէր գլուխ բերելու այն դիտաւորութիւնը, որ յղացել {էր} նորա աննիւթ հոգին։ Նա, լաւ ճանաչելով իւր անձը,

։ Նա, լաւ ճանաչելով իւր անձը, բարոյապէս հաւաստի {էր}, թէ այնքան բազմակողմանի գիտութեամբ կարող էր հանդ

աստի էր, թէ այնքան բազմակողմանի գիտութեամբ կարող {էր} հանդէս դուրս գալ այդ տաժանելի քննութեան պարտիքը հ

, մինչեւ իւր բարոյական զօրութեանը համեմատ զգալու {էր} իւր մէջ եւ նիւթական զօրութիւն։ Պ. Անքէի խորհ

քով՝ արդէն արքունական կանոնադրութեամբ ենթարկւում {էր} այս Կօմիտետի իշխանութեանը։ Կօմիտետի գլխաւոր գործ

վ բժշկուելու մէջ, որովհետեւ իշխանութիւնը մտածում {էր} ուղարկել նորան Կովկասու Բորջոմ ասացեալ տեղը, ուր

էտ բժիշկ։ Այս երկու պաշտօնների մէջ եւս նա գրաւել {էր} բոլոր ընկեր բժիշկների եւ վարդապետների սէրը դէպի ի

սէրը դէպի ինքը եւ այնպիսի մեծ մեծ քայլերով յառաջ {էր} խաղում իւր ասպարիզումը, որ շուտով ահա եւ առանց տ

զումը, որ շուտով ահա եւ առանց տարակուսի ստանալու {էր} վարդապետութեան աստիճանը։ Բայց այլապէս էր Նախ

լու էր վարդապետութեան աստիճանը։ Բայց այլապէս {էր} Նախախնամութեան կամքը։ Հանգուցեալը, պարապելով ան

ն չունէր տանից դուրս գալու. տկարութիւնը զօրանում {էր} առաւել եւ առաւել, մինչեւ որ Պ. Ինոզեմցովը խորհո

անի հիւանդանոցը, ուր աւելի խնամարկութեամբ կարելի {էր} դարման տանել ցաւին։ Հանգուցեալը Յունուարի սկզ

ւ դէպի յիշեալ հիւանդանոցը. բայց բանը բանից անցել {էր} ահա։ Շուտով սաստիկ արիւնահոսութիւն բացուեցաւ նոր

օր յառաջ, մինչ տկարութիւնը զայրանալով զայրանում {էր}, նորա մտածութիւնը էր միայն իւր մայրը, որի մասին

ւթիւնը զայրանալով զայրանում էր, նորա մտածութիւնը {էր} միայն իւր մայրը, որի մասին խնդրում էր իւր եւ մեր

տածութիւնը էր միայն իւր մայրը, որի մասին խնդրում {էր} իւր եւ մեր բարեկամ, պատուելի բժիշկ Յարութիւն Յով

նք համալսարանի հիւանդանոցի մատուռի մէջ, ուր դրած {էր} հանգուցելու մարմինը։ Եկեղեցու ուխտը, հոգեհանգիս

քամակից լուռ եւ տխուր հանդիսաւորութեամբ հետեւում {էր} սգազգեաց խումբը։ Հանգուցելու մերձաւոր բարեկամքը

րաժարական ողջոյնը։ Մինչ այս պաշտօնը կատարւում {էր}, եկեղեցու մէջ ներկայ էին, բացի ուսանողներից եւ

րքս ճաշ էինք վայելում, ամենայն ոք մեզանից խօսում {էր} հանգուցելու մասին. յիշում էինք զանազան դիպուածնե

արքից, մի խօսքով՝ բոլոր ընկերութիւնը ոգեւորուած {էր} նորա քաղցր եւ բարի յիշատակովը։ Այս միջոցին,

մնացինք գերեզմանատնում, որպէս թէ մի բան քարշում {էր} եւ պահում էր մեզ այնտեղ, յետոյ Հայկազն բժիշկ Սար

զմանատնում, որպէս թէ մի բան քարշում էր եւ պահում {էր} մեզ այնտեղ, յետոյ Հայկազն բժիշկ Սարաջեանը հրաւիր

ում է եւ չորանում է ապա։ Բայց մի՞թէ մարդը մարմին {էր} միայն. եթէ այսպէս հաւատայինք, ապա զուր էր Քրիստ

արմին էր միայն. եթէ այսպէս հաւատայինք, ապա զուր {էր} Քրիստոսի մահը մեր համար, անարդիւն նորա փրկարար ա

ղէն թանձր պատեան, որի մէջ երեք օր յառաջ բնակւում {էր} մի աննիւթ էակ, մի զգայուն, բանական եւ յաւիտենակ

մի իր, մի էակ՝ զգայուն կամ անզգայ, համարուելու {էր} աւարտած իւր կեանքը, եթէ տեղափոխուել էր մի այլ տե

մարուելու էր աւարտած իւր կեանքը, եթէ տեղափոխուել {էր} մի այլ տեղ՝ մի նիւթական, ախտաւոր եւ ալէկոծուն ա

ամանակամիջոցում միայն, երբ նորա հոգին ներգործում {էր} մի նիւթական շրջապատի մէջ, երբ կրում էր իւր վերայ

երգործում էր մի նիւթական շրջապատի մէջ, երբ կրում {էր} իւր վերայ այն կաւեղէն զգեստը, որ, այս րոպէիս,

այն ժամանակամիջոցի վերայ, երբ հանգուցեալը ապրում {էր} մի նիւթական շրաջապատի մէջ, այն ժամանակ չափից անց

եայ հասկանալով մարդկային կեանքի խորհուրդը, արժան {էր} չափաւորել մեր սուգը, որովհետեւ հաւատում էինք, թ

իւր վերայից այս ծանր եւ ախտաւոր զգեստը, վերացել {էր} դէպի մի այլ աշխարհ, ուր չկային ո՛չ ախտ, ո՛չ ցաւ

մի հիւրընկալ ծերունի տանուտէր գիրկը բաց հանդիպում {էր} իւր նոր գնացող զաւակներին, նորանց հանգստացնելու

լու համար այն օթեւանում, որ վաղուց ահա պատրաստել {էր} նորա որդին նոցա համար, որ ճանաչել էին ճշմարտութի

ին նոցա համար, որ ճանաչել էին ճշմարտութիւնը, որ {էր} ինքը՝ այդ տանուտիրոջ միածին որդին Յիսուս Քրիստոս

որդին Յիսուս Քրիստոս։ Նորա համար, որ ճանաչել {էր} ճշմարտութիւնը, ի՞նչ մահ. նա յաւիտենական է, նա

կամի մեզանից բաժանուելու վերայ, որովհետեւ գնացել {էր} նա մի աւելի երջանիկ եւ նախանձելի աշխարհ՝ իւր հայ

երունի եւ այրի մօր սրտի կսկիծը, որ անհամեմատ մեծ {էր}, քան թէ մերը, թէեւ սիրած լինէինք հանգուցեալը իբ

ը. սփոփել եւ մխիթարել սիրտը այն մօր, որ կապւում {էր} աշխարհի հետ միմիայն իւր որդու կենդանութեամբը։

ր յիշատակը ապրելու է մեր սրտում, քանի սա զարկում {էր} մեր կուրծքի մէջ. չենք մոռանալու քեզ եւ ոչ քո ազն

թիւնը խառնափնդորելով աստուածաբանութեան հետ, գրել {էր}, թէ 999 ասպարէզ է այս բնակարանի բարձրութիւնը, բ

րակներ. այս վերարկուն Թովմաս Տորգուեմատայն ընծայ {էր} ուղարկել սատանային ինկվիզիցիոնի պահարանից: Մոռաց

յս վերարկուն, այլ այն օրերը միայն, երբ հարկաւոր {էր} նորան պաշտօնական կերպով հանդէս դուրս գալու. եւ ա

ոյեան ժամերգութիւն, ուրեմն սատանայի համար առաւօտ {էր} լուսացել: Ա Ճռճռացին սատանայի ննջարանի երկաթ

վ ձեռքում մի ահագին սկուտղ, որի վերայ շատ յարմար {էր} շինել մի գինետուն եւ մի մատենադարան: Այս սկուտղի

ւած պաքսիմատներով եւ այլ հացեղէնով, պատրաստ դրած {էր} ահագնատեսիլ դժոխքի թագաւորի նախաճաշիկի համար: Սա

ծ կամ տպած չէին: Այս տեսակ պաքսիմատներ պատուիրել {էր} նորան պալատական արհի բժիշկ, երեւելի վարդապետ եւ

էի մէջ, դրեց բերանը եւ խածեց կէսը. երբ որ ծամել {էր}, իսկոյն թթուեցաւ նորա երեսը. Ո՞ւր է Անասնագլուխ

մի ոգի, միջակ հասակով, բաւական լիքը, որ հագած {էր} մի հին ֆրակ երկայն, եւ խոնարհադէմ գլուխ տուեց սա

ուխ տուեց սատանային. սա նորա ուսումնական գրապետն {էր}, որ յառաջ Նադիր Շահի մօտ երեւելի լեզուագէտի պաշտ

իր գիտէր բոլոր շարադրութիւնների անունները, կարող {էր} մանրամասն ասել բոլորի տպագրութեան տարին, միտքն է

ր մանրամասն ասել բոլորի տպագրութեան տարին, միտքն {էր} պահում, թէ ո՛ր գրքում, որքան երես կայ. բայց այ

յ. բայց այդ երեսների բովանդակութիւնը արհամարհում {էր} նա, որպէս մի չնչին բան. սիրում էր միայն տպագրու

ը արհամարհում էր նա, որպէս մի չնչին բան. սիրում {էր} միայն տպագրութեան սխալանքը, որ մեծ հաճութեամբ կա

տպագրութեան սխալանքը, որ մեծ հաճութեամբ կարդում {էր} եւ որ համարում էր միմիայն արժանաւոր գործ մարդկայի

նքը, որ մեծ հաճութեամբ կարդում էր եւ որ համարում {էր} միմիայն արժանաւոր գործ մարդկային բանականութեան եւ

ր մտածութիւն: Երբ գրապետը ամենայն ջանք գործ {էր} դնում արդարանալ տէր սատանայի առաջեւը, թափելով իւ

գին, Մատթէոսի Աւետարանի մեկնութեան մէջ, որ դրած {էր} մօտին, եւ որ ժառանգել էր նա հանգուցեալ Իգնատիոս

եկնութեան մէջ, որ դրած էր մօտին, եւ որ ժառանգել {էր} նա հանգուցեալ Իգնատիոս Փափազեանի մատենադարանից,

ետին մնալ այնտեղ 1111 տարի, որքան ժամանակ մնալու {էր} այս գիրքը սատանայի ձեռքում: Սատանան ոչինչ չ

ալու համար չխնայեց իւր եղբարքը, որոնց երախտապարտ {էր}, բայց այստեղ ծառայելով իմ յաւիտենական գայիսոնի տ

տանուող դեւերի վերայ. կարծես թէ մի բան անհանգիստ {էր} առնում նորան: Նա իւր աչքերում զգաց մի անհանգիստ

ից անցանում էին արեգակի ճառագայթքը, երբ նա մայրն {էր} մտնում: Իսկոյն հասկացաւ սատանան իւր աչքի ցա

տիրոջ դիմաց: Այս դեւը զինուորական ճարտարապետ {էր} յառաջ. սա մի հիւսիսային երեւելի քաղաքի մէջ շինեց

որ՝ խաւար լինելը, որովհետեւ դա մեր բոլորի ծնողն {էր}. դու ուրուագիծ եւ հաշիւ կազմիր միայն առաստաղի վե

կնեց իւր երկրպագութիւնը ու ժպիտը: - Ցանկալի {էր} ինձ իմանալ, - շարունակեց սատանան, - թէ ի՛նչ են

արժան ո՛չ ո՛ք չէ կարող վերանորոգել ինչպէս պատշաճ {էր}: Սատանան վերին աստիճանի բարկացած գանչեց գլո

որ աշխարհի փորձութիւններից ազատուելու համար դժոխք {էր} գնացել, որպէսզի ապահովէ իւր անձը, ականջին ասաց

հովէ իւր անձը, ականջին ասաց մի դեւի, որ կանգնած {էր} իւր մոտում, թէ այս ժլատ սատանան այնպիսի կարծիք ո

իտոյ է հրատարակուէին պաշտօնական կերպով, եւ արժան {էր} վարձատրել այդ նզովեալները: - Յառաջ թո՛ղ յայտ

ասաց սատանան, արդեօք այն պատճառով, թէ ցանկանում {էր} նոր-նոր եւ զանազան ծանօթութիւնք ստանալ, թէ շատ ժ

ծ սպեղանի դրած պոչի տակում. թեւերի տակին երեւում {էր} մի խուրձ թուղթ, արիւնով եւ ցեխով ապականուած, գօ

այս դեւը կը ճանաչէր նորա դէմքից, թէ՛ սա չար ոգի {էր} խռովութեան, ապստամբութեան եւ յեղափոխութեան, որի

ձրացնելով պոչը, ցոյց տուեց սպեղանին, որ մածուած {էր} պոչի տակին: Սատանան եւ բոլոր դժոխային խումբ

նը բաւական երկար է. այդ բանի սկիզբը շատ ծիծաղելի {էր}, թէպէտեւ եւ վերջը անախորժ եղաւ, ես կպատմեմ ձեզ

կ խռովութիւն: Ժողովուրդը երեք օր շարունակ կռւում {էր} որպէս վագր կամ կատաղած սպանիական ցուլ. արիւնը թա

վագր կամ կատաղած սպանիական ցուլ. արիւնը թափւում {էր}, տները այրւում էին, փողոցները լցուած էին դիակնե

ծի նման: - Բայց ինձ ի՞նչ օգուտ դորանից. լաւ {էր} թէ թողել էիր դոցա առաւել ծեծկուիլ: - Դորա հ

ես շարժեցուցի եւ մի այլ ազգ, որ ապահով բնակւում {էր} հիւսիսային աւազների վերայ մի մեծ գետի եզերքում.

եծ գետի եզերքում. այս արդէն իսկապէս ծիծաղելի բան {էր}. ինձ ոչինչ ժամանակ յաջողուած չէր այսպէս ճարտարու

obže, - ասաց սատանան, որ ամենայն լեզուի տեղեակ {էր}. - յետո՞յ: - Այս երեք արժանաւոր ապստամբութ

, հազիւ կարողացայ կեանքս ազատել: Մի աբեղայ ընկել {էր} քամակիցս սուրբ ջրի մշտիկը ձեռքին. բոլոր Բոլոնիայ

իւր օփէումի վաճառականութիւնը, որ մեզ շատ ձեռնտու {էր}... - Սիրական Աստարօտ, ես գիտեմ, որ եթէ դ

, - ասաց դեւերի թագաւորը, որի բարկութիւնը հատել {էր} մի փոքր, - աշխատի՛ր, հոգիս, փոքր ինչ շարժի՛ր,

ամբութեան դեւը, իւր ծննդական լրբութենով կամենում {էր} ահա դարձեալ պատասխանել սատանային, մինչ սա ամենալ

, բերանը եւ ճանկերը բացած, որպէս թէ պատրաստւում {էր} պատառոտել նորան: Աստարօտը սկսեց փախչել, սա

ն կպչոտել եւ ծակերը մտնել. խառնակութիւնը շատ մեծ {էր}, որպէս թուրքի դիւանում, պատերազմի գործերը որոշե

պատերազմի գործերը որոշելու մասին: Սատանան վազում {էր} Աստարօտի քամակից, բայց ապստամբութեան արհի նախագա

ն, ամենայն ժամանակ իւր յաջողաշարժութեամբ պրծնում {էր} սատանայից ` համարեայ թէ նորա ձեռքի տակից դուրս սա

ոխքից, անցավ երկրի օդի մէջ եւ մի քանի ժամ թռչում {էր}, ինչպէս լայնաբերան թնդանօթից արձակած ռումբ. Աստ

յն մեծ մոլորակի տեղ, որ այս տարիներումս երեւելու {էր}. նոքա իսկոյն հաշուեցին, թէ քանի՞ ժամանակում կատ

յն շփոթութեան եւ խառնակութեան մէջ, որ պատճառուել {էր} ռումբի ճայթելուց, որ նորա գովական իտալացիք պատրա

առաջեւը գովել մարդերի խելք ու միտքը... ցանկալի {էր} իմանալ, թէ ե՛րբ զօրեղ էր մարդու խելքը քան թէ մեր

ու միտքը... ցանկալի էր իմանալ, թէ ե՛րբ զօրեղ {էր} մարդու խելքը քան թէ մեր փորձութիւնքը... մարդիկ

ռանցքի վերայ, ցոյց է տալիս, թէ ո՛ր կողմից փչում {էր} քամին: Երեւակայելով ձեզ մի այնպիսի դեւիկ,

ի թէ դժոխքումը եւս, ինչպէս աշխարհի երեսին, փոքր {էր} օրինաւոր եւ հիմնաւոր բաների յարգ ճանաչողը:

եւ ինձ է պատկանում: Բուբանդուսը պատրաստւում {էր} կարդալ, սատանան ասաց. - Նստի՛ր, իմ պատուական Բ

ութեան գլխաւոր ցոյց դէպի այն մարդը, որ հրաւիրում {էր} նստել: Բուբանդուսը նայելով չորս կողմը եւ ոչինչ տ

ը եւ ոչինչ տեղ չտեսանելով աթոռ, որի վերայ կարելի {էր} նստել, հանեց իւր գլխից թղթեայ գդակը, դրեց յատակ

իւնը: Բուբանդուսը ուղղեց թուղթը ինչպէս յարկն {էր} եւ սկսեց կարդալ սկզբիցը: Ե ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻ

չ ննջել եւ ո՛չ գործ կատարել, ինչ որ մտքումը դրել {էր}: - Այս ձեւով ահա հնարագործելով մի առանձին ք

, մի այնպիսի գաղափար, որ ամենայն րոպէ մահացուցիչ {էր}, ես միլիոնաւոր մարդ հանեցի խաղաղ եւ օգտակար գործ

, որի զօրութենից գեղեցկախօս ճարտասանը, որ նստած {էր} գդակի դրօշակի առանցքի վերայ, սկսեց այնպիսի սաստկ

անաւանդ ինչ յատկութիւններ, որ այդ անպիտանը տալիս {էր} օրագիրներին, բոլորը սուտ են, եւ կամի իմ աչքը նե

ւմ է բոլոր դեւերին: Չնայելով, որ սատանան ներկայ {էր} այնտեղ, գրականութեան դիւապետը երգում էր անհոգաբա

ն ներկայ էր այնտեղ, գրականութեան դիւապետը երգում {էր} անհոգաբար Յօղակն ի ճախրը եւ այլն, եւ պոչովը զարկ

ոգաբար Յօղակն ի ճախրը եւ այլն, եւ պոչովը զարկում {էր} յատակին խազերը: Առաջին անգամ, որ տեսանէիք դուք

բայց նա այնպիսի պատմաբան չէ, ինչպէս Բուբանդուսն {էր}, այլ պատմաբան վերին աստիճանի: Սա շատ հին բաներ

եր լոյս իւր. գունաթափ եւ ընդհատեալ վառմամբն նման {էր} նա վառման կանթեղին, զօր ունիցի հալածեալ ոք ի դող

- Կամիմ ասել... կամիմ ասել... թէ ախտոտեալ {էր} իմ հարբղխով, - պատասխանեց կէտադիրը: - Ա՛յ

ում է մի այնպիսի լեզուով, որ ժամանակը դատապարտել {էր} եւ թաղել էր հազարաւոր տարիների փոշիներով: -

պիսի լեզուով, որ ժամանակը դատապարտել էր եւ թաղել {էր} հազարաւոր տարիների փոշիներով: - Նա աւանիկ գի

- Եւ ո՞ր յայսմհետէ այն բարբառ իցէ, յոյս արժան {էր} խօսել ընդ մռայլութեանդ մեծի... իմ ուսեալ է ըստ

իայն, որ հասկանալի լինի քո խօսածը, ուրեմն պիտոյ {էր} խօսել պարզ եւ կենդանի բարբառով, եթէ կամք ունէիր

ութեան վերայ: Եթէ մի մարդու պատահէիր, որ խօսում {էր} քո հետ, փոխանակ նորա խօսքին պատասխանելու, պիտո՞

ելով միեւնոյն բանը: Մինչդեռ սատանան կարդում {էր} գրականութեան դեւի դատարկ գլխին այս քարոզը, դեւը

բոլորովին դողդոջուն գլխով ու ձեռքով մի բան գրում {էր} ծունկի վերայ մի տետրակի մէջ: Սատանան չնկատե

ծողութիւնը իւր խօսելու ժամանակ, բայց երբ աւարտել {էր} իւր խօսքը, պատասխան չստանալով գրականութեան դեւից

քին պատասխան չեկաւ: Սատանան առաջին անգամ նկատում {էր} մի այսպիսի լրբութիւն իւր գրականութեան դեւի կողմից

, որով ապականեց գրածի մեծ մասը: Որքան տեղ մնացել {էր} մաքուր, նոյնքանը դողդոջուն ձայնով սկսեց կարդալ:

վ գալիս էին դէպի սատանայի գահը: Նոցա մէջ երեւում {էր} Լուկուլլոսը, որ ինչպէս ասացինք, տնտես էր տէր սա

րեւում էր Լուկուլլոսը, որ ինչպէս ասացինք, տնտես {էր} տէր սատանայի մօտ: Սատանան նկատելով Լուկուլլոսի դ

եր մռայլութիւնը շատ տտիպային նիւթ տեսանելով թողել {էր} նորանց, ուտելու համար այն ժամանակ, երբ կը շատան

ն գինու ծովակի մէջ, որ Ձեր ամբողջ տարեկան պաշարն {էր}, այդ պաքսիմատների թթու եւ տտիպ նիւթը խմորել է գի

լութեան համար: Սատանան թէպէտ խիստ պահպանում {էր} ամենայն բանի կարգը իւր տէրութեան մէջ եւ անխնայ պա

յն բանի կարգը իւր տէրութեան մէջ եւ անխնայ պատժում {էր} ամենայն որեւիցէ անկարգութիւն, բայց երբեմն, մանա

ն, բայց երբեմն, մանաւանդ եթէ սեպհական իւր անձին {էր} վերաբերւում եւ ոչ կառավարութեանը, գիտէր եւս մեծա

ւթեամբը, քանի՛ մարդիկ կային ճանաչող ինչպէս վայել {էր}. շատերը միմիայն լսել են աշխատել, բայց ինչպէ՞ս,

ին գործածում այդ նշանը եւ երբ Լուկուլլոսը հեռացած {էր} տէր սատանայից, գրականութեան դեւը նոր ի նորոյ սկս

կամիս նոյն բանը ինձ ասել, թէ քո լեզուն թէեւ ծանր {էր}, այլ գրիչդ ոչ, եւ դեռ համարձակւում ես մարգարէի

երը չէին խօսում հին լեզուով եւ այդ լեզուն երեւում {էր} միմիայն գրչի տակից. սատանան արգելել է խօսել, թո

հետ: Վէզիրը, որ հրովարտակ ապսպրելով վերադարձել {էր} սատանայի մօտ, յայտնեց թէ հնդկական գլխաւոր եւ ծայ

ծայրագոյն Բրամինը. որ շատ տարիներով ահա ծառայում {էր} աշխարհի երեսին դժոխքի օգտի համար, վախճանել է: Ս

րագէտ է, որպէս յանցաւոր կին եւ յաջող փորձիչ: Սա {էր}, որ խաբեց Եւային, տալով նորան բարու եւ չարի գիտ

իտութիւնը. այն ժամանակներումը այս մի մեծ գաղտնիք {էր}, բայց մեր ժամանակներումը մինչեւ անգամ բոլոր աղախ

երկայն թղթի վերայ. այս միայն վերջին ամսի ցուցակն {էր}, այն գործերի, որ պատահել էին բովանդակ երկրագուն

Ասմոդե՛յ, - գանչեց սատանան (Ասմոդեյը վերակացու {էր} այն օրը դժոխքի մէջ), - Ասմոդե՛յ, որպէս վարձ եր

ն: Ը Այս միջոցին դժոխքի կամարների տակ լսւում {էր} կոչնակի անընդհատ ձայնը. դեւերը մեղուների նման ամ

կերոններից, որ սպանիական ինկվիզիցիոն պատրաստում {էր} աուտո-դա-ֆէ կատարելու համար: Սորանից յետոյ

սրածայր աշտարակ, որի մէջ նստած տէր սատանան գնում {էր} ծայրագոյն Բրամինի ընդառաջ: Ինչ կարգով որ գնում է

սորու սրածայր եւ սեւացած աշտարակը, որի մէջ նստած {էր} տէր սատանան։ Իսկոյն վէզիր Բէհեղզեբուղը, եւ միւս

երակցութեամբ մեր սիրական Ասմոդեյի, որին Աղմոդեւս {էր} կոչում ինքը՝ այդ Բրամինը: - Այսուամենայնիւ

անկարգութեան մէջ պահում էք դժոխքը, բայց անարժան {էր}, պիտոյ է քննութիւն բանալ: Այս միջոցին անիծե

, յայտնեցին եւս, որ ծայրագոյն Բրամինը շառաւիղում {էր} իւրեանցից. բացի սորանից, ծերունի Քամը թոյլտւութ

տանան ահուդողով, որ ոչ ոքին չէր յայտնում, նստած {էր} գահի վերայ: Երկու դեւ մտած երկու թեւերի տակ

մեանց երես տեսանել: Քամը, որ թոյլտւություն {էր} ստացել տէր սատանայից մի արձակ կամ ոտանաւոր շնորհա

հաւորութիւն կարդալ իւր զաւակի գալստեանը, կանգնած {էր} թուղթը ձեռքին: Վերջապէս յայտնուեցաւ Բրամինը

ունքերը կիտած: Գլուխ տուեց սատանային եւ կամենում {էր} մի բան ասել, բայց մօտի կանգնած դեւերը նշանացի ար

Բրամին, որդի մի հասարակ Բրամինի, որ շառաւիղում {էր} պարիաների ցեղից: Ճակատագիրը պատրաստել էր նորան ա

աւիղում էր պարիաների ցեղից: Ճակատագիրը պատրաստել {էր} նորան անօթ ընտրութեան լինիլ դժոխքի համար: Նա լին

, արդէն յիսուն-վաթսուն տարի սորանից առաջ նշանաւոր {էր} գտանուած իւր դժոխային խռովասիրութեամբ. նա շաբաթն

յին խռովասիրութեամբ. նա շաբաթներով քունը կոտրում {էր} եւ հաց չէր ուտում, եթէ իմանար, որ մի տեղ խռովու

եթէ իմանար, որ մի տեղ խռովութիւն կար, ու ջանում {էր} ապա գիշեր ցերեկ, որ այդ խռովութիւնը բորբոքուի,

, ծաղկին եւ զուարթանան: Սա մի լաւ պաշտօնեայ {էր} ստութեան, դորա մէջ ոչինչ ճշմարտութիւն տեսնուած չ

թեանը: Ագահութեան կողմից, հիանալի ագահ մարդ {էր}. կողոպտեց բոլոր մեհեանները եւ յափշտակեց նոցա կալ

եցաւ դորանից. դա ամենայն քաղաքի մէջ, ուր նստում {էր}, որպէս պաշտօնակալ, պահում էր մի սիրական եւ բոլո

ի մէջ, ուր նստում էր, որպէս պաշտօնակալ, պահում {էր} մի սիրական եւ բոլոր գողութեան եւ կաշառքի արդիւնքը

ան եւ բոլոր գողութեան եւ կաշառքի արդիւնքը վատնում {էր} նոցա վերայ: Թէպէտ շատ մարդիկ կան, որ ունին իւրե

արհի երեսին ծերունիք, որ գիտեն թէ ինչպէս պատրաստ {էր} դա զոհել ամենայն ինչ մի պարգեւի համար: Վերջին ան

այն ինչ մի պարգեւի համար: Վերջին անգամը խոստացել {էր} Ասմոդեյին հոգին տալ, եթէ Ասմոդեյը կը տար նորան մ

անալ, որպէս այդ հոյակապ դպրոցի բացուելուն արգելք {էր} այն, ինչ որ ներկայումը. տարակոյս չկայ, որ այդպ

նաց դորան. այն ամենասիրելի Բրամինը, որին սիրում {էր} եւ հաւատում էր, այն կտրիճ որդին դժոխքի, վերջապէ

ամենասիրելի Բրամինը, որին սիրում էր եւ հաւատում {էր}, այն կտրիճ որդին դժոխքի, վերջապէս մահադեղ տուեց

համար փոքր ի շատէ ազատ կեցութեան հնարք: Ահա այս {էր} պատճառը, որ առանց Ասմոդեյի կողմից պարգեւի, նորա

իսի դէպի դժոխքը ջերմեռանդութեան վերայ, որ ցուցել {էր} ծայրագոյն Բրամինը, որ այն րոպէին ներկայացաւ տէր

աջեւ: Մահադեղից պատճառուած փրփուրը դեռեւս թափում {էր} նորա չորացած շրթունքի վերայից. գլուխը գտանւում է

ր նորա չորացած շրթունքի վերայից. գլուխը գտանւում {էր} ակամայ եւ տենդային ցնցողութեան մէջ, ոտքերը եւ ձե

ի Քամը, ծայրագոյն Բրամինի նախահայրը, որ կանգնած {էր} սատանայի գահի աջ կողմից, ձեռքին բռնած գալարած մի

քի պայծառ դրօշակի վերայից, այո, իմ որդին արժանի {էր} շատ մեծ պատիւների, բայց իմ հպատակական պարկեշտութ

պակաս լինի բերանիցդ, ամէ՛ն: Երբ որ աւարտել {էր} Քամը իւր ճառը, Քանանը եւ Նեբրովթը Կայէնի աղջկերք

ի հետ միասին սկսեցին երգել այս տաղը, որ շարադրել {էր} յատկապէս այս դիպուածի համար պ. Նաենափետս անունով

նափետս անունով փողոցի բանաստեղծը, եւ որ սրբագրել {էր} մեծ աշխատութեամբ եւ զգուշութեամբ գրականութեան դիւ

, բորբոքուած ծծմբալճի լուսովը միմիայն, տեսանելի {էր} տէր սատանայի աշտարակաձեւ սեւացած գահը եւ դեւերի ա

րեւում նոցա մէջ, որովհետեւ հանդիսապետը հրամայել {էր} նորան ծունկ չոքել տէր սատանայի գահի ոտքումը: Ոչի

ժոխային լռութեամբ, որովհետեւ խօսելու կարգը հասել {էր} տէր սատանային: Եւ ահա վեր կացաւ անդնդապետը

նստած տեղից. նա իւր ներքին ուրախութիւնը ծածկում {էր} երեսի արտաքին թթու կերպարանքի տակ. շատ ուրախ էր

էր երեսի արտաքին թթու կերպարանքի տակ. շատ ուրախ {էր}, որ այս ծայրագոյն Բրամինը չէր այն սատանայապետը,

ագոյն Բրամինը չէր այն սատանայապետը, որ խոստանում {էր} աւանդութիւնը: Դժոխքի թագաւորը ձեռքը ձգելով, այս

դէպի այն բնակարանը, որի շինութեան համար հաւաքել {էր} այնքան արծաթ: Սատանան աւարտելով այս հանդէսը

առանձնարանի մէջ: Վէզիրը ահ ու դողով կանգնած {էր} տէր սատանայի առաջեւը: Սատանան բոլորովին վաստակած

անան բոլորովին վաստակած այսքան աշխատանքից, ընկած {էր} սոֆայի վերայ: Մեր հաշուով առաւօտը լուսանալու վեր

ֆայի վերայ: Մեր հաշուով առաւօտը լուսանալու վերայ {էր}: - Մռայլագոյն տէր, - ասաց վէզիրը, - բարեհա

ՌԵԼԱՀԱՐՑՈՒԿ Ա. 1858 թուականի մայիս ամիսն {էր}: Դեռ նոր լուսացել էր առաւօտը, դեռեւս նոր վեր բա

1858 թուականի մայիս ամիսն էր: Դեռ նոր լուսացել {էր} առաւօտը, դեռեւս նոր վեր բարձրացել էր արեւը հորիզ

որ լուսացել էր առաւօտը, դեռեւս նոր վեր բարձրացել {էր} արեւը հորիզոնի վերայ, ոսկեզօծելով ամպեղէն կաթնագ

ախնու ներս մտանելու պատճառը: Այս միջոցին մօտեցել {էր} նորան աղախինը եւ յառաջ քան թէ պ. Մարկոսը աւարտել

նորան աղախինը եւ յառաջ քան թէ պ. Մարկոսը աւարտել {էր} իւր հարցմունքը, ստացաւ սորանից մի նամակ, որ պ.

սորանից մի նամակ, որ պ. Շաքարեանցի ծառան բերել {էր}: Պ. Մարկոսը բացեց կնիքը եւ աչքերը տրորելով

ց յետոյ, որ նորա կեանքի մէջ բաւական մեծակշիռ բան {էր}, սկսեց հագնել իւր զգեստքը: Աղախինը պատրաստելով

կայել իւրեանց խնջոյքի մասին: Միանգամ երեւակայում {էր} իւր բոլոր ընկերքը արբեցած ընկած դաշտերի վերայ, ո

առնելով նոցա թուլամորթութիւնը: Յետոյ երեւակայում {էր}, որ իւր ընկերքը, գլուխները տաքանալուց, տուր ու

ր ու ծեծ սկսել էին միմեանց հետ, որոնցից մինը լաց {էր} լինում եւ գանգատում էր, թէ վշտացնում են իւրեան,

անց հետ, որոնցից մինը լաց էր լինում եւ գանգատում {էր}, թէ վշտացնում են իւրեան, իսկ միւսը բարձր բարձր

իւրեան, իսկ միւսը բարձր բարձր գոռալով հայհոյում {էր} նորան եւ ասում էր, որ եթէ չափը չճանաչէ, ոչ միայ

ը բարձր բարձր գոռալով հայհոյում էր նորան եւ ասում {էր}, որ եթէ չափը չճանաչէ, ոչ միայն այսչափ, այլեւ ա

, ոչ միայն այսչափ, այլեւ աչքի լոյսը եւս հանելու {էր}: Այստեղ պ. Մարկոսը երեւակայում էր իւրեան միջին

ը եւս հանելու էր: Այստեղ պ. Մարկոսը երեւակայում {էր} իւրեան միջին դարերի ասպետների նման մի բան, որ գի

ու բաժակը ձեռքում մօտենալով կռուողներին մխիթարում {էր} վշտացածը, թէ արժան չէր կին մարդու պէս ամենայն բա

սպիսի պատկերներ ստեղծագործելով ուղեղի մէջ, խմում {էր} պ. Մարկոսը իւր թէյը, երբեմն երբեմն արձակելով բե

նձր ծուխը օղերի նման դուրս փչելով: Նա ուրախանում {էր}, մանաւանդ մտածելով, եթէ բոլոր արաղը եւ գինիքը խ

այն ժամանակ ինչպէս բարձր խօսելով գինի պահանջելու {էր} պ. Շաքարեանցից, սորա ժլատութիւնը խայտառակելու մ

ից, սորա ժլատութիւնը խայտառակելու մտքով: Այսպէս {էր} նորա հոգու տրամադրութիւնը նամակը կարդալուց յետոյ

ամադրութիւնը նամակը կարդալուց յետոյ: Երբ աւարտել {էր} թէյ խմելը, վեր առաւ վերարկուն, գլխարկը եւ ջոխին

ին գայիս մի Ռուսի հետ, որ դժուարութեամբ կանգնում {էր} ոտքի վերայ եւ որի լեզուն, համարեա թէ փայտանալով

զուն, համարեա թէ փայտանալով, հազիւ հազ շարժւում {էր} բերանի մէջ. հայ երիտասարդներից մինը, պ. Ծ..

ծների մէջ: Մի անշունչ էակ, մի տակառ, որ փայտից {էր} շինած, որ ո′չ հոգի ունէր, ոչ Աստուծոյ պատկեր էր

էր շինած, որ ո′չ հոգի ունէր, ոչ Աստուծոյ պատկեր {էր}, այդպիսի մի չնչին էակ, ասում եմ, տանում է իւր

ութիւն չէ՞ր իմ կողմից Աստուծոյ շնորհին, որ տուել {էր} ինձ, մինչ մի բուռն հողից գոյացայ, եթէ չաշխատէի

մարդկութիւնը, չանարգել Աստուծոյ շունչը, որ փչել {էր} մեր վերայ, մեք պարտական ենք իրաւացուցանել Արարիչ

ացուցանելով այն շնորհը, որի ընդունակ միմիայն մեզ {էր} ընտրել իւր բոլոր ձեռագործերից: Մեք պարտական ենք

ի մէջ: Ինչո՞ւ, հայ մարդը, որ մի երկու բառ լսել {էր} այստեղից եւ այնտեղից, նստում է իւր տան մի անկիւն

բոխի աչքում, այսպիսի մի մարդ, որ փորը հաստացրել {էր} եւ ընչանցքը սրել, համարձակւում է պատիւ ու յարգան

ւ յարգանք պահանջել մեզանից, որովհետեւ նա հարուստ {էր}, իսկ մենք՝ ոչ, նա կառքերով էր ման գալիս, իսկ

հետեւ նա հարուստ էր, իսկ մենք՝ ոչ, նա կառքերով {էր} ման գալիս, իսկ մեք՝ ոտով: Հեռի՛ մեզանից, դու

ւթիւնը զրկանք է մի մարդու համար, որ առաքինութիւն {էր} գործում: Զրկանք յանձն առնո՞ւս. քավ լիցի, դու ե

ամարուի ազգասէր: Պ. Մարկոսը հոգեկից բարեկամ {էր} պ. Շաքարեանցին: Նոքա երեխայութենից սկսած դրացի

մինչեւ այժմ, թէպէտ պ. Շաքարեանցը աւելի հարուստ {էր}, քան թէ պ. Մարկոսը, որովհետեւ Շաքարեանցի հայրը

թէ պ. Մարկոսը, որովհետեւ Շաքարեանցի հայրը թողել {էր} մի քանի անշարժ կալուածք, որոնց արդիւնքով կառավար

անի անշարժ կալուածք, որոնց արդիւնքով կառավարւում {էր} նա առանց գլխացաւութեան: Պ. Շաքարեանցը, իւր

սօր (այժմ կը լինի նա 36 տարօք) անդադար պարապում {էր} զանազան դիւթական գրքերով. ինչ հին, ձեռագիր ախտա

մագաղաթ, իսկ միւս ձեռքում կաւիճ, մի բոլորշի գիծ {էր} քարշում գետնի վերայ: Նորա ծառայքը, շատ անգամ գտ

ի, եւ մի սեւ կոթով դանակ: Բնական բաներից ցաւում {էր} պ. Շաքարեանցի գլուխը, նա սիրում է ոգիների եւ փե

, աչքը արտասուք խնդրել է... Ահա այս պարոնն {էր} պ. Մարկոսին տոմսակ գրողը, եւ սա էր, որի մօտ գն

ա այս պարոնն էր պ. Մարկոսին տոմսակ գրողը, եւ սա {էր}, որի մօտ գնաց պ. Մարկոսը, ուր կը տանենք մեք եւ

- Ի՛նչ անքրիստոնեայ մարդ է դարձել դա, - մտածում {էր} պ. Մարկոսը պ. Շաքարեանցի մասին: - Աստուած, հր

րայ ցցուելու էին: Ես երանելի մարդ եմ, - մտածում {էր} նա, - որ երեխայ ժամանակից աշակերտուեցայ Սիմոն վա

ի՛նչ ուսում ունէր, կարճ խօսելով, փիլիսոփայ մարդ {էր}: Ինչպէ՛ս գեղեցիկ մեկնում էր ժողովածուն. ապա եկե

լով, փիլիսոփայ մարդ էր: Ինչպէ՛ս գեղեցիկ մեկնում {էր} ժողովածուն. ապա եկեղեցի եւ կաթողիկոս բառերի մեկն

այից, թէ վաղո՛ւց է արդէն, որ նորա պարոնը գնացել {էր} ախոռ: Ծառան պատասխանեց, թէ բաւական ժամանակ է:

․ - սկսեց պ. Մարկոսը հարց առնել: - Հրամայել {էր} ինձ գտանել մի բոլորովին սեւ կատու, մի սեւ հաւ,

նալ նորան, որովհետեւ չար ոգիների ազդելուց կարելի {էր} խեղանալ իսկոյն կամ անդամալուծուիլ: " Ապա հաւ

վտանգի մէջ ձգեմ: Մինչդեռ պ. Մարկոսը խօսում {էր} ծառայի հետ, եւ ահա պ. Շաքարեանցը բարկացած, շող

ի վերայ ամենեւին ուժաթափ: Պ. Մարկոսը նայում {էր} զարմացած: Ծառան դուրս փախաւ սենեկից, հայր մեր ա

Պ. Շաքարեանցը վեր կացաւ եւ կովի նման նայում {էր} պ. Մարկոսի վերայ, յետոյ սկսեց, մի քանի արաբակա

անգիր կարդալ մի այլ աղօթք, որ աւելի ներգործական {էր} նորա աչքում: Պ․ Շաքարեանցը քնեց... Դեռեւս ամբ

չքում: Պ․ Շաքարեանցը քնեց... Դեռեւս ամբոխուած {էր} նորա շնչառութիւնը, սիրտը մի առանձին խռովութեամբ

առութիւնը, սիրտը մի առանձին խռովութեամբ բաբախում {էր} կուրծքի մէջ. երեսի վերայ, երբեմն, երբեմն երեւո

ոռը․ ի՞նչ կայ այդտեղ, որ այս խեղճի լերդը պատառել {էր} "։ Թէեւ պ. Մարկոսը, զանազան դիւահալած աղօթ

արկոսը, զանազան դիւահալած աղօթքներով վահանափակել {էր} իւր անձը, այնուամենայնիւ հարկաւոր համարեց հանել

ի տակից մի փայտի կտոր, որ արծաթեայ շղթայով կախած {էր} կուրծքի վերայ, համբուրեց եւ յառաջ գնաց... Նա

, ներս մտաւ նորա մէջ: Ախոռի յատակի վերայ քարշած {էր} կաւիճով մի շրջանագիծ․ նորա մէջտեղում մի ահագին սե

ւ թաթերով բռնելով մի գլխատած հաւի մարմին, ուտում {էր} մռմռալով: Դորա մօտ դրած էր մի պտուկ: Պ. Մարկոս

հաւի մարմին, ուտում էր մռմռալով: Դորա մօտ դրած {էր} մի պտուկ: Պ. Մարկոսը մօտեցաւ պտուկին, տեսաւ,

արցասիրութեանը, թէ ի՛նչ դիպուածով յատկապէս ընկել {էր} Շաքարեանցը այդ վիճակի մէջ: Շաքարեանցի ծառան դրսո

մէջ: Շաքարեանցի ծառան դրսումը կանգնած զարմանում {էր} պ. Մարկոսի քաջասրտութեան վերայ, որով նա համարձա

արկոսի քաջասրտութեան վերայ, որով նա համարձակուել {էր} ներս մտանել մի բնակութեան մէջ, ուր ստեպ հաւաքւու

ը, ներս մտաւ Շաքարեանցի սենեակը, ուր քնած թողել {էր} իւր բարեկամը: Սա զարթեցաւ պ. Մարկոսի ներս մտանե

պ. Մարկոսի ներս մտանելուց․ առատ քրտինքը թափւում {էր} նորա ճակատից, եւ ամենեւին չիմանալով իւր գլխից ան

. փառք Աստուծոյ. ի՛նչ վախենալու բան կայ. պիտոյ {էր} ուրախանալ: - Սեւ ուրախութիւն կը գար քո գլխին

ընկաւ մի տխուր մտածութեան մէջ: Երազի նման յիշում {էր} իւր ախոռից ներս վազելը եւ պ. Մարկոսին տեսանելը:

Մարկոսին տեսանելը: Հաւաստելու համար, թէ այդպէ՞ս {էր} արդեօք, կամեցաւ յառաջ ուրանալ այն խորհրդով, որ

այն խորհրդով, որ եթէ պ. Մարկոսը ստուգապէս տեսել {էր} ամենայն բան, ապա ինքն եւս խոստովանելու էր բոլորը

տեսել էր ամենայն բան, ապա ինքն եւս խոստովանելու {էր} բոլորը․ այս դիտմամբ կտրելով պ. Մարկոսի խօսքը, ա

սայ մի մեծ շրջանագծի մէջ մի սեւ կատու, որ լափում {էր} մի գլխատած սեւ հաւի մարմին, տեսայ մի ջրով լիք պտ

աքարեանցը, - ես գիտեմ քո բարեկամութիւնը, եւ այդ {էր} պատճառը, որ յօժարեցայ հաւատալ քեզ իմ գաղտնիքը․ լ

ուել էի նորա վերայ, այնպէս, որ ո՛չ ցերեկս ցերեկ {էր}, ո՛չ գիշերս գիշեր: Եթէ միայն մնում էի տանս եւ ը

ձայնը, այն սիրած աղջիկս, ուրուականի պէս երեւում {էր} աչքիս եւ անյայտանում դարձեալ: Շատ մտածեցի, շատ

այդ աղջիկը ինձ կին խնդրելու, որովհետեւ ինձ թւում {էր}, թէ ստեղծուած եմ միմիայն նորա համար, եւ միմիայն

չհասկանալով նորա խօսածը, որովհետեւ միտքս թռչում {էր} այն աղջկայ քամակից, ամենեւին մեքենաբար պատասխանո

մ փսխողական փոշի. նոցա իմ մօտ ներս մտանելը ատելի {էր} ինձ, որովհետեւ ընդհատւում էր իմ մտածութիւնը. ես

ներս մտանելը ատելի էր ինձ, որովհետեւ ընդհատւում {էր} իմ մտածութիւնը. ես երջանիկ էի, մինչեւ անգամ, մ

ի բոլոր հոգեկան եւ մարմնական կարողութիւնքս, փոքր {էր} մնացել որ մահիճ ընկնէի: - Անցեալները... մ

մեծ թիթեռնակ, որ նստած մի թուփի վերայ, շարժում {էր} իւր պայծառ, ծաղկանկար թեւերը: Մի անգամ դարձեալ

ւել զօրացաւ իմ մէջ, որ հալումաշ արեց ինձ. թւում {էր}, թէ մի վէրք գոյացել էր սրտումս եւ ճարակում է սոր

հալումաշ արեց ինձ. թւում էր, թէ մի վէրք գոյացել {էր} սրտումս եւ ճարակում է սորան: Քունը իսպառ փախաւ ա

է սորան: Քունը իսպառ փախաւ աչքիցս, օրը ինձ տարի {էր} թւում. վերջապէս, զրկուելով ամենայն բարեյաջող յո

առանց դորան եւս կարող եմ մի բան իմանալ: Քանի օր {էր} արդէն, որ վճռել էի կատարել մի մեծ վհկական արարող

կատարել մի մեծ վհկական արարողութիւն, բայց մնացել {էր} այդ իմ դիտաւորութիւնը անկատար, չգտանելով մի բոլո

անելով մի բոլորովին սեւ հաւ, որ անշուշտ հարկաւոր {էր}. միւս այլ բաները վաղուց պատրաստել էի: Երէկ երեկ

ւց պատրաստել էի: Երէկ երեկոյեան, սպասաւորս գտել {էր} մի այդպիսի հաւ, եւ այնպէս ուրախ էի դորա վերայ,

ջ տեսանում էի այն գեղեցիկ օրիորդը, որ խելքս առել {էր} գլխիցս: Ուրախ ուրախ ման էի գալիս դրսումը ամբողջ

րդարուած անհամար գոհարներով, ասես թէ, ուրախակից {էր} լինում ինձ. մեղմիկ քամին ողջունում էր ծառերի ամէ

ուրախակից էր լինում ինձ. մեղմիկ քամին ողջունում {էր} ծառերի ամէն մի տերեւը, այս բոլոր բանաստեղծական հ

ել սրտիս խորհուրդը, որ եռած ջրի նման վեր ու վայր {էր} լինում իմ մէջ: Սկսեցի բարձր խօսել իմ հետ, կատար

: Վեր ելայ պարսպի վերայ, կամելով տեսանել թէ ո՛վ {էր} այն, եւ ահա ոչ ոք չկար... բայց... արդարացի

ժահարսը, որ, մի բարակ բատիստեայ շապիկով, դուրս {էր} գալիս գետից: Ջուրը թացացնելով նորա շապիկը շինել

գալիս գետից: Ջուրը թացացնելով նորա շապիկը շինել {էր} բոլորովին թափանցիկ, եւ այդ պատճառով աչքերս վերստ

ական արարողութիւնը: Այդ դիւթիւթեան խորհուրդը այն {էր}, որ անմաքուր ոգիների միջնորդութեամբ կանչէի իմ գե

րանքը, եւ ինձ թուեցաւ, թէ այդ կերպարանքը ժպտում {էր}... բայց այնպէս ահարկու էր նորա տեսիլը, որ մահ

յդ կերպարանքը ժպտում էր... բայց այնպէս ահարկու {էր} նորա տեսիլը, որ մահու սարսափ բերեց վերաս: Իմ գե

անը կանչելը եւ այդ հրէշի ինձ երեւելը ապացուցանում {էր}, թէ օրիորդը, որի վերայ սիրահարուած էի, արդարեւ

չէր, որ խայտառակելով իմ թեթեւամտութիւնը, երեւել {էր} ինձ այդ դիւական կերպարանքով, դեռ եւս ծիծաղելով ի

. գիտեմ միայն, որ ներս վազեցի... բայց թէ ի՛նչ {էր} պատահել այնուհետեւ, դու պիտոյ է ինձանից լաւ իման

անայի պատկերը, որ ձեռքով եւ բաւական կոպիտ նկարած {էր}. հանեցի եւ ձգեցի նորան յատակի վերայ... -

այի պէս լալ եւ գլուխը ծեծել ձեռներով: Նա մտածում {էր}, որ եթէ կիսակատար չթողուր իւր վհկական արարողութի

չթողուր իւր վհկական արարողութիւնը, ապա երեւելու {էր} նորա յաւերժահարսը եւ ինքը հասանելու իւր փափագելի

տճառ գտանել այդ օրիորդը, որի համար խելքը թռուցել {էր} պ. Շաքարեանցը, խնդրեց սորանից նկարագրել այդ օրի

րկնագոյն, շրթունքը կարմիր, որի երեսը նմանեցնում {էր} թաւիշի. իրանը շատ կանոնաւոր, կուրծքը կատարելապէ

, որ կրում էին Փարիզում: Պ. Շաքարեանցը կարծում {էր} նոյնպէս, թէ այդ օրիորդը պիտոյ է գեղեցիկ եւ սուր

տոյ է գեղեցիկ եւ սուր ձայն ունենայ․ նա եզրափակում {էր} այսպէս նորա աղաղակից, որ արձակել էր անտառի մէջ,

ա եզրափակում էր այսպէս նորա աղաղակից, որ արձակել {էր} անտառի մէջ, պ. Շաքարեանցի երեւելու ժամանակ:

իորդ իւրեանց քաղաքում: Երբ մի փոքր հանդարտել {էր} պ. Շաքարեանցը, պ. Մարկոսը խնդրեց մի բաժակ արաղ

եց մի բաժակ արաղ․ եւ մի փոքր նախաճաշիկ: Նա ասում {էր}, որ այդ կ'ամրացնէ պ. Շաքարեանցի թուլացած զօրութ

է՛յ, Սարգի՛ս: Սարգիսը Շաքարեանցի սպասաւորն {էր}, որ իսկոյն երեւեցաւ իւր պարոնի ձայն տալու վերայ

ճանաչում, իսկ այսպիսի հրաւէրի ժամանակ, հարկաւոր {էր}, որ վերահասու եղած լինէինք դոցա բոլորի բնաւորութ

է: Նախ, այն պատճառով, որ մեր խնջոյքի մէջ կարող {էր} մի անախորժ դիպուած յառաջանալ, պատճառուած որեւիցէ

ելի Շաքարեանց, ուրեմն համաձայն ես ինձ, որ պիտոյ {էր} ընտրութիւն առնել հրաւիրելի մարդերի մէջ: - Ամ

ասէ մեր օգտի համար: - Յայտնի բան է, այդ լաւ {էր}, բայց ցաւը այս է, որ նա հազիւ թէ ժամանակ ունենա

արդ է, որ ոչ թէ մի քանի ժամ, այլեւ օրեր պատրաստ {էր} զոհ բերել իւր բարեկամներին․ բայց ի՛նչ առնես, այս

սկսեց որոնել: Նորա պահարանի անկարգութիւնը անցել {էր} Օսմանեան սուլթանի կանանոցի անկարգութենից, եւ, ի

մնալով միւս սենեկում, կամաց, քթի տակից, երգում {էր} մի մեղեդի: Պ. Շաքարեանցը երկար որոնելուց յե

կերպով եկաւ միւս սենեակը, ուր պ. Մարկոսը երգում {էր} իւր մեղեդին: - Գտայ, գտայ, - կանչեց Պ. Շաք

Եւ արդարեւ նորա անդադար Նարեկ կարդալը շատ ձեռնտու {էր} եղել նորան ընթերցանութեան մէջ վարժուելու: Պ

ն, քաղուած մի հին գրչագրից։ Այդ գրչագիրը գրուած {էր} Ուռհա քաղաքում Հայոց ՌԻԸ թուականին: Ձեռս երթայ,

քիմիկոսք, նոցա մէջ միայն այդ գիտութեան խորհուրդը {էր} Ոսկի շինել ուսուցանել: Սկիզբը կարծիքի, թէ

ուսուցանել: Սկիզբը կարծիքի, թէ կարելի բան {էր} զանազան նիւթերից ոսկի շինել, նոյնքան հին է, որք

ոց ձեռքով Վուլկանին նուիրուած տաճարը կանգնեցուցած {էր} Ալքիմիայի պատուի համար. ոմանք, թէ այդ գիտութիւն

, թէ սարսափելի տարաբաղդութիւն անպատճառ հասանելու {էր} նոցա, գաղտնիքը բանալու համար: Ութերորդ դարո

եններից մինի մէջ, որ լատին թարգմանութեամբ յայտնի {էր} անունովս Summa perfectionis, նա հաւաքած ունի այ

դարեւ Ջեբերը, իւր կարմիր կաթիլը, որ լուծած ոսկի {էր}, տալիս է որպէս մի հնար, կեանքը անորոշ ժամանակով

ոլոր հին եւ նշանաւոր Ալքիմիկոսներից, Եւրոպայումը {էր} այն սարսափելի կախարդը, որի անունի հետ կապակից է

կախարդ, երեւի թէ պղնձեայ գլխի համար, որ խօսում {էր} եւ համարում էր ոչինչ պակաս, քան թէ կարող էր մարդ

թէ պղնձեայ գլխի համար, որ խօսում էր եւ համարում {էր} ոչինչ պակաս, քան թէ կարող էր մարդը, եւ խեղճ Րօճ

սում էր եւ համարում էր ոչինչ պակաս, քան թէ կարող {էր} մարդը, եւ խեղճ Րօճեր Բեքոնը իւր դաւաճան կարգակից

էջ: Այդ միջոցին Ալքիմիայի ասպարիզում փայլում {էր} մի այլ նշանաւոր մարդ, ոչինչ պակաս իւր գիտութեամբ

դ, ոչինչ պակաս իւր գիտութեամբ քան թէ Բեքոնը: Սա {էր} Ալբերտոս Բօլստետեանը, կամ Ալբերտոս Մեծը, որ համ

տոս Բօլստետեանը, կամ Ալբերտոս Մեծը, որ համբաւած {էր} որպէս երեւելի կախարդ եւ ծնած է Շուաբիում, 1205 թ

ենսբուրգի եպիսկոպոս: Սա եւս Բեքոնի նման աշխատում {էր} այն ամենայն ուսման եւ գիտութեան մէջ, որ վերաբերո

, եւ զանազան փորձեր եւ նկատողութիւնք, որ յաջողել {էր} նորան կատարել: Երկրորդի առարկան են հանքերը, որ

երի եւ աղերի որպիսութեններին: Ալբերտոսը վարժապետ {էր} Թովմաս Ակուինացու, որ նոյնպէս թողել է մի աշխատու

իմիայի զուգակցութիւնը: Ազգային կարծիքը ասում {էր}, թէ Ալբերտոսը ունի մի գերբնական գործակից, որ օգ

Ալբերտոսը ունի մի գերբնական գործակից, որ օգնում {էր} նորան աշխատութեան մէջ, այլեւ յաղթելու այն բոլոր

ելու այն բոլոր դժուարութեններին, որոնց հանդիպում {էր} նա: Ալբերտոսը մի անգամ ճաշի խնդրեց իւր մօտ մի հո

մար հրամայեց նա սեղան դնել այգում. եղանակը ձմեռն {էր}: Յայտնի բան է, որ կոմսը եւ նորա մարդիկը զարմացա

գործողութեան վերայ, ըստ որում գետնի երեսին ընկած {էր} մի քանի ոտնաչափ ձիւն: Բայց Ալբերտոսը սեղան նստած

ին աբեղայից, որ Գերմանիայի էրֆուրդ քաղաքում ծնած {էր} 1394-ին, չերեւեցաւ մի օրինաւոր ալքիմիկոս, թէեւ

տմութեան հեղինակը, մի քանի ոտանաւորների մէջ ցոյց {էր} տուել փիլիսոփայական քարի գաղտնիքը, առանց յայտնել

սքերի պատճառ է եղել իւր կեանքի մասին: Ազգը ասում {էր} թէ նա գտանելով փիլիսոփայական քարը, տէր էր դարձել

ասում էր թէ նա գտանելով փիլիսոփայական քարը, տէր {էր} դարձել անհամար հարստութեան, որոնց մի մասը գործ է

ի հեռաւոր աշխարհ եւ անմահանալով այնտեղ թագաւորում {էր} անսպառելի գանձերի վերայ: 1527 թուականը մի մե

եւ Խիրուրգիայ, բայց Ալքիմիան սիրական գիտութիւնն {էր} երիտասարդ Պարացէլսոսի. նա ուսաւ այդ գիտութիւնը ն

Սիգիսմունդ Ֆուգգերոսի մօտ: Պարացելսոսը պարապում {էր} որոնելով ընդհանուր դեղը եւ անորոշ ժամանակով կեանք

տանուելով Ռուսաց թագաւորի որդու (?), որ դեսպան {էր} այդ մայրաքաղաքում, պաշտօնեաների կարգում: Մի

վ եւրոպական համալսարանների մեծ մասին, գերի ընկել {էր} Թաթարների ձեռք եւ արձակուելով դէպի Ռուսսիա, ներկ

երի ձեռք եւ արձակուելով դէպի Ռուսսիա, ներկայացել {էր} թագաւորին, երեւի թէ Վասիլիոս չորրորդին, որ իւր

թէ Վասիլիոս չորրորդին, որ իւր որդու հետ ուղարկել {էր} նորան Կոստանդնուպօլիս: Պարացելսոսը երկար ժամ

դ պաշտօնից: Նա, ուսուցանելով Ալքիմիա, պարապում {էր} եւ գործական բժշկութեամբ: Մի անգամ հրաւիրեցին նոր

նդ աբեղայի մօտ: Պարացելսոսը, յառաջ քան թէ սկսած {էր} գործ դնել իւր բժշկութիւնը, հարկաւոր համարեց պայմ

ջացած աբեղան համարեց, թէ խոստացած արծաթը շատ մեծ {էր}, համեմատելով Պարացելսօսի կարճաժամանակեայ բժշկագո

, որովհետեւ հիւանդը խիստ կարճ միջոցում առողջացել {էր}: Պարացելսոսը կորուսանելով այս վէճը, ցոյց տուեց

րգ քաղաքում: Այս մեծ Ալքիմիկոսը սաստիկ անձնատուր {էր} արբեցութեան, եւ շատերը ասում են, թէ նա զոհ գնաց

, Պրայս անունով (Price): Այս բժիշկը պատրաստում {էր} փոշիներ, սպիտակ եւ կարմիր, եւ դոցա միջնորդութեա

միջնորդութեամբ, կամեցածի պէս, ժիպակը փոխարկում {էր} երբեմն ոսկի եւ երբեմն արծաթ: Նա եօթն անգամ հրապա

թն անգամ հրապարակական փորձեր փորձեց, մինչ ներկայ {էր} մի մեծ բազմութիւն ժողովրդի: Թագաւորական Հասարակո

ասարակութիւնը, որ յառաջուց շատ սառն աչքով նայում {էր} այս փորձերի վերայ, հարկ համարեց, որովհետեւ վարդ

, հարկ համարեց, որովհետեւ վարդապետ Պրայսը անդամ {էր} այդ հասարակութեան, մի առանձին ժողով կարգել, ոսկ

թէ չունի այլեւս այն փոշիները, առանց որոնց անհնար {էր} ․ բացի սորանից մէջ բերեց մի քանի այլ պատճառք: Ժող

ով, բայց ցոյց տալու համար թէ ուշադրութեան արժանի {էր} այս ուսումը, հերիք համարւում է այս հարեւանցի գծա

այս երկու տարրական մարմիններից Ջեբերը խոստովանում {էր} եւ մի երրորդ մարմին - մկնղեղը). այսպէս տեսանելո

բոլոր մետալները, ուրեմն եւ ոսկին, ապա հարկաւոր {էր} փորձել եւ իմանալ, թէ այս մարմիններից որքան եւ ին

էգուց բանը աւարտած կը լինի: Երեկի երեկոյին եկել {էր} իմ մօտ, որ ածուխ գնելու համար կէս մանէթ արծաթ խն

կը վերջացնէ բանը: Դժուարը եօթանասուն հինգ փորձն {էր}, որ կատարել է, երկու փորձը ի՛նչ բան է նորա համա

է նորա համար: - Ինչու համար քեզանից խնդրում {էր} կէս մանէթ ածուխ գնելու համար, միթէ՛ ինքը չունի՞

նդ այնպիսի մարդու համար, որ այսօր էգուց դառնալու {էր} աշխարհի հարստութեան տէր: - Ես տեսանում եմ,

օղը. բայց եթէ ունէիր մի գիտութիւն, որ հրամայում {էր} պղնձին կամ երկաթին ոսկի փոխուիլ, եւ անշունչ մետա

աթին ոսկի փոխուիլ, եւ անշունչ մետալը հնազանդւում {էր} քո իշխանական հրամանին, այն ժամանակ ի՛նչ յարգ ոսկ

արձակելով ծուխի օղեր, որ շատ յաջողակութեամբ բաց {էր} թողնում բերանից, թւում էր, թէ ընկնում է մտածողո

շատ յաջողակութեամբ բաց էր թողնում բերանից, թւում {էր}, թէ ընկնում է մտածողութեան մէջ: Մինչդեռ սոքա զբ

րոտ մի մարդ: Նորա հին սերտուկը շատ տեղ ծակոտուած {էր} կրակի կայծերից, ձեռները, գործ ունենալով միշտ ջե

ոն գունափոխութիւնը մազերի, երեւի թէ, պատճառուած {էր} զանազան քիմիական շոգիների ազդեցութենից, որպիսի է

կեռացած դէպի վերին շրթունքը, համարեա թէ ծածկւում {էր} թաւ ընչացքի մէջ, որ նոյնպէս դեղնած էր: Երեսը ըն

է ծածկւում էր թաւ ընչացքի մէջ, որ նոյնպէս դեղնած {էր}: Երեսը ընդհանրապէս դեղին, բայց այտերի վերին մաս

րոպէիս խօսում էինք քո մասին: Պ. Մարկոսը խնդրում {էր} ինձանից, որ իւր հետ միասին գայի քո մօտ, բայց ես

ի ուրախ ցուցակութեան մէջ, որ համարեա թէ գտանւում {էր} մի ջերմախտական-ցնցողական վիճակում: Նա չէր կարող

, որովհետեւ երրորդ մարդ կար այնտեղ, որից թաքուն {էր}, գոնէ համարում էր թաքուն, այդ բանը: - Ճշմա

մարդ կար այնտեղ, որից թաքուն էր, գոնէ համարում {էր} թաքուն, այդ բանը: - Ճշմարիտը պիտոյ է ասել,

Թաբաք ծխողները դարձան երեք հոգի. ծխով լցուել {էր} ամբողջ տունը, ծխողքը հազիւ հազ տեսանում էին միմե

անում էին միմեանց. պ. Շաքարեանցի սենեակը դարձել {էր} մի մաքրատուն: Մի քանի վայրկենից յետոյ, այս երեք

, ինչպէս յայտնի է ընթերցողին, մի փոքր յառաջ խօսք {էր} տուել պ. Շաքարեանցին, ոչինչ հարցախնդիր անտես չա

թիւն ունենալու պատմութիւնը: Նա, ինչպէս համարում {էր} ինքը իւրեան, որպէս բարակ քաղաքագէտ, մտքումը դրե

վ անխելների եւ տգէտների հետ, ո՞չ ապաքէն պարտական {էր} գոնէ՛ պատշաճի ընդդէմ չներգործելով, ինքը եւս անխե

եթէ մի բարձրաստիճան կամ հարուստ մարդ, որ յարգելի {էր} հասարակութեան աչքում, ասէ թէ այսօր ամսի քառասուն

րաւիրել, որովհետեւ այդպիսի բնաւորութեան տէր մարդ {էր}, - ջերմ խօսեց պ. Մարկոսը: - Այդ ինչ խորհրդ

ութիւն է. մեր նորան հրաւիրելը արդէն մի մեծ պատիւ {էր}, որ ցոյց էինք տալիս, - շարունակեցին բարեկամքը:

նում են մի թրջած հաւ, եւ այնուհետեւ մեր ձեռքումն {էր} նա, կարող ենք ամենայն տեսակ լրբութիւն առնել, -

խօսքը պ. Մարկոսը: - Գիտե՞ս, որ նա հարբելու {էր} եւ դու զգաստ մնալու, որ կարողանայիր քո դիտաւորու

վիրաւորուած Մանթուխեանցի երկբայութենից, որ ցոյց {էր} տուել իւր խմելու վերայ, - եթէ դուք հրաւիրելը յան

տի վկայութիւնը, որպէս անկեղծ բարեկամ, թէ արժանի {էր}, որքան կարելի է, հեռի մնալ կոմս էմմանուէլ ասած

այդպիսի ինքնահաւան մարդ, որ ողջի վերայ ծիծաղում {էր}, - պատասխանեց Շաքարեանցը: - Եւ ինչպէս էր ծի

ւմ էր, - պատասխանեց Շաքարեանցը: - Եւ ինչպէս {էր} ծիծաղում, հրապարակով... նզովեալը - լեզուն շին

ց, թէ իմ առարկան միջին դարերում ահա խելքից հանել {էր} Եւրոպայում մի քանի թեթեւահաւատ մարդիկ, եւ թէ նոր

այժմ մի չար բախտով եօթն ութն դարերից յետոյ հասել {էր} Հայերին: - Չար բախտո՞վ. ուրեմն չկամի այդ մա

՛չ այն լուսաւորութիւն ասուած խաւարին, որով պատած {էր} Եւրոպան միջին դարերում: Չէ իմանում, որ ամենայն

ծում, որ այդ մարդը եւս իւր նման Աստուծոյ ստեղծած {էր}, այլ իսկոյն ծնուցանում է իւր եւ այդ մարդու մէջ մ

մեծ բռնութիւն գործ դնելով իւր վերայ, վարագուրել {էր} իւր ուրախութիւնը, վեր թռաւ տեղից, եւ երկու ձեռք

քնքշութեամբ խեղդէր սորան: Մի օտարոտի տեսարան {էր}: Շաքարեանցը ամենեւին ոչինչ տեղեկութիւն չունէր այ

ուրախութեան մասին, որ այսպէս բարբարոսաբար դուրս {էր} երեւում Մանթուխեանցից. այս պատճառով, ամենայն սա

եանցից. այս պատճառով, ամենայն սառնութեամբ յանձն {էր} առնում Մանթուխեանցի կոպիտ քնքշութիւնքը: Դորա փոխ

սքան տարիներով յղացած ցանկութեանը, խելքը թռցնում {էր} ուրախութենից: Երկու բարեկամքը եւս բաւական ժամանա

ատէր հեռուից այս տեսարանը, անտարակոյս, կարծելու {էր} թէ մարդիկ չէին սոքա, այլ վայրենի արջեր, որ թաւա

ում էին սոֆայի վերայ, թէպէտ մինը նոցանից կարծում {էր} իւր անձը երեւելի դիւթ (чародей, կախարդ), իսկ

ծ, սկսեց պատմել, թէ ինչ կերպով վերջապէս յաջողել {էր} իւր խորհրդական խառնուրդից ստանալ անարատ ոսկի:

առնուրդից ստանալ անարատ ոսկի: - Վերջին փորձն {էր} մնացել, - ասաց Մանթուխեանցը, մի կտոր հաց բերանը

րացնել ջերմութեան աստիճանը, որ անպատճառ հարկաւոր {էր} դժուարահալ մետալները հալեցնելու համար: Բաւական չ

Բաւական չէր միայն նոցա հալուիլը, այլ եւ հարկաւոր {էր}, որ եռ գային․ այս պատճառով թողեցի այդ սաստիկ կրա

փոքրիկ լճակ, եւ որի երեսի վերայ սերի պէս կանգնել {էր} կապտագոյն կեղեւը, գրաւեցին իմ ուշադրութիւնը․ կան

թիւնը․ կանաչ ու կապտագոյն - բաց կարմիր բարձրանում {էր} նորանից: Սիրտս կոտրած էր բոլորովին, որովհետեւ հ

- բաց կարմիր բարձրանում էր նորանից: Սիրտս կոտրած {էր} բոլորովին, որովհետեւ համարում էի թէ զուր է գնացե

ր է գնացել աշխատութիւնս, ըստ որում մկնդեղը պակաս {էր}: Վերջապէս սառեցաւ խառնուրդը եւ կարելի եղաւ քննել

որան... Ո՛վ, բաղդիս, գործողութիւնը յաջողուել {էր} այնպէս, որ առաւել լաւ չէր կարելի ցանկանալ...

փշտակեց դարձեալ սեղանից եւ բռնելով ձեռքում զննում {էր}, չտալով Շաքարեանցի ձեռքը: - Լա՛ւ է, լաւ,

, բայց աչքի հայեացքով, ասես թէ, հեռուից լափում {էր} այդ մետալի կտորը: Շաքարեանցը, սեղանաւորի աչ

քով քննելով մետալը, խոստովանեց նոյնպէս, թէ ոսկի {էր} այն, - բայց մի բանի վերայ շատ զարմանում եմ, - ա

ների մօտ, նոքա կը վկայէն քեզ, որ ստուգապէս ոսկի {էր}: - Ոսկի եղածը ոսկի է, խօսք չկայ... -

նես, այնպէս չէ՞: - Անտարակոյս․ այս մի փորձ {էր}, եւ ես հաւաստի չլինելով յաջողութեան մասին, խնայ

քան հարստութեան տէր դառնալուց յետոյ, ասելիքս այս {էր}, թեւ ի՜նչ պիտոյ է առնենք ազգի համար: - Ուրե

յայտ կերպով հասկացնել քեզ իմ տեսութիւնս, թէ ի՛նչ {էր} մի Հայի պարտականութիւնը իւր ազգի առջեւ: - Դո

, ողորմի՛ր ինձ աղօթքը ուսուցանող վարդապետը գնում {էր}: Եւ այս վարդապետը չէ՞ր, որ տեսանելով այն ռամիկ

իւնը, որով, անտարակոյս, որպէս ցամաքի վերայ ման {էր} գալիս նա, ասաց թէ քեզ ոչինչ աւելի հարկաւոր չէ,

նոցա շուքը մեր վերայից անպակաս առնէ: Այսպէս {էր} Մանթուխեանցի քարոզը, որ կարդաց Շաքարեանցի գլխին

ոլոր աոաջարկութիւնքը, որոնց խորհուրդը եւ նպատակն {էր} մօտ մնալ եկեղեցուն եւ հոգեւորներին, որոնց միջնոր

ցուն եւ հոգեւորներին, որոնց միջնորդութեամբ կարող {էր} թողուլ Աստուած իւր դիւթութեամբ պարապելու մեղքը:

: Մանթուխեանցը, ոսկին շինելուց յառաջ, գալիս {էր} Շաքարեանցի մօտ, որպէս իւրեանից առաւել մեծ մարդու

Շատ ժամանակ չէր, որ կոմս էմմանուէլը բնակւում {էր} այս քաղաքի մէջ, ուր անցան նախընթաց գլուխներում պ

իւր մռայլոտ բնակարանից, ուր շատ տարիներ անցուցել {էր} մելամաղձական եւ տխուր միայնութեան մէջ: Դպրու

ցէ: Ահա այս քաղաքը գալով կոմս էմմանուէլը ման {էր} եկել համարեա թէ բոլոր փողոցները, տեսել էր բոլոր

լը ման էր եկել համարեա թէ բոլոր փողոցները, տեսել {էր} բոլոր եկեղեցիքը, վաճառանոցները, ըստ որում հայաբ

մէջ. նա մեռած է շրջակայքի համար, թէեւ գտանւում {էր} մի կենդանութեան պատկեր ունեցող կեղեւի մէջ: Մի այ

վարդապետութիւնը, թէ ամենայն զոհ, որ վարձատրւում {էր} մաքուր խղճմտանքի գիտակցութեամբ, արդէն ամենալաւ ա

խղճմտանքի գիտակցութեամբ, արդէն ամենալաւ աղբիւրն {էր} մխիթարութեան: Ո՛հ, արեւը շատ անգամ դեռեւս պիտի

ղաքի ծայրը, դէպի մի պարսպաւոր եկեղեցի, որի բակը {էր} միեւնոյն ժամանակ եւ գերեզմանատուն: Կանաչապատ

միեւնոյն ժամանակ եւ գերեզմանատուն: Կանաչապատ {էր} բոլորովին այդ եկեղեցու բակը, եւ շատ ծառեր տնկած

լ հսկայական երկայնութիւն, որքան արեւը խոնարհւում {էր} դէպի մուտ: Թեթեւ քամին, խաղալով ծառերի տերեւներ

քամին, խաղալով ծառերի տերեւների հետ, պատճառում {էր} մի ախորժելի խշխշոց. ծաղիկները եւ արօտները սկսանո

կի վերայ. ոչի՛նչ, եւ ո՛չ ոք... Այնտեղ ապրում {էր} միայն անշունչ բնութիւնը. այնտեղ, քամին միայն,

տեղ տեսաւ նա մի կենդանի էակ. բայց եւ սա սպասաւոր {էր} մահու թագաւորութեանը... Մի վաթսունամեայ,

ատ ճակատով եւ սպիտակ մազերով, բահը ձեռքին փորում {էր}... Նորա խոշոր դէմքի գծագրութեան հանդարտութենից

րա խոշոր դէմքի գծագրութեան հանդարտութենից երեւում {էր}, որ շատ սառնութեամբ կատարում էր այդ գործը, եւ ա

տութենից երեւում էր, որ շատ սառնութեամբ կատարում {էր} այդ գործը, եւ ամենեւին մեքենաբար, առանց մտածելո

անդերձեղէնը կամ մահիճը, որի մէջ հանգուցեալը փչել {էր} իւր հոգին, նոյնպէս պատկանում է մեզ. նոր հանդերձ

ամ խտրութիւն չունին հնարների մէջ, որոնցով կարելի {էր} արծաթ վաստակել, կեանքի անհրաժեշտ պիտոյքը հոգալու

արդ մեռանի. բայց դորա փոխանակ, այն ի՛նչ արդիւնք {էր} այն տարում... - Բայց, մի կատարուած գործող

ւտում են, միւս անգամ կշռում, թէ մի՛ գուցէ պակաս {էր}, որ բոլորովին նման են անպիտան ձիու, որի տէրը մի

անպիտան ձիու, որի տէրը միմիայն օգուտ, որ կարո՛ղ {էր} քաղել նորանից, այդ էր նորա կաշուցը, որ սատակելո

միմիայն օգուտ, որ կարո՛ղ էր քաղել նորանից, այդ {էր} նորա կաշուցը, որ սատակելուց յետոյ կարող էր վաճառ

, այդ էր նորա կաշուցը, որ սատակելուց յետոյ կարող {էր} վաճառել, ըստ որում նորա կենդանութիւնը չէր արժում

ւելի վատթար: Սա, մեր եկեղեցու նախկին երեսփոխանն {էր}, տասն եւ հինգ տարի կատարեց այս պաշտօնը, բայց ին

ր իւր բանը: Հաշիւը սկսանելուց յառաջ, պատրաստում {էր}, ահա այն ծառերի տակ, խորովածը, գինին եւ արաղը

ողջ տարու մանրամասն հաշիւը քննելու համար: Խելացի {էր} շատ մեր երեսփոխանը, նա սկսանում էր մի մի արաղից

ամար: Խելացի էր շատ մեր երեսփոխանը, նա սկսանում {էր} մի մի արաղից եւ բանը բերում էր հասցնում էր այնտեղ

խանը, նա սկսանում էր մի մի արաղից եւ բանը բերում {էր} հասցնում էր այնտեղ, որ հաշուատեսքը տաղ չէին թողն

սանում էր մի մի արաղից եւ բանը բերում էր հասցնում {էր} այնտեղ, որ հաշուատեսքը տաղ չէին թողնում, մեղեդի

երեքը ճաշից յետոյ. այս միջոցին երեսփոխանը ասում {էր}. " Այժմ սկսենք հաշուի բանը, որովհետեւ մի երկու

հաշիւները, որպէս թէ գողերի եւ աւազակների ձեռքում {էր} եկեղեցին: Հանճարեղ երեսփոխանը պատասխանում էր. "

ում էր եկեղեցին: Հանճարեղ երեսփոխանը պատասխանում {էր}. " Չէ՛, տեարք հարք, ես խնդրում եմ, որ հաշիւնե

կնքոյ վկայէ"։ Այնուհետեւ մի ամբողջ տարի ո՛վ {էր} եկեղեցու մօտ եկողը, ո՛վ էր հաշիւ հարցնողը: Տարե

եւ մի ամբողջ տարի ո՛վ էր եկեղեցու մօտ եկողը, ո՛վ {էր} հաշիւ հարցնողը: Տարեգլխին, նոյն քահանայքը, նոյ

լու, որ տէրը հաշիւ տար նորան, թէ որքա՛ն արդիւնք {էր} ստացել նորա բուրդից եւ կաթից, եւ թէ ո՛ւր, կամ ի

եւ կաթից, եւ թէ ո՛ւր, կամ ի՛նչ բանի համար ծախք {էր} արել: - Ոչխարը անբան անասուն է. բայց ժողովո

կշռելու այն հանգամանքը, որոնց թոյլտուութենից կախ {էր} այդ գեղեցիկ գաղափարների իրագործութիւնը: Իմ այս մ

ի դրել, իսկոյն կոտրում էին, որպէս թէ նա պղծուել {էր}: Այսպէս լինելով իմ դրութիւնը ժողովրդի մէջ, ինքս

ժամ: Բայց չկարծէք, որ իննսուն հոգին եւս խօսում {էր}, թէպէտ գործը իննսունին եւս վերաբերւում էր: Այնտ

խօսում էր, թէպէտ գործը իննսունին եւս վերաբերւում {էր}: Այնտեղ երեսուն հոգու չափ յետին դասակարգից, այս

եր, որ միշտ կանչւում է ժողով, որովհետեւ հարուստ {էր}: Այս կերպով մնացին մէջ տեղում տասն կամ տասն եւ հ

ութիւն, եթէ այդ մարդը իւր անձնասիրութեամբ կապում {էր} ազգի կամ քաղաքի յառաջադիմաթեան ընթացքը: Խօսակցու

ոքր հողի տակ ծածկուելով մարմինը, երբ որ սկսանում {էր} փտել, իւր վերլուծութեան միջոցին, օդը կ'ապականէ

պարսպի դարպասը, որ գնայ իւր օթեւանը: Նա մտածում {էր}, թէ արդարեւ Հայոց ազգը թէպէտեւ քանի հազար տարեկա

գալու չէ այս տղայութենից: Այսպիսի ազգերը, ասում {էր} ինքն իւրեան, կարօտ են, որ, ինչպէս անչափահաս որ

ւրեմն ի՛նչ պիտի լինի այս ազգի վերջը, շարունակում {էր} նա մտածել․ անտարակոյս այն, ինչ որ լինում է առանց

իւր արտասուած լինելը, ձեւացուց, որպէս թէ սրբում {էր} ճակատի փոշին կամ քրտինքը: Երբեմն, արտասուքներ,

յսպիսի մաքուր զեղումն սրտի: Կոմսի հետ խօսողը {էր} մի տիրացու: - Դո՞ւք էք, - ասաց կոմսը փոխուա

որա կիրքը նստած չէր դեռեւս, եւ արիւնը ալեկոծւում {էր} սրտի եւ թոքերի մէջ: - Այո՛, ե՛ս եմ, - պատա

կոմսը, բայց այնպիսի սառնութեամբ, որ յայտնի ցոյց {էր} տալիս, թէ ծանրութիւն էր իւրեան խօսել այն րոպէին

ութեամբ, որ յայտնի ցոյց էր տալիս, թէ ծանրութիւն {էր} իւրեան խօսել այն րոպէին օդի վերայ: Արդարեւ,

թիւն ընդունել. դորա հակառակ, այն տեսակ մարդերից {էր}, որոնց ջրհեղեղ է հարկաւոր խոնաւութիւն զգացուցանե

, եթէ կամիք, գնանք միասին: Թէպէտեւ շատ ծանր {էր} կոմսին ընդունել այս հրաւէրը, բայց մի փոքր մեղմաց

մսին ընդունել այս հրաւէրը, բայց մի փոքր մեղմացել {էր} արդէն սրտի կրակը, բացի սորանից յիշեց նա իւր սովո

լու: Սկսեցին գնալ: Երկու կողմից եւս պահւում {էր} մի կամակոր լռութիւն: Կոմսի միտքը նմանում էր

էր մի կամակոր լռութիւն: Կոմսի միտքը նմանում {էր} մի ծովի, որ երկար ժամանակ մրրկից ալէկոծուելով,

ուելով, չէ կարող իսկոյն հանդարտել, թէեւ դադարել {էր} մրրիկը: Մրրկից յետոյ եւս դեռ բաւական ժամանակ վազ

տիրացուն հանդիպեցաւ կոմսին, երբ նորա միտքը հասել {էր} խռովութեան մինչեւ հնարաւոր ծայրը. այս պատճառով կ

ոմսը չէր կարող խօսել այլ բանի մասին, քան թէ նիւթ {էր} եղած նորա ամբոխմունքին: Տիրացուի լռութիւնը յառաջ

նորա ամբոխմունքին: Տիրացուի լռութիւնը յառաջանում {էր} նորանից, որ չգիտէր, թէ ինչպէս խօսք բանայ եւ ինչ

նաւանդ լսած լինելով իւր ուղեկցի անունը, հարկաւոր {էր} համարում զգուշութիւն գործ դնել, որովհետեւ կոմսը

զգուշութիւն գործ դնել, որովհետեւ կոմսը համարուած {էր} այդ քաղաքում որպէս մի վտանգաւոր մարդ: Տիրացո

խեղճ կոմսի դրութիւնը: Ին՜չ պիտոյ է առնել: Ընկել {էր} մի անգամ: - Երկնաւոր, անմահ սուրբ եւ կենարա

, ախ քաշելով սրտի խորքից: Ինքը ինչ բաների վերայ {էր} մտածում, ի՛նչ օդեղէն ամրոցնէր էր շինում, տիրացո

նչ բաների վերայ էր մտածում, ի՛նչ օդեղէն ամրոցնէր {էր} շինում, տիրացուն, որ եւ քառասունի չափ աշակերտ ո

ւն, որ եւ քառասունի չափ աշակերտ ունէր, ի՛նչ բան {էր} հարցանում: Տիրեց դարձեալ լռութիւն: Տիրա

ահան արաբը Արաբիայից Կոստանդնուպօլիս գալով միացել {էր} Քեօռ-Օղլուի հետ, երբ սա գնացել էր այնտեղ Տեմիրճի

ս գալով միացել էր Քեօռ-Օղլուի հետ, երբ սա գնացել {էր} այնտեղ Տեմիրճի Օղլուի ձեռքից Այվազը - իւր սիրական

Փողոցը, որով գնում էին այս երկուքը, դատարկ {էր} բոլորովին մարդերից: Կովերը նախիրից տուն վերադառն

անձր փոշի, որ քամի չլինելուց բաւական երկար մնում {էր} օդի մէջ, որ միմիայն դողում էր այս անասունների բա

աւական երկար մնում էր օդի մէջ, որ միմիայն դողում {էր} այս անասունների բառանչելուց: Այս եւ այն բաց

գնում է Մահտեսի Թովմասի տուն, առաւօտ եւս այնտեղ {էր}, ես տեսայ նոցա տանից դուրս գնալը: - Շատ կա

սուեցաւ մի քնքուշ եւ թարմ կանացի ձայն, որ երգում {էր}. " Աջովդ համատարած Զազգ մեր արտահալած

էմմանուէլի երեսի վերայով: Այս խեղճ մարդը դարձել {էր} մի ամենազգաստ ծանրաչափ - բարօմետր ազգային բաների

դհատեց իմ տիրացուի բանասիրական քննութիւնը․ լսւում {էր}. " Առաքեա՛ ի բարձանց Զհամակցութիւն կամաց

հտեսի Թովմասի բակը: Արդէն երեկոյեան ժամը ինն {էր} համարեա, եւ շամանդաղը սկսում էր փոքր առ փոքր գետ

եկոյեան ժամը ինն էր համարեա, եւ շամանդաղը սկսում {էր} փոքր առ փոքր գետինը առնուլ: Դատարկ փողոցի մէջ լս

առ փոքր գետինը առնուլ: Դատարկ փողոցի մէջ լսւում {էր} մի բարձրաձայն երգեցողութիւն. " Յո՛ր քահանայն եւ

անց արարին, աւա՜ղ ո՛հ... "։ Այդ տիրացուն {էր}, որ տաղերի մասին խօսելուց ոգեւորուելով ցոյց էր տ

ն էր, որ տաղերի մասին խօսելուց ոգեւորուելով ցոյց {էր} տալիս անմարդացած փողոցի պատերին իւր երաժշտական քա

աւօտը, որի օրամտի մասին խօսեցի, պաշտօնական լուր {էր} այդ քաղաքի պառաւների բերանում, թէ կոմս էմմանուէլ

ց օրիորդը մի փոքր կարմրելով: Բայց բոլորովին սուտ {էր} խօսածը. նորա կարծիքը իւր երգածի մասին ամենեւին ա

այնպէս չէր, ինչպէս կամէր հաւատացնել Կոմսին: Այս {էր} լաւը, որ նորա առաջեւ կանգնողը եւս շատ խաբուելու

քամակից ներս մտաւ մեր տուն, լաւ որ Մարիամը տանն {էր}, որ կարողացաւ ֆրանսիարեն խօսել, ապա թէ ոչ, անհ

, որ այստեղ շատ սակաւ մարդ կար ֆրանսիագէտ, եկել {էր} մեր տուն, որ ինչ ասես բաների մասին խոսէ: -

չեւիցէ, խնդրեցի որ նստի, արդէն ժամը տասներկուսն {էր}, իսկոյն ղահուէ մատուցինք, խմեց եւ խօսեց երկար մ

ոյ, գնալու ժամանակ խնդրեց ինձանից, թէ երբ կարող {էր} գալ մեր տուն մի հայոց երգ լսելու համար: Ես ժաման

թիւնը, - ասաց կոմսը: - Ուրեմն այս սերտողութի՛ւն {էր}, որ կատարում էիք, - շարունակեց նա դաոնալով դէպի

շատ անախորժ տպաւորութիւն գործեց կոմսի վերայ, այդ {էր}, որպէս հիւր նստած կանանց միմեանց հետ բարձր ձայնո

երգողի այլեւ ֆօրտօպիանոյի ձայնը: Այս յառաջանում {էր} նորանից, որ իբրեւ ասիացիք ոչինչ հասկացողութիւն ե

նէր այն հանգամանքները, որոնց մէջ գոյացել ու աճել {էր} դատաստանի տակ ընկած իրողութիւնը կամ անհատը, ապա

ակ տպաւորութիւն, որ պիտի գործէր նորա վերայ, այդ {էր} տաղի երաժշտութիւնը - եղանակը, բայց դուք եւս, ին

րա եղանակը հայկական չէ: Անտարակոյս, նա ցանկացած {էր} լսել մի այնպիսի երաժշտութիւն, որից կարող էր մի գ

ացած էր լսել մի այնպիսի երաժշտութիւն, որից կարող {էր} մի գաղափար ծնուցանել իւր մէջ Հայոց ազգի երաժշտակա

ը, նայելով թէ ժողովուրդը ինչ ազգերի մէջ բնակուել {էր}, ուրիշներից: Ես ման գալով շատ հայաբնակ տեղեր,

կատարուած սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի ձեռքով, ծագում {էր} յունական աղբիւրից: Լուսաւորիչը մեծ եռանդով քրիստ

այերի մէջ, Տրդատ թագաւորի հրամանով եւ զօրքով ման {էր} գալիս Հայաստան, մեհեանները - կռքատունները, կուռ

լոյս կարող էին ծագել այն խնդրի վերայ, թէ ինչպէ՛ս {էր} նախնի Հայկազանց հայկաբանութիւնը, կարելի՞ է, որ

ացած, այլ բուն ազգային եղանակներով: Եւ անհնարին {էր} թոյլ տալ, որ ժողովուրդը լսէ վերստին այն ձայները

ն ձայները աղօթքի, որ դատապարտուած էին, անհնարին {էր} թոյլ տալ մանաւանդ այն պատճառով, որ շատ տեղեր Հայ

ղմից հարկաւորաբար քրիստոնէականը - Յունականը պիտոյ {էր} ներս բերել: Բացի սորանից, շարականները կամ եկեղե

խչելու լսելուց: Այս մասին բոլորովին անընտրող {էր} օրիորդ Մարիամը, ըստ որում գաղափար եւս չունէր ազգ

ս ժամերով քարոզ ունէի այդ մասին ասելու... ո՛ւր {էր} այն երանութիւնը, որ հնար լինէր սրտիս վերայի եղած

նած. նոյնպէս, ազգային է բանաստեղծը, եթէ երգում {էր} կամ գրում էր մի այնպիսի բան, որ անմիջական յարակց

, ազգային է բանաստեղծը, եթէ երգում էր կամ գրում {էր} մի այնպիսի բան, որ անմիջական յարակցութիւն ունէր

նալ մի այնպիսի բանից, որ կեանք ունէր, որ ապրում {էր} ոչ որպէս մի հանք կամ մի եգիպտական մումիա, այլ ո

պտական մումիա, այլ որպէս գործարանաւոր էակ յառաջ {էր} գնում իւր կերպարանագործութեան մէջ: Ինչպէս ազգն է

նը ազգի հոգու կամ հոգեղէն կեանքի մասին, որ պակաս {էր} թողել պատմութիւնը: Դիցուք թէ բանաստեղծութիւնը,

եւ այդ ֆանտաստիկական գաղափարների սերմը խոր դրա՞ծ {էր} ազգի ուղեղի եւ արիւնի մէջ, ահա խնդիրը: Այժմ

աւորուած Հայերի վերայ: Այս շատ խորախորհուրդ վնաս {էր}, բայց իմ մտքերը կերպարանագործելու եւ այս մասին ե

ւնին միայն մի պայման եւ համարում են, թէ դորա մէջ {էր} ամէն բան - երգիչը Հայ է: Բայց Հայ է միայն նորանո

կար վարդապետութիւնը - թէ ամենայն բան, որ երեւում {էր} Հայոց ազգի վերայ, անշուշտ պիտի ազգանայ․ ազգի յան

լիսմանական, վհկութիւն, եւ թէ ամենայն բան կարելի {էր} յառաջացնել չար ոգիների գործակցութեամբ: Միշտ պարա

որ ասացի: Այս քանի օր է, դարձեալ, վեր ու վայր {էր} այդ պարոնը, իսկոյն հասկացայ, որ մի փորացաւ ունի

է մարդու պէս: Երեկեան երեկոյին, երկինքը պայծառ {էր}, դուրս եկայ բակը մի փոքր ման գալու: Տեսանեմ որ

մի գեղեցիկ օրիորդի մասին, որ չգիտեմ թէ ուր տեսել {էր}, եւ այնուհետեւ շատ եւ շատ որոնելով ու չգտանելով

ուրուականը, մի ջրով լցուած պտուկի մէջ, որ դրած {էր} նորա ախոռում, այլ եւ պիտի խոսէր նորա հետ եւ այլն

տեսի Թովմասը, - գողացայ ահա այս թուղթը, որ դրած {էր} սեղանի վերայ, պտուկի մօտ, եւ որ տեսայ, մինչ զն

տեղ կը թափես, ահա բոլորը"։ Մինչդեռ կարդում {էր} կոմսը այս յիմարական խրատը, բոլոր հիւրերը, որ կա

րիորդ Մարիամը այս թղթի կարդացուելու ժամանակ դուրս {էր} գնացել հիւրընդունարանից եւ արդէն կոմսը խօսելու վե

ցել հիւրընդունարանից եւ արդէն կոմսը խօսելու վերայ {էր}, երբ ներս մտաւ: Ձեռքում բռնել էր մի թուղթ: Կոմ

խօսելու վերայ էր, երբ ներս մտաւ: Ձեռքում բռնել {էր} մի թուղթ: Կոմսը վերջացնելով իւր խօսքը, դարձաւ դ

սքը, դարձաւ դէպի օրիորդը հարցանել, թէ ինչ թուղթ {էր} այն: Օրիորդը պատասխանեց, թէ մի տաղ է, եւ թէ պա

ը կլաւիշներին եւ սկսեց երգել. Ո՛հ, լոկ երազ {էր}, մի խռովէք ինձ, Իմ մոլորութեան քաղր պատկերն

իշեցնե՛ք, մի՛, այն զգացմունքը, Որով լցուած {էր} սիրտս եւ հոգիս․ Որով շնչեցի, որով ապրեցայ,

ս մի ծաղիկ գգուած զեփիւռից։ Այդ մի երազ {էր} ․․․ կամ գէթ առաչօք, Որ կրակ ձգեց սրտիս մէջ ան

Մինչ, լիալուսին խոր գիշերի մէջ, Երգում {էր} ուրախ, անհոգ, միայնակ։ Ես տեսայ նորան

Յաւերժահարսնի ունէր կերպ ու ձեւ, Թռչում {էր}, շարժում օդի մէջ, այնպէս, Ինչպէս մի փետուր

որուած զինուորի զէնքով, Մի ամբողջ խմբի տալիս {էր} հրաման, Իւր ձեռքի բռնած թեթեւ հրացանով։

Մինչ ոտքից գլուխ սպիտակ հագած Դիմում {էր} տխուր դէպի պատժարան, Անհոգ արձակած սաթի պէս

վ հեղեղի նման: Մինչ զրպարտողը խոստանում {էր} կեանք, Թէ միայն հաճէր... լինել համաձայն․

ն հաճէր... լինել համաձայն․ Այն ի՛նչ շնորհք {էր}, որ կաթեց մատից, Որով ցոյց տուեց երկինք ժան

՛ր մինը յիշեմ. ես տեսայ դարձեալ, Մինչ դուրս {էր} գալիս ծովից լայնարձակ. Հազար պչրանքով, քնքո

Հազար պչրանքով, քնքուշ շարժմունքով, Ձկնորս {էր} որսում, սրտով համարձակ: Նա խոստանում է

ր որսում, սրտով համարձակ: Նա խոստանում {էր} նորան անմահ կեանք. Նորան սիրելը էր անմահութի

խոստանում էր նորան անմահ կեանք. Նորան սիրելը {էր} անմահութիւն. Ես տեսայ, ինչպէս ձկնորսը ուրախ

Ես տեսայ, ինչպէս ձկնորսը ուրախ Վայելում {էր} մի ճոխ արքայութիւն: Վերջին անգամն էր,

ւմ էր մի ճոխ արքայութիւն: Վերջին անգամն {էր}, աւել չտեսայ, Գնում էի ծովով հեռաւոր աշխարհ

ալիքի Կատաղած ծովին եղած խաղալիկ, Գալիս {էր} մի նաւ, ջարդուած կայմերով, (Յառաջ մեր նաւի

նաւը մեր նաւին. Ի՛նչ սիրտ կտրատող մի պատկեր {էր} այն, Թշուառ յուսահատ իբր անխել նաւորդք Կ

Նաւորդների մէջ ես տեսայ նորան, Բռնել {էր} կայմից խելքը կորուսած, Ինչպէս յուսահատ անմեղ

աւէրժ զրկուեցայ բախտից: Չէ՛. այն երա՛զ {էր}... հեռի ինձանից, Խոլական ցնորք, հոգի գիշ

ինէր զուարճութիւն, դորա հակառակ մթնում եւ մթնում {էր} նորա դէմքը, որքան երգը մօտենում էր վերջանալուն:

ում եւ մթնում էր նորա դէմքը, որքան երգը մօտենում {էր} վերջանալուն: Նորա հեղինակը էր ինքը կոմսը, եւ եր

րքան երգը մօտենում էր վերջանալուն: Նորա հեղինակը {էր} ինքը կոմսը, եւ երգի բովանդակութիւնը առած էր ստու

նակը էր ինքը կոմսը, եւ երգի բովանդակութիւնը առած {էր} ստուգապէս պատահած անցքից... - Արդէն ժամանա

էին վերեւում պատմած անցքերը, վաղուց ահա բնակւում {էր} պ. Յովնաթանեանցը: Այս անունը առաջին անգամ պատահ

մմանուէլը անձնատուր եղած մելամաղձութեան, ուղղում {էր} ընթացքը դէպի իւր օթեւանը: Պ. Յովնաթանեանցը

լ, դեռեւս իւր երիտասարդութեան ժամանակ ուղարկուած {էր} այստեղ: Նա բաւական միջոց յառաջ վարելով իւր պարոն

, իհարկէ ոչ առանց անձնական օգտի, վերջապէս դարձել {էր} նորան ընկերակից: Բնութեան մէջ կայ մի օրէնք, եթէ

ւթիւններին, խուլը կարողանում է հասկանալ, թէ ինչ {էր} ասում նորա հանդէպ կանգնած մարդը: Այն օրէնքը, բն

պով սկսեց իւր առեւտրական գործողութիւնքը: Նա ձեռք {էր} զարկում գործերին նոյն վստահութեամբ, ինչ վստահութ

մար: Պ. Յովնաթանեանցի բաղդից, ժամանակը ձեռնտու {էր} նորան, բաների կարգը եւս յաջողում էր... Մի քան

նակը ձեռնտու էր նորան, բաների կարգը եւս յաջողում {էր}... Մի քանի ժամանակից յետոյ սկսեց նա ձեռք զարկե

րտական էի հատուցանել կառավարութեանը, ինձ նստելու {էր} մի մանէթ եւ մի քառորդ, եւ այս կերպով ամէն մի կօշ

առորդ, եւ այս կերպով ամէն մի կօշիկից իմ ստանալին {էր} մի քառորդ, այսինքն է քսան եւ հինգ կոպեկ արծաթ.

առաջ գնալով, արդէն վաղուց եւ ընտանիքի տէր դարձած {էր}: Ունէր բաւական մեծ գերդաստան, կին, որդիք, դստ

ղած իւր զաւակների կրթութեան մասին: Պարոնը ապրում {էր} բաւական լաւ, եւ նորա մօտ ել ու մուտ ունէին ոչ թէ

որ աշխարհը շարժող եւ կառավարող ուժը եւ զօրութիւնը {էր} արծաթը, եւ նա այնպիսի մարդերից էր, որոնք դեռեւս

եւ զօրութիւնը էր արծաթը, եւ նա այնպիսի մարդերից {էր}, որոնք դեռեւս զարմանում են, թէ ինչպէ՛ս Աստուած

ցքի մէջ կար մի թունաւոր բան, որ հանդիպողի երեսին {էր} զարկում սորա չքաւորութիւնը, իսկ իւրեանց հարստութ

թեան պատճառով, դուրս քշուեցան դպրոցից, ուր դրել {էր} նորանց նոցա հայրը, ո՛չ այն դիտաւորութեամբ, որ բ

ւսանէին (պ. Յովնաթանեանցը, իւր սրտում, ատեցող {էր} ամենայն լուսաւորութեան), այլ մանաւանդ, ուրիշնե

բամբասանքի տեղիք չտալու համար, որպէս թէ զանցառու {էր} զաւակների կրթութեան մասին: Ինքը պարոնը, ինչ

րձրացող մարդիկը (թէպէտեւ պ. Յովնաթանեանցը զուրկ {էր} ամենայն բարոյական բարձրութենից), սեպհականել էր

էր ամենայն բարոյական բարձրութենից), սեպհականել {էր} ինքեան մի յիմար հպարտութիւն, եւ ամենայն հասարակո

արտութիւն, եւ ամենայն հասարակութեան մէջ կամենում {էր} խելացի մարդու պաշտօն վարել: Նորա ամէն մի քայլը,

մուժ ամբոխի աչքերը ներկելու համար, ազգասիրութիւն {էր} ցոյց տալիս այնպիսի տեղերում եւ դիպուածներում, ու

մէջ, ինչ ասես կարելի է պ. Յովնաթանեանցը խօսում {էր} դպրոցների վերայ եւ բերան սերտած բառերով հաստատում

դպրոցների վերայ եւ բերան սերտած բառերով հաստատում {էր} նոցա օգուտը, առանց ամենեւին գաղափար ունենալու,

անցքների սեւութիւնը մանաւանդ աւելի որոշակի յայտնի {էր} լինում նկատողին, որքան անասնական անհոգութենից ու

րեւում են երեսի գծերի վերայ: Եւ երեսը, որ ոչինչ {էր} ցոյց տալիս, վկայում է ոչնչութիւնը հոգու, որ նստ

յց տալիս, վկայում է ոչնչութիւնը հոգու, որ նստած {էր} մի կազմուածքի մէջ: Ես գերադասում եմ չքութիւնը,

րազի նիւթ եւս չէին, մինչ ամբողջ գիշերը թաւալւում {էր} իւր անկողնի մէջ խռխռալով: Նա քնած ժամանակ եւս մտ

նկողնի մէջ խռխռալով: Նա քնած ժամանակ եւս մտածում {էր} շահաստացութեան վերայ. առաւօտը զարթնում էր եւ նոր

տածում էր շահաստացութեան վերայ. առաւօտը զարթնում {էր} եւ նորա կիսաբաց աչքերին երեւում էին ոսկեղէն սարեր

իսաբաց աչքերին երեւում էին ոսկեղէն սարեր: Նա հաց {էր} ուտում առանց մոռանալու ճիշդ մաթեմատիկական հաշիւը

շի համար ծախսուած արծաթից. որքա՛ն բաժին հասանում {էր} այն վերջին, ամենափոքրիկ հացի փշրանքին, որի տասը

ոքրիկ հացի փշրանքին, որի տասը կտորը միասին կարող {էր} տանել մի մրջիւն դէպի իւր բոյնը: Նա ստացել էր

էր տանել մի մրջիւն դէպի իւր բոյնը: Նա ստացել {էր} քարեայ, երկու յարկով բաւական ընդարձակ տուն, եւ

դարձակ տուն, եւ այս տան գլխաւոր արժանաւորութիւնը {էր} այն, որ միեւնոյն ժամանակ պատկանում էր երկու փողո

ւորութիւնը էր այն, որ միեւնոյն ժամանակ պատկանում {էր} երկու փողոցի. նորա պատուհանքը նայում էին դէպի ար

իմնաւորապէս ապացուցանում է, թէ որքան շատ մտածում {էր} եւ հոգս էր առնում իւր ընտանիքի մասին: Մի խուլ տա

ապացուցանում է, թէ որքան շատ մտածում էր եւ հոգս {էր} առնում իւր ընտանիքի մասին: Մի խուլ տան մէջ նորա

ւր տան կողքին, որի ծաղկազարդ վայելչութիւնը կարող {էր} տրամադրել պատանի օրիորդների սիրտը եւ հոգին դէպի մ

պէից, երբ, ինչպէս ասացի, կոմս էմմանուէլը գնում {էր} իւր օթեւանը: Արդէն բաւական ուշ էր, եւ պ. Յ

ւէլը գնում էր իւր օթեւանը: Արդէն բաւական ուշ {էր}, եւ պ. Յովնաթանեանցը միայնակ նստած իւր առանձնար

նաթանեանցը միայնակ նստած իւր առանձնարանում նայում {էր} ճրագին, որ չգիտէ ոչինչ տնտեսութիւն եւ անխնայ վառ

առւում է տան տիրոջ վնասի համար: Գունաթափուած {էր} երեսը եւ քրտինքը դուրս էր զարկել ճաղատ ճակատի վեր

ամար: Գունաթափուած էր երեսը եւ քրտինքը դուրս {էր} զարկել ճաղատ ճակատի վերայ կաթ կաթ, ամենեւին նոյն

երի. պարոնը վեր կացաւ սօֆայի վերայից, ուր ընկած {էր} որպէս մի շնչաւոր եւ ձեռքերը տրորելով սկսեց ման գա

ի աչքից... Մինչդեռ այսպիսի մտածմունքով ման {էր} գալիս նա տան մէջ, ներս մտաւ ծառան եւ յայտնեց բժշ

ն միայն լսած եմ բժշկող պարոններից, թէ յառաջանում {էր} արիւնի անկարգ շրջանառութենից սեռական գործարաններո

շատ անգամ, թէ ձեր դուստրը երկար ժամանակ ունեցած {էր} էպիլեպսիա, եւ թէ այժմ, թէպէտեւ չէ երեւում, սակ

եզերքը առանց խտրութիւն առնելու, թէ այս մինը մարդ {էր}, իսկ այն միւսը մի խեղճ ճճի: Նախախնամութեան գոգո

, տեղի՞ք ունէիք բամբասել Նախախնամութիւնը, թէ նա {էր} պատճառը, որ ձեր ընտանիքը ճաշակելու չէր երջանկութ

են ոչ միայն զանազան մարմինք, որ շատ անգամ պիտոյ {էր} զգուշութեամբ ներս բերել հիւանդի կազմուաձքի մէջ,

, աստուածային եւ քաղաքական օրէնքներով, պարտական {էր} հնազանդուիլ նորան եւ գնալ նորա քամակից: Միթէ՞ այ

ակում: Յայտնի բան է, մինչդեռ ձեր փեսան հեռանում {էր} այս քաղաքից, դուք մտածեցիք, թէ ոչինչ պակասելու

ր ձեր դստերը այստեղ, բայց մոռացաք, որ պակասելու {էր} նորան մի մարդ, որի պաշտօնը օրինաւոր կերպով ոչ ոք

վ ոչ ոք չէր կարող լցուցանել, եւ որի հետ զուգուած {էր} ձեր դուստրը այնպիսի անքակտելի կապերով, որ մարդու

րեսը ծածկուեցաւ կարմրութեամբ, տհաճութիւնը կաթում {էր} նորա մեռած աչքերից: Նա վերջին ջանքը գործ դրեց իւ

նիքը, եւ երկրորդ, որ պարոնի ընտանիքը միշտ կարօտ {էր} բժշկապետի այցելութեանը... - Ին՛չ պիտոյ է ա

ն ճշմարտութիւնը, բայց այդպիսի դիպուածում չարաչար {էր} գործ դրուած ճշմարտութեան անունը: Վերջին խօսք

ծաթ: Պ. Յովնաթանեանցը մնաց միայն: Ժամը մօտ {էր} տասն եւ մինին: Նա հնչեցուց զանգակը եւ երեւեցաւ ս

շուտով Գրիգորը: - Գրիգորը գլխաւոր գործակատար {էր} պ. Յովնաթանեանցի, եւ նորա ձեռքում էին բոլոր գոր

բանի խորհուրդը: Պ. Յովնաթանեանցը իւր վերայ {էր} առած տէրութենական հիւանդանոցների համար պատրաստել

եւ ամաններ: Այժմեան հոգաբարձութեան խորհուրդը այն {էր}, որ հարիւր քառասուն փուդ արճիճ խառնուի կլայեկի մ

րճիճ խառնուի կլայեկի մէջ: Սորա հետեւանքը լինելու {էր} այն, որ կառավարութիւնը այդ արճճի քանակութիւնը պի

արճըճի արժողութենների վերայ: Մինչդեռ խօսում {էր} պարոնը իւր գործակատարի հետ, ամենայն զգուշութեամբ

րմելի սիրտ ամենայն վայրկեան, հարիւրներով զարկում {էր} այդ կերպարանքի մէջ: Նորա սրտի եւ հոգու խռովութիւ

արանքի մէջ: Նորա սրտի եւ հոգու խռովութիւնը անցել {էր} չափից, յուսահատութիւնը սրտապնդեց նորան եւ նա յառ

ցմունքից յետոյ չէր կարելի այլեւս ծածկուել, պիտոյ {էր} յառաջ գալ, եւ կերպարանքը, գլուխը կախած ստրուկի

կախած ստրուկի պէս, մօտեցաւ սեղանին: Դա մի ծառայ {էր}, որ չորս ամիս ոչինչ վարձ չստանալով եւ հասած լինե

ասած լինելով վերջին տառապանքի եւ նեղութեան, եկել {էր} խնդրել իւր անցած ծառայութեան վարձը: - Ինչո՛ւ ես

րգուելուց յետոյ, հայ պարոնի առաջեւ եւս անարգւում {էր}: Մի՛ վրդովուիք, պատուելի ընթերցողք, այս պա

Մի քանի րոպէից յետոյ, երբ փոքր ինչ հանգստացել {էր} պ. Յովնաթանեանցը, պատուիրեց գործակատարին, շտեմ

ութիւնը: Այս եւս մի շատ զգուշաւոր հոգաբարձութիւն {էր}. վաճառականութիւնը եւս ունի իւր Մեթերնիկները․․․

սկսեց կարդալ նամակը, որի բովանդակութիւնը այսպէս {էր}. " Ողորմած պարոն. Ցաւում եմ, որ ճակատագիրը

թերցաք Հայի հայրենիքը. բայց երեւում է, որ փոքր {էր} ձեզ այդքանը. դուք վերստին վշտացնում էք իմ այրակա

չպէ՛ս կարողացաք կարծել, որ կոմս էմմանուէլը կարող {էր} երբեւիցէ մտածել, թէ դուք կարող էիք հասանել այն պ

գ է, որ ես, ասել եմ քաջափայլ պարոնին, թէ կոմսն {էր} այն անստորագիր նամակի հեղինակը. բայց այդ իմ սեփա

րովին ամբոխուած, ծածկեց նամակը, որովհետեւ սովոր {էր} նա մեծ մարդ ցոյց տալ իւրեան, մանաւանդ իւր ընտանի

տանիքի առաջեւ: Այսպիսի խայտառակող մի նամակ կարող {էր} ցածացնել պ. Յովնաթանեանցի պատիւը նորա ընտանիքի ա

ին դէպի ամառանոց, բայց տիկինը այդ օրում ժամադրել {էր} ամառանոցում մի տեսութիւն... Վերջին, վճռակ

րը ասելուց յետոյ, դուրս գնաց տիկինը: Ցաւալի {էր} նայել պ. Յովնաթանեանցի վերայ. նա մեռած էր, քան

աւալի էր նայել պ. Յովնաթանեանցի վերայ. նա մեռած {էր}, քան թէ կենդանի: Երկար ժամանակ սենեկի մէջ, դէպ

ց լինելու ամէն մի բանի, որի խորհուրդը եւ նպատակը {էր} մեր ազգի բուն եւ ստոյգ օգուտը, վաղուց ահա պարտակ

բուն եւ ստոյգ օգուտը, վաղուց ահա պարտականութիւն {էր} դրել իմ վերայ հրապարակաւ յայտնել քեզ իմ շնորհակալ

չկարողացաւ ծածկել իւր հեգնական ժպիաը, որ խաղում {էր} ահա շրթունքի վերայ: Թիւթիւնճի-Օղլուն բանի տեղ

ւթիւնը. պատճառ, նա նորա հարցմունքը եւս համարում {էր} ոչ այնքան արժանի ուշադրութեան: Տիրեց րոպէական լռ

չէր, որ միմիայն ծիծաղի մարդու վերայ, եթէ տեսել {էր} նորանում մի պակասութիւն, այլ երեխայութենից բռնած

գէտ, Հելզինգֆորսի համալսարանումը, միշտ աշխատում {էր}, որ իւր ծիծաղը ուրիշի համար լինէր մի խրատական ու

անամ: Թիւթիւնճի-օղլուն համարեա թէ վիրաւորուած {էր} Շահումեանցի հարցմունքից. պատճառ, թթու երեսով նա

, հաւասարեցիր մի ճրագի հետ, որ մարդու ձեռագործն {էր}: - Միթէ՞ ճրագը մարդն է ստեղծել, ես գիտեմ, ո

լ է. եւ եթէ այս պատրաստութիւնքը չլինէին, կարո՞ղ {էր} մարդը ոչնչից բան գոյացնել, բայց որովհետեւ դու այ

էին այս երկու մարդիկը, ինչպէս ասացի, պատկանում {էր} Թիւթիւնճի-օղլուին, որ չգիտեմ ինչ պատճառով ոչ ոքի

նցի չէր. այլ օտար աշխարհից եկած լինելով, յայտնի {էր} միայն անունովս Թիւթեանճի-օղլու: Այսպէս ահա սորա

Թիւթեանճի-օղլու: Այսպէս ահա սորա տունը գտանւում {էր} մի աննշան փողոցի մէջ, քաղաքի ծայրումը. շինուածք

էին դէպի ցեխոտ փողոցը, որովհետեւ աշունը շատ առատ {էր} եղել իւր անձրեւներովը: Սենեակը, որի մէջ նստած է

եւներովը: Սենեակը, որի մէջ նստած էին, զարդարած {էր} շատ հասարակ եւ աղքատ կարասիքներով, պատի վերայ կա

գործ ածելու համար: Բայց թէ լաւ թէ վատ, երեւում {էր}, որ այս Թիւթիւնճի-օղլուի հիւրընդունարանն էր. պա

ւում էր, որ այս Թիւթիւնճի-օղլուի հիւրընդունարանն {էր}. պատճառ, սենեակի միւս երկու դուռները տանում էին

Թիւթիւնճի-օղլուն, կարճահասակ, բաւական հաստ մարդ {էր}, եւ ինչպէս երեւում էր նորա ալեխառն մազերից, ճաղ

ահասակ, բաւական հաստ մարդ էր, եւ ինչպէս երեւում {էր} նորա ալեխառն մազերից, ճաղատ ճակատից եւ խորշոմեալ

նակ, տեսակ-տեսակ մարդերի հետ նստել վեր կենալուցն {էր}, մանաւանդ Նախիջեւան գալուց յետոյ, Խաչատուր աղայ

ը ամենեւին յարմար Փարիզի վերջին տարազին, որ ցոյց {էր} տալիս, ոչ թէ միայն կարողութիւն ունէր արծաթի կողմ

դիմանութիւն լսելով Թիւթիւնճի-օղլուից, որ կանգնած {էր} նորա քամակում, շատ սիրել էր նորան, այդպէս պարզ

օղլուից, որ կանգնած էր նորա քամակում, շատ սիրել {էր} նորան, այդպէս պարզ սրտով մարդ եղածի համար, այնո

արզ սրտով մարդ եղածի համար, այնուհետեւ ծանօթացել {էր} նորա հետ, միշտ գալիս էր գնում էր Թիւթիւնճի-օղլու

ր, այնուհետեւ ծանօթացել էր նորա հետ, միշտ գալիս {էր} գնում էր Թիւթիւնճի-օղլուի տունը ժամանակ անցուցանե

հետեւ ծանօթացել էր նորա հետ, միշտ գալիս էր գնում {էր} Թիւթիւնճի-օղլուի տունը ժամանակ անցուցանելու համար

անպատճառ յօժարէին ամենայն բանի, որի միայն կարող {էր} ժամանակը կորուսանել, առանց խտրելու այս բաների յա

յատկութիւնքը, այսպէս ահա Շահումեանցը միշտ գալիս {էր} Թիւթիւնճի-օղլուի մօտ, եւ դուռից ներս մտած չմտած

ից ներս մտած չմտած, բարեւը ասած չասած առաջարկում {էր} մի խնդիր, որպէսզի պատճառ տայ Թիւթիւնճի-օղլուին խ

, շատ մօտ ծանօթանում էին, եւ Շահումեանցը աւելորդ {էր} համարում չնչին քաղաքավարութիւնները: Բայց այս երե

ւնները: Բայց այս երեկոյ մի բանը առաւել զարմանալի {էր}, որ Շահումեանցը ներս մտած տեսանելով, որ Մանուշա

ձեւը ընդունում ես գոյութեան տեղ. կղմինդրը թրծած {էր} հողից, այնպէս չէ՞: - Այո՛, - պատասխանեց Թիւթ

ն, - բացականչեց Շահումեանցը, - եթէ կղմինդրը փոխել {էր} միւս անգամ իւր ձեւը եւ ստացել էր իւր առաջին կերպա

է կղմինդրը փոխել էր միւս անգամ իւր ձեւը եւ ստացել {էր} իւր առաջին կերպարանքը, միթէ՞ կարելի է ասել, թէ

մոխիրը, որ կը ստանայիր փայտից, քո աչքումը ոչինչ {էր}. ոչինչ չէ՛ տեսանւում եւ չէ՛ շօշափւում, բայց մոխ

յսինքն կղմինդրը, հողից շինուած լինելով, դառնում {էր} դարձեալ դէպի հող, եւ այդ փոքր հաւանելի էր, իսկ

առնում էր դարձեալ դէպի հող, եւ այդ փոքր հաւանելի {էր}, իսկ փայտը դառնում է մոխիր, միթէ՞ փայտը մոխրից

խրից չէ շինած, - ասաց Շահումեանցը, որ քաջ տեղեակ {էր} քիմիայի, - այլ նորա մէջ կան զանազան բաներ, զօր օ

ռնում, եւ ջերմութեան միջնորդութենով, որ ստանում {էր} կրակից, շոգի դարձած ցրւում է օդի մէջ. ածխածինը

յ, պատճառ, թէեւ նա կարդալու մօտ չէր, բայց լսել {էր} վաղուց ահա " Էֆիմերտէի " եւ " Ժողովածուի " փառքի

ուի " փառքի համբաւը, որ Նախիջեւանի մէջ հռչակուած {էր}, որին այժմ անարգում էր Շահումեանցը: - Շատ բա

Նախիջեւանի մէջ հռչակուած էր, որին այժմ անարգում {էր} Շահումեանցը: - Շատ բարի, ընդունում եմ եւ փայ

աչափ լռութենից յետոյ, - բայց մեր խօսքը մահի վերայ {էր} եւ դուրս եկանք կղմինդրի եւ փայտի վերայ: - Այո

կղմինդրի եւ փայտի վերայ: - Այո՛, մահի վերայ {էր}, - պատասխանեց Շահումեանցը, -բայց դու ինձ հարկադրե

ատեցին նորա վերայ: Մարդկային մարմինը, երբ շիջել {էր} նորանում անձնապահական զօրութիւնը, ընկնում է բնու

մէջ այն ընդդիմադրող ոյժը, որով մինչեւ այժմ պահել {էր} իւր կազմուածքի կերպարանքը, թացութիւնը, ջերմութի

ին կազմելու համար: - Այն նիւթը, ինչ որ տուել {էր} քեզ բնութիւնը մինչեւ քո զգայուն կեանքի վերջը, նա

բեք չէ վնասւում. կը պահանջէ այնքան, որքան տուել {էր} քեզ, եւ կը ստանայ այնքան, որքան պահանջելիքն էր

էր քեզ, եւ կը ստանայ այնքան, որքան պահանջելիքն {էր}. նա չունի մուրհակի կարօտութիւն. պատճառ, ամենայ

ում է եւ զարգացնում է շատ սերմեր, որ քամին բերել {էր} քո հողի մէջ, իսկ սերմերը կարող էին կերակրել զանա

, որ նոյնպէս կերակուր դաոնալով մարդուն, մտանում {էր} նորա կազմուածքի մէջ եւ նիւթ էր դառնում նորա կերպա

մարդուն, մտանում էր նորա կազմուածքի մէջ եւ նիւթ {էր} դառնում նորա կերպարանագործութեանը: Բնութիւնը մի

ի այնպիսի տնտեսութիւն է գործ դնում, այո՛, արժան {էր}, որ մէք եւս ուսանէինք նորանից, օրինակ առնուինք

ափսոս, մեր կամքը, մեր զգացողութիւնը, որ դուրս {էր} բնութեան նիւթական բաների օրէնքից, շատ անգամ բռնա

, այլեւ նոյնիսկ բնութեան վերայ, եթէ միայն կարելի {էր} այս... Թիւթիւնճի-օղլուն, որ ձեռքերը սրտին խաչ

. Թիւթիւնճի-օղլուն, որ ձեռքերը սրտին խաչած լսում {էր} Շահումեանցին բոլորովին զարմացած, ասաց նորան:

ուածում եւս մեռանելու էի, եւ բնութիւնը կատարելու {էր} իմ վերայ եւս իւր պարտականութիւնը եւ օրէնքը: -

ինք, թէ մեր փափուկ, պարարտ մարմինը երբեմն կարող {էր} աղիւս պատրաստել բաղանիքի հնոց շինելու համար, կամ

ց մի հատիկ Մանուշակը: II Եօթը շաբաթը սկսուել {էր}: Ցեխը կրկնապատկուած էր անձրեւի շարունակ գալուց,

I Եօթը շաբաթը սկսուել էր: Ցեխը կրկնապատկուած {էր} անձրեւի շարունակ գալուց, այդ փողոցի փայտաշեն եւ

նգակահարութեան առաջին հարուածը, ուրեմն երեք ժամն {էր} ճաշից յետոյ: Այս միջոցին, գլուխը կախած, անձրեւ

րով, փաթաթուած իւր կիսամաշ վերարկուի մէջ, գնում {էր} Թիւթիւնճի-օղլուի փողոցով: Երեւում էր, որ այս մա

մէջ, գնում էր Թիւթիւնճի-օղլուի փողոցով: Երեւում {էր}, որ այս մարդը մի մտածմունք ունէր. պատճառ, շատ

նումը, եւ յետոյ ճաշի ժամանակը կորուսանելով, լաւ {էր} համարել մտանել Բարբոյի պանդոկը, եւ մի փոքր կաղամ

ծ, դառնալ ղահուէտուն, ինչպէս շատ անգամ պատահում {էր}: Զարմանք բան է, որ Նախիջեւանի նման քաղաքի մէ

հետը բերած արծաթ ունէր կամ գոհարեղէնք, երբ եկել {էր} Նախիջեւան, որպէս թէ կամաց-կամաց վաճառում է եւ նո

բայց նորա Նախիջեւան գալը արդէն տասն եւ եօթն տարի {էր}. պատճառ, Մանուշակը մի տարեկան ծծի երեխայ էր, ե

արի էր. պատճառ, Մանուշակը մի տարեկան ծծի երեխայ {էր}, երբ մի քանի հայ առաջին անգամ տեսել էին այս ընտա

ի 18 տարեկան լինելը, համարեայ թէ պաշտօնական լուր {էր} այն փողոցի պառաւների բերանումը, որոնք աշխարհի եր

նց եթերային տրամաբանութեամբ: Այսքան միայն յայտնի {էր}, որ Թիւթիւնճի-օղլուի ապրուստը շատ պարզ էր, նորա

յայտնի էր, որ Թիւթիւնճի-օղլուի ապրուստը շատ պարզ {էր}, նորա կեցութիւնը շատ հասարակ. մարդ եւ կին տարին

Մանուշակի պիտոյքների համար: Կինը շատ անգամ ասում {էր}, եթէ Թիւթիւնճի-օղլուն ոգեւորուած խոստանում էր մի

ւմ էր, եթէ Թիւթիւնճի-օղլուն ոգեւորուած խոստանում {էր} մի աւելորդ հալաւ կարել իւր կամ կնոջ համար, թէ "

ղլուի համար մի այնպիսի բացասական էլեկտրականութիւն {էր} եւ այնչափ ազդու, որ իսկոյն անգործ էր կացուցանում

րականութիւն էր եւ այնչափ ազդու, որ իսկոյն անգործ {էր} կացուցանում նորա բորբոքուած դրական էլեկտրականութի

գցնում իւրեանց մի հատիկ Մանուշակը, արդարեւ արժան {էր}, որ ամենայն ծնող օրինակ առնուր նոցանից. նորա հա

չենք ծանօթացրել մեր ընթերցողքը, շատ սրտաբաց կին {էր}. կարճահասակ, հաստամարմին եւ յիսուն տարեկան հասա

, հաստամարմին եւ յիսուն տարեկան հասակը արդէն դրել {էր} նորա նեղ ճակատի եւ դուրս ընկած թուխ թշերի վերայ ի

նախիջեւանցի կնիկ-մարդերի հագուստը, շատ հաւատարիմ {էր} մնացած թաթարի տարազին, որ 1779-ին բերել էն Ղրիմի

ը (փերչամը) մէջտեղից ճեղքած, որ ծերութեան նշան {էր} այնտեղի սովորութենով: Վերայի կապան, թէեւ հասարա

լով, մի՛ իմանար, պատուելի ընթերցող, թէ երեւում {էր} նրա կուրծքը, քա՛ւ լիցի, եւ իւրեանց ձեռքով մանած

շկինակը, որ իսկ եւ իսկ կոկորդի տակումը կօճակւում {էր} մի յատուկ այս գործի համար շինած կօճակով. այսպէս

ւկ այս գործի համար շինած կօճակով. այսպէս կօճակած {էր} եւ Թիւթիւնճի-օղլուի կինը, որի կօճակի վերայ մէջտե

օղլուի կինը, որի կօճակի վերայ մէջտեղումը երեւում {էր} մի մաշուած զմրուխտ չորս կողմը զարդարած մանր յակին

ը շատ խնամքով երեք բաժանած եւ մի գէս հիւսած ընկած {էր} թիկնամիջումը ողնաշարի վերայ. մէջքը կապած մի գօտի

ղ, տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն աղախնի հետ միասին իջած {էր} տան գետնատունը, տնտեսական գործով ապուխտ եւ երշիկ

չ ոք չկար բացի Մանուշակից, որ միայն մնացած նստել {էր} պատուհանի տակ եւ կարում էր իւր կարը: Տան լռու

որ միայն մնացած նստել էր պատուհանի տակ եւ կարում {էր} իւր կարը: Տան լռութիւնը ընդհատւում էր գէթ ճպո

կարում էր իւր կարը: Տան լռութիւնը ընդհատւում {էր} գէթ ճպուռի ձայնովը, որ մի անկիւնում կատարում էր

էր գէթ ճպուռի ձայնովը, որ մի անկիւնում կատարում {էր} իւր երգեցողութեան վերջին հանդէսներից մինը. պատճա

հանդէսներից մինը. պատճառ, ձմեռը շուտով փակելու {էր} ահա նորա բերանը մինչեւ մարտ ամիսը: Այս տխուր, լ

խուր, լուռ ու մունջ բնակարանի մէջ մանաւանդ զգալի {էր} Մանուշակի գեղեցկութիւնը. նորա գլուխը ծածկած էր գ

ի էր Մանուշակի գեղեցկութիւնը. նորա գլուխը ծածկած {էր} գեղեցիկ թաւիշեայ ֆէսով, որի շրջանակը կարած էր չե

ած էր գեղեցիկ թաւիշեայ ֆէսով, որի շրջանակը կարած {էր} չերքեզի ոսկեթել ժապաւէնով, եւ որի վերայ ձախ կողմ

ել ժապաւէնով, եւ որի վերայ ձախ կողմումը տատանում {էր} գեղեցիկ ոսկեթել փունջը ամէն մի ասեղ կոխելու եւ հա

էս հիւսած, ինչպէս մօր գէսը, մի նկարչական ստուեր {էր} ձգում նորա թարմ վարգա-շուշանագոյն երեսի վերայ, ն

շած, այնպէս, որ մէջքի տրամագիծը հազիւ թէ լինում {էր} տասն բթաչափ, կուրծքի սէգմենտից երեւում էին սպիտա

վերին կիսաբաժինքը, եւ լաւ ուշ դնողի համար կարելի {էր} նկատել, որ նորա կուսական սիրտը զարկում էր մի րոպ

կարելի էր նկատել, որ նորա կուսական սիրտը զարկում {էր} մի րոպէում ո՛չ առաւել, քան թէ ութսունհինգ անգամ

առաւել, քան թէ ութսունհինգ անգամ: Վիզը կապած {էր} մի նեղ թաւիշեայ սեւ ժապաւէն, որի տակից առանձին ո

այով կախած փոքրիկ եւ գեղեցիկ ոսկի խաչը բարձրանում {էր} եւ ցածանում էր նորա շնչառութեան հետ միասին: Դ

իկ եւ գեղեցիկ ոսկի խաչը բարձրանում էր եւ ցածանում {էր} նորա շնչառութեան հետ միասին: Դուռը բացուեց յա

շեմքի վերայ երեւեցաւ այն մարդը, որ փողոցից մտել {էր} սոցայ բակը: Մանուշակը այլայլեցաւ, վեր թռաւ տեղի

վեր թռաւ տեղից եւ ձեռքից թողնելով կարը, պատրաստ {էր} ահա փախչել դէպի իւր ննջարանը, մինչ այն մարդը եւս

ամրացնելով նորան փոքրիկ երկաթի կարթով, որ կախած {էր} դուռի վերայից: Անծանօթ մարդը մնաց միւս տանը կ

Մանուշակը փակելով այն դուռը, որ հիւրընդունարանն {էր} հանում, բացեց միւսը, որ խոհարանն էր գնում, կայ

ընդունարանն էր հանում, բացեց միւսը, որ խոհարանն {էր} գնում, կայծակի արագութենով ցած վազեց սանդուղքներ

յտնուեցաւ տան մէջ. նորա հագուստի վերայ շատ զգալի {էր} փոփոխութիւնը. պատճառ, մի մեծ ղենջակ սկսած մէջքի

ւնը. պատճառ, մի մեծ ղենջակ սկսած մէջքից ծածկում {էր} մինչեւ ոտքերը: - Ներեցէ՛ք խնդրեմ, պարոն փեսա

ացան եւ տիրեց մի քանի րոպէական լռութիւն, երեւում {էր} մի բան կամէր ասել պարոն Մկրտիչը, բայց չէր համարձ

այնպէս չէ՞, պարոն Մկրտիչ, բայց նա միայն ամաչել {էր}, ի՞նչ առնես, աղջիկ տղայ է, նորան այնպէս կը վայ

բակի դուռը չէր բացած, մինչ կարմրած աչքերով նստել {էր} իւր տեղումը Մանուշակը պատուհանի տակ, երբ որ բակի

քերը ձգած պատուհանին մի արհամարհական ձեւով նայում {էր} պարոն Մկրտչի գնացածին, որ առաւել քան թէ քայլելու

ացածին, որ առաւել քան թէ քայլելու, ճօճելու նման {էր}: Թիւթիւնճի-օղլուի տիկինը իջանելով գետնատունը, ո

առած այնտեղ, չկարողացաւ նկատել, որ աղջիկը լացել {էր}, եւ ինքը եւս ամբոխուած լինելով այս անակնկալ հարս

: Ի՛նչ լալու բան կար այստեղ, մի՞թէ տխուր բան {էր} 18 տարեկան աղջկայ համար մի ոտք յառաջ ամուսնանալ.

չէ՛, այդ չէր պատճառը. Մանուշակի սրտին այլ մարդ {էր} տիրած. նաեւ տեսանել չկամէր անգամ պարոն Մկրտիչը,

ղքը: Պարոն Մկրտիչը շատ հասարակ եւ անկիրթ մարդ {էր}, եւ Մանուշակին խօսել էր իւր կին առանց հարցանելու

տ հասարակ եւ անկիրթ մարդ էր, եւ Մանուշակին խօսել {էր} իւր կին առանց հարցանելու նորա կամքը, եւ Մանուշակ

րդուն, որ մի փոքր կարողութեան տէր վաճառական մարդ {էր}: Մանուշակը սիրում էր... Նորա հոգու առաջեւ

ւթեան տէր վաճառական մարդ էր: Մանուշակը սիրում {էր}... Նորա հոգու առաջեւ մի խելքի եւ հարստութեան,

թեան, սէրի եւ մարդավարութեան իրագործուած գաղափար {էր} Շահումեանց Գէորգը. նա ամենայն օր մտածում էր նորա

ափար էր Շահումեանց Գէորգը. նա ամենայն օր մտածում {էր} նորա վերայ եւ շատ անգամ երկու արտասուքի կաթիլներ

ց, գլորւում էին նորա կարի վերայ. նա երեւակայում {էր} ամուսնութեան այն թշուառութիւնները, որ պիտոյ է յա

դորայ համար հարկաւոր է քնքուշ սիրտ. նա պսակւում {էր} Մանուշակի հետ, տեսանելով, որ նա գեղեցիկ է, բայ

ուշակը ոչ թէ միայն չէր սիրում, այլեւ արհամարհում {էր} նորան իւր մտքումը եւ ուխտ էր դրել, թէ նորա ծնողը

, այլեւ արհամարհում էր նորան իւր մտքումը եւ ուխտ {էր} դրել, թէ նորա ծնողը հարկադրելու լինէին, Դօնը ըն

մէջ ծունկ չոքած Աստուածածնի պատկերի տակ, աղաչում {էր} նորան եւ խնդրում էր նորայ պաշտպանութիւնը. նա ասո

ւածածնի պատկերի տակ, աղաչում էր նորան եւ խնդրում {էր} նորայ պաշտպանութիւնը. նա ասում էր. " Տիրածի՛ն,

րան եւ խնդրում էր նորայ պաշտպանութիւնը. նա ասում {էր}. " Տիրածի՛ն, ես չեմ կարող ընդդիմանալ ծնողքիս կա

րոսական սովորութեանը, եթէ դու չփրկես ինձ"։ Այս {էր} նորա ամենօրեայ աղօթքը, որ յետոյ մի փոքր լալով հա

եայ աղօթքը, որ յետոյ մի փոքր լալով հանդարտեցնում {էր} հոգին, եւ այնպէս տխուր զգացմունքներով գնում էր ա

մ էր հոգին, եւ այնպէս տխուր զգացմունքներով գնում {էր} անկողին: Ճշմարիտ է, յոյս ունէր Շահումեանց Գէ

Գէորգի - իւր սիրականի վերայ, որ քանի անգամ գրել {էր} նորան անստորագիր նամակով, թէ սա հոգս չառնէ, թէ

թէ նա ինքը գտանելու է մի այնպիսի հնար, որ կարող {էր} միաւորել այս երկու սիրահարքը օրհնութեան պսակի կապ

օրհնութեան պսակի կապով: Բայց այդ դեռեւս չոր յոյս {էր}: III Այն, որ չգիտէր Մանուշակը, թէ ի՞նչ էր մ

ս էր: III Այն, որ չգիտէր Մանուշակը, թէ ի՞նչ {էր} մօր խօսակցութիւնը Աղուանեանց Մկրտչի հետ, չարչարո

ր խօսակցութիւնը Աղուանեանց Մկրտչի հետ, չարչարում {էր} նորան, բայց մի բնական ազդեցութեամբ հասկանալով,

, որ բանը իւր վերայ է առաւել եւ առաւել զայրանում {էր} նորա սրտի ցաւը: Մանուշակը Աղուանեանց Մկրտչի

եանց Մկրտչի երկչոտութենով ներս մտանելուց հասկացել {էր}, որ նա մի խնդիր ունի. պատճառ, եթէ այդպէս չլինէ

չի նման մարդը, որ քիչ շատ վաճառական անունը վերան {էր} եւ Ղրիմ գնալ-գալ ունէր: Այս հիման վերայ Մանուշակ

գալ ունէր: Այս հիման վերայ Մանուշակը եզրակացնում {էր}, որ իւր փեսայացուն խնդրում էր շուտով ամուսնութիւ

ուշակը եզրակացնում էր, որ իւր փեսայացուն խնդրում {էր} շուտով ամուսնութիւն: Ի՛նչ ատելի եւ արհամարհել

նութիւն: Ի՛նչ ատելի եւ արհամարհելի մտածութիւն {էր} այս խեղճ Մանուշակի համար, եւ ո՞վի համար ատելի չէ

ից բարակ եւ կապտագոյն թուղթ, առեց գրիչը եւ գրում {էր}: Երկու անգամ հարկադրուեցաւ խեղճ Մանուշակը թուղթ

ը կիսով չափ երեւեցան բերանի միջից. նա համբուրում {էր} նամակը, փայփայում էր նորան, մի խօսքով, այնպէս

երանի միջից. նա համբուրում էր նամակը, փայփայում {էր} նորան, մի խօսքով, այնպէս էր վարւում այն անշունչ

նամակը, փայփայում էր նորան, մի խօսքով, այնպէս {էր} վարւում այն անշունչ նամակի հետ, ինչպէս մի մարդ ի

ետ չէր կարող ուղարկել, որովհետեւ մօր հետ պարապած {էր} նա. եւ թէ այդպէս եւս չլինէր, ո՞վ գիտէ, կարելի

, կամ իւր անձը արդարացնելու համար ասէր, թէ նամակ {էր} տարել պարոն Շահումեանցին. Յայտնի էր, որ Նախիջեւ

ր, թէ նամակ էր տարել պարոն Շահումեանցին. Յայտնի {էր}, որ Նախիջեւանումը չկար քաղաքական սուրհանդակ, ու

թիւնը, նա թէեւ ամբոխուած, այնուամենայնիւ կարում {էր} իւր կարը, նստած պատուհանի տակ: - Ողորմութիւ՜

ռաջ ունեցած ուրախութիւնը եւ սրտի ցաւը ուրախութիւն {էր} դարձած միայն այս յաջողութեամբ, որ նամակը կարողաց

ի մարդու իմացնելու իւր կարծիքը: IV Երեկոյացել {էր}. Թիւթիւնճի-օղլուի հիւրընդունարանի անկիւնում պատկ

րանի անկիւնում պատկերի առաջեւ վառած կանթեղը սկսել {էր} արձակել մի նուազ եւ գունաթափ լոյս շրջակայ առարկան

մ երկար ժամանակ կորացած նստելուց արիւնը թանձրացել {էր} գլխի մէջ: Նա բանալով դուռը, հարցրեց Մանուշակից

գսերս երկայն է: Բայց սատանայական, այսօր պէտք {էր} որ ուշանար այդքան, մինչ հարկաւորութիւն կար շուտո

ութիւն կար շուտով խօսելու նորա հետ: Մկրտիչը եկել {էր}... Մանուշակը դողաց այս անունը լսելով. նա

ւնաթափուեցաւ ինչպէս մարմարիոն: - Մկրտիչը եկել {էր}, - շարունակեց իւր խօսքը մայրը, - որ շուտով հարս ա

, այժմ մէք պատրաստութիւն չունէինք, հայրդ մտածում {էր}, որ ամառը լինի այդ եւ ինձ եւս այդպէս ասել էր, բ

ում էր, որ ամառը լինի այդ եւ ինձ եւս այդպէս ասել {էր}, բայց Մկրտիչը շուտով կամենում է. այս շաբաթներս

թիւն քեզ չի վայելում, Մանուշակ. վայ գլխիս, ո՞վ {էր} տեսել, որ աղջիկը մօր հետ իւր հարսանիքի վերայ խօս

նուշակը կարմրեց եւ սրտիցը ծածուկ բարկացած մտածում {էր}, եւ որպէս թէ առանց ձայնի եւ խօսքերի պատասխանում

, եւ որպէս թէ առանց ձայնի եւ խօսքերի պատասխանում {էր} մօրը, եթէ առաջուայ աղջիկները ոչինչ չէին խօսում,

, եթէ առաջուայ աղջիկները ոչինչ չէին խօսում, այն {էր} պատճառը, որ ծնողքը կապում էին նոցայ բերանը, ինչ

թէ այն մարդուն է, որ քահանան մի փոքր յառաջ բռնել {էր} աղջկայ ձեռքը եւ Առէալ զձեռն Եւայի ասելով, տուել

աղջկայ ձեռքը եւ Առէալ զձեռն Եւայի ասելով, տուել {էր} մի մարդու ձեռք: - Բայց այդ ի՞նչ պսակ է, - շար

ւ ձեռք: - Բայց այդ ի՞նչ պսակ է, - շարունակում {էր} նա իւր մտքիցը, - որ երկու կողմից հաւանութիւն չկայ

չխաբուի, որ դեռեւս չնչին արժէքի բան է, որ կարող {էր} վատ եղած ժամանակը դուրս ձգել բոլորովին, իսկ ամու

, եւ այն այնպիսի ժամանակ, մինչ ո՛չ փոխել կարելի {էր}, ո՛չ վաճառել եւ ո՛չ դուրս ձգել: Մինչդեռ Մանո

լ: Մինչդեռ Մանուշակը այս մտածութիւնների վերայ {էր}, դուռը բացուեցաւ Թիւթիւնճի-օղլուի ձեռքով: Այ

տով իմացաւ, որ իւրեանից յառաջ մի տխուր բան անցել {էր} այդ տեղ, եւ այս պատճառով շուտով հարցրեց կնոջից:

ին նորա հասակը, աչքերը... Հագուստը: - Ո՞վ {էր} պատմել, - հարցրեցի ես: - Ամենայն բան իմանալը

- պատասխանեց պառաւը, եւ նշան տուեց, որ կամենում {էր} գնալ, ես եւս չկամեցայ այլեւս բռնել նորան, թողեց

թեամբ յանձնել է այդ աղքատին, որ պատահմամբ գնացել {էր} նորանց տուն, որ նա տանի եւ քանի կոպեկ շահուի, -

պատասխանեց կինը: - Եւ ինչպէ՞ս խորամանկ պառաւ {էր}, այնպիսի հարցմունքներ արեց, որ չկարողացայ պատաս

որ չկարողացայ պատասխան տալ: Մանուշակը դողում {էր} վախեցածից, բայց որքա՞ն շնորհակալ էր պառաւից, որ

ւշակը դողում էր վախեցածից, բայց որքա՞ն շնորհակալ {էր} պառաւից, որ նամակը չէր տուել իւր հօրը, որով անտ

թաբակով եւ սկսեց ծխել. նորա դէմքի վերայ երեւում {էր} իսկոյն մի տղայական հպարտութիւն, մի բարակ ժպիտ պա

որ պարոն Շահումեանցի նման մարդը ճաշով պատուասիրել {էր} նորան: Թէպէտ Թիւթիւնճի-օղլուն շատ այն տեսակ մարդ

րիտ է. Թիւթիւնճի-օղլուն, եթէ մի րոպէ ուրախանում {էր}, կամ այս մտածութիւնը եւս գալիս էր միտքը, որ արժ

ոպէ ուրախանում էր, կամ այս մտածութիւնը եւս գալիս {էր} միտքը, որ արժանի է եղել պարոն Շահումեանցի սեղանի

միւս րոպէումը իսկոյն անձնաճանաչութիւնը հրամայում {էր} լափ դնել այդ ուրախութեանը, զգացուցանելով, թէ այ

աւորութիւն չէր մի մարդու համար, եթէ նա սեղանակից {էր} եղած մի հարստականի: Թիւթիւնճի-օղլուն լաւ գիտէ

սրտի եւ առողջ բանականութեան վերայ, որի առաջնորդը {էր} խղճմտանքը, բայց ի՞նչ առնես, կան րոպէներ մարդու

բնաւորութեանը: - Այսօր մեր փեսայ Մկրտիչը եկել {էր} մեր մօտ, - վեր առեց կինը, - եւ գիտե՞ս ինչ պատճառո

եռացնելով այն օրուայ ճաշկերութենից: - Նա եկել {էր}, - շարունակեց կինը, - որ խնդրէ քեզանից, որ դու ա

ւ տեղից թէյ պատրաստելու համար: Հազիւ թէ անցել {էր} քառորդ րոպէ, պարոն Շահումեանցը ներս մտաւ: Թիւթի

իպելով նորա հայեացքին իմաց տայ, թէ ամբողջ ստացած {էր} նորա նամակը. այնպէս եւս պատահեցաւ, թէեւ Մանուշա

ունէր նորա ստանալու վերայ, պատճառ, հայրը պատմել {էր} աղքատ պառաւի անցքը, բայց Շահումեանցը չգիտէր Մանո

ական է վերջինիս, պատճառ, Մանուշակը մահացու մեղք {էր} համարում ծիծաղել ծնողքի վերայ, թէեւ որչափ ես պակ

իւնը ունենային: Ճշմարի՛տ է, նա երբեմն մեղադրում {էր} նորանց վատ սովորութիւնքը, բայց այդ սովորութիւնքը

ւր անձը ստահակութեան մէջ, որովհետեւ նա մեղադրում {էր} քաղաքի սովորութիւնը: - Ի՞նչ է մարդը, - հարցրե

ւնճի-օղլուն, - պատճառ, մինը առանց միւսին անկատար {էր}: - Չէ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես կամեցայ

ան կարող է համարձակուիլ ասել, թէ Աստուծոյ պատկեր {էր}: - Չարագործութիւնը եւ յանցանքները այլ բաներ ե

նցը այս մտքով ասած լինէր, այլ առաւել շուտ կարելի {էր} կարծել, որ եթէ Թիւթիւնճի-օղլուն երբեմն կարծիքներ

երբեմն կարծիքների անհամաձայնութեան վերայ հեռանում {էր} սրտով Շահումեանցից, թէեւ ակամայ, որպէսզի վերջին

աւարտեցին: Մանուշակը, որ աչքերը տնկած նայում {էր} հօր եւ Շահումեանցի բաժակներին, իսկոյն վեր առեց,

քր ինչ ջուր յաւելացնէ վերան. պատճառը, շատ քաղցր {էր}: - Իմը քաղցր չէ, - ասաց Թիւթիւնճի-Օղլուն, - ո

աղցր չէ: Մանուշակը երկուքի մէջ եւս հաւասար շաքար {էր} ձգած, այնպէս չէ՞, Մանուշակ: - Հրամերէ՛ք, հ

սաստիկ, երբ մտածեց, թէ արդարեւ գիտութեամբ քաղցր {էր} շինել Շահումեանցի թէյը: Բայց Շահումեանցը վերստին

ժմ լա՛ւ է: Եւ ճշմարիտ, որ կիսով չափ դատարկել {էր} Մանուշակը բաժակը, եւ նորա փոխանակ յաւելացրել էր

էր Մանուշակը բաժակը, եւ նորա փոխանակ յաւելացրել {էր} ջուր եւ թէյ, որով հազիւ թէ գտել էր իւր կարգը, ն

ակ յաւելացրել էր ջուր եւ թէյ, որով հազիւ թէ գտել {էր} իւր կարգը, նշանակում է թէ որքա՞ն շաքար պիտոյ է ձ

ւս ծայրը աթոռների վերայ. թէյի մեքենան խափանարկու {էր} Թիւթիւնճի-օղլուին տեսանել այս շռայլութիւնը, իսկ

նը, իսկ Մանուշակի մայրը վաղուց ահա աչքերը փակում {էր}, մինչ սկսել էին Շահումեանցը եւ Թիւթիւնճի-օղլուն

թիւնճի-օղլուի կինը, ինչ մեղքս պահեմ, շատ զզուած {էր} այս բանից, բայց ո՞վին ասէ. եթէ մի խօսք եւս ասել

այս բանից, բայց ո՞վին ասէ. եթէ մի խօսք եւս ասել {էր} Թիւթիւնճի-օղլուին, նա կատաղելու էր, իսկ աղջիկը

խօսք եւս ասել էր Թիւթիւնճի-օղլուին, նա կատաղելու {էր}, իսկ աղջիկը ընդունելու չէր այս քամահրանքը այն խօ

կսում էին այսպիսի խօսակցութիւնք, նա վրէժը հանում {էր} նորանով, որ չէր լսում, այլ քանի մի անգամ բերանը

մի անգամ բերանը բանալուց եւ փակելուց յետոյ, վեր {էր} կենում եւ գնում իւր ննջարանը քնելու: - Մարդը

արը աճեցնէ, եթէ նա այն բանական հոգին, որ ստացել {էր} Աստուծուց, լուսաւորէ. եթէ նա այն մտքի անդաստանը

ա այն մտքի անդաստանը, որ նոյնպէս Աստուծոյ տուրքն {էր}, մշակէ եւ պտղաբեր շինէ. եթէ նա վերջապէս հնազանդ

այս սիրու խորհուրդը այն ժամանակ, երբ լուսաւորել {էր} իւր հոգին եւ աճեցուցել էր Աստուծուց ստացած քանքար

ամանակ, երբ լուսաւորել էր իւր հոգին եւ աճեցուցել {էր} Աստուծուց ստացած քանքարը, առանց լուսաւորութեան ս

արդկութիւնը, առանց խտրելու, - թէ այս ոք հեթանոս {էր}, միւսը հրէայ, միւսը մահմեդական եւ այլն, եւ այլ

երը շիջանում: Իւրաքանչիւր մարդ, եթէ նա կամենում {էր} յարգելի կացուցանել իւր մարդկութիւնը, պիտի սէր ու

մեռուայ համար, եւ դեռեւս այնքան, որքան հարկաւոր {էր}, եւ ոչ արծաթասէր մարդերի նման, որոնց հաւաքելուն

եւ Թիւթիւճի-օղլուն նոյնպէս, ինչպէս առաջ, ուրախ {էր} այս խօսքերի բայց Շահումեանցը քիչ մնաց, որ պիտի բ

թէեւ գտնուէին այդ հասարակութեան մէջ, որ ժողովում {էր} ղահուէտնում, մի քանի անբարոյական մարդիկ, բայց մ

է ամենեքեան անարժան էին, թէ ամեններից եւս փախչել {էր} հարկաւոր: Բայց այս երեկոյ մեր խօսակցութիւնը փ

խառն եղանակներում դուրս գայ, թէեւ շատ ցանկանում {էր}: - Ուրեմն, Մանուշակ, լոյս արա այստե՛ղ, սան

քին ետ դարձաւ. նամակի պատասխանը գոգնոցի գրպանում {էր}: Երբ նա ներս էր մտած, Թիւթիւնճի-օղլուն պատրա

կի պատասխանը գոգնոցի գրպանում էր: Երբ նա ներս {էր} մտած, Թիւթիւնճի-օղլուն պատրաստւում էր արդէն գնալ

րբ նա ներս էր մտած, Թիւթիւնճի-օղլուն պատրաստւում {էր} արդէն գնալ անկողին. այս պատճառով եւ Մանուշակը մի

մակդ կարդացի եւ շատ ցաւեցայ, որ այդպէս վրդովուած {էր} քո հոգու խաղաղութիւնը: Ես քեզ խօսք տուել եմ եւ հ

րկաւոր է մեր առանձնախօսութիւնը, որից յետոյ պիտոյ {էր} ինձ առարկայ բանալ իսկոյն քո հօր հետ այս մասին, ե

ր մէջ սիրայայտ խօսքեր եւ դարձուածներ: Նա տեսանամ {էր} այստեղ մի սառնութիւն, եւ Շահումեանցի խօսել եւ լս

Շահումեանցի խօսել եւ լսել կամենալուցը եզրակացնում {էր}, թէ նա պատճառների էր ման եկել իւրեան (Մանուշակը

սել կամենալուցը եզրակացնում էր, թէ նա պատճառների {էր} ման եկել իւրեան (Մանուշակը) մի կերպով գլխից ցան

կերպով գլխից ցանելու. պատճառ, Մանուշակը մտածում {էր}, թէ յայտնապէս հրաժարուիլ եւ ստել իւր խոստմունքը

մայրը մտանելու ժամանակ, մի թանձր մառախուղ պատել {էր} բոլորովին թաց քաղաքը, այս պատճառով գիշերուայ մթո

ղաքը, այս պատճառով գիշերուայ մթութիւնը թանձրացել {էր} այնպէս, որ տասն ոտնաչափ տեղից չէր կարելի բան տես

բան տեսանել: Թիւթիւնճի-օղլուն ինը ժամին քնած {էր} արդէն, նորա տիկինը, նոյնպէս, զարթուն մնացողը է

ր արդէն, նորա տիկինը, նոյնպէս, զարթուն մնացողը {էր} միմիայն Մանուշակը, որի սիրտը քանի գնում էր սաստկ

ացողը էր միմիայն Մանուշակը, որի սիրտը քանի գնում {էր} սաստկացնում էր եւ շատացնում էր իւր զարկը, որովհե

ն Մանուշակը, որի սիրտը քանի գնում էր սաստկացնում {էր} եւ շատացնում էր իւր զարկը, որովհետեւ մօտենում էր

ի սիրտը քանի գնում էր սաստկացնում էր եւ շատացնում {էր} իւր զարկը, որովհետեւ մօտենում էր մի ժամ, երբ առ

էր եւ շատացնում էր իւր զարկը, որովհետեւ մօտենում {էր} մի ժամ, երբ առաջին անգամ իւր կեանքում պիտի խոսէր

արդու հետ, հօրից եւ մօրից ծածուկ: Նա մտածում {էր}, առաջին անգամ Շահումեանցը տեսածովը մեղադրել սաստ

իկ, նորա նամակ սառնութեան մասին, բայց յետոյ լաւ {էր} համարում, լսել նորա մի քանի ասած խօսքը, եւ եթէ

ա նամակի սառնութիւնը: Նշանակած ժամանակը մօտենում {էր} հետզհետէ: Մանուշակը լսելով Շահումեանցից 11 ժա

Շահումեանցից 11 ժամում գալու խոստմունքը, նայում {էր} անդադար նշանակուած ժամի զարկելուն. նա կարծում էր

էր անդադար նշանակուած ժամի զարկելուն. նա կարծում {էր}, որ ուղիղ տասն եւ մինին, ոչ մի րոպէ աւելի, ոչ

արանից եւ անցանելով խոհարանից, ուր խոր քնով քնած {էր} աղախինը, կամաց բացեց դուռը եւ դուրս եկաւ բակը.

ակը... Մութ եւ մառախուղ: Փողոցից լսւում {էր} պահապանի ձայնը, որ քնաթաթախ կանչում էր երբեմն,

ից լսւում էր պահապանի ձայնը, որ քնաթաթախ կանչում {էր} երբեմն, մինը միւսին զարկելով ձեռքի փայտերը բոլոր

արկու երեւեցաւ այս գիշեր... Նորա սիրտը թրթռում {էր}, ոտքերը ծալւում էին. վերջապէս լաւ փաթաթուելով ի

գող բանում է օտարի դուռը, մտաւ պարտէզը, նայում {էր} այս եւ այն կողմը, եւ ահա՛, ոչ ոք չկար: Նա բ

նյայտանում է պարսպի միւս կողմում, որ դէպի փողոցն {էր} նայում: Խեղճ Մանուշակը ուշաթափ ընկաւ մի նստարանի

շակը ուշաթափ ընկաւ մի նստարանի վերայ, որ թացացել {էր} անձրեւից եւ խոնաւ մառախուղից: Մանուշակը գիշեր

Մանուշակին, ոչ աւելի, ոչ պակաս մի սպիտակ կատու {էր}, որ լսելով պարտիզի դուռի բացուելը եւ երկիւղ կրել

դուռի բացուելը եւ երկիւղ կրելով թշնամուց, թողել {էր} իւր դարանը եւ լաւ էր համարել պատսպարան գտանել անմ

կիւղ կրելով թշնամուց, թողել էր իւր դարանը եւ լաւ {էր} համարել պատսպարան գտանել անմարդացած փողոցի մէջ:

անօթանալուց յետոյ մի քանի լուսաւոր գաղափար ստացել {էր}, որոնց եզրակացութիւնը թոյլ չէր տալիս հաւատալ այս

ցուցիչ գաղափարներից: Մանուշակը ծնած օրից լսել {էր} մեզիմեն աղեկների մասին, նանրահաւատաթիւնը եւ նախա

: Թէեւ նա փոքր ի շատէ հասկացողութենովը կարողացել {էր} ազատել իւրեան այսպիսի նախապաշարմունքներից, բայց

ւնը ներգործում է միայն ազատ ժամանակը մինչ հանդարտ {էր} հոգին. իսկ թէ սա մի փոքր վրդովուած էր, իսկոյն հ

նչ հանդարտ էր հոգին. իսկ թէ սա մի փոքր վրդովուած {էր}, իսկոյն հին նախապաշարմունքը կը վտարէ ազատութիւնը

անցին իւր առաջեւը, որ նորա ձեռքից բռնած աշխատում {էր} վերայ բերել Մանուշակի ուշը: Արդէն տասն րոպէ կ

փ ընկած նստարանի վերայ, վերջին աշխատութիւնը գործ {էր} դնում, որ ետ դարձնէ նորա զգայութիւնը: Վերջապէս

յուածքը, քիչ մնաց որ համարէ, թէ Մանուշակը ընկած {էր} խելագարութեան մէջ: - Ի՞նչ պատահեց քեզ, սիրակ

դհատուած պատասխանեց Մանուշակը, որի սիրտը զարկում {էր} դեռեւս, եւ որի ձեռների սառնութիւնը չէր անցանում

չէր անցանում, չնայելով, որ Շահումեանցը սեղմում {էր} նորանց իւր ջերմ ձեռների մէջ: - Քեզ անպատճառ մ

1 ժամին, յանկարծ մի սպիտակ բան... Չգիտեմ ի՞նչ {էր}, այնտեղ թուփերի միջից դուրս թռաւ եւ վազեց ուղղակ

. Անպատճառ կատու կը լինէր, որ քեզանից իսկ երկիւղ {էր} կրել եւ փախչում էր, թէեւ նոյն ինքը թուել էր քեզ

լինէր, որ քեզանից իսկ երկիւղ էր կրել եւ փախչում {էր}, թէեւ նոյն ինքը թուել էր քեզ ահարկու կէս գիշերու

կիւղ էր կրել եւ փախչում էր, թէեւ նոյն ինքը թուել {էր} քեզ ահարկու կէս գիշերուայ լռութեան եւ խաւարի մէջ

ես չեմ մեղաւորը, փողոցի անիծեալ պահապանը կանգնած {էր} ձեր պարտիզի պարսպի տակ, այնպէս որ նորա ներկայութ

սպի տակ, այնպէս որ նորա ներկայութիւնը խափանարկու {էր} ինձ ցած իջանելու այստեղ պարսպի վերայով: Բաւական

ծ իջանել պարտէզը: Մանուշակը մի փոքր հանդարտած {էր} երեւում: - Դու գիտե՞ս, Մանուշակ, - ասաց Շահո

մօտ կանգնած լինելուց: Մանուշակը այնպէս լսում {էր} այս խօսքերը, այնպիսի ծարաւով, ինչպէս մի ագահ եւ

գտանէր նորանց ճանապարհի վերայ: Մանուշակը այնպէս {էր} ուրախացած այս սիրայայտ խօսքերի մասին, որ մոռացաւ

ասին, որ մոռացաւ իւր մեղադրանքը, որ պատրաստուել {էր} առնել Շահումեանցին նամակի սառն հոգով գրուածի համա

րի վերայ Մանուշակը դարձեալ շփոթուեցաւ. նա երկիւղ {էր} կրում, թէ լսելու էր Շահումեանցից մի քաղաքավարի բ

րձեալ շփոթուեցաւ. նա երկիւղ էր կրում, թէ լսելու {էր} Շահումեանցից մի քաղաքավարի բացասութիւն, բայց ժող

: Ես տեսանում եմ այնտեղ մի խորհուրդ, որ սրբացած {էր} ամուսինների փոխադարձ սիրովը: Դու, երիտասարդ աղջ

մուսնութիւն, երջանկացուցել էի մի օրիորդ, որ զոհ {էր} գնալու իւր քաղաքի վայրենի եւ բարբարոսական սովորու

րաւորուիր դու իմ այս խօսքերից, պատճառ, հարկաւոր {էր}, որ լսէիր դու նորանց յառաջուց, քան թէ կատարուած

, որ լսէիր դու նորանց յառաջուց, քան թէ կատարուած {էր} մեր ամուսնութեան խորհուրդը քաղաքապէս եւ եկեղեցապէ

ի ազդեցութեան... Մինչդեռ Շահումեանցը խօսում {էր} այսպէս, Մանուշակը պայծառ երեսով նայում էր նորա վ

խօսում էր այսպէս, Մանուշակը պայծառ երեսով նայում {էր} նորա վերայ, պատճառ, մաքուր էր նորա խիղճը, եւ հ

ծառ երեսով նայում էր նորա վերայ, պատճառ, մաքուր {էր} նորա խիղճը, եւ հոգու յօժարութենով ցանկանում էր ա

ր էր նորա խիղճը, եւ հոգու յօժարութենով ցանկանում {էր} ամուսնանալ Շահումեանցի հետ, ոչ այն նպատակով, որ

նքի ընկերը, մի ազատ եւ լուսաւոր սիրտ, որ կարելի {էր} սիրել եւ պաշտել: Հազիւ թէ Շահումեանցը աւարտել

սիրել եւ պաշտել: Հազիւ թէ Շահումեանցը աւարտել {էր} իւր խօսքը, Մանուշակը վեր առեց. - Ինչ որ դու

ւնը մի լուծ է, որ ամուսիններից մինը դատապարտուած {էր} մինչեւ իւր կեանքի վերջը կրել իւր պարանոցին, մի պ

պարանոցին, մի պատիժ է, որ գերեզմանը միայն կարող {էր} վերացնել: Տեսնելով քո սիրտը, շօշափելով քո հոգին

անձր եւ խաւար ամպերի տակից. նորա լուսով տեսանելի {էր} Շահումեանցի եւ Մանուշակի գրկախառնութիւնը ծառերի մ

հօր հետ եւ կ՚աւարտեմ գործը: Մանուշակը թրթռում {էր} նորա գրկի մէջ, նորա թուլացած գլուխը հանգչած էր Շ

մ էր նորա գրկի մէջ, նորա թուլացած գլուխը հանգչած {էր} Շահումեանցի ուսի վրայ, իսկ եղանակի թացութիւնը ան

սի վրայ, իսկ եղանակի թացութիւնը անխնայ տամկացրել {էր} նորա զգեստը եւ մազերը: Շահումեանցը տեսանելով

ազդեցութիւնից, մանաւանդ որ արդէն բաւական ժամանակ {էր}, քանի նա դուրս էր եկել տանից, ասաց նորան. -

աւանդ որ արդէն բաւական ժամանակ էր, քանի նա դուրս {էր} եկել տանից, ասաց նորան. - Այժմ տու՛ն գնայ,

անուելով նորա գրկից: Մանուշակը հազիւ թէ դուրս {էր} եկել պարտիզից եւ մօտեցել իւրեանց տան դուռին, մին

ոտ փողոցով, փաթաթուածI իւր վերարկուի մէջ, գնում {էր} կամաց-կամաց: Շուտով անհետացաւ նա թանձր մառախուղի

ի երբեմն-երբեմն քնաթաթախ ձայնարկութիւնը ընդհատում {էր} փողոցի լռութիւնը: VI Միւս առաւօտը այն գիշերին

ր անկողնից: Նորա չափազանց թուլութիւնը երեւում {էր} նորա գունաթափ երեսից եւ աչքերից, որ կորուսել էին

նց սովորական փայլը: ժամանակ առ Ժամանակ ցաւութիւն {էր}, զգում նա իւր մարմնի մէջ, որ յետոյ փոխւում էր դ

ն էր, զգում նա իւր մարմնի մէջ, որ յետոյ փոխւում {էր} դէպի նոյն չափով ջերմութիւն, որով նորա տկարութիւն

մութիւն, որով նորա տկարութիւնը համարեա՛ թէ կրում {էր} իւր ճակատին ջերմախտի կնիք: թիւթիւնճի֊օղլուն, նկ

կի տուած դեղերին, որովհետեւ նա այն կնիկ մարդերից {էր}, որ աղօթելով կամ այլ ճարերով հաւատում էին ամենայ

բժշկութիւն, այսուամենայնիւ Մանուշակի համար, զոհ {էր} բերում իւր արմատացած նախապաշարմունքը: Բայց ինքը

շակը ամենեւին չէր կամենում բժշկի գալը եւ աշխատում {էր} հաւատացնել իւր ծնողքը, թէ հիւանդ չէր ինքը: Թ

ւանդ չէր ինքը: Թիւթիւնճի-օղլուն այնպէս սիրում {էր} իւր դուստրը, այնպէս սուրբ էր նորա համար Մանուշակ

ղլուն այնպէս սիրում էր իւր դուստրը, այնպէս սուրբ {էր} նորա համար Մանուշակի խօսքը, որ թէեւ աչքով տեսանո

րա համար Մանուշակի խօսքը, որ թէեւ աչքով տեսանում {էր} նորա թուլութիւնը, այնուամենայնիւ մեղք էր համարու

եսանում էր նորա թուլութիւնը, այնուամենայնիւ մեղք {էր} համարում հակառակուիլ Մանուշակի խօսքին: Եւ այս պա

ց իւր կնոջը եւ Մանուշակին, թէ նոյն օրը ահա բժիշկ {էր} կանչելու: Մանուշակը դարձեալ աղաչում էր ետ դնել ա

ահա բժիշկ էր կանչելու: Մանուշակը դարձեալ աղաչում {էր} ետ դնել այս հոգաբարձութիւնը: Նա ասում էր, թէ հի

աղաչում էր ետ դնել այս հոգաբարձութիւնը: Նա ասում {էր}, թէ հիւանդ չէ ինքը, եւ թէ չէր ընդունելու բժշկի տ

ելու բժշկի տուած դեղերը, երեւի Մանուշակը մտածում {էր}, թէ իւր տկարութեան պատճառը հոգեկան ցնցմունք լինե

֊օզլուի սրտի վկայութենից. նա հաստատապէս հաւատում {էր}, թէ դիւթական սնոտի արարողութիւնքը հազար անգամ ստ

գտակարութիւնը, այլ առաւել ստոյգ համարելով պահում {էր} նորան, գործ դնել նեղութեան մէջ, եթէ Աստուած մի՛

նճի֊օղլու տիկինը, իւր բոլոր ճարերի մէջ, գերադաս {էր} համարում թեթեւը, այս պատճառով սկսեց նա թեթեւի պա

կը տանք նորա պատրաստութեան մասին, եւ թէ ինչպէ՞ս {էր} կատարւում այդ արարողութիւնը: Նախ եւ յառաջ, ա

ները կարգով շարում են մաղի մէջ, որի տակումը փռած {էր} հիւանդի հանդերձից մի պաստառ. թեթեւի պատրաստութիւ

նում է երեկոյեան ժամանակ: Երբ այս բոլորը պատրաստ {էր}, մաղը հանդերձ իւր միջի բաներովը, դնում են ամբող

ի անդիմանալի գարշահոտութիւն: Երբ հալուած պատրաստ {էր} արճիճը, բերում է հիւանդի մօտ. հիւանդը պառկում է

ալած արճիճը պնակով ջրի մէջ: Իսկոյն երբ աւարտուած {էր} այս, հանում է ջրից սառած արճիճը, եւ նորա զանազա

, յետոյ ոտքերի վերայ եւ այլն: Երբ բոլորը աւարտած {էր}, տալիս է հիւանդին մաղի միջի փոքրիկ հայելին, որ

ի մարդու, որ փոքր ի շատէ բան հասկանալով ծիծաղում {էր} այս յիմարական գործողութեան վերայ, եւ չկամէր մասն

կոյն սկսանում է պատմել այն հրաշքները, որ կատարել {էր} թեթեւի միջնորդութենով. այն բժշկութիւնքը, որ ստա

ր. նորա մեծ վկայութեան մինը եւս այս է, թէ թափել {էր} եւ վարդապետի վերայ եւս, որ չնայելով, թէ շատ կար

րդապետի վերայ եւս, որ չնայելով, թէ շատ կարդացող {էր}, այսուամենայնիւ կատարել էր տուել իւր վերայ այս ա

լով, թէ շատ կարդացող էր, այսուամենայնիւ կատարել {էր} տուել իւր վերայ այս արարողութիւնը: Թէ ինչպէ՛ս

տուել իւր վերայ այս արարողութիւնը: Թէ ինչպէ՛ս {էր} լինում, որ այս արարողութենով, որին ամենեւին մաս

ը: Թիւթիւնճի-օղլուն չէ կարելի ասել, թէ հաւատում {էր} բոլորովին այս վհկական գործողութեանը, բայց միեւնո

յն ժամանակ իսպառ հաստատել չէր կարելի, թէ հերքում {էր} դրականապէս թեթեւի գերբնական զօրութիւնը: Այս անոր

անդուելով մօր կամքին: Նորա խելքը, միտքը կապուած {էր} Շահումեանցի հետ. նա մտքից չէր հանում այն խորհրդա

տասխանում են, թէ փոյթ չէ նորան եւ թէ նա ստանալու {էր} իւր կրկին վարձը: Վերջապէս հասանում են քաղաքից

ով նորան աւետիք է տալիս, թէ ծնանելու զաւակը արու {էր}: Իսկոյն մի ուրախացուցիչ էլեկտրականութիւն անցա

իւր տուն: Դայեկը հասկացած լինելով, թէ ընկած {էր} մեզիմեն աղեկների մէջ, սայլումը դեռեւս նստած, առ

ութիւնը... Բայց ի՛նչ առնես, որ միւսները թափել {էր} ճանապարհին: Մէք այսպիսի անցքեր նկարագրելու մ

Ուրբաթամուտ: Մութ գիշեր: Մրրիկը փչում {էր} ամենայն կատաղութենով, անձրեւը գետի նման թափւում

ամենայն կատաղութենով, անձրեւը գետի նման թափւում {էր} երկնքից, ոչինչ տեղից չէր լսւում ձայն, աղաղակ,

նի, զարհուրելի տեղ, այս գիշեր առաւել զարհուրելի {էր}... Երեք հատ եօթանասուն, ութսուն տարեկան,

ւմ էին մի պտուկի վերայ, որ հեղանիւթով լիք դրուած {էր} կրակի մէջ: Պառաւները մինը միւսից այլանդակ:

ւրսից. ճակատի ոսկրը, որպէս մի հովանոց, ծածկում {էր} նորանց: Աչքերի կոպերը, ծածկած սպիտակ-դեղնագոյն

իտակ-դեղնագոյն ճպռով, որ եւ փոքր ինչ յառաջ վազել {էր} թշերի եւ քթի մէջտեղում, պատճառ, խարոյկի լուսովը

քթի մէջտեղում, պատճառ, խարոյկի լուսովը երեւում {էր} փայլուն թաց գիծը, որ այս խեժային եւ մածուցիկ հիւ

տամ չկար: Երկայն եւ չոր քթերը, համարեայ թէ կցած {էր} կզակներին, ականջների վերայ երեւում էին օղեր, օձ

կայն, իւղոտ: Այս պառաւներից մինի մէջքը կապած {էր} յարդից հիւսած գօտի: Երեւում էր, որ սա ամէնից մե

մինի մէջքը կապած էր յարդից հիւսած գօտի: Երեւում {էր}, որ սա ամէնից մեծն էր. պատճառ, միւս երկուքի մէ

րդից հիւսած գօտի: Երեւում էր, որ սա ամէնից մեծն {էր}. պատճառ, միւս երկուքի մէջն էր կանգնած եւ այն եր

որ սա ամէնից մեծն էր. պատճառ, միւս երկուքի մէջն {էր} կանգնած եւ այն երկուքը երբեմն նայում էին պտուկին

մն նայում էին պտուկին, որի մէջի հեղանիւթը եփւում {էր} ահա, եւ երբեմն երրորդ պառաւի երեսին, հասկանալ կ

երկայն, որոնց տակի կեղտը մի զզուելի կապոյտ գոյն {էր} տալիս երկայն ու կորացած եղունգներին, որ առաւել ն

: Մի մեծ սեւ կատու, անդադար մռմռալով, քծնում {էր} պառաւների ոտքերին եւ աչքը չէր հեռացնում նոյնպէս պ

ր հեռացնում նոյնպէս պտուկից, որ համարեայ թէ կրակ {էր} դարձած, եւ որի միջի հեղանիւթի եռալու ժամանակ երե

նակ երեւում էին գնդակներ: Այս գնդակների միջին {էր} ահա բոլոր վհկական արարողութեան խորհուրդը: Գնդակն

ն թալիսմանական հրաւիրանք: Առաջին գնդակի մէջ դրած {էր} օդում բնակուող մեզիմեն աղեկներին հրաւէր, երկրորդ

ասելու ժամանակ, դադարեցան իսկոյն, երբ աւարտուել {էր} երգը, եւ իւրաքանչիւրքը կանգնեցան դարձեալ իւրեանց

ցաւ ", իսկոյն այս խօսքի վերայ կատուն, որ քծնում {էր} նոցա ոտքերին, երկրորդ անգամ մլաւեց: Պառաւները ա

պտուկին. գլխաւոր պառաւի դէմքը առաւել զարհուրելի {էր} նորա գլխի անդադար ցնցուելուց: Նա մի քանի վայրկեա

ով. - " վերջին գնդակը հալուեցաւ"։ Հազիւ թէ ասել {էր} նա այս խօսքը, կատուն մլաւեց դարձեալ, եւ ամենակո

մենակործան կայծակը դղրդեց Խանլը-դերէն, որ լցուած {էր} նոյն իսկ րոպէին անհամար քուրերով, որոնց հրաւիրու

արուկ, ո՛չ պտուկ եւ ո՛չ կատու: Անձրեւը կտրած {էր} բոլորովին, խաղաղ քամին, որ հազիւ թէ շարժեցնում

բոլորովին, խաղաղ քամին, որ հազիւ թէ շարժեցնում {էր} ծառի ամենաթեթեւ տերեւը, զովացնում էր ամառային տօ

շարժեցնում էր ծառի ամենաթեթեւ տերեւը, զովացնում {էր} ամառային տօթը: Մի մեծ եւ անծայր սեղան, լուսա

սպասներով եւ առատ, եօթը տեսակ մրգերով... Դրած {էր} մի ծառազարդ այգու մէջ: Սեղանի ճակատում - առաջին

ւեօթն տարեկան աղջիկներ, որ մարդու աչքը կուրանում {էր} նոցայ վերայ նայելով. մանաւանդ նորա մէջտեղում նստ

նայելով. մանաւանդ նորա մէջտեղում նստածը փայլում {էր} մի առանձին, սքանչելի գեղեցկութենով, որի նմանը դ

ռեւս չէ ստեղծել մարդկային ճարտարութիւնը: Երեւում {էր}, որ նա երեքից մեծն էր: Նոցա մազերը խարտեաշ, եր

ին ճարտարութիւնը: Երեւում էր, որ նա երեքից մեծն {էր}: Նոցա մազերը խարտեաշ, երկայն, թափւում էր գանգո

մեծն էր: Նոցա մազերը խարտեաշ, երկայն, թափւում {էր} գանգուրներով ուսերի վերայից մինչեւ գօտին: Սպիտակ

ետոյ մէջքի վերայով դարձեալ աջ կողմը բերած, կապած {էր} այնպիսի ճարտարութենով, այնպէս քնքուշ, որ պատճառ

կնե՛ր, մէք հրաւիրեցինք ձեզ խնջոյք, որ պատրաստել {էր} մեզ Հոլոյին կինը, Թիւթիւնճի-օղլուի դստեր անունով

զմայլեցուցիչ երգեցողութիւն: Լուսաբացը արդէն մօտ {էր}: Հազիւ թէ աւարտել էին սոքա իւրեանց երգը, աքաղաղ

ոքա իւրեանց երգը, աքաղաղը խօսեց... Երեւում {էր} դարձեալ Խանլը-դերէն, իւր տխուր եւ զարհուրելի կեր

արհուրելի կերպարանքով. անձրեւը գետի նման թափւում {էր} երկնքից, բայց Խանլը-դերէի մէջ ոչինչ չկար: VIII

Քանի օր անցաւ այն օրից, երբ Աղուանեանցը եկել {էր} Թիւթիւնճի-օղլուի տուն հարսանիք խնդրելու, բայց ոչ

ն չստացաւ հարսնացուի ծնողքի կողմից. նա անհանգիստ {էր} այս բանի մասին, մանաւանդ որ Ղրիմ գնալու օրերը մօ

մ գնալու օրերը մօտենում էին: Վերջապէս նա մտածում {էր}, թէ պատասխանի այսքան ուշանալը յայտնի նշան էր բաց

ում էր, թէ պատասխանի այսքան ուշանալը յայտնի նշան {էր} բացասութեան. վասն որոյ սիրտը դադար չունէր ո՛չ թէ

ադար չունէր ո՛չ թէ այն մասին, որ շուտով կամենում {էր} ամուսնանալ, այլ մանաւանդ նորա համար, որ ամուսնա

ց ստանար հինգ հարիւր մանէթ, որ շատ օգտակար կարող {էր} լինել նորան իւր առուտուրի մէջ Ղրիմ գնալու միջոցին

ա կարծիքը. Թիւթիւնճի-օղլուն բոլորովին հրաժարւում {էր} շուտով հարսանիք կատարելուց. նա ասում էր, որ յառ

աժարւում էր շուտով հարսանիք կատարելուց. նա ասում {էր}, որ յառաջ, քան թէ ամառը, չէ կարող լցուցանել Աղ

ագրել նորա փոքրիկ փայտեայ տունը, որի մէջ բնակում {էր} նա իւր հօր եւ մօր մահից յետոյ, այրիացած Վարդ-խաթ

քրոջ հետ, այլ այսքան պիտոյ է ասել, թէ բաղկանում {էր} երկու սենեակից, որի մինը առանձնապէս պատկանում էր

էր երկու սենեակից, որի մինը առանձնապէս պատկանում {էր} նորա քրոջը: Աղուանեանցի քոյրը շիլ աչքերով, թ

երեսով, արծուի քթով քառասուն եւ հինգ տարեկան կին {էր}, եւ, ինչպէս կը տեսանենք, մեծ ազդեցութիւն ունէր

ոյր: Այն միջոցին երբ Աղուանեանցը բարկացած ճեմում {էր}, երբեմն-երբեմն բացականչելով, քոյրը բացեց իւր սե

այս փոփոխութեան պատճառը, ըստ որում անհնարին բան {էր} համարում, որ Թիւթիւնճի-օղլուն համարձակուի այսպիս

ալ իւր եղբօր առաջարկութեանը, որ նոյնպէս համաձայն {էր} իւր մտքին: Վարդ-խաթունը այսպէս սկսեց խօսել:

.. -Ի՞նչ է, շի՞լ է փոքր ինչ, իմը եւս այդպէս {էր}, բայց իմ ողորմած հոգի մարդը ամուսնացաւ, վա՞տ օր

դը ամուսնացաւ, վա՞տ օր տեսաւ. թէեւ Աստծու կամքն {էր}, որ վեց ամսից յետոյ չգիտեմ ինչ տեղից բարակացաւ ս

ել, կարդալ չգիտէ, բայց առաւել լաւ. մայրս ասում {էր}, որ կնիկ մարդերու համար առաւել լաւ գիր կարդալ չի

ոյ կ՚ընծայեմ նորան այն մատանին, որ հայրս ընծայել {էր} իմ ամուսնուն փեսայութեան ժամանակ: - Բոլորը լա

ւթիւնը յայտնի չէ քեզ, բայց ես գիտեմ. հայրս ասել {էր} ինձ, բայց եւ հրամայել, որ ոչ ոքի չբանամ այս գաղ

լով այդ գաղտնիքը, այն դատապարտութիւնը, որ կապած {էր} այդ մատանու վերայ, կ՚ընծայէր իմ փեսային: - Ճ

բայց մեր հանգուցեալ հայրը չգիտէր, թէ ո՛ր մատանին {էր} այն. պատճառ, երկու հատ էին նոքա. ինչպէս քեզ եւ

ամենեւին միմեանցից անզանազան, որոնցից մինը կրում {էր} իւր վերայ դատապարտութիւն, անէծք եւ նորանց պտուղ

յանալուց յառաջ, ինչպէս առողջ, քաջ եւ ուժեղ տղայ {էր}, մի ոչխարը նորան հազիւ թէ նախաճաշիկ կը լինէր, բ

ց յետոյ ընկաւ բարակացաւի մէջ. այս բոլորի պատճառը {էր} մատանին, հայրս տանջուելով խղճմտանքից, որ իւր ձե

յրս տանջուելով խղճմտանքից, որ իւր ձեռքովը պատճառ {էր} եղած քո ամուսնու մահին, ինքը եւս հիւանդացաւ եւ մ

րդ պիտի տանի միւս աշխարհ այն ցեղից, որի ձէռքումն {էր} մատանին, այս պատճառով աղաչում եմ, եթէ բարով ամո

ր իմ անբախտութեանը: Վարդ-խաթուն քոյրը նայում {էր} եղբօր վերայ մի անորոշ զգացմունքով, նորա կերպարան

յ մի անորոշ զգացմունքով, նորա կերպարանքից կարելի {էր} եզրափակել, թէ սառել ու կապուել էր նորա զգայականո

արանքից կարելի էր եզրափակել, թէ սառել ու կապուել {էր} նորա զգայականութիւնը: Նա մի փոքր ժամանակ այս անո

կանաչ ժանգով պատած ատամները: Այս ժպիտը նախընթաց {էր} այն կատաղութեանը, որ երբեմն երեւում է կին մարդեր

ները լարուեցան եւ երեսի ցնցողական շարժուածքը ցոյց {էր} տալիս նորա հոգու վերին աստիճանի ամբոխմունքը: Նա

ձգես, ես այժմ հասկացայ, որ այդ մատանին ընծայել {էր} հայրս իմ ամուսնուն նորա համար, որ նա մեռանի եւ հ

երջին խօսքը ասելու ժամանակ Վարդ-խաթունը հափշատկել {էր} սեղանի վերայից ջրի շիշը եւ սպառնալով շարժում էր ն

լ էր սեղանի վերայից ջրի շիշը եւ սպառնալով շարժում {էր} նորան, երեւի թէ եղբայրը, եթէ բացասական պատասխան

խորհրդական մատանու պատմութիւնը, որքան ինձ յայտնի {էր} այն, միեւնոյն ժամանակ երաշխաւոր եմ, որ հայրս ան

անակ երաշխաւոր եմ, որ հայրս անգիտութենով նուիրել {էր} նորան քո փեսային, չկարողանալով որոշել, թէ երկու

ատանիներից, որ բոլորովին նման էին միմեանց, ո՞րն {էր} արդեօք, որ կրում էր իւր վերայ այդ սարսափելի դատա

ովին նման էին միմեանց, ո՞րն էր արդեօք, որ կրում {էր} իւր վերայ այդ սարսափելի դատապարտութեանը: Այս

րին աստիճանի կարճամիտ եւ անզգամ կին մարդերից մինն {էր}, որ համարում էին, թէ աշխարհը պարտական է շարժուի

բան չկար աշխարհի երեսին եւ Վարդ-խաթունը հերիքացած {էր} Անզգամ պատուանունովը, որ ստացել էր հասարակաց վկա

ւնը հերիքացած էր Անզգամ պատուանունովը, որ ստացել {էր} հասարակաց վկայութենով: Այս անզգամը ամիսը երկու ա

թենով: Այս անզգամը ամիսը երկու անգամ հիւանդանում {էր}, բայց ի՞նչ պատճառով. սաստիկ բարկութենից կապւում

, բայց ի՞նչ պատճառով. սաստիկ բարկութենից կապւում {էր} նորա մաղձատար խողովակի ճանապարհը, վասն որոյ մաղձ

վ ստամոքսի եւ արիւնի մէջ, նախ եւ յառաջ պատճառում {էր} փսխողութիւն եւ լուծողութիւն. երկրորդ, ներկում է

ր փսխողութիւն եւ լուծողութիւն. երկրորդ, ներկում {էր} երեսը կանաչ-դեղին գունով: Թշուառ Մկրտիչը գերի էր

էր երեսը կանաչ-դեղին գունով: Թշուառ Մկրտիչը գերի {էր} իւր քրոջ ձեռքին, քոյրը գիտէր նորա բոլոր առեւտրակ

իտէր նորա բոլոր առեւտրական հաշիւները անգամ եւ շատ {էր} պատահում, որ կին միջնորդի ձեռքով ինքը վաճառում է

ր պատահում, որ կին միջնորդի ձեռքով ինքը վաճառում {էր} իւր եղբօր ապրանքը կամեցածի պէս: Այսպիսի անզգամ կ

կար, լեզու չկար. նորա սաստիկ բարկանալը երեւում {էր} նորանից, որ անդադար ծխում էր թաբակը, փակուած իւ

կ բարկանալը երեւում էր նորանից, որ անդադար ծխում {էր} թաբակը, փակուած իւր սենեակի մէջ, եւ դողում էին

բոլոր մարմնի մկնակները եւ ջլերը. այսպիսի կեանքը {էր} պատճառը, որ նա, դեռ երիտասարդութեան մէջ, ստացե

ատճառը, որ նա, դեռ երիտասարդութեան մէջ, ստացել {էր} խորտակուած պառաւի կերպար: IX Թէեւ Աղուանեանցի

նեանցի հայրը մեռանելու ժամանակ նզովքով պարտաւորել {էր} իւր որդին, ոչ ոքի չբանալ մատանու գաղտնիքը, թէեւ

ղորմելի թշուառականը իւր բոլոր կեանքումը կատարելու {էր} հօր այս պատուերը, բայց հարկը ի՜նչ բաներ չէ ստիպո

ն ընդդէմ. ես ասացի միայն հարկը, դեռեւս հարկաւոր {էր} ասել, թէ մի անզգամ կին ի՛նչ բաներ չէ ստիպում իւր

, պատճառելով նորա այսքան յաղթութիւնքը, որ տարել {էր} թշնամիների վերայ: Խանը պատասխանում է այսպէս.

տրաստողի հետ, սպանել Խանը գիշերով, մինչ նա քնած {էր} անկողնի մէջ: Գիշերը կոխում է, ապարանքի մէջ հ

տանելուց յետոյ դատարկ դուրս գնալը մեծ յիմարութիւն {էր}, եւ թէ ստորագրել էր իւրեանց մահու դատակնիքը, այ

դուրս գնալը մեծ յիմարութիւն էր, եւ թէ ստորագրել {էր} իւրեանց մահու դատակնիքը, այս խօսքերով համոզում է

ում են այն նեղ վանդակապատ տեղը, որի դուռը յայտնի {էր} միայն պալատականներին եւ Խանին, եւ ուր Խանը նստել

լատականներին եւ Խանին, եւ ուր Խանը նստելով լսում {էր} իւր դատաւորների կատարած դատաստանը փառաւոր դահլիճի

ն հարսնացած: Վարդ- Խաթունը աչքերը բացած լսում {էր} այս պատմութիւնը: Երբ որ աւարտեց եղբայրը իւր խօսք

ղին վարագուրով, որ, ինչպէս ասացինք, պատճառւում {էր} մաղձից: Նա խոստացաւ խօսակցութիւն բանալ դրացու հե

լինելով չէր կարող բան յառաջացնել: Չգիտեմ ի՛նչ {էր} պատճառը, երեւի թէ յաջող չգնաց այս խնամախօսութիւն

ուշակը, առողջ եւ մի անսովոր ուրախութենով, նստած {էր} իւր տեղում պատուհանի տակ եւ կարում էր իւր կարը:

նով, նստած էր իւր տեղում պատուհանի տակ եւ կարում {էր} իւր կարը: Թիւթիւնճի-օղլուն ծխափողը լցրած թաբա

իւնճի-օղլուն ծխափողը լցրած թաբակով նոր ահա վառում {էր}, իսկ կինը նստած բազմոցի վերայ, մաքրում էր մի ու

առում էր, իսկ կինը նստած բազմոցի վերայ, մաքրում {էր} մի ունդեղէն, պահոց կերակուր պատրաստելու համար:

քերը, պատճառ, թաբակը վառելու համար կարճ եւ ստեպ {էր} շունչ քաշում, - բայց ի՛նչ առնես, այդ եւս մի յիմա

թենից դէպի ուրախութիւն փոխանցումը: Նա ուրախանում {էր} այն պատճառով, որ այս նամակը ճշմարտում էր Շահումե

ախանում էր այն պատճառով, որ այս նամակը ճշմարտում {էր} Շահումեանց Գէորգի միւս նամակը, որ Մանուշակը ստաց

հումեանց Գէորգի միւս նամակը, որ Մանուշակը ստացել {էր} առաւօտը նորանից. որով խոստանում էր սիրականը այսօ

ուշակը ստացել էր առաւօտը նորանից. որով խոստանում {էր} սիրականը այսօր իսկ վերջացնել խօսքը, եւ ստանալ Թի

ց այս նամակից. իսկ ինքը Թիւթիւնճի-օղլուն կարծում {էր}, թէ պարոն Շահումեանցը կամենում է դարձեալ մի նոր

: Բայց ինչեւիցէ, Թիւթունճի-օղլուն այնչափ յարգում {էր} եւ պատւում էր պարոն Շահումեանցին, որ եւ ամենաչնչ

է, Թիւթունճի-օղլուն այնչափ յարգում էր եւ պատւում {էր} պարոն Շահումեանցին, որ եւ ամենաչնչին բանի համար

մեանցին, որ եւ ամենաչնչին բանի համար եւս պատրաստ {էր} կատարել նորա խնդիրը: Նախիջեւան քաղաքի նման տե

, մի հարուստ եւ անուանի մարդ, ինչպէս Շահումեանցը {էր}, թողումք նորա ուսումը եւ կրթութիւնը, ոչ թէ այսպ

ցոյցի ամէն մի գնալ գալը, ամէն մի զարկը շատ երկար {էր} թւում. իւրաքանչիւր րոպէի մէջ խեղճ Մանուշակը ի՞նչ

իւր րոպէի մէջ խեղճ Մանուշակը ի՞նչ օդեղէն ամրոցնէր {էր} շինում. երեւակայում էր իւրեան հարսնացած Շահումեա

շակը ի՞նչ օդեղէն ամրոցնէր էր շինում. երեւակայում {էր} իւրեան հարսնացած Շահումեանցին, երջանիկ եւ ուրախ

թիւնը նորա աչքում բան չէր թւում, որովհետեւ անմեղ {էր} նորա կուսական սիրտը աշխարհի չնչին եւ անմարդի կեղտ

ն եւ անմարդի կեղտերից, նա երջանկութիւնը համարում {էր} գտանել սրտի մէջ, եւ ոչ մի ժանգոտած ութը փութանոց

էին նորա աչքի առաջեւ, որպես թէ հայրը հրաժարւում {էր} պարոն Շահումեանցի առաջարկութենից, եւ կամենում էր

էր պարոն Շահումեանցի առաջարկութենից, եւ կամենում {էր} ճիշտ պահել իւր խօսքը, որ տուել էր ուխտաւոր Մկրտչ

, եւ կամենում էր ճիշտ պահել իւր խօսքը, որ տուել {էր} ուխտաւոր Մկրտչին: Մանուշակը ոչինչ չունէր, բա

րհի բոլոր հարստութիւնը, նա բոլորը միասին պատրաստ {էր} ահա բաշխել այն մարդուն, այն միջնորդին, որ այս ր

րի մէջ ալեկոծուելով, - նորա շնչառութիւնը շուտացել {էր}, սիրտը արագ-արագ զարկում էր, եւ կարը ակամայ խիս

նչառութիւնը շուտացել էր, սիրտը արագ-արագ զարկում {էր}, եւ կարը ակամայ խիստ արագութեամբ կարում էր բնակա

րկում էր, եւ կարը ակամայ խիստ արագութեամբ կարում {էր} բնական ազդեցութենով, որպէս թէ այս շուտութենովը կ

ան ազդեցութենով, որպէս թէ այս շուտութենովը կարող {էր} եւ ժամանակի ընթացքը շուտացնել: Մայրը, խօսելո

նակ Մանուշակի հետ, հազիւ թէ երկու խօսքին ստանում {էր} մի պատասխան, եւ այն անիմաստ, կցկտուր եւ, որքան

լուն չէր երեւում: Մանուշակը համարեա՛ թէ կորուսել {էր} ինքն իւրեան: Միշտ այսպէս է պատահում, եթէ մի

նկարելի է նկարագրել: Այսպէս եւ Մանուշակը կարծում {էր}, որպէս թէ ինքը զրկուած է պարոն Շահումեանցի կին լ

ւած է պարոն Շահումեանցի կին լինելուց: Նա մտածում {էր}, որ հայրը չհամաձայնելով պարոն Շահումեանցին, անպ

-օղլուին, ասէր նորան, որ ինքը շատ վաղուց ստացած {էր} Մանուշակի համաձայնութիւնը, որ իւրեանք սիրում էին

ծը, ցոյց տար իւր նամակի պատասխանները, որ ստացած {էր} Մանուշակից, եւ եթէ Թիւթիւնճի-օղլուն այսուամենայն

յս գրագրութիւնը, եւ անշուշտ Մկրտիչը եւս իմանալու {էր} այս բանը: Մանուշակը մտածում էր, թէ ի՛նչ կեան

ը եւս իմանալու էր այս բանը: Մանուշակը մտածում {էր}, թէ ի՛նչ կեանք պիտոյ է լինի իւր կեանքը այնպիսի կ

կցութենների մասին մի օտար մարդու հետ։ Նա մտածում {էր}, եթէ այո ամէնը ճշմարտուին, անպատճառ դուրս գնալ

ից եւ անյայտ կորսուիլ Դօնի հոսանքի մէջ: Նա ասում {էր} ինքն իւրեան, թո՛ղ իմ մարմինը բռնուի ձկնորսների ո

կնեմ այսպիսի անվերջանալի ցաւերի մէջ, նա հաւատում {էր}, որ պարոն Շահումեանցի թափելու արտասուքը կարող էի

շուք եւ աննշան գերեզմանի մէջ, եւ թէ ինքն երջանիկ {էր} լինելու այս դիպուածում առաւել, քան թէ ամուսնանալ

տեղումը ոչինչ չկար, բայց Մանուշակը արդէն մտածում {էր} մահի վերայ: Այս միջոցին ժամացոյցի տասն եւ մինը զ

կը գունաթափուեց ինչպէս մարմարիոն. պատճառ, հասել {էր} ահա ճակատագրական րոպէն, կամ պիտոյ է անչափ ուրախա

ն եւ հեռացաւ իւր սենեակը, բայց նորա սիրտը կարո՞ղ {էր} մի րոպէում հարիւրներով չզարկել, այո՞, եւ դուրս

- ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն իւր կնոջը, - ինչ պատճառով {էր} կանչել ինձ պարոն Շահումեանցը: - Ի՞նչ տեղից պ

մտքից եւս անցուցանել, որովհետեւ աղջիկը խօսք արած {էր} Մկրտչի հետ, ուրեմն եւ այդ մտածելու բան եւս չէր տ

, եւ այդպիսի անհոգ լինելը, գուցէ եւ այն պատճառից {էր}, որ գլուխը փոքր-ինչ բարակ չլինելով շատ բան չէր հ

անեց Թիւթիւնճի- Օղլուն: Մանուշակը այնպէս կպել {էր} դուռին, որ ամենայն սրտի զարկելը բացարձակւում էր

էր դուռին, որ ամենայն սրտի զարկելը բացարձակւում {էր} դուռի վերայ, այնպէս, որ լաւ նկատողը, դուռից կա

ռի վերայ, այնպէս, որ լաւ նկատողը, դուռից կարող {էր} իմանալ նորա կուրծքի խռովութեան աստիճանը. նա սպաս

նալ նորա կուրծքի խռովութեան աստիճանը. նա սպասում {էր} վերջին րոպէին, որ պիտոյ է յայտնէր նորան կամ աւետ

աւ մատանու բռիլլիանտի վերայ, որ, քիչ-քիչ արժում {էր} երեք հարիւր մանէթ, բայց չգիտեմ ի՛նչ անձնասիրութե

ակալի վերայ, թէ ի՞նչ ջերմեռանդութենով համբուրում {էր} Աստուածածնի պատկերը, որ կախած էր նորա ննջարանի ա

ենով համբուրում էր Աստուածածնի պատկերը, որ կախած {էր} նորա ննջարանի անկիւնում մահճակալի վերայ, չէ կարե

մահճակալի վերայ, չէ կարելի նկարագրել. արտասւում {էր}, փայփայում էր պատկերը եւ այնքան մոռացել էր ինքն

, չէ կարելի նկարագրել. արտասւում էր, փայփայում {էր} պատկերը եւ այնքան մոռացել էր ինքն իւրեան, որ չլս

սւում էր, փայփայում էր պատկերը եւ այնքան մոռացել {էր} ինքն իւրեան, որ չլսելով հօր երկու անգամ ձայն տալ

Ղրիմում եմ ահա, իմ գործը սկսել եմ ինչպէս արժանն {էր}, եւ կը մնամ այստեղ մինչեւ յունիսի վերջը, իսկ յո

ուշակի ուրախութեանը սահման չկար, որովհետեւ հասած {էր} իւր նպատակին: XI 18... օգոստոսը վերջանում էր

էր իւր նպատակին: XI 18... օգոստոսը վերջանում {էր}: Առաւօտեան տասն ժամին երկու ձիաւոր մտան Սուրբ

ցած մօրուքներից եւ զրահաւորուած իրաններից երեւում {էր}, որ հեռի տեղից էին գալիս... Սուրբ Կարապետից է

ան եկեղեցին, բայց ժամասացութիւնը արդեն աւարտուած {էր}: Քահանան ճանաչեց պարոն Մկրտչին եւ շնորհաւորեց

տարի նոյեմբերի վերջին: Տեսանում ես, մտածում {էր} պարոն Մկրտիչը, եթէ ես եւս հոկտեմբերին ամուսնացած

ի տեղ, ուր կարո՛ղ է դնել իւր գլուխը, ուր կարո՛ղ {էր} որեւիցէ ճանապարհով վաստակել իւր օրական ապրուստը։

պանուելով միայն Հայաստանի վանքերի մէջ։ Բայց ի՞նչ {էր} այդ պահպանութիւնը՝ համեմատելով այն կարօտութեան հ

իւնը՝ համեմատելով այն կարօտութեան հետ, որ զգում {էր} ազգը։ Մարդկութեան առաջեւ բացւում էր նոր անցքերի

տ, որ զգում էր ազգը։ Մարդկութեան առաջեւ բացւում {էր} նոր անցքերի տեսարանը, մարդկային իմացականութիւնը

կանութիւնը միջին դարերի վերջումը խմորուելով դուրս {էր} թափւում հեղեղաբար՝ ազգերի դրութիւնը բարւոքելու,

ղ Կոլոմբոսը, իւր առաջարկութիւնքը ձեռքին, ծեծում {էր} թագաւորների դուռերը եւ, ստանալով մի փոքր պաշտպան

երը եւ, ստանալով մի փոքր պաշտպանութիւն, մտանում {էր} խորհրդական ծովերի մէջ՝ մարդկութեան համար նոր աշխ

քին ենթարկելով ձայն նշանակող տառերը, հնարաւորում {էր} տպագրութեան գիւտը, որով պիտոյ է ազատուէր մարդկայ

եցական իշխանութեան չարաչար գործադրութեամբը հանդէս {էր} հանում Աւետարանի ճշմարտութիւնը ընդդէմ կոյր հաւատի

երազմելով խաւարի եւ մոլորութեան հակառակ, հիմնում {էր} իւր քաղաքական կեանքի կարգերը ճշմարտութեան վերայ է

այ էապէս։ Ահա այսպիսի ընդհանուր գործողութեան մէջ {էր} մարդկութիւնը Եւրոպայում, մինչ Հայոց ազգը՝ ծառայ

ազգը՝ ծառայ եւ ստրուկ դարձած օտարի, վիզը դնում {էր} ամենայն հնարաւոր լուծի տակ մի կտոր հացի համար, մ

ր այլ եւս այն բարոյական ընդունարանը, որ հարկաւոր {էր} իւրաքանչիւր հոգեւոր սերմնացանութեան համար։ Հայոց

ուրս, օտար աշխարհում։ Հայկական դպրութեանը պիտոյ {էր} հիւր գնալ Իտալիա եւ օտարի հացով սնանել, որովհետե

ո՛չ հաց ունէր եւ ո՛չ պատիւ. ամենայն մարդ մտածում {էր} առանձնապէս իւր օգտի վերայ, որպէս թէ մասնաւոր օգո

օգտի վերայ, որպէս թէ մասնաւոր օգուտը կարելի բան {էր} առանց ընդհանուրին։ Տասն եւ ութերորդ դարու գո

ից, 1676 թ. փետրուարի 7-ին։ Մխիթարի հօր անունը {էր} Պետրոս Մանուկեան, իսկ մօր անունը՝ Շահրիստան։ Ի

երկու բարեպաշտ կրօնաւոր կանանցից, որ միշտ սովո՛ր {էր} նա սիրով յիշել իւր ծերութեան օրերումը՝ ընծայելով

վարդապետական գաւազան։ Վաղուց արդէն հասկացել {էր} Մխիթարը, թէ ո՛րպիսի ցած դրութեան մէջ էր իւր ազգը

հասկացել էր Մխիթարը, թէ ո՛րպիսի ցած դրութեան մէջ {էր} իւր ազգը իմացական մասին։ " Թող Աստուած տայ, - գր

բայց նա չվախեցաւ։ Սորա հակառակ, նա այն մարդերից {էր}, որ, հանդիպելով մի ընդդիմութեան, սովոր են միան

պարհ ընկաւ նա դէպի Կոստանդնուպօլիս, ուր բնակւում {էր} Կարնեցի Խաչատուր վարդապետը, որ աշակերտուած էր պա

ւմ էր Կարնեցի Խաչատուր վարդապետը, որ աշակերտուած {էր} պապական ուսումն տարածելու դպրոցին (Propaganda)

լինելով մոլեկրօն պապական դպրոցի, այն ջանքի վերայ {էր}, որ կարողացածի չափ տարածէր Հայոց ազգի մէջ Պապակա

ւթեան թոյնը։ Այսպիսի հոգու տէր մարդու համար ի՛նչ {էր} Մխիթարի առաջարկութիւնը։ Այս պատճառով եւս շատ դժո

ելով, հրաժարուեցաւ նպաստ լինել նորան։ Կտրած {էր} այնուհետեւ Մխիթարի յոյսը մարդերից։ Աստուծոյ անքն

Նոքա բնակւում էին մի տան մէջ, որ Մխիթարը վարձել {էր} Պերա (Բէյօղլու) ասացեալ տեղում, որտեղից կիւրակ

ու) ասացեալ տեղում, որտեղից կիւրակէ օրերը գնում {էր} Ղալաթիա քարոզութեան համար։ Այս միջոցին տպագրել տ

թիւնը, որ Մծխէթացի Յովհաննէս վարդապետը թարգմանել {էր}, եւ Սալոմոնի երգոց երգոյն մեկնութիւնը, որ թարգմ

Սալոմոնի երգոց երգոյն մեկնութիւնը, որ թարգմանել {էր} Կարնեցի Խաչատուր վարդապետը։ Այստեղ իւր աշակերտնե

մար։ Մխիթարը, որ ինչպէս երեւում է, դաւանող {էր} իւր Հայկական ազգային եկեղեցուն, իւր Լատինական հո

յ, չկամինք յիշել, որ նա խաբեբայութեամբ կամենում {էր} ձեռք ձգել Մխիթարը՝ բարեկամանալով Կապուցինեան աբե

ինթոս վանահօր հետ, որի հովանաւորութեան տակ դիմել {էր} Մխիթարը Յիսուսեան աբեղաների խորհրդով, այլ այս մի

դարձաւ տասն եւ վեց։ Աւետիքի հալածանքը սաստկանում {էր}, եւ ահ կար Մխիթարին Օսմանեան անքրիստոնեայ կառավա

այն ժամանակներում։ Այս պատճառով հարկադրուած {էր} Մխիթարը ծածուկ փախչել Տաճկաստանից։ Աշակերտներից

ներից երկու երկու ուղարկեց նա Մօրէա, որ գտանւում {էր} Վենետիկեան հասարակապետութեան ձեռքումը եւ ինքը երե

ռնիա, ուր գտանելով մի Վենետիկեան նաւ, որ գնալու {էր} Մօրէա, մտաւ նորա մէջ եւ անցաւ շուտով դէպի Մօրէա

թենից, որ, ինչպէս յայտնի է, այն միջոցին իշխում {էր} բոլոր Մօրէայի վերայ, պարգեւ ստացաւ մի կտոր հող՝

այսինքն՝ տասն եւ եօթներորդ դարու սկզբումը, վճիռ {էր} կապել, որի զօրութեամբ արգելւում էր նոր ի նորոյ հ

զբումը, վճիռ էր կապել, որի զօրութեամբ արգելւում {էր} նոր ի նորոյ հող եւ տեղ տալ հոգեւորների եւ վանքերի

թեամբ։ Կտրիճ Ծերակոյտը այս իւր ընթացքով բորբոքել {էր} Հռովմի որոտալից փայլատակները։ Պաւլոս հինգերորդ պ

, 1605 թ. յաջորդելով Կլեմենտ ութերորդին, դուրս {էր} ձգել եկեղեցուց Ծերակոյտը եւ նախագահը եւ բանադրել

ձգել եկեղեցուց Ծերակոյտը եւ նախագահը եւ բանադրել {էր} բոլոր հասարակապետութիւնը։ Այս անճոռնի եւ Աւե

եան եւ Աստուծոյ երեսփոխան լինելու վերայ, արձակել {էր}, ընդունելի էր եղած Կապուցինեան եւ Յիսուսեան աբեղ

երեսփոխան լինելու վերայ, արձակել էր, ընդունելի {էր} եղած Կապուցինեան եւ Յիսուսեան աբեղաներին միայն։

կոյտը, տեսանելով այս բանը, արդէն վճռական պատճառ {էր} ստացել հալածել Յիսուսեանքը իւր տէրութենից 1606 թո

ութեանը, քան թէ միւս աբեղայական կարգերը։ Այսպէս {էր} Վենետիկեան հայեացքը աբեղայական կարգերի եւ վանքերի

տութիւնը բանի տեղ չդրեց իւր կոնդակը, հարկադրուած {էր} զօրացնել իւր նզովքը զէնքի ուժով, Վենետիկեցիք նոյ

ի օտար ազգից հատուածեալ միաբանութիւն, որ պատրաստ {էր} նուիրել իւր կրօնը, կեանքը, գոյքը եւ զօրութիւնը

կանութեան օգտին, որի մասին քանի անգամ բամբասուած {էր} որպէս անտես առնող։ Մի քանի Կոլլեգիացի պապակա

ս եւս հաւաստի է, որ հասարակապետութիւնը հաւատացած {էր}, թէ մի աբեղայական կարգ, եւ այն չքաւոր, խեղճ,

աշակերտքը տեղափոխուեցան դէպի այդ կղզին, ուր եղած {էր} յառաջուց մի հիւանդանոց, ուստի յառաջացած էր եւ ան

եղած էր յառաջուց մի հիւանդանոց, ուստի յառաջացած {էր} եւ անունս՝ Սուրբ Լազարոս, Մխիթարեան հոգեւոր կար

տմում են, թէ Մխիթարը մի գեղեցիկ կերպարանքով մարդ {էր} ՝ հեզ ու խաղաղ հոգով։ Բայց այս նորա հեզութիւնը ե

տճառ, Մխիթարը, տեսանելով մի անպատեհ բան, սովոր {էր} ստէպ կրկնել՝ լաւ չէ, լաւ չէ։ Մխիթարի գեղեց

լաւ չէ։ Մխիթարի գեղեցիկ յատկութեններից մինն {էր} նորա համբերութիւնը, այլեւ հաստատութիւնը իւր կամք

որպէս մի Պապականութեան գործիքի վերայ։ Եւ այս {էր} պատճառը, որ Վատիկանը արթնապէս հսկում է եւ աչք է

Կարնեցին Խաչատուր վարդապետը, որ յառաջ հրաժարուել {էր} Մխիթարից, որպէս բուն հայկական վարդապետից, այժմ

որովհետեւ Պապականութեան ուսերի վերայ միայն կարող {էր} նա գործ կատարել. եւ ինչպէս ծառը, այնպէս եւ պտու

թարը արեց, ինչ որ կարողացաւ եւ ինչպէս միայն հնար {էր} նորան։ Բայց նորա պարծանքը ուրանալ, որովհետեւ այ

անգամ իւր հայրենի կրօնը, որի մէջ ծնել ու մեծացել {էր} ։ Այս բոլոր զոհաբերութիւնքը յանձն է առել Հայկական

յառաջ տանեն նորան միաբան զօրութեամբ, որպէս արժան {էր} Լուսաւորչի լուսազգեստ լինելոց որդիներին, եթէ վեր

րջապէս հասկացած էին, թէ անօգուտ, այլեւ վնասակար {էր} Մխիթարեանց պղտոր պապական լուսաւորութիւնը։ Այ

անել Հիւսիսափայլի մէջ, թէեւ մեծ մասով կրկնութիւն {էր} մի քանի բաների, որ մինչեւ այժմ ասած էինք, այնու

անող միաբանութեանս եղեւ նա ինքն Մխիթար Աբբայ, որ {էր} Սեբաստացի, սնեալ 'ի մէջ նոյն իսկ ազգին Հայոց եւ

րկրորդ մասն, որ կազմէր զբաժանեալսն յուղղափառաց, {էր} գրեթէ բովանդակ ազգն Հայոց, որոյ մի մասն, զոր եւ

ց Պատրիարգին Հայոց հուսկ ուրեմն գնաց 'ի Մօռա, որ {էր} յայնժամ ընդ իշխանութեամբ Վենետիկեան հասարակապետու

գոլով 'ի նոյն զանգուածոյ եւ ոգի ազգասիրութեան որ {էր} բնական 'ի նոսա, եւ տուրք հայրենեաց եւ միանգամայն

պէտս ունէր նպաստից, եւ առ այս ոչ ոք այնպէս կարող {էր} օգնել ուղղափառ եղելոց այնր ժամանակի, որպէս ազգն

յայլոց մեծամեծ ձրից, զոր յանձին բարձեալ բերէր, {էր} երեւելի փօլիթիքա, որով ամենեւին զգոյշ կայր յարտա

շահել զամենեսին, զի մի ոք հայասէր դիցէ, եւ այս {էր} արդեօք կեղծաւորութիւն. եւ 'ի տեսանել զոմանս յաշա

ետիկեցւոց եւ Քօլլեճեանց վասն սոցին իրաց, պատճառն {էր} նոյն իսկ հոմաձայն փօլիթիքա նոցա, որք ոչ յայտ յան

նս եւ 'ի խորհուրդս էին նախ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան որ {էր} յայնժամ մեծաւոր եւ խոստովանահայր տանն Տիւզեանց եւ

նէ տէրութեան եւ պատրիարգին, որ յառաջագոյն գիտակն {էր} այն ամենայն վերոյասացեալ Ինճիճեան խորհրդոց, չոքա

ի Ալլահվերտեան, որ յայնմ ժամանակի գլխաւոր ծանօթն {էր} տէրութեան եւ խորհրդոց նորա, այսու ճանապարհաւ կամ

պարզ մտօք եւ առանց փօլիթիքայի։ Զի թէ ճշմարիտ {էր} վարդապետութիւն իւրեանց, պարտական էին ջատագովել ե

նէ հետէ։ Ուստի՞ յառաջ գայր եւ զի՞նչ փօլիթիքա {էր} Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց, արդեօք յԵւրոպա գոլով ոչ

զու Եւրոպացի առ 'ի համարձակ վարիլ ընդ որոց արժանն {էր} եւ պիտոյ, թէեւ այնչափ ինչ խնդրեցաւ 'ի վանաց 'ի գ

անաց 'ի գալ հարկին, եւ ո՛չ լսելի եղեւ բացարձակ։ {Էր}, էր եւ արտաքին եւ բանաւոր պատճառ, որպէս այն թէ

'ի գալ հարկին, եւ ո՛չ լսելի եղեւ բացարձակ։ Էր, {էր} եւ արտաքին եւ բանաւոր պատճառ, որպէս այն թէ, զի

ատճառն եւ բուն վանական փօլիթիքայն 'ի սկզբանէ հետէ {էր} ազգասէր լինել եւ ջատագով Հայոց, եւ որպէս զի մի ո

, գրել անձամբ առ անձին եւ զեկուցանել առ որ պարտն {էր}, այլ ամենայն ինչ 'ի գլխաւոր նոցին ամփոփեսցի եւ ա

հայկաբանութեամբ գրած նամակը, նամակը, որ գրուած {էր} Մխիթարեանց թշնամիների ձեռքով, կամէի մի մասնաւոր

ասնաւոր գաղափար տալ մեր սիրելի ազգին, թէ ի՞նչպէս {էր} Մխիթարի եւ նորա ընկերութեան յարաբերութիւնը դէպի մ

գը, նորա ներկայ դրութիւնը, որից անշուշտ երեւում {էր}, թէ ո՛րքան ապահով էր նորա ապագան, ընկերութեան կ

իւնը, որից անշուշտ երեւում էր, թէ ո՛րքան ապահով {էր} նորա ապագան, ընկերութեան կառավարութեան կերպը, ա

ս կամ այլպէս լինելութեան վերայ։ Եւ ինչպէս կարելի {էր} առանց կրօնի ապրել. առաջին մարդիկը, որ գուցէ եւ

է ոչ մի գաղափարական եւ աննիւթ աշխարհի մէջ։ Կրօնն {էր} այդ գաղափարական եւ աննիւթ աշխարհը՝ այնքան անհրաժ

էին մարդու հոգու մէջ, երբ սա առաջին անգամ երեւել {էր} աշխարհի երեսին։ Այնուհետեւ բնական ազդեցութեամբ հ

րհուրդ՝ արդեօք այս կամ այն, որ իւր սիրտը յղացել {էր}, թո՞յլ է տալիս կրօնի պատուէրը իրագործել, թէեւ ի

եւ ինքը այդ մարդը ստորասաբար կամ բացասաբար որոշել {էր} արդէն։ Այսպէս անքակտելի կապած է մարդը իւր կր

'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ դրութեան մէջ {էր} քո բանականութիւնը։ Փիլիսոփայաբար նայելով՝

նը՝ Աւետարանի միջնորդութեամբ, որոնց համար գիշեր {էր} եւ դեռեւս չէր լուսացել բանական լուսաւորութեան գեղ

ականութիւնը, սորա լուսաւորութեան աստիճանը կարո՞ղ {էր} հաւասարուիլ այն մարդու բանականութեան հետ, որ երջ

սարուիլ այն մարդու բանականութեան հետ, որ երջանիկ {էր} ՝ մասնակից լինելով ազատական կրօնին։ Արդեօք հանդի

եւ կանոն՝ առանց բացառութեան։ Գիտենք, սարսափանք {էր} գալու քո վերայ՝ տեսանելով այդպիսի ազգերի յետին հ

անալով միայն նիւթական հնարներով, որով պահպանւում {էր} նոցա մարմնի շինուածքը։ Ի՛նչ կերպով կատարւում է ա

մ է այդ կրօնը ամենայն բանականութեան ծիլ, որ դրել {էր} Աստուած մարդու մէջ սորա ստեղծագործութեան րոպէին։

նում է այն կայծը, որ բանականութեան ճիգը աշխատում {էր} վառել բորբոքել, եւ այսպիսի բռնաւորական ներգործու

ուկ է շինում այն մարդը կամ այն ազգը, որ մասնակից {էր} այդ կրօնին։ Չնչին եւ նիւթական բաները, որ վերաբե

ուժերի ազդեցութեամբ։ Եւ ի՛նչ այլ հետեւանք կարելի {էր} յուսալ այն բանից, ուր ամենայն հոգեկան ազատ ձգտող

ւն, ստուգագործութիւն եւ գիտակցութիւն փոխանակւում {էր} անշարժութեամբ, տգիտութեամբ, կոյր հաւատով եւ անպ

այդ կրօնին։ Այս ողորմելի եւ թշուառ դրութեան մէջ {էր} բոլոր մարդկութիւնը մինչեւ Յիսուսի Քրիստոսի յայտնո

մէջ երեւեցած մարգարէների քարոզութեան, հաւատացած {էր}, թէ Աստուծոյ աղեղը միշտ լարուած է, թէ նա մեղաւո

յլ մարդկային սնոտի քարոզութիւնք, որոնց հետեւանքը {էր} ժողովրդի ստրկութիւնը, այլեւ նորա կոյր հաւատը դէպ

էպի կրօնի պաշտօնեայքը, որոնց ձեռքով միայն կարելի {էր} մօտենալ Աստուծոյ։ Այս քարոզութենների միայնակ խոր

լ Աստուծոյ։ Այս քարոզութենների միայնակ խորհուրդը {էր} փարիսեցիների, դպիրների, քահանաների եւ քահանայապ

եւ ստրկական գաղափարների մէջ, անտարակոյս դիմելու {էր} դէպի այս միջնորդ անուանուած տղամարդերը՝ թափելով

ւ ստութեան ծառայութենից։ Նորա փրկարար արիւնն {էր}, որ լուաց տարաւ մեր վերայից ստրկութեան եւ ծառայո

րայից ստրկութեան եւ ծառայութեան կնիքը։ Նորա խաչն {էր}, որ խորտակեց մարդկութեան պարանոցի ծանր եւ անտանե

ուծը, որի տակ հազարաւոր տարիներով ահա չարչարուել {էր} ։ Նորա մահի արդիւնքն էր, որ մարդիկ ճանաչեցին ճշմ

տարիներով ահա չարչարուել էր։ Նորա մահի արդիւնքն {էր}, որ մարդիկ ճանաչեցին ճշմարիտ Աստուածը, իւրեանց

իւրեանց մէջ այն բարոյական սկզբունքը, որով լցուած {էր}, կատարեալ էր ինքը՝ Քրիստոնէութեան հեղինակը, Յի

ն բարոյական սկզբունքը, որով լցուած էր, կատարեալ {էր} ինքը՝ Քրիստոնէութեան հեղինակը, Յիսուս Քրիստոս։

եան հեղինակը, Յիսուս Քրիստոս։ Նորա վերջին կտակն {էր} սէր, ընկերսիրութիւն, որ, նորա բերանից ընկնելով

, երախտագիտութիւն, յոյս եւ հաւատ։ Նորա արդիւնքն {էր}, որ գերդաստանների մէջ թագաւորեց խնամք, դարմանատ

բոջը, որով մարդկային բանականութիւնը կերպարանւում {էր}, վեր քարշելով բանականութեան երեսից տխուր եւ մռայ

լով այսպիսի կենդանարար աղբիւրի մօտ, ուստի բղխում {էր} պարզ եւ վճիտ սէր, ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն, ի

, ազատութեան կնիքը ճակատին, արձակ համարձակ կարող {էր} ընթանալ այն տիեզերական լապտերի լույսով, որի իւղը

ընթանալ այն տիեզերական լապտերի լույսով, որի իւղը {էր} Փրկողի արիւնը։ Ոչինչ զարմանալու բան չկայ. " Ծառ

արժառիթը։ Այսչափ կրօնի վերայ։ Մեր խորհուրդն {էր} ցոյց տալ միայն կրօնի ինչութիւնը եւ խորհուրդը)։

բ գրքի մէջ եղած ամենայն ազատութեան գաղափար ասուած {էր} իւրեանց օգտի համար, շատ վաղ ժամանակներից քարոզու

անսխալելի եւ անմեղանչական երեսփոխան։ Շատ ժամանակ {էր}, որ քարոզում էին պապերը եւ նոցա արբանեակքը, թէ

ելով սատանայի գերութենից եւ հոգեւորուած, պատրաստ {էր} ամենայն զոհաբերութիւն յանձն առնուլ ազատական կրօնի

ու բեմերը դըրդում են՝ երկրորդը քարոզելով։ Երկու {էր} այս բաների խորհուրդը. մին, որ ցոյց տային, թէ պ

ի վերայ հաստատ պահելու համար նոցա արարիչը կանգնել {էր} Հռովմէական դատաւորի առաջեւ։ Աչքերս ձգենք մի

ցուցանելու համար, թէ այսպիսի մի վտանգ կարելի բան {էր}, հերիք է ցոյց տալ Բարոնիոս, եկեղեցական պատմիչի

անի Վարդապետութեան հետ։ Պապականութիւնը պահանջում {էր} ազգերից կոյր եւ անպայման հաւատ. հաւատ, ոչ թէ ան

ամբ, որովհետեւ արքայութեան բանալին նորա ձեռքումն {էր} ։ Այնտեղ, ուր կրօնի բոլոր ազատութիւնը՝ Յիսո

սութիւն։ Մեր ասածի վկայութեան համար հարկաւոր {էր} դնել այստեղ պապական պատմութենից մի քանի իրողութիւ

։ Մինչեւ սորա ժամանակը պապերի անկախութիւնը մնացած {էր} լոկ խօսքերով միայն, բայց Գրիգորը, որի խելքով եւ

պապական գահը, որ մի զարմանալի յաջողութեամբ անցել {էր} պապական աթոռը, որ պապ դառնալուց մի քանի շաբաթ յե

ռնալուց մի քանի շաբաթ յետոյ առանձին ժողովով վճռել {էր}, որ ո՛չ թէ միայն քահանայք անկին լինին այնուհետեւ

անալ իւրեանց թագ ու սաղաւարտը, անմիջապէս յանձնած {էր} Հռովմի պապին մեծ առաքելու ձեռքով։ Նայելով այ

ա կոնդակ ուղարկուեցաւ նոյնպէս, որի մէջ աւանդւում {էր} պապի ծայրագոյն իշխանութիւնը այդ կղզու վերայ, իսկ

սկ թէ վէճ բացուելու լինէր, այն ժամանակ սպառնացած {էր} Նորմանդացոց ասպատակութիւնը։ Յայտնի է նոյնպէս, ո

ամ տարեկան վարձ։ Այդ միջոցին Հռովմի մէջ գտանւում {էր} մի երիտասարդ մարդ, որ Գրիգոր պապի նամակներից մին

, որ կարող էին գաղափար տալ մեր ազգին, թէ ինչպէս {էր} պապականութեան ուղղութիւնը եւ խորամանկ քաղաքականու

արէր։ Դեսպանքը միւս Հենրիկոս չորրորդի, որ ընկել {էր} Սիքստոս հինգերորդի նզովքի տակ, եկեղեցու մէջ, եկ

նատուր եղած սպանդարամետական զգացմունքի, զմայլում {էր} ՝ տեսանելով գօսացած դիակները սիւների վերայ, որոն

ւցանելու համար ինքը՝ Յիսուս Քրիստոսը, բարձրացել {էր} խաչի վերայ։ Շատերը ոչխարի նման մորթուեցան պապակա

նական աղօթքներ կատարուեցան առ Աստուած։ Ոչինչ {էր} պապականութեան աչքումը այսքան մարդերի կորուստը. ն

մը այսքան մարդերի կորուստը. նոցա արիւնով ոռոգում {էր} նա եւ աճեցնում էր կոյր հնազանդութեան ծիլը պապական

կորուստը. նոցա արիւնով ոռոգում էր նա եւ աճեցնում {էր} կոյր հնազանդութեան ծիլը պապական մարդերի հոգու մէջ

ով իւրեանց բնակութեններից. Ինկվիզիցիօն պահանջում {էր} այս, պապի քաղաքականութիւնը պահանջում էր արիւն,

ահանջում էր այս, պապի քաղաքականութիւնը պահանջում {էր} արիւն, մահ, հուր եւ սուր։ Քրիստոս ինքը մեռաւ ա

երայ՝ մի՞թէ կարելի է չտեսանել, որ նա ներգործում {էր} ամենեւին քաղաքական գաղափարների հետեւելով, կարելի

եանի հետ, թէ Մխիթարեանց պապականութիւնը լոկ դիմակ {էր}, թէ ամենայն րոպէ կարելի էր վայր ձգել երեսի վերայ

ականութիւնը լոկ դիմակ էր, թէ ամենայն րոպէ կարելի {էր} վայր ձգել երեսի վերայից այդ խաւարատեսիլ դիմակը։

այց այս մի այնպիսի բան է, որ հարիւր անգամ արժանի {էր} կասկածանքի եւ երկբայութեան տակ ընկնելու։ Մեք խօս

կրօնը, երկրորդը՝ լուսաւորութիւնը։ Թէեւ կարելի {էր} երրորդ աղբիւրի տեղ դասել եւ քաղաքականութիւնը, բա

նացնելով ամենայն իրաւունք աշխարհի երեսին, որ ցած {էր} միայն Աստուծոյ իրաւունքից, երբէք համարուած չէ եւ

բարոյական կողմից, եթէ դորա փոխանակ զրահաւորուած {էր} լիակատար ազատութեամբ, ուրեմն ինչպէս պիտոյ է նա մ

նց բարոյականութեան կրօնական աղբիւրը պապականութիւն {էր} ։ Աւելորդ է երկարաբանել. ով որ ականջ ունի լսելու

կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ վիճակի մէջ {էր} քո բանականութիւնը"։ Արդարեւ, պապականութիւնը,

առիս արժանաւորութիւնը։ Եւ ճշմարիտ, ինչպէս կարող {էր} ստոյգ լուսաւորութիւնը տեղ գտանել մի աշխարհում, ո

սփոխան քարոզելով իւր անձը, նոյն պատիւը պահանջում {էր} ժողովրդից, որ պարտական էր միայն Աստուծոյ հատուցա

նոյն պատիւը պահանջում էր ժողովրդից, որ պարտական {էր} միայն Աստուծոյ հատուցանել, որի մոլեկրօն աբեղայքը

գլուխները, որոնց անմիջական քարոզութեամբ խլրտուել {էր} մի ճշմարտութեան լոյս պապական անմխիթար եւ մռայլոտ

ան կեանքի եւ գործերի յիշատակարանը լինելով, կարող {էր} աւելի լուսափայլ կացուցանել մի ճշմարտութիւն։ Եւ ա

պատմութիւնից, թէ ի՛նչ վիճակի եւ ո՛ր աստիճանի մէջ {էր} Եւրոպացոց լուսաւորութիւնը, մինչեւ այդ աշխարհի ամ

կութեանը հոգաբարձու էին պապական հոգեւորք, ցնծում {էր} նեղսիրտ դպրոցականութիւնը՝ իւր սոփեստութենով եւ բ

վեց դար ամենայն մատենագրական գործունէութիւն ցոյց {էր} տալիս իւր մէջ միայն ստրկաբար փոխառութիւն այս առաջ

մինչ ամենայն հոգեկան գործունէութիւն կենտրոնանում {էր} հոգեւոր ասպետութենների մէջ, ինչ աստիճանում կարող

հոգեւոր ասպետութենների մէջ, ինչ աստիճանում կարող {էր} լինել գիտութիւնը եւ լուսաւորութիւնը՝ բաշխուած մա

անք սկսեցին լինել իւրեանց դաստիարակքը, եւ այստեղ {էր} ահա Եւրոպայի այժմեան լուսաւորութեան սերմը, սկիզբ

Բայց քերուելով անցանել այս խնդրի մօտից անհրաժեշտ {էր} մեզ՝ ցուցանելու համար պապական լուսաւորութեան որպ

ովհետեւ ինչ որ մինչեւ այժմ ասուեցաւ, վերաբերւում {էր} ընդհանուր պապականութեան։ Անցանենք այժմ քննել

ուց դուրս չկա փրկութիւն, եւ թէ Քրիստոսը խոստացել {էր} մի հօտ եւ մի հովիւ շինել բոլոր մարդկային ազգը, ք

, ժանգոտ երկաթի դուռները։ Ամենայն տեղ քարոզւում {էր} կոյր հնազանդութիւն դէպի պապը, ամենայն տեղ ներւու

ւս պապական իրաւասութեան ընդունելը բաւական մեծ բան {էր}, խորհրդաւոր բան, որի համար պիտոյ էր ներողութիւն

կան մեծ բան էր, խորհրդաւոր բան, որի համար պիտոյ {էր} ներողութիւն տալ մեղքերին հարկաւորապէս, բայց առաւ

օգտակար լինէր պապականութեանը, սա իսկոյն պատրաստ {էր} անտես առնել Աստուծոյ ձայնը, Քրիստոսի պատուէրը։

բացեց Կլեմենտ ութերորդ պապի հետ, որ միա՛յն կարող {էր} լուծանել ամուսնութեան կապը եւ հրաման տալ վերստին

իստոնեայ մարդ համաձայնելու է, թէ այս բանը ընդդէմ {էր} Աստուծոյ օրէնքին։ Բայց պապը խոստանում է կատարել

ակը։ Պապականութիւնը շատ դիպուածներում զոհում {էր} իւր անսխալելի կանոնադրութիւնքը, շատ մեծամեծ մեղք

իւնքը, շատ մեծամեծ մեղքեր, որ պապին միայն տուած {էր} ներելու իրաւունք, ներւում էին մի հասարակ Յիսուսե

բեղայի ձեռքով, նպատակին հասանելու համար։ Մնացել {էր} պապին սեպհական թողութիւն տալ այն մեղքերին միայն,

ոզիչների խորամանկ եւ ազատ ներգործութիւնը ճանապարհ {էր} բանում ոտքը չկոխուած եւ հեռաւոր աշխարհների մէջ,

համար բոլոր պապականների։ Բացի սորանից, հարկաւոր {էր} հանդէս բերել մի այլ իրողութիւն, որ իսկոյն մերկաց

ս բերել մի այլ իրողութիւն, որ իսկոյն մերկացնելու {էր} Մխիթարեանց բարոյականութեան մասնաւոր եւ սեպհական ա

ոյոլայի երեւելի աշակերտ Լայենեցի աշխատասիրութիւնն {էր}, թէեւ, որպէս բուն Լոյոլայի գործ, Կօնդարինի Կար

շխատասիրութիւնը, որ այս պապը կարդալով բացագանչել {էր} ուրախութենից՝ Spiritus Dei est hic, եւ որ նոյն

կով 1540 թուականի դեկտեմբերի 27 օրումը հաստատուած {էր} ։ Այս կանոնադրութեան վերայ Լոյոլան յաւելացուց վեր

ագաւորասպանութիւն։ Կարծեմ այսուհետեւ աւելորդ {էր} մեզ երկարաբանել Մխիթարեանց բարոյականութիւնը սահմա

մ է մի այնպիսի մարդ, որ երեսուն երկու տարի անդամ {էր} այդ միաբանութեան, եւ այն՝ ականաւոր անդամ։

որա խօսքերը, եւ մի այնպիսի մարդու, որ կասկածում {էր} այս բանի վերայ, խորհուրդ ենք տալիս կարդալ այն գր

նք նոյնպէս, թէ մինչեւ ո՞ր աստիճան բարձիթողի արած {էր} մայրենի լեզուն՝ մեր Արամ քաջ նահապետի նուիրականը

էր ստացել ո՛չ այն դաստիարակութիւնը եւ ո՛չ ունեցել {էր} ճանապարհ՝ ուսումնասիրելու հին լեզուի յիշատակարան

րեանց միաբանութիւնը մեր հին դպրութեան հանդիսում, {էր} հին լեզուի լոկ պահպանութիւնը եւ մշակութիւնը. ընդ

ենք, որովհետեւ Մխիթարեանց պապական լինելը զրկում {էր} նորան ամենայն ստոյգ լուսաւորութենից։ Եւ ո՛չ միայ

այն ողորմելի վիճակի միջից, ինչ վիճակի մէջ մնացած {էր} մեր հոգեւորների անփոյթութենից. երկրորդ՝ այն պատ

լու մեր ազգի մէջ. պատճառ, այն լոյսը, որ ծագում {էր} պապական հորիզոնից, նայելով աշխարհի երեսին կատարո

մ են Հայաստանը այն պատճառով, որ Աստուած բարկացել {էր} Հայաստանի վերայ, առանց մէջ բերելու քաղաքական պատ

կը լինէր այժմ այն դրութեան մէջ, ինչ դրութեան մէջ {էր} վերջին անգամ Մխիթարի օրերումը։ Այո՛, տպագրութիւ

ագայ հայկական գրատպութեանը։ Նախախնամութեան կամքն {էր}, որ Հայոց գրատպութիւնը եւս աճէր ու հասակ առնուր

սակը, որ միշտ ծաղկելու է, որքան Հայ մարդը կարող {էր} մի հայերէն գիրք առնուլ իւր ձեռքը։ Մխիթարեան

ցանք Մխիթարին Հայաստանումը, մինչ շուարուած գնում {էր} նա այս վանքից միւս վանքը, այս աբեղայից դէպի միւս

ունի մի փոքրիկ դպրոց, բայց այն հնարքը, որ գործ {էր} դրել նա այս բաները յառաջ տանելու համար, տարակոյս

սխալուեցաւ իւր հաշւում։ Մինչդեռ առաջին անգամ ոտք {էր} հաստատում նա այն հողի վերայ, որ պատկանում էր Վեն

ոտք էր հաստատում նա այն հողի վերայ, որ պատկանում {էր} Վենետիկեան հասարակապետութեան, մինչդեռ առաջարկում

Վենետիկեան հասարակապետութեան, մինչդեռ առաջարկում {էր} իւր ընկերութեան պայմանքը Պապի նկատողութեանը եւ հա

թեանը եւ հաստատութեանը, Մխիթարը արդէն հրատարակել {էր} իւր անձը պապական։ Դեռեւս նոր կազմուել էր Մխի

կել էր իւր անձը պապական։ Դեռեւս նոր կազմուել {էր} Մխիթարեան միաբանութիւնը։ Մխիթարը, ինչպէս տեսանք

նութեան Հայերի մէջ, որ փոքր ի շատէ ոտքի տեղ գտել {էր} Հայաստանում դեռեւս 13-երորդ դարումը մինչ կատարւու

։ Բայց այդ միջոցին միաբանութեան մէջ յառաջացած {էր} արդէն այն բարոյական ճեղքը, որի մասին խօսեցինք։

թարեանց այս հոգին՝ մի րոպէ մոռանալով, թէ խօսում {էր} Հայերի հետ, ուրեմն, առանց հայութեան դիմակով ծած

մշակներ։ Ահա թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան սխալուել {էր} Մխիթարը իւր հաշւում։ Բայց մեր համար զարմանք չէ.

ները ցոյց տալու համար, թէ արդեօք բուն ազգի սէ՞րն {էր} հարկադրել նոցա կատարել այդ գործը, թէ մի այլ պատճ

կերութիւն, որ գիտութեամբ եւ անգիտութեամբ վնասում {էր} ազգին այս կամ այն կողմից։ Ճշմարիտը պիտոյ է ասել

։ Հայր Միքայէլ Չամչեանի նամակը), որ գրում {էր} հայր Մկրտիչ Աւգերեանին եւ հայր Իգնատիոս Փափազեանի

խորտակման աղեղանց. զարմացայ եւ զարմանամ, զի իմ {էր} գրուածն միայնոյ, գաղտ 'ի բնաւից եւս եւ 'ի մեծաւո

ամբ համայն։ Եթէ դատապարտելի ինչ կայր 'ի նմա, իմ {էր} դատապարտութիւնն. եւ արդարեւ զի՞ արար։ Ես զայն գ

ն իմ գիրք զոր գողացան) դոքա, 'ի ձեռս իւրեանց {էր} եւ ես ինքն աստ էի, աստ եւ ոսոխք իմ ութսնիւ չափ ա

նետաձիգ եղելոց զվահանն։ Բայց քանզի ուրուական իմն {էր} այն, ոչ երբէք հանի 'ի վեր եւ սակայն պատրաստեալ է

ւ 'ի միջոյ կիսոյ ժամու էառ զոր խնդրէրն զի պատրաստ {էր} ամենայն։ Ապա բացեալ զգլուխ իւր յատենի անդ ասաց,

ց։ Մոսկուացի հայ սխօլաստիկը եւս խօսում {էր} ամենայն տեղ այս սխալների վերայ եւ պարծենում էր, թ

ւմ էր ամենայն տեղ այս սխալների վերայ եւ պարծենում {էր}, թէ՝ այս ինչ պարոնի աշխատութեան մէջ այսքան սխալ գ

պարոնի աշխատութեան մէջ այսքան սխալ գտայ։ Նա թուով {էր} խօսում, բայց ես մոռացել եմ թիւը։ Հիւսիս

ան աստիճանին՝ այս մի մեծ կրօնական վերանորոգութիւն {էր} (Ռեֆօռմացիա), թէեւ ինքն ըստ ինքեան եւ մանաւանդ՝ հ

մար, դա համարեա թէ մի միջոցական, փոխանցական վիճակ {էր} մարդկութեան համար, ստրկական կրօնից դէպի ազատականը

քր առ փոքր, աննշմարելի կերպով, վասնորոյ անհրաժեշտ {էր} այդ վերանորոգութիւնը, որ առաջին քայլն էր դէպի մար

նհրաժեշտ էր այդ վերանորոգութիւնը, որ առաջին քայլն {էր} դէպի մարդկային ազատութիւնը։ Քրիստոսի ժ

էին ժողովրդից եւ այն ազատությունը, որ Մովսէս թոյլ {էր} տալիս։ Սոցա այս տեսակ անօրէնութիւնքը արդէն զգալի

նքը արդէն զգալի էին ժողովրդի համար, եւ սա պատրաստ {էր} ենթարկուիլ մի նոր վերանորոգութեան։ Մեր ասածը ապաց

դունեց Յովհաննէս Մկրտչի քարոզութիւնքը եւ մկրտւում {էր} նորա ձեռքով։ Քահանայապետներին եւ միւս այլ վերեւու

այլ վերեւումը յիշուած մարդերին թէպէտ շատ անհաճոյ {էր} այս բանը, բայց դորան ընդդէմ դուրս գալ վախենում էի

ն ժողովրդից, որովհետեւ սա որպէս մարգարէ ընդունում {էր} նորան։) Մատթէոսի 15, 6., Մարկոսի 7, 1

ան միջոցին, քահանայապետութեան իրաւունքը վաճառւում {էր} քաղաքական կեղեքիչ կառավարութեան ձեռքով եւ այն մի

շտօնից ստանալ ոչ թէ միայն այն արծաթը, որ պահուցել {էր} յառաջուց որպէս գին իւր պաշտօնին, այլեւ՝ աւելի մեծ

ով եւ ճարակելով անդարման թողած մարմինը, յայտնելու {էր} իւր ներկայութիւնը խոցի սեպհական գարշահոտութեամբ ե

ական գարշահոտութեամբ եւ նոյն ժամանակ խայտառակելու {էր} մեր խաբեբայութիւնը։ Չէ. հետեւինք Քրիստոսի խրատին.

մ պահել մեր վերայ այն զգայարանը, որ գայթակղեցնում {էր} մեզ, նա դրականապէս պատուիրում է "կտրել եւ դուրս ձ

դական կամ քսաներորդական առարկայ, որի վերայ կարելի {էր} հազար տարիներից յետոյ եւս մտածել կամ ամենեւին չմտ

ւ աբեղայքը Մովսէս Խորենացու պէս մարդուն, որ հայրն {էր} մեր մատենագրութեան եւ գլխաւոր թարգմանիչ Սուրբ գրք

է ամեն մի Քրիստոնեայ մարդու համար, թէեւ գանգատում {էր} ապա հոգեւորների տգիտութեան վերայ։ Ազգը իրաւունք չ

մնարաններ, տպարաններ, որոնց միջնորդութեամբ կարելի {էր} ստանալ ոչ երազում, այլ արթնութեան մէջ Մագիստրոսնե

ժողովուրդը՝ հոգալով նորա հոգեկան պիտոյքը։ Երանի՛ {էր} մեզ, եթէ ապառաժի վերայ չլինէր մեր սերմանածը, երան

զ, եթէ ապառաժի վերայ չլինէր մեր սերմանածը, երանի՛ {էր} մեզ, եթէ, ցոյց տալով հրապարակով այս ազգային պակաս

աղճատ յարմարագրութիւնը։ Մեր չկամելու պատճառը այն {էր}, որ չունէինք այս նամակի մի այլ օրինակը, իսկ առանց

ային սրբագրել, համարեցինք անտեղի, որովհետեւ կարող {էր} փոփոխութիւն յառաջանալ։ Առհասարակ, ինչպէս ինքը Չամ

մինչ Չամչեանը, պահելով ձեռագիրը բարձի տակ, դուրս {էր} գնացած սենեկից։ Այստեղ երեւում է գր

է] ինքեանց եւ եթ պահի յաղթանակս ([թէ] միայն հնար {էր} [յափշտակել] զանկապուտ ձիթենին, յաջոյ՝ որ զծանրա

խոստովանել, թէ հեղինակիս [դիտաւորութիւն] ուղղեալ {էր} ի լուաաւորութիւն ազգակից եղբարց՝ որոց չեւ էր ողջ

եալ էր ի լուաաւորութիւն ազգակից եղբարց՝ որոց չեւ {էր} ողջունեալ զհինն դպրութիւն, եւ թէ [առ ոչինչ] համա

ք զուրկ եւ ամայի՜ ի հոգեղէն կերակրոց, որոց պիտոյ {էր} յաւէտ դարման տանել, զառաջինն [զի մի սովամահ կորի

ի քսանի՞ց նմանապիսի ոգւով ախտացելոց, որոց դիւրին {էր} միշտ ժխտել օգտի հասարակութեան՝ քան անձամբ զանձին

ազգն, նոյն եւ մանկտին ազգային, որոց անմերձենալի {էր} հինն լեզու, թերեւս եւ անպիտան, առ ոչ ունելոյ յի

ն ելանէ ընդդէմ մոլար հնասիրութեանդ, որ [վնասակար {էր} ազգին, ըստ որում] ձանձրացեալ ընթերցողին] անհասկա

խուց աբեղայից չէ երբեք այն դիտանոց, ուստի կարելի {էր} համբարձեալ զաչս նկատել եւ ճանաչել զիրողութիւնս աշ

ւիլ իբր հաւանական, թէ ի ժամանակի թարգմանչաց նոյն {էր} [ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ ժողովրդեանն՝ զի՞նչ ապա

ս, եթէ ժամանակակցացն միահաղոյն նովին առաջնորդեալ {էր} լեզուախօսութեամբ, որով եւ այս աւանդէր նոցա զնշխա

գութեամբ զարժանաւորութիւն առնս հանճարեղի, եւ զի՞ {էր} սմա յողբսն որ վասն բարձման հայրապետութեան ի տանէ

խտ, չէ դժուար պնդել թէ ի ժամանակի [յայնմիկ նոյն] {էր} [ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ ժողովրդեանն, ուրեմն եւ

աստուածային բարբառով: Այլ այս պղտորեալ տեսութիւն {էր} կելոց ի նախնի դարս, այժմ իկ ի լուսաւորեալ 19-րդ

ւ՝ եթէ չէր դոցա պակասեալ ի հասկացողութենէ, հարկ {էր} դոցա վաղ ուրեմն մերկանդամ տեսանել զայն բաւիղ տարա

ս հին հայկաբանութեան, քանզի եթէ յայս կէտ ուղղեալ {էր} զիւր ընթացս, որ զնորախօսութիւնն քարոզ էր, սխալէ

ուղղեալ էր զիւր ընթացս, որ զնորախօսութիւնն քարոզ {էր}, սխալէր չարաչար, վասն զի աւերած բնականին եւ հնո

այլ ինչ՝ եթէ ո՛չ գործարան եւ հնար՝ որով բաւական {էր} մտածողն զխորհուրդս իւր զգալի կացուցանել, կամ միջ

նասեցին ինչ մեռեալն լատինախօսութեան՝ որ [զինչ եւ {էր}. նոյն ե՛ւ] մնացեալ է ցարդ ի մատենագրութիւնս հեղի

ցանել անհնարին է, բայց գոնեայ պահպանել զայն պարտ {էր} ՝ ասեն իմաստունքն հայոց. եւ մեք ասեմք. [կացցէ ե

զնա ըստ պիտոյից մերոց աւուրց: Երանի՜ թէ յաջողեալ {էր} հնասիրացդ այդոցիկ Զանոսեան տեսողութեամբ նկատել զա

թիւն, որ պատկանի հասարակաց] մարդկութեանս, [պարտ {էր} պահել ի թագստեան եւ բանալ միայն] հնգից կամ տասանց

պիսի՝ որ ելանէր ի բերանոյ թշնամեաց, անընդունելի {էր}. ուստի զհետ գայր, որպէս թէ զճշմար| տութիւն պիտո

ուստի զհետ գայր, որպէս թէ զճշմար| տութիւն պիտոյ {էր} չափել չափով բարեկամութեան կամ թշնամութեան, որ առ

եւրոպացիս միշտ երկրորդական իրք էին, մինչ [քննելի {էր} ճշմարտութիւն կարծեաց որոյ եւ իցէ առն մտածողի:

տի բաց ի Ազգային պատմութեանցն տեղեկութենէ, հնա՞ր {էր} քաղել այնպիսի գիտելիս, որովք բարձր ի գլուխ պանծա

ւներ լինել ինչ մի ի ստորագունիցն յոյժ: Արժանի {էր} հարցասիրութեան, թէ զի՞նչ իմանան իմաստունքն հայոց

յն եւ անմերձենալի լինելով նոր ժողովրդեանն, պիտոյ {էր} ուղի հատանել լուսաւորութեան ընդ կենդանին բարբառ,

գ քրիստոնէական վարդապետութեան " (զոր աւելի արժան {էր} ասել քրիստոնէական դաւանաբանութիւն (կատեխիզիս),

լուսաւորութիւն ժողովրդականացն առ հասարակ, [հարկ {էր} ապա] ընթանալ [նոցա զայն ճանապարհ], զոր ընթացան ց

կրօնից, եւ ինքնին ուսանելոյ անտի, զոր ինչ պարտ {էր} առնել եւ թողուլ: Երանի՜ թէ եւ ի մերայոց ոք նախան

ի, այլ եւ լուսափայլ կերպարանափոխութեամբ ծաղկելոց {էր} ի գիտութիւնս, որ ինչ զԱստուծոյ՝ եւ զՆորին ստորո

երջ կամակորութեամբ, որպէս թէ ոք, որով թարթափեալ {էր} ի յոյզ եւ ի խնդիր միոյ միայնոյ հայաբար հնախօսութե

ւ ի խնդիր միոյ միայնոյ հայաբար հնախօսութեան կարող {էր} մտածել եւ խորհիլ, որ սեպհական է լուսաւորելոցն:

է լեզու, տեսեալ իբրեւ պահարան գիտելեաց, յարգելի {էր} եւ եթ. բայց այն լեզուագիտութիւն, որ ոչ ճոխացուց

ուղիղ գաղափարօք եւ ճիշտ հայեցողութեամբք ի բնաւս՝ {էր} միայն անխորհուրդ մեքենապաշտ ձգտողութիւն գիտելոյ զ

է ըստ պատասխանելոյ հնասիրացդ, դիտաւորութիւն դոցա {էր} ստուգապէս լոյս ընձեռել Ազգային մանկտւոյն եւ բառնա

մ մուրողաբար օտարին ապրի ողորմութեամբ, ապա արժան {էր} զխաւարն լուսով փարատել, եւ կենդանութեամբ ի կեանս

ատութեամբ բաւիմ ք ճանաչել, գրոցս այս լեզուի հարկ {էր} գոլ նույն ինքն ոստանիկ անուանեալ, զի զսա գտանեմք

վեալ առ Մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ (որ վերստին գնացեալ {էր} առ Սահակ) զամենայն եպիսկոպոսունս առ հոգալոյ զգիւ

մոս առ աշակերտ Եպիփանու Հռոփանոս անուն, որ վարժ {էր} ի գրթեան Հելլենականին, խնդրէ զձեռնտուութիւն առ ի

յլ զի արանցս այսոցիկ մեծաց՝ վաղ ուրեմն նախանձեալ {էր} զնախանձ Ազգին, վասն որոյ հրաման անդէն առնեն սրբո

րանի յասորւոց ի հայ, վասն զի զյոյն գրեանն այրեալ {էր} Մերուժանայ, եւ պարսիկ վերակացուք թոյլ ումեք չտայ

ագս անկատարութեան գործոյն, թէ եւ Մեծն Սահակ վարժ {էր} քան զամենեսին ի յունականումն, առաքեն զՄովսէս Խոր

թուել, թէ եւ այլում ումեք եւս ժամանակին յաջողեալ {էր} կատարել զգործ մեծակշիռ: Խնկեսցի յերկինս անուն

յամենայն իմաստս, որ ինչ ժամանակի բանականութեանն {էր} գիւտ՝ կամեցաւ նաւել յԵլլադա եւ գնալ յԱթէնս առ աշ

հակ Բագրատունի ", այսպես եւ նզովիցն, զոր թողեալ {էր} գրով ի վերայ գլխաւորաց քահանութեանն, չերկուանամք

դարապէս ցասուցեալ սրբոյն՝ ի ժամ վախճանին ասացեալ {էր} զահաւոր նզովս ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանն,

" Երանելի փիլիսոփոսն Մովսէս, որ արդարեւ մինչ դեռ {էր} ի մարմնի՝ ցանկ երկնային զօրացն էր քաղաքակից. ո՞

դարեւ մինչ դեռ էր ի մարմնի՝ ցանկ երկնային զօրացն {էր} քաղաքակից. ո՞չ ապաքէն ի տեղւոջէ ի տեղի աբեղեանդ

մինչեւ ցայսօր՝ ընկեր Ընձակայ, ընդ որում գնացեալ {էր} ի Պալեստին վասն թարգմանելոյ ի հայ լեզու զգիր առաջ

հարց, եւ որ՝ այլ այսպիսի ինչ է. այժմիկ արժանի {էր} հարցասիրութեան, արդեօ՞ք այս այն Խոսրովից է, զոր

ւոր գրուածովք, յորս Անանիա Շիրակացի, որ ուսեալն {էր} զմաթեմատիկական ուսմունս առ Տիւքիկոսի Բիւզանդացւոյ

Հռոմեական ասացեալ ազգաց: Զսորայս հակառակն պիտոյ {էր} ենթադրել, միտ եդեալ անեզր եւ անվերջ յեղափոխութեա

Հայս զԱստուածաշունչ մատեանն, թէեւ ցաւելով պիտոյ {էր} խոստովանել՝ աղճատելով զայն ըստ սահմանաւոր յոյժ տ

զայդ ոչ ուրանամք. բայց պատճառ ցաւելի իրողութեանս {էր} նոյն իսկ ուսումնատեաց եւ ուսումնակալած բարք հայկա

լ սակաւուք զՊատմութենէ Հայոց, եթէ, միայն կարելի {էր} անուանել զայն պատմութիւն: Ուսանիմք առ հասարակ ի

Այլ ի վերայ այսր ամ ենայնի ո՛չ եթէ միայն անօգուտ {էր}, այլ եւ հարկաւոր եւ կարի հարկաւոր զնշխարս աւանդո

նք. չիք յայսմ տարակոյս, եթէ զայս ամ ենայն պիտոյ {էր} տալ նոր հայոյն եւ նոր յոճ խօսից, հասկանալի առ հա

, թէ առ ի ոչ անիրաւել առ Մխիթար հաւատափոխ, պարտ {էր} միտ դնել բռնակալ հանգամանաց ժամանակին, իբրեւ ի վ

, իսկ նորն առ նոսա աղճատեալ ցայն վայր, զի դժուար {էր} ականջաց լսել զխժալուր բարբառդ: Մխիթարեանք կատարե

քննութիւն, թէ միաբանութիւնն Վիեննայի, որ դուստր {էր} արժան իւրումն Վենետիկեան մօր, զի՞նչ գործ վճարեսց

աջի Հայկական ազգին մաքուր, որքան եւ որչափ կարելի {էր} ըստ տեղւոյն հանգամանաց, զհոգեղէն կերակուրս: Այո

ազնիւ նպատակի նորա, գրոցդ այդ լեզու անհասկանալի {էր} հասարակ ժողովրդեան եւ պիտանի մասնաւոր յոյժ անձանց

ս, եւ ամենայն Հայ, թէ ուսանի եւ թե պարտաւորական {էր} զայդ ուսանիլ՝ ուսանի եւ ուսցի, որպէս Եվրոպացւոց

անիւք իբրեւ գործարան ազգային լուսաւորութեան: Այս {էր} առաջին պահանջելին, բայց մնա եւ մի այլ պահանջելի

անուցեալ զայս եւ եթ, զի այդ օրագրութիւն ճանապարհ {էր} շահաստացութեան եւ վաճառականութեան միայն, քանզի չ

րոց առ Ռուսահայս, թէպէտ եւ դժուար եւ կարի դժուար {էր} որոնել եւ գտանել զնոսա յաղագս անարդիւն եւ ժլատ վա

ատ վաստակոց դոցա: Պատճառ իրողութեանդ գաղտածածուկ {էր} առաւել քան թէ երեւի նկատողացն հարեւանցի աչօք: Ու

ական տիոց դաւաճանեալ ի լատինացեալ աբեղայից անկեալ {էր} ի գոգ եկեղեցւոյն Հռովմայ, յորում եւ ընկալեալ զքա

լով իւրոցն կարգակցաց առ հոգեւորս Հայոց, գերազանց {էր} յաստուածաբանական եւ ի պատմական գիտութիւնս եւ կարո

աստուածաբանական եւ ի պատմական գիտութիւնս եւ կարող {էր} զայն ամենայն ըստ իմիք արդիւնաւոր կացուցանել վասն

անակցաց իւրոց եւ ապագայից, եթէ զոր գրեաց, գրեալ {էր} ի լեզու առ հասարակ հասկանալի ժողովրդեան. եւ միթէ

բայց առ ուսանելոյ Հայոց լեզու Ռուսաց յաւէտ պիտանի {էր} բառարան ի Ռուսաց լեզուէ ի Հայ քան ընդհակառակն, ո

աց ճառիս քննեալ եւ ստուգեալ է, վասն որոյ աւելորդ {էր} ինձ յերկարել ի բանս անդր քան զսահման զհամառօտաբան

թեւակոխելոյ: Պատուելի հեղինակդ, չգիտեմք թէ վասն {էր}, միթէ յաղագս ստանալոյ զփառս հայագէտ առն միայն,

նս հարցանելոյ, եթ է դիտաւորութիւն պատուական առնդ {էր} զազգ Հայոց ի մերումս դարու ուսուցանել եւ դաստիարա

ներողամիտ գտեալ առնս վասն այն միայն, զի անտեղեակ {էր} այլոց լեզուաց եւ չէր ձեռնհաս քննել եւ ճանաչել թէ

մարանի։ ԶՔերականութենէ նորա, որ արտագրութիւն {էր} ի Սալլանթեան եւ ի Գաբրիէլեան քերականութեանց, աւե

թեան եւ ի Գաբրիէլեան քերականութեանց, աւելորդ ինչ {էր} խօսել եւ խուզարկել, զի որ ոք եւ տեսցէ զայն, անդ

ցէ նորոգ տպագրութեամբն ուղղագործելոյն, այլ արժան {էր} խօսիլ ի մասնէ զքննութենէ նորա " Վէպք հնոյն Հայաստ

1850. վասն մեր, հայրենակցացս պարոն Էմինայ քաղցր {էր} տեսանել զբանասիրական քննութենէ (ոչ վասն ազգին առ

որոց գոյութիւն (ազգային երգոց) առ մեզ, չգիտեմ {էր} վասն, միակամ յամենեցունց ժխտի"։ " Այդ կարծի

յորս հազիւ ուրեք գտանեմք զայնպիսի ինչ, որ կարող {էր} մշակել զանշէն մնացեալ բանականութիւն ազգի մերոյ։

ի՞թէ՝ եթէ չէր մարթ զմեծն կատարել եւ զփոքրն պիտոյ {էր} անտեսել եթէ չկարէաք հիմնել հաստատել զմեծ ուսումնա

՝ զհամապատասխան զակադեմեայ եւ այլն, մի՞թէ արժան {էր} զրկել զմանկտին եւ ի փոքր ի շատէ լուսաւորութենէ,

զվիպասանական ինչ գրուած յօտար լեզուս... զի՞նչ {էր} պատճառ զի Հայք առ հասարակ հակադրական հոգւով հայէի

ահ առաջի ըստ կորովաբան Նարեկացւոյն. ո՞ր ապա հնար {էր} եւ այն միակ, որ կարէր կակղել զվայրենութիւն Հայկա

աւորութիւն կամ լաւ եւս ուղղութիւն իմաստնոցդ Հայոց {էր} անդնդասոյզ միանգամայն ի յատակ անյուսութեան, ապա

ասոյզ միանգամայն ի յատակ անյուսութեան, ապա արժան {էր} զցրտութիւնն ջեռուցանել ոչ սառնամանեօք, այն հրով

ամարիմ ք խօսիլ զկազմութենէ նորա, թէ զիա՞րդ արժան {էր} գործանաւորել եւ լինել հնար եւ կամուրջ լուսաւորութ

թէեւ չէր արժան ցաւել վշտանալ ընդ այս, զի բնական {էր} անտանելի լինել ճառագայթից արեւը, որոց [1 անընթ.

արդարեալ եւ մշակեալ ըստ պիտոյից աւուրցս, ունելոց {էր} զանունդ ռամկախօսութիւն, ապա ուրեմն եւ այլ ամենայ

, այլ ի սեպհական հին լեզուէ, եթէ վերահասու լեալ {էր} նորա կազմութեան Հռովմէական լեզուաց, չեմք յերկբայ

ունի նորն բարբառ, երկնչին եւ երկուանան թէ մա՞րթ {էր} արդեօք մշակել զնա եւ բերեալ ի խելացնոր յուսահատու

ս թէ ըստ օրինակի առ հասարակ երկասիրութեանց՝ մարթ {էր} կազմ ել զլեզու, ըստ ամենայնի կազմ եւ պատրաստ եւ

՞ գրեանք գտանին ի Սինէացւոց լեզու, եթէ ծանուցեալ {էր} դոցա զյարգ եւ զպատիւ, նաեւ զարժանաւորութիւն հեղի

, այլ թէ դեպ լինէր հարցանել, թէ զի՞նչ ապա պիտոյ {էր} ուսանիլ, ցուցանէ գէթ զսրբազան պատմութիւն եւ զհրա

ն զզիարդն եւ զորպէսն. ամենեւին ոչ, եթէ կամեցեալ {էր} դոցա յորդորել եւ քարոզել զժողովուրդն, տալ նմա զա

զգի, անժխտելի բան է թէ ժողովուրդն հետզհետէ ուսան {էր} մտածել եւ խորհել զազգային լուսաւորութենէ, այլ զի

ւոջ, որպէս թէ մեծ առաքինութիւն եւ քաջագործութիւն {էր}. ուրացեալ զօգուտն հասարակաց վատնել զդրամս ի բարե

ննեւտասաներորդ: Նստիլ ի տան, յորում ճրագն եդեալ {էր} ընդ գրուանաւ, նշանակէ նստիլ ի խաւարի եւ չունել զ

րստեան բանաստեղծական հոգւոյ առ Հայս, թէպէտ պիտոյ {էր} խոստովանել զճշմարտութիւն, թէ Հայք եւ ի ծաղկեալ վ

էին յականջս իմաստնոց Հայոց, որոց շատ եւ կարի շատ {էր}, եթէ միայն սքանչանային ընդ բառից բաղդասութիւնս ո

նմանապիսեաց այդունակ կերակրովք, եթէ միայն կարելի {էր} իրօք պարարել եւ կերակրել հանգոյն աղուիսուն սառուց

խօսիլ ընդ ուրումն հնասիրի (որ շատ թէ փոքր շահեալ {էր} զվարկ ժողովրդեանն՝ ի վերայ խնդրոյ մատենագրութեան

աշակ առեալ քաղցրութեան լեզուին, որ փոքր մի ազնիւ {էր} քան զհասարակայն բարբառ. առ մեզ հինն լեզու կրէ յի

րաբար նորին, ներգործութեան, եւ երրորդ՝ զի հնար {էր} հետզհետէ խօսիլ նոր հայախօսութեամբ կիրթ եւ մշակեալ

ց անտեսանելի է միանգամայն, երբ եւ կարի հարկաւորն {էր} ի պահպանութիւն լեզուին, ըստ որում եւ ամ ենայն լե

լուսաւորութիւն միջնորդութեամբ օտարին լեզւոյ կարող {էր} ջարդել եւ փշրել զկեղեւ տգիտութեան թանձրացեալ յերե

իւն էին Պապական իշխանութեանը, որ ահի ու դողի մէջ {էր} Լուտերի Վերանորոգութենից, մի անսովոր արագութենով

այս գաղափարը ժողովրդի համար մի չոր եւ մեռեալ բան {էր}, բայց նոյն իսկ Կարգի համար, հաստատ եւ շահաւէտ։

հաւէտ։ Այս նշանաւոր կարգի յատկացած բնութիւնը այն {էր}, որ բոլոր ներկայ բաների կարգերի ընդդէմ, ինչպէս

ութեան հոգով։ Յիսուսականութիւնը, որ հակառակ {էր} Ֆրանսիայի թագաւորական իշխանութեանը, Հենրիկոս երր

ւթեան դիմակներով, վերջին ջանքը ու աշխատանքը գործ {էր} դնում, որ կարողանայ ձեռք ձգել բոլորի կառավարութե

իւր Համաշխարհական թագաւորութիւնը։ Զարմանալի {էր} Յիսուսականութեան հնարները, որ գործ էր դնում իւր

Զարմանալի էր Յիսուսականութեան հնարները, որ գործ {էր} դնում իւր օգտի համար։ Այս հնարների կարգումն են շ

ով, յաղթութեան եւ դպրութեան փառքերով, ցուցանում {էր} մի ամենակատար եւ ամենափառաւոր յաղթող ինքնակալութի

մենափառաւոր յաղթող ինքնակալութիւն. այլեւ գաղափար {էր} դարձել Եւրոպայի բոլոր ժամանակակից Տէրութեններին։

ուսականների ջերմեռանդութիւնը դէպի Հռովմէական գահը {էր} միմիայն կեղծաւորութիւն եւ խաբեբայութիւն, որի տակ

աղճատում էին Քրիստոնէական հաւատի հոգին, բայց ո՞վ {էր} Պապական կոնդակների ականջ դնողը, թէպէտեւ նոցա անդ

ական հոգին չէր կարելի ջնջել. նա վաղուց ահա՛ մտել {էր} աշխարհի գործերի մէջ։ Պիոս VIIը, որին որսացե

այն ժամանակ, երբ ինքը Պապականութիւնը կործանւում {էր} ահա՛։ Ցոյց կը տամ յետոյ, թէ ինչ կերպով ներգործո

ա՛։ Ցոյց կը տամ յետոյ, թէ ինչ կերպով ներգործում {էր} նա նոր երկիրների մէջ, ուր քաղաքականութիւն կամ բո

կանութեան հետ, որ արդէն պատմական ընթացքով ստացել {էր} իւր կատարելութիւնը։ Հզօր քաղաքականութիւն ասելով

ար, ինչ որ պատմութիւնը մեզ հասուցել է, ապա հարկ {էր} ինձ մի Աստուածաշնչի մեծութենով գիրք գրել, որի վե

չի մեծութենով գիրք գրել, որի վերայ տարիներ պիտոյ {էր} գործ դնել։ Այդ իմ կողմից, իմ այժմեան հանգամանքն

իմ կողմից, իմ այժմեան հանգամանքների մէջ անկարելի {էր} ։ Ես իմ գործը կատարեցի՝ ժամանակի սակաւութեանը յա

ւստ։ Իգնատիոսը իւր տասն տարեկան հասակում գտնւում {էր} Ֆերդինանդի եւ Իզաբելլայի պալատում իբրեւ մանկլաւիկ

պէս վկայում է Պետրոս Րիբադայները, որ ժամանակակից {էր} նորան եւ անդամ Իգնատիոսի Յիսուսեան Կարգի։ Իգ

Իգնատիոսը պատանեկութեան հասակում շատ գեղեցիկ {էր} եւ անչափ կնամոլ։ Բայց այս միակերպ կեանքը, թէպէտ

այի զօրքի մէջ կապիտանի պաշտօն ունէր, ընդդիմանում {էր} այս վճռին եւ առաջնորդ դառնալով մի քանի հարիւր կտր

ինուորների՝ վերջին յուսահատութեան մէջ պաշտպանում {էր} քաղաքը։ Բայց ոտքերի վերայ վէրք ստանալով ձախումը

քանի օրից յետոյ քաղաքը առին։ Իգնատիոսը գտանւում {էր} թշնամիների մեծահոգի խնամածութեան տակ եւ վերջապէս

մսի մասն (tyloma), որ մանաւանդ անհանգստութիւն {էր} տալիս նորան։ Քաջասիրտ Իգնատիոսը հրամայեց սղոցել

հրամայեց սղոցել այս մասնը եւ երկար ժամանակ կապում {էր} ոտքի վերայ մի երկաթի մեքենայ, որ կամաց կամաց ձգե

աթի մեքենայ, որ կամաց կամաց ձգելով՝ երկարացնում {էր} նորա ոտքը, թէ եւ այսպիսի բժշկութիւնը մեծ ցաւ էր

էր նորա ոտքը, թէ եւ այսպիսի բժշկութիւնը մեծ ցաւ {էր} պատճառում նորան։ Ցաւի մեծը այն էր, որ այս բաներ

ւթիւնը մեծ ցաւ էր պատճառում նորան։ Ցաւի մեծը այն {էր}, որ այս բաները օգուտ չ'տուեցին, եւ նա մինչեւ իւ

ր դեռ չէր ամրացած սաստիկ հարինքից յետոյ, պատրաստ {էր} ընդունել ամենայն հրաշալի բան, վասնորոյ եւ չ'կարո

նդդիմանալ այն տպաւորութեանը, որ այս գիրքը ազդում {էր} ։ Ֆերդինանդի եւ Իզաբելլայի փառաւոր մանկլաւիկը, ք

գրիչքը ասում են, թէ երբ նա դեռ մտատանջութեան մէջ {էր}, ընտրէ՞ այս ասպարէզը, թէ ո՛չ, յանկարծ երեւեցաւ

երը դուրս ընկան, Սատանայն, որ մինչեւ այժմ կապել {էր} նորան աշխարհի հետ, թողեց յաւիտեան։ Իգնատիոս

նատիոսը հասաւ շուտով Մանրէզ քաղաքը, որ հռչակաւոր {էր} իւր վանքովը եւ Աստուածամօր հրաշագործ պատկերովը։

աբեղայի յայտնեց իւր դիտաւորութիւնը, թէ կամենում {էր} Քրիստոսի գերեզմանի մօտ կատարել իւր ապաշխարութիւնը

, եթէ ոչ մոխիր խառնած հետը։ Կոշտ շորեր հագած ման {էր} գալիս փողոցներում՝ ողորմութիւն հաւաքելով։ Ոչ ոք

բնակիչների կարեկցութիւնը դէպի նա օրէ օր աւելանում {էր}, որ բազմութենով գալիս էին նորան տեսանելու։ Իգնա

րծել, թէ մի անկիրթ երեւակայութենով մարդ, ինչպէս {էր} այն ժամանակ Իգնատիոսը, կարողանար այսպիսի գիրք գր

տեղեկութիւններ։ Վերջապէս Իգնատիոսը, որ մտածում {էր}, թէ գնայ Երուսալեմ սուրբ տեղերին երկրպագութիւն տ

բայց նա բոլորը բաժանեց աղքատներին եւ ինքը ապրում {էր} ողորմութենով, այսինքն՝ մուրացկանութենով։ Դժուա

րա այս ճանապարհորդութիւնը. բոլոր Իտալիա ամայացած {էր} փոքր ինչ յառաջ գոյացած սարսափելի ժանտախտից, ամբո

ալածում էին ամենայն տեղից։ Գիշերները անցուցանում {էր} պարզ երկնքի տակ. նորա օտարութիւնը ժողոված էր ո՛չ

ում էր պարզ երկնքի տակ. նորա օտարութիւնը ժողոված {էր} ո՛չ թէ մի բնակութեան յարկի մէջ, այլ կապոյտ երկնա

մի բնակութեան յարկի մէջ, այլ կապոյտ երկնակամարը {էր} նորան տունի փոխանակ։ Օրերով ոչինչ չէր ուտում, պ

ում, պատճառ, չէր գտանում։ Ամենայն մարդ փախչում {էր} նորանից՝ երկիւղ կրելով իբրեւ ախտացած մարդուց, ո

։ Բայց ի վերայ այսր ամենայնի Իգնատիոսը ուրախանում {էր} քաշած չարչարանքների համար. նա համարում էր, թէ ա

խանում էր քաշած չարչարանքների համար. նա համարում {էր}, թէ այն նեղութիւնքը քաւում են նորա մեղքերը, վաս

քաւում են նորա մեղքերը, վասնորոյ առաւել զօրանում {էր} հոգով։ Այս անտանելի ճանապարհորդութեան մէջ,

աւ ազատութեամբ մտանել Վենետիկ։ Այնտեղ եւս ապրում {էր} մուրացկանութենով եւ գիշերները հանգչում էր սուրբ Մ

ապրում էր մուրացկանութենով եւ գիշերները հանգչում {էր} սուրբ Մարկոսի հրապարակումը։ Նորա ծանօթութիւնը հռ

ար ունեցաւ նստել այն զինուորական նաւը, որ նաւում {էր} Պալեստին։ Բանի տեղ չ'դնելով ծովային հիւանդութիւն

ի տեղ չ'դնելով ծովային հիւանդութիւնը՝ նա սեւ հաց {էր} ուտում եւ նաւի սպասաւորներին քարոզում էր շատ խիստ

սեւ հաց էր ուտում եւ նաւի սպասաւորներին քարոզում {էր} շատ խիստ բարոյականութիւն։ Նորա քարոզները փոքր մն

գերեզմանի մօտ աղօթելու։ Իգնատիոսը հազիւ թէ հասել {էր} իւր նպատակին, փոխուեցաւ. նա մի այլ մարդ դարձաւ

շատ փոքր օգուտ ստացաւ նա. երբ վարժապետը մեկնում {էր} նորան լատինի քերականութեան կանոնները, նորա երեւա

եան կանոնները, նորա երեւակայութիւնը պատկերացնում {էր} զանազան բաներ։ Վերջապէս, Բարսելոնում երկու տարի

ում եւ հրապարակներում։ Նա ո՛չինչ չ'գիտէր. ուսել {էր} ո՛վ գիտէ ինչ Աստուածաբանութիւն, բայց խօսում էր ա

լ էր ո՛վ գիտէ ինչ Աստուածաբանութիւն, բայց խօսում {էր} այնպիսի հաւատով, այնպիսի ոգեւորութեամբ, որ ժողո

թեամբ, որ ժողովուրդը խուռն բազմութենով հաւաքւում {էր} նորան լսելու։ Մինչեւ անգամ երկու երեւելի տիկիննե

նա ոչինչ չ'կարողացաւ պատասխանել, եւ ինչպէս կարող {էր} պատասխանել, մինչ դեռ ոչինչ չգիտէր։ Վանահայրը,

որոնք յայտնի յայտնի, ինչպէս ինքը Իգնատիոսը ասում {էր}, հակառակւում էին Աստուածային հոգուն, որոշեց Փար

ւածային հոգուն, որոշեց Փարիզ գնալ, ուր գտանւում {էր} Եւրոպայի մէջ հռչակուած Համալսարանի Աստուածաբանակա

ելոնում։ Նորա քարոզները, որ Սալամանկայում ասում {էր}, գործից ձգել էին նորան, վասնորոյ նոր ի նորոյ նս

րներից մինը գողացաւ նորա վերջին արծաթը, որ բերել {էր} իւր հետ Սպանիայից։ Այն ժամանակ սկսեց նա դարձեալ

յետոյ մտաւ Սուրբ Վառվառէի Կօլլէգիումը, ուր լսում {էր} փիլիսոփայական դասեր։ Բայց եւ այստեղ չ'հրաժարուեց

րկայութեամբը ծեծել Իգնատիոսին. այս մի խիստ պատիժ {էր}, որ գործ էին դնում այն ժամանակ, երբ բանը նեղ տե

ակ, երբ բանը նեղ տեղը կ'ընկնէր։ Իգնատիոսը ուրախ {էր}, որ պիտոյ է չարչարուի՝ Աստուծոյ փառքին նախանձաւ

անալի ազդեցութիւն։ Մի կողմից նա սաստիկ ցանկանում {էր}, որ ծեծուի, միւս կողմից՝ լաւ հասկանում էր բանի

նում էր, որ ծեծուի, միւս կողմից՝ լաւ հասկանում {էր} բանի զօրութիւնը, որ նորա ընկերքը եւ բոլոր վարդապ

լ ժողովրդին։ Նորա քարոզութեան ձեւը շատ զարմանալի {էր} ։ Ահա՛ նորա մի օրինակը։ Իգնատիոսը գիտէր, որ իւր

արդերից չէ կարելի Կարգ հիմնել, վասնորոյ աշխատում {էր} իւր կողմը քարշել խելօք եւ ուսումնական մարդիկ։ Բա

e feve), որ շատ աշխատաւոր եւ քանքարաւոր ուսանող {էր} ։ Իգնատիոսը շատ աշխատութիւն կրեց մինչեւ կարողացաւ

սը իւր երկրորդ ընկերը ճարելու համար։ Շատ ժամանակ {էր} արդէն, որ նայում էր նա նախանձելով Ֆրանսիսկոս Կսա

ճարելու համար։ Շատ ժամանակ էր արդէն, որ նայում {էր} նա նախանձելով Ֆրանսիսկոս Կսաւիէ Նաւարրացի ազնուակ

ւականի վերայ, որ այն ժամանակ փիլիսոփայութեան դաս {էր} կարդում Վօվէսկեան Կօլլեգիումի մէջ։ Սա ծիծաղում է

ր կարդում Վօվէսկեան Կօլլեգիումի մէջ։ Սա ծիծաղում {էր} Իգնատիոսի վերայ եւ ոչինչ զուարճութիւն չէր գտանում

այի պալատական դարձաւ. ամենայն տեսակ կեղծաւորւում {էր} Կսաւիէի առաջեւ, վերջապէս կարողացաւ ճանաչել նորա

աչել նորա թոյլ կողմը։ Կսաւիէի ապրուստը շատ շռայլ {էր}, վասնորոյ շատ անգամ արծաթի մեծ պակասութիւն էր զգ

յլ էր, վասնորոյ շատ անգամ արծաթի մեծ պակասութիւն {էր} զգում եւ ամենահարկաւոր բաների համար։ Իգնատիոսը,

մար։ Իգնատիոսը, արծաթ տալով նորան, որ հաւաքում {էր} մուրացկանութենով, վերջապէս կարողացաւ նորան դէպի

ին եւ միանգամայն ոչնչացուցին այն կապը, որ կապում {էր} Կսաւիէին աշխարհի հետ։ Շուտով Կսաւիէից յետոյ ուրի

ւ կուսանաց Վանքը, որ Փարիզի մօտ Մօնմարտր տեղումն {էր} ։ Այնտեղ մի մատուռի մէջ Լայենէզը, որ արդէն քահան

Այնտեղ մի մատուռի մէջ Լայենէզը, որ արդէն քահանայ {էր}, պատարագ արեց, եւ պատարագից յետոյ բոլոր ընկերքը

ակ, երբ արդեն նորա վառ աշխոյժը եւ եռանդը փոխւում {էր} դէպի մի սառն քաղաքականութիւն։ Այս գրքի մէջ պարու

անելով, կարգի է դնում բոլոր փորձերը, որ կատարել {էր} իւր վերայ, մինչեւ անգամ իւր տեսիլքները հարինքի մ

շակերտներին միեւնոյնը գործել, ինչ որ ինքը գործել {էր} իւր անձին հետ, կարողացաւ երեսուն օրի մէջ չքացնել

ցաբար ծաղկած խուզարկու ատեանը մասն մասն լուծանում {էր} իւր անբաղդ զոհերի մարմինը։ Հոգեւոր վարժութիւնքը

յլն, եւ այն այնպիսի կարգով, որ փորձով ճանաչուած {էր} ամենալաւ։ Ի՞նչպէս կատարելագործւում է այս կեր

չէր նայում նորա վերայ եւ մինչեւ անգամ դատապարտում {էր} իբրեւ հերետիկոս։ Ասում էին, թէ նա իբրեւ հերետիկ

կար չ'տեւեց. պատճառ, Կարաֆֆայն ինքը եւս մտածում {էր} մի Կարգ հիմնել, այն խորհրդով, որ ուղղէր Իտալակա

եան բարոյականութիւնը, որ մինչեւ պարանոցը թաղուած {էր} վերին աստիճանի անառակութեան մէջ։ Նա յոյս ունէր մ

Լօյոլան եւ նորա աշակերտքը։ Բայց Իգնատիոսը կարո՞ղ {էր} արդեօք իւր նպատակից հրաժարուիլ, որին հասանելու հ

աժարուիլ, որին հասանելու համար արդէն այնքան գործ {էր} կատարած։ Նա հրաժարուեց միանգամայն, եւ Կարաֆֆայն

Նոքա իւրեանց վարդապետի հրամանի զօրութենովը պիտոյ {էր} 1537 թուականի սկզբումը Վենետկումը լինէին։ Բայց պ

նետկումը լինէին։ Բայց պատերազմը, որ պատրաստւում {էր} բորբոքուիլ Ֆրանսիայի եւ Սպանիայի մէջ, նորանց հար

նից անտանելի է մանաւանդ Կսաւիէի գործը. նա ուտում {էր} այն կերակուրների փշրանքը, որ մնացել էին փոխադրակ

դրական ցաւեր ունեցող հիւանդներից, ամբողջ օրը ման {էր} գալիս ափրոդիտական ցաւերով վիրաւորուած մարդերի մօտ

րով վիրաւորուած մարդերի մօտ, ուր եւ գիշերը քնում {էր}, խմում էր այն ջուրը, որով հիւանդը լուացել էր իւ

ուած մարդերի մօտ, ուր եւ գիշերը քնում էր, խմում {էր} այն ջուրը, որով հիւանդը լուացել էր իւր վէրքը, մ

ւմ էր, խմում էր այն ջուրը, որով հիւանդը լուացել {էր} իւր վէրքը, մինչեւ անգամ, եթէ կար բժշկական հարկա

անգամ, եթէ կար բժշկական հարկաւորութիւնը, ծծում {էր} այս տարափոխիկ վէրքերից արիւն ու թարախը։ Սոսկալի

նկալի ճանապարհորդութեան մասին։ Իգնատիոսը կարծում {էր}, թէ կանուխ է դեռեւս Կարգին օրինաւոր եւ վաւերական

նը, որի հետ Իգնատիոսը լաւ չէր մինչ դեռ Փարիզումն {էր} համալսարանի մէջ։ Այսուամենայնիւ, այս ճանապարհոր

ապարհորդութիւնը կատարելու համար անպատճառ հարկաւոր {էր} Պապի օրհնութիւնը եւ մանաւանդ ողորմութիւնը. պատճա

րհնութիւնը եւ երկու հարիւր դուկատը, որ հաւաքուած {էր} Հռովմում Սպանիացի վաճառականներից, վերադարձան Վեն

պիսի կեանքը սիրելի դարձաւ Իգնատիոսին. նա դիպուած {էր} որոնում, որ կարողանայ իւր առաջուայ ուխտիցը, այս

ն իշխանութեանը պաշտպան դառնալու համար, որ երկիւղ {էր} կրում եւ ալեկոծութեան մէջ էր Լուտերի Վերանորոգութ

ու համար, որ երկիւղ էր կրում եւ ալեկոծութեան մէջ {էր} Լուտերի Վերանորոգութենից։ Բոլոր ժողովը հաւան

ան Կարոլոս Vի գործերումը, երեւելի ներգործող անձն {էր} Պապական պալատի մէջ։ Օրտիցը ինքը այս երեք ընկ

Այս վերջինս հեռացաւ Կասսանօ սարը եւ այնտեղ լսում {էր} Իգնատիոսից Աստուածաբանական դասեր, չ'նայելով, որ

՝ Օրտիցը, այն ժամանակներում երեւելի աստուածաբան {էր} եւ մեծ փառք էր ճարել Փարիզի Համալսարանի մէջ։

ժամանակներում երեւելի աստուածաբան էր եւ մեծ փառք {էր} ճարել Փարիզի Համալսարանի մէջ։ Իբրեւ երեսփոխա

սփոխան Կարոլոս Vի գործերումը, Օրտիցը հարկադրուած {էր} մնալ միշտ Հռովմի մէջ, վասնորոյ չէր կարողանում յա

ակերտների կարգումը լինել։ Բայց դորա փոխանակ գործ {էր} դնում նա իւր բոլոր ջանքը եւ հնարը Պապի դռնումը,

ն պարգեւէ Իգնատիոսի մտադրութեան։ Ամենայն բան լաւ {էր} գնում հասարակութեան համար։ Իգնատիոսին թւում էր,

ւ էր գնում հասարակութեան համար։ Իգնատիոսին թւում {էր}, թէ հասել է վերջապէս Կարգը հիմնելու ժամանակը։ Ն

ւի թէ նորա աշակերտներից մինը եւ մանաւանդ Լայենէզն {էր} գրել։ Պաւլոս III Պապը, կարդալով այս պայմանքը,

ը յանձնեց այն պայմանները։ Այս Կարդինալներից մինը {էր} Բարթոլոմէոս Գուիդիչիօնի, որ շատ ուսեալ եւ խելացի

լոմէոս Գուիդիչիօնի, որ շատ ուսեալ եւ խելացի մարդ {էր} եւ իւր բարեպաշտութեան մասին ամենայն տեղ յարգելի։

ւորութեանը. նա սորանից յառաջ եւս մի շարադրութիւն {էր} գրել, որի մէջ շատ հասուն բանականութենով ապացուցա

, որի մէջ շատ հասուն բանականութենով ապացուցանում {էր} աբեղայական Կարգերի անօգտութիւնը եւ մինչեւ անգամ ն

էպի Պապական իշխանութիւնը։ Այս պատճառով պահանջում {էր}, որ ջնջուին այսպիսի աբեղայական Կարգերը, որոնք ա

էս եւ Կարդինալ Գուիդիչիօնին. փոփոխակի ներգործում {էր}, երբեմն իբրեւ քաղաքական մարդ, երբեմն իբրեւ Սուր

պատակին։ Պաւլոս III Պապը իւր կոնդակովը, որ գրած {էր} 1540 թիւ դեկտեմբերի 27-ին հաստատեց կարգը միայն այ

ղան Գեներալի ընտրութեանը։ Ամենայն մարդ ցանկանում {էր}, որ Իգնատիոսը լինի։ Նա երկար ժամանակ հրաժարւում

, որ Իգնատիոսը լինի։ Նա երկար ժամանակ հրաժարւում {էր}, բայց յետոյ, չ'կարողանալով հերքել հասարակաց խնդ

նել մանուկներին կրօնագիտութիւն. նա մանաւանդ հոգս {էր} առնում բարքերի մաքրութեան մասին։ Այն միջոցին

իւնը դարձուց անպարկեշտ կանանց վերայ. նա հաւաքում {էր} նորանց մի յատուկ նոցա համար պատրաստուած տան մէջ ե

յատուկ նոցա համար պատրաստուած տան մէջ եւ քարոզում {էր} ապաշխարութիւն։ Մի անգամ այս կանանց մէջ պատահեցաւ

էջ պատահեցաւ մի ամուսնաւոր կին, որ կռուով ապրում {էր} իւր մարդի հետ։ Նա, համոզուելով Իգնատիոսի քարոզն

, մնաց այս տան մէջ։ Այս բանը արդէն հերիք պատճառ {էր} կարգի թշնամիներին. նոքա յանցաւոր էին համարում այ

գութեան ընդդէմ, որ ժողովուրդը կատաղելով կամենում {էր} խեղդել նորան Դանուբի մէջ։ Իսկ Ֆաբերը Քեօլն քաղաք

ոս Բօրջիայն, որ այն միջոցին Կարոլոս V-ի տեղապահն {էր} Մադրիտի մէջ։ Ինչ որ վերաբերում է Իտալիային, այս

ոզուելով Իգնատիոսի ջերմեռանդութենից, յաւելացնում {էր} Յիսուսեանների արտօնութիւնը իւր անսխալելի կոնդակնե

սի մեղքերին, որ մինչեւ այն օրը Պապը միայն քաւում {էր} ։ Պապին մնացել էր սեպհական թողութիւն տալ այն մեղք

ինչեւ այն օրը Պապը միայն քաւում էր։ Պապին մնացել {էր} սեպհական թողութիւն տալ այն մեղքերին, որ յիշուած

Վերանորոգութիւնը անհաւատալի արագութենով տարածւում {էր} Գերմանիայի մէջ։ Զուր տեղը Լեւոն X Պապը աշխատում

Գերմանիայի մէջ։ Զուր տեղը Լեւոն X Պապը աշխատում {էր} փակել նորա առաջը " Նզովքի կոնդակովը"։ Ինքը՝ Կա

ատ կամքովը առանց ոչ ոքի համաձայնութեան սեպհականել {էր} իւրեան։ Շատ բնական եւ հասկանալի բան է, որ Պապեր

, որ ինչպէս մի կրակ չոր նիւթերի մէջ, այնպէս առաջ {էր} վազում դէպի ամենայն կողմ ժողովրդի մէջ։ Այո՛, դե

մ ժողովրդի մէջ։ Այո՛, դեռ Ադրիանոս VI-ը մտածում {էր} վերանորոգել Պապականութիւնը, բայց վերահաս մահը ար

մի գահի վերայ, տեսաւ, որ արդէն բանը բանից անցել {էր} ։ Պաւլուս III Պապը, որպէս զի կարողանայ այս ընդհա

դրեցին, որ լինի այն Տրիդենտի մէջ։ Պապը կամենում {էր} ուղարկել այն ժողովը իբրեւ իւր երեսփոխան այնպիսի մ

ուածաբան եւ կանոնագէտ։ Այսպիսի դիպուածում կարո՞ղ {էր} արդեօք նա մոռանալ Յիսուսեանները, նոցա կոյր հնազա

էջ վարժութիւնը. ամենայն ինչ մի խօսքով շատ յարմար {էր} Պապի ցանկութեանը եւ հանգամանքների պահանջողութեանը

ը ասում են, թէ, չ'նայելով, որ Իգնատիոսը հիւանդ {էր} տենդով, այսուամենայնիւ մի այնպիսի գեղեցկախօսութե

ամենայնիւ մի այնպիսի գեղեցկախօսութեամբ ջատագովում {էր} Մարիամի կուսութիւնը Դոմինիկեանների հակառակ, որ ն

մարգարէ, որ իբրեւ դաբիրայ եռոտանու վերայ մեկնում {էր} խորհուրդներ եւ քարոզում էր երկնքի Աստուածային նախ

եռոտանու վերայ մեկնում էր խորհուրդներ եւ քարոզում {էր} երկնքի Աստուածային նախասահմանութիւնը։) Բայց Տր

ի սրտումը, որոնք համարում էին, թէ նա Պելագիական {էր}. պատճառ, վեցերորդ նիստումը, երբ խօսակցութիւն է

ր. պատճառ, վեցերորդ նիստումը, երբ խօսակցութիւն {էր} լինում Աստուածային գթութեան մարդու վերայ ներգործո

եան մարդու վերայ ներգործութեան մասին, նա հերքում {էր} մարդումը ամենայն ազատ կամք։ Շուտով Պապի երես

անորոգութիւնը դրեց Պապական սրտի վերայ, աւելի խոր {էր} ներգործում հետ զհետէ։ Օրէ օր տարածւում էին Լուտե

ը Շուէյցարիայում, իսկ Կալուինականութիւնը ծաղկում {էր} Ֆրանսիայի մէջ։ Հռովմի Քահանայապետութիւնը տեսանու

րանսիայի մէջ։ Հռովմի Քահանայապետութիւնը տեսանում {էր} իւր մօտակայ կործանումը։ Ամենայն Պապ երկիւղ էր կր

ւմ էր իւր մօտակայ կործանումը։ Ամենայն Պապ երկիւղ {էր} կրում վերջացնել այն գործը, որ սկսած էր ընդդէմ եկ

ապ երկիւղ էր կրում վերջացնել այն գործը, որ սկսած {էր} ընդդէմ եկեղեցական Վերանորոգութեանը, վասնորոյ եւ

եկեղեցական Վերանորոգութեանը, վասնորոյ եւ թողնում {էր} իւրեան յաջորդին։ Գերմանացիք, Ֆրանսիացիք եւ մինչ

րեւ Պապական Աստուածաբանք։ Նոցա գլխաւոր միտքը այն {էր}, որ փոխեն ժողովքի ուղղութիւնը, պարապեցուցանեն ն

ը, հեռացնեն այն առարկայից, որի մասին գումարուել {էր} ժողովքը եւ որ ամենայն իրաւունքով սպառնում էր Պապա

ուել էր ժողովքը եւ որ ամենայն իրաւունքով սպառնում {էր} Պապական Աթոռին չարաչար կործանումն։ Այստեղ իւր ամ

ները, որ, մինը միւսից դուրս գալով, անվերջանալի {էր} լինում, եւ ժողովքը դեռ չէր սկսած իւր գլխաւոր գոր

ւասութենների ինքեան սեպհականելը։ Այստեղ հարկաւոր {էր}, որ Պապի կողմի մարդիկը պաշտպանէին Հռովմի Աթոռը։

ծը մեծ ճարտարութեամբ իւր խօսած ճառովը, որ կարո՛ղ {էր} օրինակ լինել դպրոցական իմաստակութեան (սոփեստութե

օրացնում է Սուրբ գրքի վկայութեններով, որ մեկնում {էր} ինչպէս կամենում էր ինքը, կամ ինչպէս ցանկանում էր

քի վկայութեններով, որ մեկնում էր ինչպէս կամենում {էր} ինքը, կամ ինչպէս ցանկանում էր Պապականութեան սիրտ

էր ինչպէս կամենում էր ինքը, կամ ինչպէս ցանկանում {էր} Պապականութեան սիրտը, թէ գրուած լինէին, եւ կանոն

նամացած կողմերը։ Կանիզի Յիսուսեանը, որ գտանւում {էր} Կայսրի մօտ, ամենայն հնար գործ էր դնում, որ Պապի

ը, որ գտանւում էր Կայսրի մօտ, ամենայն հնար գործ {էր} դնում, որ Պապի կողմը շրջէ նորան։ Երբ այս անօգու

Ֆերդինանդի բոլոր մտածութենների մասին ծանօթութիւն {էր} տալիս Պապի դեսպաններին եւ Յիսուսեաններին, որոնք

ովը չ'կարողացաւ հասանել իւր գլխաւոր նպատակին, որ {էր} Պապական Աթոռի եւ Տէրութեան վերանորոգութիւնը։

այլ խաբեբայութեան մասին։ Ժողովքի մէջ սահմանուած {էր} շատ փոփոխութիւններ առնել աբեղայական Կարգերում, ո

աուջայ ուխտերից։ Պորտուգալիայի թագաւորը կամենում {էր} իւր խոստովանահայր նշանակել Յակոբ Միրա Յիսուսեանը

րի գլխաւոր հիմքը։ Բայց Լօյոլա միանգամայն այլապէս {էր} մտածում եպիսկոպոսական արժանաւորութեան մասին եւ եր

ունել Աուգսբուրգի եպիսկոպոսական աթոռը։ Նա երկիւղ {էր} կրում, թէ մի գուցէ Կարգի քանքարաւոր եւ օգտակար ա

շակերտների սրտումը այնպիսի գիտութիւն, որ օգտակար {էր} Կարգին, բայց անհամաձայն թագաւորութեան հին եւ բնա

ւածաբանական Ֆակուլտէտին, որի կարծիքը շատ յարգելի {էր} Պապական աշխարհի մէջ։ Այս խորհրդով Իգնատիոսը դիմե

սը դիմեց դէպի Լօտարինգեան Կարդինալը, որ գտանւում {էր} այն ժամանակ Հռովմում եւ որ շատ հարուստ եւ երեւելի

ամանակ Հռովմում եւ որ շատ հարուստ եւ երեւելի մարդ {էր} Ֆրանսիայի մէջ։ Կարդինալը խոստացաւ նորան պաշտպան

րիտ. կատարեց նա իւր խոստմունքը, երբ արդէն Փարիզ {էր} հասել։ Նորա միջնորդութենովը Հենրիկոս II-ը հրամայ

րը Կարգի արտօնութենների մասին եւ որով թոյլատրւում {էր} միմիայն Փարիզ քաղաքի մէջ շինել Տուն եւ Կօլլեգիում

ակը, որ Փարիզի Արք եպիսկոպոսի իշխանութենից դուրս {էր}, Սէն-Ժերմէնի Աբբային Պապից պարգեւած արտօնութեան

, նորա անդադար հոգսը եւ աշխատութիւնքը, որ կրում {էր} Կարգը ընդարձակելու եւ տարածելու համար, հետեւեցու

կազմուածքը։ Երբ բոլորովին զրկուած ուժից, ընկած {էր} մահուան մահճի մէջ, նա դեռեւս թելադրեց իւր շարադր

ւ ո՛չ այն. նորա հռչակուած սրբութիւնը ո՛չ այլ ինչ {էր}, եթէ ո՛չ կամակոր մոլակրօնութիւն։ Նա իբրեւ Սպանի

զարմանալի փոփոխութենների միջնորդութենովը, ձգում {էր} նորան զանազան կարգից դուրս գործերի մէջ, որոնք մի

ական Ապարանքի մօտ, որ այն ժամանակներումը փայլում {էր} Եւրոպայի մէջ, սեպհականեց ինքեան սնափառութիւն, ք

անքի շռայլութիւնը։ Նա վերին աստիճանի անկիրթ մարդ {էր} ։ Եթէ արդարութենով, նորանից սահմանուած Կարգը իւր

ւնէր նորան հասանելու։ Միմիայն կրօնական մոլութիւն {էր} նորա խորհուրդը եւ նպատակը, որին հասանելու համար

րթելը, ընտանեկան գործերում միջնորդ լինելը բղխում {էր} առաջ միմիայն հաւատից, բայց յետոյ, այսինքն՝ Իգն

ւ, այսինքն՝ փոփոխուեցաւ այնպէս, ինչպէս ցանկալի {էր} Յիսուսեաններին, որ գրէր հեղինակը, եւ նորա առաջի

առաջին տպագրած օրինակները ջնջուեցան որքան կարելի {էր} Յիսուսեանների աշխատասէր եւ անխոնջ ձեռքովը։ Վերջ

լ նորա ներքին կազմակերպութիւնը, որ ինչպէս պատճառ {էր} Կարգի արագ տարածութեանը, նոյնպէս նորանից էր կախւ

տճառ էր Կարգի արագ տարածութեանը, նոյնպէս նորանից {էր} կախւում, որ Յիսուսեանք մեծ հանդէս եւ նշանակութիւ

, որ իւր ժամանակումը երեւելի քաղաքագէտներից մինն {էր} ։ Ոչինչ հասարակութիւն աշխարհի երեսին հաստատու

. դուրս եկաւ մի այնպիսի իշխանութիւն, որ աշխատում {էր} հիմնել մի համաշխարհական, մի տիեզերական թագաւորու

ան թագաւորութիւն։ Կարգի կանոնները, եւ թէ ինչպէս {էր} բաղկանում այս մարդկութեան թշնամի հասարակութիւնը ա

ն համար. այլ մարդերի համար մի անմօտենալի գաղտնիք {էր} նոցա Կարգը ու կանոնը։ Կարգը բաղկանում էր այս

նիք էր նոցա Կարգը ու կանոնը։ Կարգը բաղկանում {էր} այս հետեւեալ գլխաւոր աստիճանակարգերից, այսինքն՝

րութիւն, եւ Գեներալը քանքարաւոր մարդիկ ընդունում {էր} Կարգի անդամ՝ հաշիւ չ'դնելով նոցա մեղքերը, որչափ

տոյ է մնային. պատճառ, այդ բանը Գեներալի կամքիցն {էր} կախւում, որի կամքը էր եւ հասարակաց կամքը, հասար

այդ բանը Գեներալի կամքիցն էր կախւում, որի կամքը {էր} եւ հասարակաց կամքը, հասարակութեան անդամները տէր

ն իւրեանց մարդկային ազատ կամքին։ Գեներալը կարո՛ղ {էր} նուիրել (օրհնել) նորանց ուխտապահ չորս ուխտերին

նաստոր պաշտօններ։ Երրորդ աստիճանակարգը բաղկանում {էր} ժողովողներից։ Այս աստիճանին կարելի էր հասանել եւ

բաղկանում էր ժողովողներից։ Այս աստիճանին կարելի {էր} հասանել եւ չ'լինելով գովանի աշակերտ։ Նոյնպէս կար

անել եւ չ'լինելով գովանի աշակերտ։ Նոյնպէս կարելի {էր} ուխտապահ լինել ժողովող չեղած։ Այս տնօրէնութիւնը

տնօրէնութիւնը, ինչպէս վերեւումը ասացի, կախւում {էր} Գեներալից, որ, յարմարուելով Կարգի հարկաւորութեն

յարմարուելով Կարգի հարկաւորութեններին, տնօրինում {էր} ։ Նուիրեալների ընդունակութիւնքը եւս շատ բան էին ն

ոգեւորական եւ աշխարհական։ Առաջիններից պահանջւում {էր} լաւ կրթութիւն. պատճառ, նոքա քահանայք էին եւ դպր

նուածների եկամուտից։ Ժողովողների ուխտը կատարւում {էր} հրապարակով, բայց ո՛չ հանդէսով։ Նոցա խոստմունքը

tes " կարծում է, թէ այս աստիճանակարգը սահմանուած {էր} այնպիսի աշխարհական մարդերի համար, որոնք թէ եւ Յի

րջին, որ եւ ամենավերին աստիճանակարգը, բաղկանում {էր} " Չորս ուխտերի ուտապահերից"։ Սոքա էին հասարակու

տ տարիներով փորձուած էին։ Սոցա ուխտը զանազանւում {էր} միւսներից նորանով, որ սոքա երդում էին ուտում կատ

ղ բերել. պատճառ, Գեներալը ամենայն ժամանակ կարող {էր} յետ կանչել քարոզիչները, եթէ կամենար, առանց խնդր

կամքին եւ կատարէին այն գործը, որ Կարգը յանձնում {էր} նոցա։ Սոքա էին ողջից վտանգաւոր Յիսուսեանքը։

իսուսեանների համար, որ Չորս ուխտիցը չէին, մնում {էր} անլուծանելի առեղծուած, թէ ո՞վ ո՞ր Կարգին է պատկա

ռեղծուած, թէ ո՞վ ո՞ր Կարգին է պատկանում։ Յայտնի {էր} միայն, որ Գեներալը, Գաւառականները եւ Կօլլեգիում

ւնենալով կիսաշխարհական բնաւորութիւն, զանազանւում {էր} այլ աբեղայական Կարգերից նորանով, որ Գեներալը կար

աբեղայական Կարգերից նորանով, որ Գեներալը կարո՛ղ {էր} արձակել Կարգից այն անդամները, որ կամ մի բանով յա

սք, եւ Պապի տուած արտօնութեան զօրութենովը կարելի {էր} բռնել նորանց, ուր եւ լինէին նոքա, եւ դատել դատա

ն։ Յիսուսեանների ներքին կազմուածքը բաղկանում {էր} հետեւեալ հասարակութեններից (corporatio)՝ I Կօլ

բացի կողմնակի Յիսուսեաններից, որոնց թիւը անհամար {էր} Եւրոպայի, Ասիայի եւ Ամերիկայի մէջ։ Նոցա պատկանո

տը պահելու։ Այս ահագին միութիւնը կառավարւում {էր} Գեներալի, Գաւառականների եւ Կառավարիչների ձեռքով

Գաւառականների եւ Կառավարիչների ձեռքով։ Գեներալը {էր} գլուխ Կարգին, Գաւառականք՝ իշխող գաւառներին (որ

այս չորս օգնականներից, ինքը՝ Գեներալը, ընտրում {էր} այլեւս չորս մարդ՝ անկախ մնալով Կարգի հաճութենից

ին։ Գեներալի մահից յետոյ իսկոյն նորա տեղը բռնում {էր} Գեներալ յաջորդը, որ վաղուց արդէն նշանակել էր ինք

ում էր Գեներալ յաջորդը, որ վաղուց արդէն նշանակել {էր} ինքը Գեներալը։ Այս Գեներալ յաջորդը պարտական էր ս

լ էր ինքը Գեներալը։ Այս Գեներալ յաջորդը պարտական {էր} սահմանեալ ժամանակի մէջ հրաւիրել խորհրդարանի անդամ

Գեներալի իշխանութիւնը անսահման եւ մշտնջենական {էր}, քանի կենդանի էր սա։ Նա նշանակում էր կամ հրաժար

ութիւնը անսահման եւ մշտնջենական էր, քանի կենդանի {էր} սա։ Նա նշանակում էր կամ հրաժարում էր Կարգի բոլոր

շտնջենական էր, քանի կենդանի էր սա։ Նա նշանակում {էր} կամ հրաժարում էր Կարգի բոլոր աստիճանաւորքը, դուր

անի կենդանի էր սա։ Նա նշանակում էր կամ հրաժարում {էր} Կարգի բոլոր աստիճանաւորքը, դուրս էր տալիս նոր օր

ամ հրաժարում էր Կարգի բոլոր աստիճանաւորքը, դուրս {էր} տալիս նոր օրէնքներ, երեւելի գործերի ժամանակ հրաւ

նոր օրէնքներ, երեւելի գործերի ժամանակ հրաւիրում {էր} իւր չորս օգնականքը։ Բայց նոցա խօսքը ոչինչ ազդեցո

խօսքը ոչինչ ազդեցութիւն չունէր. Գեներալի կամքիցն {էր} կախուած ընդունել կամ չ'ընդունել այն։ Միմիայն նշա

ատապարտուեցաւ Գեներալ Գօնզալեչը, երբ զինուորուել {էր} ընդդէմ այն վարդապետութեան, որ ասւում էր " ճշմարտ

ուորուել էր ընդդէմ այն վարդապետութեան, որ ասւում {էր} " ճշմարտանման " probabilis։ Միմիայն Պապի պաշտպան

ենթադրեալ վրիժառութենից, որոնց համար ամենասիրելի {էր} " ճշմարտանման " վարդապետութիւնը։ Բայց այս եւս հա

որ վերոյիշեալ յանցանքների համար Գեներալը զրկւում {էր} իւր աստիճանից այն ժամանակ, երբ յանցանքը ասւում է

ր իւր աստիճանից այն ժամանակ, երբ յանցանքը ասւում {էր} Արտաքոյ եւ յայտնի։ Այս անունը յանցանքի վերայ դրւ

աքոյ եւ յայտնի։ Այս անունը յանցանքի վերայ դրւում {էր} Յիսուսեանների դատողութեամբ, որոնք փոքր թէ շատ գտ

տեղեկութիւն տալ միմեանց մասին։ Այս կանոնը դրուած {էր} ոչ միայն այն պատճառով, որ իմացուի Յիսուսեանների

էին միմեանցից, որով Գեներալի իշխանութիւնը լինում {էր} առաւել անսահման։ Բացի այս ծանօթութեններից, գաւա

էին այս բաները ուղղակի Գեներալին, որ համեմատում {էր} այս ծանօթութիւնքը գաւառներից ստացածների հետ։ Եթէ

արութեններից ծանօթութիւններ քաղելով, միշտ տեղեակ {էր} Եւրոպայի անցքերի բոլոր գաղտնիքներին, գիտէր զանազ

յայտարարութեններից, իւր ներգործութիւնը յարմարում {էր} գործերի ընթացքին։ Այս կերպով ահա՛ լրտեսութիւնը ե

զանդութիւնը այս համաշխարհական հասարակութեան հոգին {էր} եւ կապը. պատճառ, ոչինչ բանով չէր սահմանափակւում

ութեան կարօտութիւնը զգում էին ամենայն տեղ, աճում {էր} առ հասարակ քննողական հոգին, եւ երեւում էին նոր ն

որ յայտնագործութիւնք, որոնցով շատ եւ շատ պարապած {էր} մարդկութիւնը։ Մարդիկ առ հասարակ ուսումնականութեն

մանաւանդ այն ժամանակ, երբ նա յորձանքներով սկսել {էր} բղխել։ Եթէ այս հասարակութիւնը յայտնապէս եւ հրապա

ց գրերի փոշիներով։ Արդարեւ, ուր որ հասանում {էր} Յիսուսեանների ոտքը, որ տեղում նոքա հաստատւում էի

դպրոց՝ հարուստ ամենայն տեսակ բաներով, որ հաճոյ {էր} բանականութեան, այսինքն՝ ձեռագիրներով, մատենադա

նուած կայ դատարկութիւն։ Ինքը՝ Կարգը, նշանակում {էր} իւրեան դպրոցների ուսուցիչներին դասատուութեան կերպ

ութեան կերպը, գաղտնի կանոնագրութենով, որ յայտնի {էր} անունովս Ratio studiorum, որ տալիս էր ուսուցիչնե

որ յայտնի էր անունովս Ratio studiorum, որ տալիս {էր} ուսուցիչներին։ Այս կանոնադրութեան առաջին օրէնքնե

ն։ Այս կանոնադրութեան առաջին օրէնքներից մինը այս {էր} ՝ Nemo novus introducat duaestiones, այսինքն՝ "

կանոնների զօրութենով բոլոր ուսումը սահմանափակւում {էր} մի քանի յայտնի խնդիրների շրջանի մէջ, որից չէր կա

պէս սրբագրել էին. մէջի եղած գլխաւոր բաները դուրս {էր} հանած, իսկ աշակերտներին պարապեցնում էին դպրոցակա

ուսման ընթացքի մէջ միայն երեք կամ չորս օր կարելի {էր} Աստուծոյ վերայ խօսել (quaestiones de Deotridui a

ն չէր կարելի պարապիլ այն ուսմամբը, որ վերաբերում {էր} սկզբունքների (principia), Աստուծոյ գոյութեանը

ղայական " Աստուածաբանութեան ուսման ընթացքը ձգւում {էր} մինչեւ չորս տարի։ Յիսուսեանք անուանում էին նորան

պրոցների մէջ. նորա բոլոր ուսման շրջանը կատարւում {էր} չնչին բաների մասին վիճաբանութեններով, որ մոլորեց

կութիւն չկայ միջումը։ Բանաստեղծութիւն անուանւում {էր} միմիայն բառերի եւ ստերի խաղացմունքը, սուրբերի գո

ինչ որ կառավարիչը կ'ընտրէր, իսկ պատմութիւնը դաս {էր} տրւում այն գրքերով, որ շարադրել էին Յիսուսեանք՝

թեան զօրութենովը տասն եւ չորս տարեկան տղան կարո՛ղ {էր} մտանել Յիսուսեան հասարակութեան մէջ։ Կարծիք չ'կայ

մքը եւ ճանաչողութիւնը չքանում է. ուրեմն շատ հեշտ {էր} Յիսուսեաններին խլել ողորմելի երեխաներից նոցա անգէ

երից նոցա անգէտ համաձայնութիւնը։ Ահա՛ այսպէս {էր} այս հռչակաւոր Կարգի կազմակերպութիւնը, որ կարողաց

ակներեւ է։ " Հոգեւոր Վարժութեան " մէջ, որ գրել {էր} Իգնատիոսը, երեւում են դեռ ոգեւորութեան նշմարանք

Բոբադիլիան ունէին ոգեւորութիւն, որ նոյնպէս հոգի {էր} տալիս Մանրէզեան անապատականին, բայց նորանցից յետո

վերջին խօսքը, այսինքն՝ կոյր հնազանդութիւն։ Այս {էր} հիմնարկողի կտակը, այսպէս էր եւ ինքեան հասարակութ

հնազանդութիւն։ Այս էր հիմնարկողի կտակը, այսպէս {էր} եւ ինքեան հասարակութեան վերջին կամքը։)

ջ ես արդէն ասացի, թէ Կարգի գլխաւոր խորհուրդը այն {էր}, որ ընդդէմ Վերանորոգութեններին պաշտպան լինի Պապա

տանում, ո՛չ Ամերիկայում եւ ո՛չ Աֆրիկայում կարո՛ղ {էր} հաստատուիլ՝ առանց նոցա գործակցութեանը, եւ թէ շա

նով։ Իւր լիակատար իրաւունքների մասին, որ ստացել {էր} Պապական եւ Պօրտուգալական Տէրութեններից, յայտնեց

արքի ու բարքի մաքրութիւն։ Նա այս բաները քարոզում {էր} Գօայի բնակիչներին, որոնց մեծ մասը քրիստոնեայք էի

ց մեծ մասը քրիստոնեայք էին. մանաւանդ զինուորւում {էր} բազմակնութեան ընդդէմ (Հնդկաստանի քրիստոնեայք շատ

նեն այս հրաշալի մարդու երեսը։ Կսաւիէ վեր ելանում {էր} առ հասարակ ծառերի վերայ եւ այնտեղից քարզում էր իւ

ւմ էր առ հասարակ ծառերի վերայ եւ այնտեղից քարզում {էր} իւր Քրիստոնէութիւնը հաւաքուած ժողովրդին։ Նա անխո

ժողովրդին։ Նա անխոնջ աշխատութենով ճանապարհորդում {էր} ամենայն տեղ եւ շատ անգամ՝ ոտով։ Ոտով անցաւ նոյն

ը գնաց Եափոնիայ։ Կրիմինալը կրակով ու սրով ջնջում {էր} Աւետարան չընդունողները։ Բնակիչքը, կորուսանելով

ջնորդելով, որ միացած էին այն զօրքի հետ, որ եկած {էր} այնտեղ ապստամբութիւնը շիջուցանելու համար, ընկաւ

։ Կսաւիէ չ'սոսկաց դժուարութենից եւ հազիւ թէ ուսել {էր} Եափոներէն քանի մի խօսք, սկսեց վիճել Բօնզերի) ե

նաստանին, ըստ որում՝ նորա կրօնի կենդրոնը այնտեղ {էր} ։ Կսաւիէ չ'ընդունեց այն գումարը, որ Պօրտուգալացո

պեց հասանել Սայքամ կղզին, որ Չինաստանի եզերքումն {էր} ։ Այստեղ իմացաւ նա, թէ Չինական Կայսերութիւնը անմ

ղ իմացաւ նա, թէ Չինական Կայսերութիւնը անմօտենալի {էր} օտարականներին, եւ թէ դեսպանք միայն կարո՛ղ էին մտ

Պօրտուգալացի հարուստ վաճառական։ Կսաւիէն գտանւում {էր} նորա մարդերի մէջ։ 1552 թուականին դեսպանութիւնը հ

ութիւնը, այլ մնաց այն ոգեւորութեամբ, որով դուրս {էր} եկել Լօյոլայի " Հոգեւոր Վարժութենից"։ Նորա կոյր

նը Քրիստոնէութիւն տարածելու համար շատ անգամ դուրս {էր} հանում նորան չափից ու սահմանից, շատ անգամ գործել

հանում նորան չափից ու սահմանից, շատ անգամ գործել {էր} տալիս անխնայ գործեր։ Նա, ինչպէս չէր նմանում խոր

կուիզիտորական բնաւորութեանը, շուտով նորան կարելի {էր} Դոմինիկեան ասել։ Սորա մահից երկու տարի յետոյ

մահը, մի խօսքով՝ այն ամենայն բանը, որ սեպհական {էր} Քրիստոսի, ինչպէս մարդկութեան փրկչի։ Այս Քրիստոն

նդունում) եւ եթէ հանդիսաւոր օրերում հարկաւորում {էր} անպատճառ խաչի գործածութիւնը, ծածկում էին նորան ա

տճառ, այս Ազգի հասկացողութիւնը շատ կոշտ ու խաւար {էր} ։ Սոքա (Հնդկացիք) հաւատում էին հոգեփոխութեան.

ցիք) հաւատում էին հոգեփոխութեան. կովը համարւում {էր} նոցա մէջ այնպիսի կենդանի, որի մէջ մտանում էին բա

ծ ապականութենից։ Ինչ ժամանակ կոյս աղջիկը ստանում {էր} իւր կատարեալ հասակը, մեծ հանդէսով երաժշտական նու

ունկնդիրք։ Նոցա քարոզութեան մեծ պակասութիւնը այն {էր}, որ նոքա Քրիստոնէական ճշմարտութիւնքը քարոզում էի

ապելու նորան Հնդկաստանի հասարակաց կարգի հետ։ Այս {էր} պատճառը, որ չ'կարողացան Հնդկաց հասարակ մարդերի կ

կսեցին քարոզել Աւետարանը այնպէս, որ արդէն յարմար {էր} տեղական հաւատին, որ կարո՛ղ էր հեթանոսութեան համա

, որ արդէն յարմար էր տեղական հաւատին, որ կարո՛ղ {էր} հեթանոսութեան համար տանելի երեւիլ։ Րոբերդ Նօբիլի

ելուց յառաջ մոխիր ցանել գլխների վերայ, որ ստացած {էր} կովի թրիքից, աղջիկներին ներում էին կրել ողջախոհո

ւնը՝ նորա բոլոր Աստուածային պարզութենով։ Եւ այս {էր} պատճառը, որ Քրիստոնէութիւնը տարածւում էր հրաշալի

Եւ այս էր պատճառը, որ Քրիստոնէութիւնը տարածւում {էր} հրաշալի զօրութենով եւ շուտութենով։ Նոքա եւս դուր

ի նոր աշխարհ, մի հարուստ եւ հպարտ աշխարհ, որ լի {էր} ոսկով եւ գոհարներով, որ արհամարհում էր ստրուկներ

հ, որ լի էր ոսկով եւ գոհարներով, որ արհամարհում {էր} ստրուկները, բայց ո՛չ մինը այս սուրբ քարոզիչներից

ւիտենական Քաղաքին, որ անչափ շռայլութենով յղփացած {էր}, ցոյց տուեցին Գողգոթայն եւ չարչարանքի բաժակը եւ

իւն ունէր Հռովմ այնպիսի Աստուծոյ, որ զգեստաւորած {էր} ոսկով եւ զօրացած կարողութենով։ Այս զօրութեան պատ

ողութենով։ Այս զօրութեան պատկերը շատ անգամ տեսած {էր} նա։ Բայց Աստուած խաչի վերայ, որ սրբում էր ազատո

տեսած էր նա։ Բայց Աստուած խաչի վերայ, որ սրբում {էր} ազատութիւնը եւ հաւասարութիւնը ո՛չ միայն Հռովմէակա

իբրեւ անդամների միեւնոյն մարդկութեան, որ ներկայ {էր} նորա Աստուածայնութեան առաջեւը, ահա թէ ինչ բան յա

տ եւ հզօր քաղաքականութիւնը, որի հիմքը ստրկութիւն {էր} )։ Բայց Յիսուսեանք չ'հետեւեցին այս սուրբ եւ ճշմ

արուելով իւրեանց քաղաքական հաշիւների հետ, եւ այս {էր} պատճառը, որ ամենայն նորանց գոյացուցածը աստիճան ա

յն նորանց գոյացուցածը աստիճան առ աստիճան քանդւում {էր} Կարգի նենգաւոր քաղաքականութեան շնչելուց։ Այսպէս

՝ Չիներից ստացած։ Սա եւս Չինաստանի նման հեռանում {էր} օտարասահման մարդերի հաղորդակցութենից, բայց այս տ

ների, որ ըստ մեծի մասին աղճատեալ Բուդդականութիւն {էր} ։ Սոքա մշտնջենական թշնամի էին այն մարդերին, որ ա

ն հաւատը։ 1587 թուականին Եափոնիայի մէջ համարւում {էր} մինչեւ քսան հազար Քրիստոնեայ։ Յիսուսեանք, որ կա

վ եւ ճիշտ բարոյականութենով հռչակուած հոյակապ մարդ {էր} ։ Յիսուսեանք անհաւան գտանուեցան ամենեւին այս բանի

եաների վերայ. ամենայն օտարական մարդ, որ մտանում {էր} Եափոնիայ, պարտական էր այնտեղի աստիճանաւորների նե

օտարական մարդ, որ մտանում էր Եափոնիայ, պարտական {էր} այնտեղի աստիճանաւորների ներկայութեամբը ոտքի տակ կ

տք կոխել։ Շատ լաւ ուսաւ Չինացոց լեզուն, հագնում {էր} Բօնզի հագուստներ, կեղծաւորութենով հաճոյանում էր

էր Բօնզի հագուստներ, կեղծաւորութենով հաճոյանում {էր} Մանդարիններին, իւր անձը սիրող էր ցոյց տալիս նոցա

ենով հաճոյանում էր Մանդարիններին, իւր անձը սիրող {էր} ցոյց տալիս նոցա հպարտութեանը եւ սովորութեններին,

։ Բայց այս բանը այնքան դժուար չէր, որքան երեւում {էր}. պատճառ, Յիսուսեանները նորադարձերին թոյլ էին տա

կրօնի մէջ՝ քարոզելով այնպիսի Աւետարան, որ շինած {էր} Չինաստանի կրօնին եւ սովորութեանը յարմար։ Շուտով

ը եւ Կայսեր մի Սիրականի օգնութեամբ, որ հաւատարիմ {էր} Բօնզերին, կարողացան ընդդէմ զինաւորել Կայսրը Յիսո

էջ, մի քանիսին վիճակեցաւ այն Բօնզի մահը, որ զոհ {էր} եղել Յիսուսեանների դաւաճանութեանը, ինչպէս փոքր ի

Փեքին քաղաքը։ Ցիու Մանդարինը, որ մտերիմ բարեկամ {էր} Յիսուսեաններին, խորհուրդ տուեց Կայսրին օգնութիւն

գիտէ թնդանօթի գործածութիւնը, որով միմիայն կարելի {էր} ազատել Չինաստանը զարհուրելի թշնամիների ձեռքից, ե

քարոզել, թէ իւրեանց աղօթքի զօրութենովը կատարուել {էր} այդ, եւ այսպիսի ամօթալի խաբեբայութեամբ ձեռք առեց

ի սէրը Յիսուսեանների վերայ մինչեւ այն աստիճան մեծ {էր}, որ նոցա համար տէրութենական հիմնաւոր օրէնքներին

ռաջնակարգ Մանդարինի արժանաւորութիւն, որի պաշտօնը {էր}, նայելով աստղերի ընթացքին, մեկնել երկնքի կամքը

ընթացքին, մեկնել երկնքի կամքը, որ Կայսրի հայրն {էր} համարւում։ Խորամանգ Շօյլը շուտով տիրապետեց երկնք

ւ արդարացուց Յիսուսեան ընկերութիւնը, որ գտանւում {էր} Չինաստանի մէջ։ Այս բանից ահա սկսեց այն արժան

նուեցան այս գործի մէջ։ Անզօր Կարոլոս II-ը գործիք {էր} դարձած Յիսուսեանների ձեռքում։ Լուդովիկոս XIV-ը ա

եռքում։ Լուդովիկոս XIV-ը արդէն իւր խոստովանահայր {էր} շինել հայր Լետելիէ) Յիսուսեանը, վասն որոյ երկո

d de Tournon), որ շատ խելացի եւ գեղեցկախօս մարդ {էր} (Բօսսիւետի բարեկամ), Անտիոքի Եպիսկոպոսի պատուա

ան գործողութիւն է, երկու կողմից եւս շարունակւում {էր} մեծ զօրութենով եւ կատաղութենով։ Յիսուսեանք արհամ

րծում էին, որ առ հասարակ դուրսից նայելով երեւում {էր}, որ նոցա գործերը ունէին օրինական ձեւեր, վասնորո

։ Դեսպան նշանակուեցաւ Մեցցաբարդան, որ հռչակաւոր {էր} իւր անհնարին խորամանկութեամբը։ Բայց Յիսուսեանք տ

նումն էին, իսկ նոցա Գեներալը, որ Հռովմում նստած {էր}, միեւնոյն ժամանակում ընկնում էր Պապի ոտքերը եւ հ

ր Հռովմում նստած էր, միեւնոյն ժամանակում ընկնում {էր} Պապի ոտքերը եւ հաւատացնում էր, թէ իւր Կարգը, առ

ժամանակում ընկնում էր Պապի ոտքերը եւ հաւատացնում {էր}, թէ իւր Կարգը, առանց մի սահմանափակութեան, հլու

ծ կը լինի ցոյց տալ բոլոր աշխարհին, թէ ի՞նչ կարող {էր} առնել"։ " Ես չեմ հասկանում, - շարունակեց Մուրաօ

րդ տեսաւորութեան ժամանակ, երբ Մեցցաբարդան խօսում {էր} Պապի ամենայն գործերի մէջ անմեղանչականութեան վերայ

սեանք Կայսրից առաւել ծիծաղեցան, որ շատ ուրախացել {էր} իւր սրամիտ խօսակցութեան վերայ։ " Իմ այս համեմատո

ից, - ինչո՞ւ չես պատասխանում"։ " Շատ սրամիտ բան {էր}, - պատասխանեց Կարդինալը, - եւ Ձեր մեծութիւնը անչա

Մեցցաբարդան իւր դեսպանութեան ժամանակ խաղալիք {էր} դարձած Յիսուսեաններին. նոքա հաւատացնում էին Կայս

րջին տեսաւորութեան ժամանակ շատ քաղաքավարի ընթացել {էր}, գնաց Մակաօ քաղաքը։ Այնտեղ փորեց, հանեց գերեզմ

լ Չինաստանի մէջ։ Քանզի Կայսրը, որ այնքան սիրում {էր} Յիսուսեանները, վախճանեցաւ շուտով, նորա ժառանգը

ում է Կանտօնի Եպիսկոպոսը իւր նամակի մէջ, որ գրել {էր} Բենեդիկտոս XIV Պապին, վարում էին մի գայթակղեցուց

ալլերշտէյն Շուապացի Յիսուսեանը Պալատական Մանդարին {էր} եւ Չինաստանի Մաթեմաթիկական մեծ ընկերութեանը նախագ

ինաստանում, Եափոնիայում եւ Հնդկաստանում. այսպէս {էր} ահա եւ ամբողջ Կարգի ուղղութիւնը։ Բայց չէ կարելի

քը. բարեպաշտ քարոզիչների ձեռքով սերմանածը այրում {էր} Կարգի սարսափելի խորամանկութիւնը։ Պապականութեան ա

որ Յիսուսեանի դաստիարակելովը, հետեւաբար գտանւում {էր} Յիսուսեան Կարգի ազդեցութեան տակ, վասն որոյ տուեց

՝ ամենեւին անկախ Սպանիայից, որի մէջ Կարգը կարող {էր} ներգործել արձակ համարձակ, միայն այն պայմանով, ո

, որ հատուցանէ Արքունի գանձարանին, որ Մադրիտումը {էր}, սահմանած հարկը (ètat mi-souverain)։ Յիսուսեա

ստեղ՝ Հարաւային Ամերիկայի անապատներումը, կարո՛ղ {էր} փչել իւր հոգին նոր եւ վայրենի մարդերի վերայ ամենա

, թէ Յիսուսեանների քաղաքական Կարգը, որ մահացնում {էր} կատարելութեան հասած ազգերը, ըստ ամենայնի յարմար

կատարելութեան հասած ազգերը, ըստ ամենայնի յարմար {էր} այս երեխայ ազգին։ Յիսուսեանք մի հրաշալի ճարտարու

ամենայն պայմանները, բացի այն բաներից, որ կարող {էր} կերպարանագործել նորա միտքը եւ հասակաւոր մարդ շինե

նասնադարմանութեան հետ։ Պարագուայի մէջ Կրօնն {էր} Յիսուսեանների Քաղաքական եւ հոգեկան օրէնսդրութեան

պի այս դաբիրաները առաջին կրօնական պահանջողութիւնն {էր} ։ Այս կերպով Յիսուսեաններին դժուար չէր այն ազգը,

իսուսեաններին դժուար չէր այն ազգը, որ երախտապարտ {էր} նորանց իւր հանգստութեան համար, ընտելացնել այն մտ

կարգի իշխանութիւնը, որի անհրաժեշտ հետեւանքը այն {էր}, որ այն վայրերի մարդիկը անչափ յարգում էին Յիսուս

թիւն, այն չափով եւ այն սահմանով, որքան հարկաւոր {էր} այնտեղի կեանքին։ Հրապարակական զուարճութիւնքը էին

՝ Յիսուսեանքը։ Քաղաքական կառավարութիւնը յանձնած {էր} վերատեսուչների (նոքա այսպէս էին կոչւում) կամ հո

տ փոքր յանցանքի համար, ըստ մեծի մասին նշանակուած {էր} մարմնական պատիժ, բայց մեծամեծ յանցանքները, զոր

փոխում։ Յիսուսեանների գլխաւոր խորհուրդը այն {էր}, որ ուսուցանեն Պարագուայեցիներին կարգ եւ պահեն ն

նորանցից ամենայն գիտութիւն, որ դէպի չարը կարելի {էր} գործ դնել։ Մասնաւոր սեպհականութիւնք ջնջուած էին

տողներին այնքան սահմանափակ, որով հազիւ թէ կարելի {էր} լցուցանել կեանքի անհրաժեշտ պիտոյքը։ Այս բաներից

բաներից կարելի է եզրափակել, թէ ի՞նչքան մեծ գանձ {էր} բերում Կարգին այս հարուստ երկիրը, որի բնակիչքը բ

կան նահանգապետը՝ Դօն Մատիա-դը-Հօրտարին, բաժանած {էր} երեսուն վեց եկեղեցական գաւառներ (վիճակ), որոնց

մորթերի եւ այլ բաների։ Վեց տարին մի անգամ գալիս {էր} Գեներալ Պրօկուրօրը, հաշւում էր եկամուտքը եւ գոյա

ին մի անգամ գալիս էր Գեներալ Պրօկուրօրը, հաշւում {էր} եկամուտքը եւ գոյացած դրամը մուրհակներով ուղարկում

եկամուտքը եւ գոյացած դրամը մուրհակներով ուղարկում {էր} Հռովմ՝ Գեներալի ձեռքը։ Իւրաքանչիւր գաւառում կայ

) եւ Անգլիան։ Միապետական իշխանութեան մէջ երեւում {էր} ազգերի կեանքը. նա նկարագրում էր միջին դարերի լու

թեան մէջ երեւում էր ազգերի կեանքը. նա նկարագրում {էր} միջին դարերի լուսաւորութեան հետեւանքը՝ Միութիւն

, Ալֆոնս Սալմերօն եւ Էմմանուէլ Սպա։ Եւ ո՞վ կարող {էր} մտածել. նոքա ընդդէմ դուրս եկան ժողովրդական իրաւո

մէջ Ֆրանսիայում։ Մեք տեսանք, որ դեռեւս նոր {էր} կազմուել Յիսուսեան Կարգը, մինչ իսկոյն Ֆրանսիայի

դութենով Պուասսիու եկեղեցական ժողովքը, որ յայտնի {էր} անունովս colloque de poissy, թոյլ տուեց Յիսուսեա

ասին դեռեւս ժողովքի առաջին նիստումը գովասանութիւն {էր} խօսել հռչակաւոր Դիւպէնը, շատ սաստիկ վրդովեց Յիսո

դ։ Կամենալով ջնջել այն տպաւորութիւնը, որ գործել {էր} նորա ճառը, գրեցին ճառի պատասխանը հայհոյանքի եւ զ

ւն։ Վա՜յ այն ճշմարտութեանը, որ այսպիսի հնարների {էր} կարօտում։ Ողբա՜լի հնար ճշմարտութիւն ապացուցանելո

տական ամբիոնները։ Բուրբօն Կարդինալը, որ պաշտպան {էր} Յիսուսեաններին, կանչեց իւր մօտ Համալսարանի կառավ

մի գաւառական Յիսուսեան աբեղայ, որ այնտեղ ներկայ {էր}, եւ որ մինչեւ այն ժամանակ չէր խօսում, ասաց. "

ն ամենայն գիտութիւնքը, որ Պապը պարզապէս նշանակել {էր} իւր կոնդակներից մինի մէջ"։ Կառավարիչքը եւ երեսփ

հանայի, երբեմն աղքատի հանդերձ հագնելով։ Մտանում {էր} խաղարկութեան տներ եւ պանդոկներ, այս բաները Յիսու

նդոկներ, այս բաները Յիսուսեան Կարգի կանոնով թոյլ {էր} տուած, սուրբ նպատակին հասանելու համար (նպատակը

նորանց Հենրիկոս III-ի հետ, որովհետեւ սա պաշտպան {էր} Հուգենօտներին։ Նորա հետ միացաւ եւ մի այլ Յիսուսե

Յիսուսեան աբեղայ՝ Կլօդիոս Մատիէ, որ անուանուած {էր} " Սուրհանդակ Սուրբ Լիգայի"։ Վերջապէս յաջողե

յանձնել էին մի Օգոստինեան աբեղայի, որ պատարագում {էր} նոցա համար, եւ խնդրել էին այս աբեղայից հասուցանե

անվտանգ Ֆլանդրիա հասանելու համար, ուր նա կարո՛ղ {էր} գտանել մի հանգիստ ապաստանարան։ Այսպէս եւս կատարո

ղաւ եւ միւս օրը գնաց Արքունի պալատ։ Երբ կամենում {էր} ներս մտանել, պահապանը արգելեց։ Ինչ ժամանակ աբեղ

արգելեց։ Ինչ ժամանակ աբեղայն բարձր բարձր խօսում {էր} պահապանի հետ, Հենրիկոս III-ը, լսելով այս աղաղակ

, լսելով այս աղաղակը, կանչեց պատուհանից, որ բաց {էր}. " Ներս թողեցէ՛ք դորան. ինձ համար կ'ասեն, թէ ե

եմանը ներկայացաւ թագաւորին, որ այն միջոցին նստած {էր} աթոռի վերայ, եւ տուեց նորան նամակների ծրարը։ Ին

ան նամակների ծրարը։ Ինչ ժամանակ Հենրիկոս կարդում {էր} ուշադրութենով այս նամակները, աբեղայն հանեց իւր թ

հանեց իւր թեւի միջից երկայն դանակը, որ պատրաստած {էր}, եւ ցցեց թագաւորի կուրծքը։ Պահապանքը, լսելով թ

ուցած նեղութենների համար, որ հպատակօրէն կատարում {էր} միշտ Հենրիկոսի հրամանները այս մասին։ Մինչդեռ

ւանեց իւրեան։ Այն թագը, որ ժառանգաբար պատկանում {էր} նորան, պիտոյ է նա պատերազմով ստանար։ Յիսուսեան

Դուքս Մայէնը, որ այն միջոցին գլխաւոր գործակատար {էր}, Կարտինալ Բուրբօնը թագաւոր հրատարակեցին Կարոլոս

էին նորա պատկերով։ Ֆրանսիայն շփոթութեան մէջ {էր}, թէ ո՞վին ընտրէ թագաւոր։ Բօրդոսի Պարլամենտը կամ

ո՞վին ընտրէ թագաւոր։ Բօրդոսի Պարլամենտը կամենում {էր} Հենրիկոս IV-ին, իսկ Տուլուզի Պարլամենտը որոշեց հ

Պապի կոնդակին, որի մէջ Հենրիկոս IV-ը անուանուած {էր} " հերետիկոս " եւ որպէս մասնակից շատ յանցանքների,

կողմնակիցներին, որ յատուկ այս պատճառով ուղարկում {էր} Հռովմ, զարկել իսկական Վատիկանի դուռի վերայ հետեւ

տով նորա քամակից մեռաւ եւ Գրիգոր XIV-ը, որ անցել {էր} Պապական աթոռը արդէն խոր ծերութեան մէջ։ Նորան յաջ

է Սրբազան Լիգայի եւ Յիսուսեան աբեղաների կամքը այն {էր}, որ Հենրիկոս մեծի փոխանակ Կարդինալ Կարոլոս Բուրբ

արդ մարդ Բարրիեր անունով, որի խօսքերից, որ ասել {էր} հրապարակական տեղում, կարելի էր եզրափակել, թէ նա

օսքերից, որ ասել էր հրապարակական տեղում, կարելի {էր} եզրափակել, թէ նա մի չար դիտաւորութիւն ունէր թագա

րձի, Բարրիերը խոստովանեցաւ, թէ արդարեւ կամենում {էր} Հենրիկոս IV-ին սպանել Օբրի եւ Վարադ Յիսուսեանների

ը դէպի Յիսուսեանները ատելութեան վրէժը։ Ընդհանուր {էր} գանգատը Յիսուսեանների ձեռքից։ Յիսուսեանք տեսանու

եանց համար եւ երբէք ազատուելու չեն, քանի կենդանի {էր} Հենրիկոս IV-ը, որ ատելով ատում էր Յիսուսեանները

, քանի կենդանի էր Հենրիկոս IV-ը, որ ատելով ատում {էր} Յիսուսեանները եւ թէ թոյլ էր տալիս նորանց մնալ Ֆրա

V-ը, որ ատելով ատում էր Յիսուսեանները եւ թէ թոյլ {էր} տալիս նորանց մնալ Ֆրանսիայի մէջ, միայն այն մասին

տալիս նորանց մնալ Ֆրանսիայի մէջ, միայն այն մասին {էր}, որ չ'ասեն թէ երկիւղ էր կրում Հենրիկոսը Յիսուսեա

յի մէջ, միայն այն մասին էր, որ չ'ասեն թէ երկիւղ {էր} կրում Հենրիկոսը Յիսուսեաններից)։ Յիսուսեան

րից)։ Յիսուսեան Կոլլեգիումի մէջ, ուսանում {էր} մի կիսախելք մոլակրօն մարդ՝ Յովհան Շատէլ (Chaste

լ անունով տիկինի տունը, ուր ամենայն երեկոյ գնում {էր} Հենրիկոս IV-ը, եւ մի ծածուկ տեղ պահուելով՝ սպաս

րիկոս IV-ը, եւ մի ծածուկ տեղ պահուելով՝ սպասում {էր} թագաւորի գալուն։ Գաբրիէլ տիկինը թագաւորի հետ խօս

ագուրի քամակից, ուր կանգնած լինելով՝ անտեսանելի {էր} թագաւորին եւ տիկինին, բայց որովհետեւ թագաւորը խո

րին եւ տիկինին, բայց որովհետեւ թագաւորը խոնարհել {էր} այս միջոցին, որ վեր առնու թաշկինակը, վասն որոյ

վ վիրաւորեց թագաւորը։ Ինքը՝ Հենրիկոսը, կարծում {էր}, թէ վիրաւորուեցաւ չար Մանտուրիայի ձեռքով, որ բն

վիրաւորուեցաւ չար Մանտուրիայի ձեռքով, որ բնակում {էր} այնտեղ, վասնորոյ եւ գանչեց. " Սատանայն առնու այ

յ Մօնտինի ասպետը տեսաւ մի անծանօթ մարդ, որ գնում {էր} կամաց դէպի դուռը, իսկոյն կանգնեցրեց նորան եւ ասա

Պարլամենտը վճռեց քանդել այն տունը, ուր բնակւում {էր} Շատէլ, եւ նորա տեղում մի բուրգ շինել թագաւորի փր

sent optimum) Այս միջոցին Հենրիկոսը մտածում {էր} բաժանուիլ իւր Մարգարիտա Վալուա կնոջից, որ քանի տ

լ իւր Մարգարիտա Վալուա կնոջից, որ քանի տարով մեծ {էր} իւրեանից, եւ որի հետ պսակուել էր՝ յարմարուելով

քանի տարով մեծ էր իւրեանից, եւ որի հետ պսակուել {էր} ՝ յարմարուելով քաղաքական հանգամանքներին։ Պապը խո

ացաւ լուծանել այս ամուսնական կապը. միայն խնդրում {էր} յետ կանչել Յիսուսեանները աքսորից՝ որպէս թէ, ինչ

լ Յիսուսեանները աքսորից՝ որպէս թէ, ինչպէս ասում {էր}, Փարիզի մէջ այս բանից վիրաւորուած մարդիկը զինաթա

կոս IVը ամենեւին չէր սիրում իւր կինը, շատ ընդդէմ {էր} նորան Մարգարիտայն, որի հետ պսակուած օրը Փարէզը ա

Մարգարիտայն, որի հետ պսակուած օրը Փարէզը արիւնով {էր} լուացուել). այս պատճառով խոստացաւ Պապին մի քա

առաջ, որ այն ժամանակուայ գեղեցկուհիներից առաջինն {էր}, խելացի եւ խորագէտ կին, որի ճակատը գրած էր մեծ

ջինն էր, խելացի եւ խորագէտ կին, որի ճակատը գրած {էր} մեծ նշանակութիւն ունենալ Ֆրանսիայի պատմութեան մէջ

իւնը յետ դնէ։ Հայր Մաճիօ, որ Մարիա Մեդիչիսի հետ {էր}, Փարիզ հասանելուց յետոյ եւ իւր սրամիտ խօսքերի հա

, որ վերադառնան Յիսուսեանք։ Երբ Սիւլլի խորհուրդ {էր} տալիս նորան չ'առնել այս գործը, Հենրիկոսը պատասխա

610 թուականի մայիսի 14ին, թագաւորը Լուվրից գնում {էր} կառքով զինարան։ Նորա կառքի մէջ նստած էին դ'Էբերն

ը յստակելու, իսկ վերան բաց կառքը, որի մէջ նստած {էր} թագաւորը, մնաց կանգնած։ Այս միջոցին Րաւալեակ աբ

ւ արիւնոտ դանակը ձեռքին եւ խոստովանեցաւ, թէ ինքն {էր} թագաւորի սպանողը։ Այն միջոցին երեւեցան մի քանի զ

, ուր ամենայն մարդ ազատ մուտք ունենալով՝ կարո՛ղ {էր} տեսանել նորան։ Կօտօնը, որ դրած էր նորա մօտ

՝ կարո՛ղ էր տեսանել նորան։ Կօտօնը, որ դրած {էր} նորա մօտ, նորան մեռանելու պատրաստելով համոզում է

ր նորա մօտ, նորան մեռանելու պատրաստելով համոզում {էր} չ'զրպարտել պատուաւոր մարդիկը, այսինքն՝ չ'յայտնե

չ'յայտնել, թէ Յիսուսեան աբեղաների խորհրդով ձեռք {էր} բարձրացրել Աստուծոյ օծեալի վերայ։ Յիսուսեանների

գաւորը, թէ նա այս բանը խոստովանելու ժամանակ ասել {էր} իւր խոստովանահայր Դօբենի Յիսուսեանին։ Բայց երբ Դ

րանսիայի։ Հասարակաց ձայնը եւ կարծիքը դատապարտում {էր} Դուքս դ'Էպերնոնը եւ մինչեւ անգամ թագուհին եւս իբր

եւ պատժելուց եւ մանաւանդ պաշտպանութիւնը, որ ցոյց {էր} տալիս Յիսուսեաններին, ճշմարտում են դժբաղդաբար այ

ծաբանութիւն, այլ եւ բոլոր այլ գիտութիւնքը։ Զուր {էր} բողոքում Համալսարանը այս բանի ընդդէմ։ Համալսարան

խելացի մարդ, որ այն ժամանակը Համալսարանի Սենտիկ {էր}, մի գիրք շարադրեց, որով ապացուցանում էր Յիսուսե

Սենտիկ էր, մի գիրք շարադրեց, որով ապացուցանում {էր} Յիսուսեանների քաղաքական տեսութեան բոլոր վնասը։ Յ

արդինալ Րիշիլէին հաճոյանալու համար, որ հովանաւոր {էր} Յիսուսեաններին։ Արդարեւ մի քանի ժամանակից յետոյ

փոխարէն այն բարերարութեանը, որ արեց, պահանջում {էր} նորընծայ Կարդինալից, որ հարկադրէ նա Րիշիէին հրաժ

րարի եղբօր հրամանին, եւ հաստատ կերպով ջատագովում {էր} իւր կարծիքը։ Րիշիլիէն չէր սիրում ամենեւին,

այս րոպէիս մեռանել"։ Մինչդեռ այս խօսքերը ասում {էր} նա, երկու մարդիկ, որ թագնուած էին սենեակի մէջ,

ն իւրեանց ներգործութեան կերպը, ինչ որ վերաբերում {էր} Ֆրանսիայի քաղաքական գործերի կարգին։ Հանճարեղ Րիշ

անճարեղ Րիշիլիէն զարմանալի ճարտարութենով աշխատում {էր} հասանել իւր նպատակին, այսինքն՝ ջնջել կալուածակա

իւր առաջին անգամ հակառակ ներգործութենովը, կարող {էր} ջնջել նորանց Ֆրանսիայի միջից եւ, Պապի հետ մօտ լի

րանսիայի միջից եւ, Պապի հետ մօտ լինելով, կարո՛ղ {էր} վնասել եւ բոլոր հասարակութեանը։ Նոքա երբէք չէին

ումը. այս բոլոր երեւելի դիպուածների մէջ նշանաւոր {էր} հանճարեղ Րիշիլիէն։ Ես ցոյց կը տամ միայն նոցա այն

դիրների մէջ, որ այնքան երկար ժամանակ զբաղեցուցել {էր}, ո՛չ թէ միայն Ֆրանսիան, այլ եւ բոլոր Եւրոպան։

չկար։ Միմիայն Պարագուայն իւրաքանչիւր տարի բերում {էր} աւելի քան թէ քսան միլլիոն տալլեր եկամուտ. համարե

կարո՛ղ էին ամենայն բանի ձեռք տալ. նոցա հարկաւոր {էր} միայն մի պատճառ, որ բոլորովին ջնջէին իւրեանց հակ

ահա՛ այս ցանկացած պատճառը։ Յանսէն եպիսկոպոս {էր} Հօլլանդիայի Իպր քաղաքի։ Հռչակաւոր լինելով իւր գի

սէնը ատում էին մանաւանդ այն պատճառով, որ նա գրել {էր} մի գիրք, ինչպէս յիշեցի, այս անունով՝ " Augusti

ինի Յիսուսեանի հետեւողների վերայ, որ դատողութիւն {էր} գրել " Աստուծոյ բարութեան մասին, վերաբերեալ դէպի

ցաւ այս գրքի վերայ։ Րիշիլիէ Կարդինալը, որ ատում {էր} Յանսէնին այն պատճառով, որ վերջինս նորա գործերի ը

տճառով, որ վերջինս նորա գործերի ընթացքը անուանել {էր} Մաքիաւելական եւ դատապարտել էր նորան իւր շարադրութ

րի ընթացքը անուանել էր Մաքիաւելական եւ դատապարտել {էր} նորան իւր շարադրութեններից մինի մէջ, հրամայեց դա

քը դէպի Մազարինի Կարդինալը մնաց միօրինակ, ինչպէս {էր} դէպի Րիշիլիէն. պատճառ որ, սա ինքը եւս իւր թշնամ

ր, սա ինքը եւս իւր թշնամիքը հալածելու համար գործ {էր} դնում Յանսէնի գիրը իբրեւ առիթ. ուրեմն բնականաբար

ւածաբանք եւ քարոզիչք, որոնցով այն միջոցին լցուած {էր} Ֆրանսիայն։ Յանսէնեանների բնակութեան կենդրոնը էր

էր Ֆրանսիայն։ Յանսէնեանների բնակութեան կենդրոնը {էր} Port-royal (Արքայական դուռն) անուանուած վանքը։

. դուրս եկաւ Քենելի գիրը (Quesnel), որ գրուած {էր} Ֆրանսիարէն եւ անուանւում էր " Reflexions morales

Quesnel), որ գրուած էր Ֆրանսիարէն եւ անուանւում {էր} " Reflexions morales sur le Nouvea Testament"։

քը Բօսիւէ, բարեկամ էին Քենելի հետ։ Անկարելի {էր} համարձակաբար զինուորուիլ այս գրքի ընդդէմ եւ դատապ

նորան, որ առ հասարակ Յիսուսեանների սովորութիւնն {էր}, վասն որոյ ձեռք առին նոքա իւրեանց խորամանկութիւն

դալով այս գրքի Լատիներէն թարգմանութիւնը, որ եղած {էր} Յանսէնեանների ձեռքով, ուրեմն կարդալով միանգամայն

ացնել եւ Լուդովիկոս XIVին, թէ Պապը շատ ցանկանում {էր}, որ թագաւորը ընդունէր այս կոնդակը, եւ թէ Քենելը

աւորը ընդունէր այս կոնդակը, եւ թէ Քենելը հետեւող {էր} Յանսէնի աղանդին։ Ֆրանսիացոց եպիսկոպոսները պահանջ

ումարը, որ բարեկամները նուիրում էին նորան, գործ {էր} դրւում նորա պահապանները եւ բանդապետները կերակրելո

Լուդովիկոս XIV-ը ծերութեան ժամանակումը գտանւում {էր} իւր խոստովանահօր եւ այլ Պալատական Յանսէնեանների ա

ց եւ սովամահ եղաւ միմիայն այն պատճառով, որ բռնել {էր} Քենելի կողմը։ Լուդովիկոսը մեռանելու ժամանակ միտք

անակ քաղցր խօսքերի այնպիսի բառեր, որոնցից թափում {էր} լեղի եւ արհամարհութիւն։ Լետիլիէ քանի անգամ տ

մեռանող թագաւորին ստորագրել այն թուղթը, որ հարկ {էր} դնում թագաւորական ժառանգի վերայ ընդունել Ֆրանսիայ

հիմնաւոր հաւատալիք, բայց Լուդովիկոսը պատասխանում {էր}. " Դուք գիտէք, որ ես այս բանի մասին բացայայտ տե

թեան մեծաշուք գաղափարը, որ փառաւորապէս իրագործել {էր} Լուդովիկոսը, ինչո՞ւ համար այդպէս շուտով կորուց ի

։ Յանցանքը յայտնագործուեցաւ, Ժիրարը դատապարտուած {էր}, բայց հարստութիւնը եւ Յիսուսեանների ներգործութիւ

փրկեցին նորան։ Է քաղաքի Պարլամենտը, ուր տարուել {էր} գործը, փոխանակ Ժիրարը դէպի մահ դատապարտելու, վճ

, վճռեց աքսորել նորան այն նահանգից, ուր պատահել {էր} գործողութիւնը։ Զարմանալին այս է, որ այսպիսի վճի

նդդէմ միւս անդամներին, որոնց մի կէսը դատապարտում {էր} Ժիրարը դէպի կրակ, իսկ միւս կէսը՝ դէպի հասարակ մ

նսիայն ունեցաւ այս անբաղդ աղջկայ գործի մէջ, ցոյց {էր} տալիս, թէ ինչ աստիճանի էր հասած ազգի ատելութիւնը

ղջկայ գործի մէջ, ցոյց էր տալիս, թէ ինչ աստիճանի {էր} հասած ազգի ատելութիւնը դէպի Յիսուսեան աբեղայքը։

էր Հռովմի եւ Ֆրանսիայի Արքունեաց հետ, ներգործում {էր} ո՛չ միայն Ֆրանսիայի վերայ, այլ եւ ամբողջ Եւրոպայ

յլ եւ ամբողջ Եւրոպայի վերայ։ Այն աստիճանի սաստիկ {էր} ժողովրդի ատելութիւնը դէպի նա, որ Բուրժի Արքեպիսկ

որ Բուրժի Արքեպիսկոպոսը, որի վիճակի մէջ կամենում {էր} բնակուիլ Լետիլիէն, յայտնեց թէ չէ կարող երաշխաւոր

վանահօր կեանքի ապահովութեանը, որի ընդդէմ պատրաստ {էր} ժողովուրդը գործ դնել ամենայն կերպ բռնութիւն։ Կար

ակութիւն հիմնեցին զինուորների մէջ, որ անուանւում {էր} " Մարիամի սուրբ սրտի Հասարակութիւն " (Compagnie

սը ոչինչ հաւատ չէր պաշտում։ Նա միօրինակ ծիծաղում {էր} ե՛ւ Յանսէնեանների վերայ, ե՛ւ Յիսուսեանների վերայ

երով, որ բաժանորդ էին նորա կարծիքներին, եկեղեցի {էր} գնում, ժողովուրդը յայտնի յայտնի քրթմնջում էր նոր

եցի էր գնում, ժողովուրդը յայտնի յայտնի քրթմնջում {էր} նորա մասին եւ շատ անգամ աղաղակով վիրաւորում էր նո

ւմ էր նորա մասին եւ շատ անգամ աղաղակով վիրաւորում {էր} նորան։ Չ'նայելով իւր փայլուն շնորհքների վերայ՝

նորհքների վերայ՝ Դուքսը փոքր առ փոքր կորուսանում {էր} իւր նախկին աշխոյժը. հեշտախտ կեանքը քամեց նորան։

ն Փարիզի հռչակաւոր տիկինները, որոնց մէջ գտանւում {էր} այն ժամանակուայ երեւելի գեղեցիկներից Բերրիեան դքս

Օրլէան Դուքսի բոլոր ժամանակը։ Երբ նա հարկադրուած {էր} պարապիլ Տէրութենական գործերով, խմում էր քանի մի

կադրուած էր պարապիլ Տէրութենական գործերով, խմում {էր} քանի մի բաժակ Շամպայնեան գինի, որ արծարծէ իւր ան

ւթեան կառավարութիւնը։ Այս Աբբայն երբեմն սպասաւոր {էր} Սէն-Լօրանս անունով Օրլէանեան Դուքսի դաստիարակի մօ

։ Դիւբուա առաջին նախարար լինելուց յետոյ աշխատում {էր} ստանալ Կարդինալական գլխարկը, վասն որոյ ամենայն կ

դինալական գլխարկը, վասն որոյ ամենայն կերպ ջանում {էր} օգնել Պապին եւ Յիսուսեաններին, թէպէտ եւ ինքը ոչի

եց Ֆրանսիայի կառավարութիւնը։ Ժողովուրդը զայրացած {էր} սաստիկ Յիսուսեանների վերայ։ Շատերը մեռանում էին

անդ մի մարդ՝ Ֆրանսիսկոս Պարի անունով, որ ծագում {էր} մի ազնուական ազգատոհմից։ Սա վաճառեց իւր ունեցած

յքը, արծաթը բաժանեց աղքատներին, իսկ ինքը ապրում {էր} ողորմութենով։ Այսպիսի դրութեան մէջ ապրեցաւ նա 17

ը տարածուեցաւ մայրաքաղաքի մէջ, ամենայն ոք վազում {էր} դէպի այրը, ուր բնակւում էր Պարին, կտրատում էին

ջ, ամենայն ոք վազում էր դէպի այրը, ուր բնակւում {էր} Պարին, կտրատում էին մեռածի շորերը եւ իբրեւ մի սո

սարակաց ծախսով։ Ժողովուրդը ամենայն օր գումարւում {էր} նորա գերեզմանի վերայ, որպէս թէ նորանով գործուած

ովուրդը Յիսուսեաններին ընդդէմ։ Բայց ցաւը այս {էր}, որ Կարդինալ դը Նոյալը շուտով վախճանեցաւ խոր ծեր

րօնական հաւատալիք։ Ժողովրդի վրդովումը սաստկանում {էր}. ապստամբութիւնը պատրաստ էր ահա՛ վառուիլ Փարիզի մ

վրդովումը սաստկանում էր. ապստամբութիւնը պատրաստ {էր} ահա՛ վառուիլ Փարիզի մէջ։ Լուդովիկոս XVը, կամելո

եմ, ցնցուեցաւ երկիւղիցը, թէպէտ եւ վէրքը անվտանգ {էր} միանգամայն։ Այս միջոցին ամենայն աչք դարձաւ ա

ն ամենայն աչք դարձաւ այն մարդի վերայ, որ կանգնած {էր} թագաւորի մօտ՝ առանց գլխարկը հանելու։ Զինուորքը

՝ մեծ, միւսը՝ փոքր զմելինի նման։ Փոքր դանակովն {էր} նա վիրաւորել. այս պատճառով անվտանգ էր դրած վէրքը

ր դանակովն էր նա վիրաւորել. այս պատճառով անվտանգ {էր} դրած վէրքը։ Այս մարդը անուանւում էր Րոբեր-Ֆրանսի

առով անվտանգ էր դրած վէրքը։ Այս մարդը անուանւում {էր} Րոբեր-Ֆրանսիսկոս Դամիէն, որ ծառայում էր Յիսուսեա

ուանւում էր Րոբեր-Ֆրանսիսկոս Դամիէն, որ ծառայում {էր} Յիսուսեան Կօլլէգիումի մէջ իբրեւ աշխարհական ժողովո

իբրեւ աշխարհական ժողովող։ Սա մի շատ անկիրթ մարդ {էր}, եւ քաղաքական գործերը ամենեւին օտար էին սորան,

լի մտածել, որ իւր սեպհական կամքովը որոշած գործել {էր} այս յանցանքը։ Խելագարութիւն եւս չ'նկատուեցաւ նոր

նկատուեցաւ նորանում։ Հասարակաց ձայնը դատապարտում {էր} Յիսուսեանքը. ասում էին, թէ Դամիէնը ներգործել է

եռ հաստատ ապացոյց չէր. պատճառ, Դամիէնը ծառայում {էր} Յիսուսեան Կօլլեգիումի մէջ, եւ կարո՛ղ էր պատահել

ծառայում էր Յիսուսեան Կօլլեգիումի մէջ, եւ կարո՛ղ {էր} պատահել, որ մի ծանօթ կրօնաւոր պատահաբար մօտենար

կրօնաւոր պատահաբար մօտենար նորան։ Բայց բանը այս {էր}, որ Դամիէնը իւր պատասխանների մէջ գործ էր ածում "

անը այս էր, որ Դամիէնը իւր պատասխանների մէջ գործ {էր} ածում " մեք " բառը, եւ երբ հարցնում էին, թէ ուն

է ունէ՞ր արդեօք խորհրդակիցք, նա միշտ պատասխանում {էր}. " Եթէ ունիմ եւս, բայց նոքա այստեղ չեն"։ Պարլ

ած էին եւ փոխանակ նամակի, անդամներից մինը թռչում {էր} դէպի հարկ տեղը, թէ եւ հինգ հարիւր Լիօի ճանապարհ

վ այս բաների վերայ, վճռողական կերպով դատապարտում {էր} Յիսուսեանները՝ որպէս մասնակից Դամիէնի չարագործու

։ Ինքը՝ նախարար Շուազեօլը, ըստ ամենայնի հակառակ {էր} Յիսուսեաններին։ Նա քանի անգամ առաջարկեց թագաւորի

VIի հօր՝ Դօֆինի, դեղամահ սպանութիւնը, աշխատում {էր} առաջին յաջող դիպուածումը, գլուխ բերել իւր մտքի դ

Լավալլետ անունով Յիսուսեանը, որ վաճառականութիւն {էր} առնում Ամերիկայի մէջ, սնանկանալով, պարտական մնա

իռը, որի զօրութենով Յիսուսեան կարգը պարտաւորւում {էր} վճարել Լաւալլետի պարտքը, եւ թէ հակառակ այս վճռին

, այն Յիսուսեան ընկերութեանը, որ Մարտինիկայումը {էր}, Հասարակութեան կանոնների զօրութենով կարող էր ուն

ւմը էր, Հասարակութեան կանոնների զօրութենով կարող {էր} ունենալ այսպիսի առեւտրական գործեր, կալուածներ ստ

կողմը բռնի. մի կողմից խոստովանահայրը ներգործում {էր}, միւս կողմից՝ նախարար Շուազեօլը։ Վերջապէս իւր

իջոցին փոխանակ անզօր Կլեմենտ XIII-ին, կառավարում {էր} բոլոր պապական աշխարհը, պատասխանեց. " Sint ut su

չ թող չ'լինի ")։ Պարլամենտի ցանկութիւնը եւս այդ {էր} ։ Յիսուսեանների կանոնադրութիւնքը տարի ու կէս քննե

Jesuites"։ Այս առաջարկութեան մէջ ապացուցանւում {էր}, որ երկու Յիսուսեանք իւրեանց շարադրութիւնների մէ

ին դէպի Հռովմ, բայց եւ այնտեղ նոցա համար պատրաստ {էր} հալածանքը, նոքա եւ այնտեղ պիտոյ է հանդիպէին նեղո

արդար եւ բնական ատելութիւն։ Այս ժողովը հաւաքւում {էր} ծածուկ ինքեան իսկ Վատիկանի մէջ։ Վերջապէս 1773 թո

21 օրումը Պապը ստորագրեց այն կոդակը, որով ջնջում {էր} Յիսուսեան Կարգը։ Այս կոնդակը հրատարակուեցաւ օգոս

իւր մահու մահճումը բողոք գրեց, որով ապացուցանում {էր} Կարգի որպէս թէ անմեղութիւնը։ Այս միջոցին ժող

ցին Պապի հոգու խաղաղութիւնը. " Ես գիտեմ, - ասում {էր} նա, - որ Յիսուսեան Կարգը ջնջելու կոնդակը իմ հոգու

երբ Պիոս VII-ը իւր անպարծանք կոնդակովը, որ տուել {էր} 1814 թուականի օգոստոսի 18 օրումը, վերականգնեց ջա

ւթեան համառօտ տեսութիւնը։ Այն մարդը, որ մտանում {էր} այս կարգի մէջ, որ անդամ էր դառնում այս ընկերութե

յն մարդը, որ մտանում էր այս կարգի մէջ, որ անդամ {էր} դառնում այս ընկերութեանը, դադարում էր ո՛չ թէ միա

, որ անդամ էր դառնում այս ընկերութեանը, դադարում {էր} ո՛չ թէ միայն քաղաքացի լինելուց, այլ եւ մարդ լինե

ցի լինելուց, այլ եւ մարդ լինելուց. նա Յիսուսեան {էր} լինում յայտնի աստիճանի։ Պարծանք Պապականութեա

իւնքը. նա միայն ճանապարհ է ցոյց տալիս, որով պիտոյ {էր} գնալ (Constitutions des Jésuites Appendice sur le

r., V. 4. Հայր Լետելիէն ինքնակամ փոխում {էր} Արեւելեան Հնդկաստանի Ֆրանսիացոց պատկանեալ մասերի

ն ժառանգի ընթերցանութեան համար, որի մէջ սահմանում {էր}, թէ ի՞նչ դիպուածներում կարելի է թագաւորական կեանք

Այս Կօլլեգիումը Կլերմոնտեան անուանւում {էր} այն պատճառով, որ դորա գումարը կտակով թողել էր Յիս

ում էր այն պատճառով, որ դորա գումարը կտակով թողել {էր} Յիսուսեաններին, նոցա կողմնակից Հիյլեօմ Դիւպրա, Կլ

հռչակաւոր Դիւպրա (Duprat) Կանցլերի ապօրինի որդին {էր}, որ կամենում էր գնել Պապական Աթոռը 1, 200000 լիբրէ

ա (Duprat) Կանցլերի ապօրինի որդին էր, որ կամենում {էր} գնել Պապական Աթոռը 1, 200000 լիբրէով։

ռքով գրգռուելով Հենրիկոս III-ի ընդդէմ, որ պաշտպան {էր} Հուգենօտներին, կազմեց Սուրբ Լիգա, այսինքն՝ սուրբ

կցութիւն անունով դաշնակցութիւնը, որի արտաքին ձեւը {էր} միմիայն կրօնական, այս է հաստատ պահել Պապականութիւ

տագրի խորհուրդը, որ է տալ Գաղղիացոց, ինչ որ կարող {էր} փրկաւէտ լինել նոցա, եւ պահպանել Գաղղիացոց համար,

ոցա, եւ պահպանել Գաղղիացոց համար, ինչ որ նա տուած {էր} նոցա շատ պատուականներից։ Ես յիշում եմ

սաստանի Յիսուսեանները ներս ընդունելու վերայ, զանց {էր} արել պատմե՛լ, թէ ինչ հետեւանք ունեցաւ այս ընդունե

ւրենաց անձը այսպիսի Կայսերական շնորհին, որ բաշխել {էր} նորանց։ Խոստովանում եմ իմ ընթերցողներին, մի

ցու սպասաւորութեան, յետեւաբար, մեծապէս պարտական {էր} անարատ պահել իւրեան: Բայց, մի այսպիսի ցաւից սրտ

ւթիւն: Ամեն այն ազգային անդամ ինչ չափով պարտական {էր} սիրել իւր ազգը, նոյն չափով պարտակա՛ն է նշաւակել

երբեք մի ամբողջ ազգ, որի անդամներից մինը գործել {էր} այդ յանցանքը. ոչ երբեք մի ամբողջ ազգ, որ դատապա

բողջ ազգ, որ դատապարտելով յանցաւորը ապացուցանում {էր} աշխարհին, թէ ինքը չէ կարող սառն աչքով հանդիսատես

հակառակի Քրիստոսի հրամանին: Մեղուն խնդրում {էր} ազգի անդամների կարծիքը, իւր վճռի մասին, որպէսզի

Այո ́ երբ սկզբից նախախնամութիւնը արժանացուցել {էր} մեզ Հիւսիսափայլ ծրագրի ընթերցասիրութեանը, այն աւ

րկելով, հարցանում էի հեղինակից, թէ ե՛րբ լինելու {էր} դոյն այդ ազատութեան քաղցր պտուղները ճաշակել: Պատ

ազատութեան քաղցր պտուղները ճաշակել: Պատասխանում {էր} արգոյ հեղինակը. " երբ հայկական սերունդքը անդադար

եսնեն միմեանց հետ. եթէ կը հասկանան ինչպէ՛ս պիտոյ {էր} նոցայ, ապագայ օրերը աւելի լաւ, աւելի խելացի կեր

ղաքի մէջ լուսաւորութեան առաջին եւ գլխաւոր աղբիւրն {էր} համարւում, որպէս եւ այժմ չէ վերջացած տակաւին կոր

, եւ հաստ խելապատակ, ի՞նչ ասեմ, համարեայ թէ լի {էր} օդային հանճարեղ պարառութեամբ, ինչպէ՞ս գեղեցիկ մե

ն հանճարեղ պարառութեամբ, ինչպէ՞ս գեղեցիկ մեկնում {էր} այն սաղմոսի ծածկամիտ, առանց այբ եօթն տունը. չկա

եւս այս անկարգութիւնից չհրաժարելու համար, պիտոյ {էր} ընծայաբեր լինէի իմ կողմից, որ այբբենարանի առաջնա

էնարանը, բայց ընդ հակառակն. երբեմնապէս պատահում {էր}, որ իմ կոյր բախտից չէի կարողանում ըստ արժան այն

դասս. իսկոյն վարժապետս բարկացած գոռալով կանչում {էր} դասակիցներիս մինին. ա՛յ տղայ, Սարգիս, արի, ար

ախայի հարուածքը. Յիրաւի, որ մեծ բախտաւորութիւն {էր} ինձ համար, որ միեւնոյն ժամանակին ճիզուիտականների

՛ քեզ զատիկ, ուրեմն նախախնամութիւնը արժանացուցել {էր} մեզ այդ բարբարոսական երջանկութեանը, որով պիտի դի

ան նախագահը, որովհետեւ գաւազանի հարուածը անպակաս {էր} մեզանից: Փառք նախախնամութեանը, ինչո՞ւ պէտք էր յ

ս էր մեզանից: Փառք նախախնամութեանը, ինչո՞ւ պէտք {էր} յուսահատուէինք. այն գաւազանի երկիւղը չէ՞ր, որ գ

մ ուրուականների ամրոցը: Զօրօրինակ ինչպէս պատահել {էր} պ. Շահբէգին, որ արիւնկզակ լեզգիների ձեռքով գերի

թէպէտ վաղուց տեսած էի, բայց այդ ամենից զարմանալի {էր}, որի մուտը արժէր վեց կոպեկ. շուտով հատուցի եւ մ

ատարիմ ծառայ պիտի լինէր, որովհետեւ կարմիր վզանոց {էր} ստացել իւրեան տիրոջից. այդտեղ հանդիսաւորներից,

բալիու անտառի արջ ասացին. մի փոքր դժուար նկատելի {էր}, որովհետեւ այդ անասնանոցի մէջ կախուած կանթեղները

ւար լուսաւորութեան մէջ էին, միայն զարմանալին այն {էր}, որ գլուխը ներկել էին. այդտեղ ինձ հաւատացրին,

վրայ գործադրւում, վերին աստիճանի փափուկ մի խնդիր {էր} այդ. ուղղակի պատասխան տալ այդ հարցին չէր կարելի

լի. վերոյիշեալ անձնաւորութիւնների խորին գաղտնիքն {էր} այդ, եւ ազգը չէր համարձակւում անգամ մտածելու հաշ

այն Կանոնադրութեան իրագործումը, որի մասին վաղուց {էր} երազել հասարակութիւնը: Այդ Կանոնադրութեան միջոցո

բ եւ պատգամաւորների ընդհանուր ժողովը ներկայացնում {էր} ազգը: Պատգամաւորական ընդհանուր ժողովն էր ընտրում

յացնում էր ազգը: Պատգամաւորական ընդհանուր ժողովն {էր} ընտրում քաղաքական եւ միւս քիչ թէ շատ նշանաւոր ժող

ւթեամբ, որպէս ազգային կենտրոնական ժողով, վարում {էր} ազգային բոլոր հիմնարկութիւնները ` եկեղեցիները, դ

րը եւ աստուածահաճոյ միւս ձեռնարկութիւնները: Նրան {էր} պատկանում նաեւ միւս երկրորդական ժողովների բարձր հ

ը, դարձեալ պատրիարքի նախագահութեամբ պարտաւորուած {էր} վարելու կրօնական գործերը: Այս ժողովները պատասխան

բան ` առանց սրա թոյլտուութեան: Ազգը, որ վաղուց {էր} կամենում ունենալ այդպիսի մի Կանոնադրութիւն, լիով

ալ այդպիսի մի Կանոնադրութիւն, լիովին բաւարարուած {էր}, եւ Կանոնադրութեան գրեթէ երկամեայ գոյութիւնը արդ

որ բացառապէս վատթար վարչութիւնից ազատուելու համար {էր} սահմանել այդ կարգը, պատգամաւոր չընտրեց յիշեալ ան

ռն ունեցած հպատակութիւնը, քանի որ այն վերաբերում {էր} միայն հայ ազգի ներքին ու կրօնական գործերին: Ուստ

գի բացայայտ ոչնչացմանը, որ իսկապէս անվնաս մի բան {էր} անգամ իր համար: Նա սպասում էր միայն մի առիթի, ե

ապէս անվնաս մի բան էր անգամ իր համար: Նա սպասում {էր} միայն մի առիթի, երբ որ կարելի կը դառնար ` միջամտ

պատրիարք ընտրելու հարցը: Հայ ժողովուրդը պատրիարք {էր} ընտրում Թուրքիայի ողջ վանական հոգեւորականութեան մ

յնիսկ Հաննայի բուն ձեռագրում: Բացայայտ մի կեղծիք {էր} այս, որ չի կարելի արդարացնել ոչնչով: Կ. Պ

ի կողմից, որի մօտ այդ նպատակով յատուկ սուրհանդակ {էր} ուղարկուել Երուսաղէմի նոյն այն Իսահակ վարդապետը,

ունէր պաշտպանելու աւանդութիւնը. լաւագոյն միջոցն {էր} այդ, որպէսզի թոյլ չտրուի հայերին ` պատրիարք ընտր

ի դիմադրութեանը, ցրեց այն ժողովը, որ ընտրութիւն {էր} կատարում Սարգիս պատրիարքի նախագահութեամբ: Չբաւակ

, որոնց դէմ վերջին դէպքերի ընթացքում շարունակում {էր} բողոքել ազգը: Այս կարծիքը հաւաստւում է նաեւ

նտրոնական քաղաքական ժողովը վաղուց ի վեր բաղկանում {էր} քսան անդամից, մի բան, որ ոչ միայն սահմանուած էր

էր քսան անդամից, մի բան, որ ոչ միայն սահմանուած {էր} Կանոնադրութեամբ, այլեւ հաստատուած Դռան կողմից,

անականութեան վաստակ, այնպիսի զգեստով, որ յարմար {էր} մեր ժամանակի եւ մեր կեանքի պայմաններին։ Այսպիսի

գիրք Պ. Բժշկեանի թարգմանութեամբ, որ տարբերւում {էր} այս նոր տպածից, որպէս իւր լեզուովը նոյնպէս եւ բո

անդակութեամբ, թէեւ իդէան եւ բանի խորհուրդը նոյնն {էր} ։ Այս պատճառով մեք աւելորդ ենք համարում այդ նոր տ

նպիսի լեզուով, որով չէր խօսում ժողովուրդը։ Ի՞նչ {էր} ինքնահակառակութեան պատճառը։ Եթէ Պ. Գամառ-Քա

ամբ, թէեւ Տաճիկների նախդիրը յետադիր կամ վերջադիր {էր} ։ Այս աշխատութեան մէջ յոգնակի սեռականները հին

յնպէս, եթէ այդ բառերը գրուած լինէին ինչպէս հարկն {էր} ՝ " ճանապարհ ", " աշխարհ " եւ այլն։ Մեր ժող

րդական լեզուն այնքան աղճատուած չէ, ինչպէս թւվում {էր} մի մարդու առաջին անգամ. այն աւերանքը, որ յառաջա

ք, այսինքն՝ աբեղայ, որ առաջ ամուսնաւոր քահանայ {էր} եւ այրիանալով վանական դարձած։ Առհասարակ, տեղ-տե

րբ Յակոբի։ Մեզ թվում է, թէ այս բառը աւելի կարօտ {էր} ծանօթաբանութեան, քան թէ եաքըշի օլը, որ ձախողակի

առել է Սօսը, Վարդիթերը եւ սիրու կրակը, ցանկալի {էր}, որ կատաստրօֆը ունենար աւելի բնականութիւն։ Ա

նբնականութիւնը։ Եւ որպէս թէ հերիք չէր, ինչ եղել {էր}, այն պատուական տապանագրից յետոյ. " Ահա սիրոյ

տոյգ ասենք, մեր քննութեան այն մասը, որ նուիրված {էր} թերութիւններին Սօս եւ Վարդիթեր գործի, որպէս վիպա

ւրախութեամբ ողջունել մի ամբողջ գործ, որ կատարված {էր} որեւիցէ գաւառական բարբառով, որ տակաւին, տպագրու

անի տեղ լոկ մի հատ բառը կամ մի հատ ձեւը, որ գործ {էր} ածում պ. Պռօշեանցը, որ թերեւս կարող էր տպագրութ

որ գործ էր ածում պ. Պռօշեանցը, որ թերեւս կարող {էր} տպագրութեան սխալ լինել։ Մենք հանդէս ենք հանում,

չ. այդ տակաւին խորհուրդ ունէր եւ սկզբունքից առաջ {էր} գալիս, թէեւ ոչ դրականապէս գործադրելի էր այդ սկզբ

քից առաջ էր գալիս, թէեւ ոչ դրականապէս գործադրելի {էր} այդ սկզբունքը, այլ ստրկանում է հին լեզուի արտաքի

քը՝ խլելով նորա նիզակը։ Բայց նա իր խելքով ասում {էր}, երբեմն, Հռովմի մէջ Աթենասի պաշտողքը խաչ պաշտող

ռջեւ այնպէս յանցաւոր չէ, ինչպէս Սիքստոսը յանցանք {էր} համարում Աթենասին քրիստոնեաների մարտիրոսութիւնքը

քրիստոնեաների կոտորվելու ժամանակ էլ այնքան անմեղ {էր} իր նիզակով, որքան այժմ Սիքստոսի տուած խաչով։

ո՜, մեծ պատիւ են բերում մի ազգի, եթէ սա հարուստ {էր} այդպիսիներով, այնուամենայնիւ այդ գիտութիւնքը մի

Տեր Սարգիս " մակագրով վիպասանութիւնը, որ տպւում {էր} 1861 թուականի Հիւսիսափայլի մէջ, եւ որ ափսո՜ս եւ

դհատուեցաւ: Մեր կարծիքով այդ գործին աւելի պատշաճ {էր} " Քաղցկեղ Հայաստանի " անուն ունենալ, քան թէ կապո

րծի սկզբից մինչեւ վերջ մեր զմայլանքը աճելով աճում {էր}, երբ կարդում էինք այն հոգեշարժ, սրտաշարժ եւ տխո

ային կրօնամոլութեան եւ դաւաճանութեան, որին կարող {էր} նախանձել եւ ինքը Լոյոլան, ուր ազնիւ սիրահարը, Յ

, նոյնպէս զոհւում է մի ջլային տենդի, որ առաջացել {էր} Ագապի օրիորդի սգալի վախճանի պատճառած հարուածից:

նք նայեցանք այդ հայելու մէջ եւ տեսանք ինչ որ ցոյց {էր} տայիս նա. եւ ծանօթ լինելով մեզ նորա ցոյց տուած բ

եւ ստորագրում է այն, ինչ որ այժմ ամէն մարդ կարող {էր} տեսնել եւ ստուգել, հոյակապ արժանաւորութիւն ունի

սորանից, ուրիշ կողմից նայելով, դարձեալ հարկաւոր {էր}, որ այն միջոցին աւելի հասակաւոր եղած լինէր Վարդի

քը, որ վերագրւում է նորան եւ որ անշուշտ հարկաւոր {էր} տալ նորան, ամոլների մէջ սիրու գործի զուգակշիռը պ

խօսեցանք հասակի մասին, որովհետեւ ձանձրալի կարող {էր} լինել ընթերցողին, եթէ մենք անդամազննաբար, ֆիզիո

ից մինչեւ այն կէտը, ուր անհատի կազմուածքը ստանամ {էր} իր տեսակի յարատեւութիւնը պահպանելու բնական ունակո

դրժողութեան վրայ: (Արշաւիրը եթէ չդրժէր, կարող {էր} Տիրանի մեքենայքը խայտառակել): Եւ այդ մարդը, որ

): Եւ այդ մարդը, որ առաջ այնպէս սիրով ընդունում {էր} Սօսի առաջարկութիւնը, սրտանց երդնում էր, որ նորա

ընդունում էր Սօսի առաջարկութիւնը, սրտանց երդնում {էր}, որ նորան տայ իր քոյրը, յանկարծ փոխւում է եւ դա

ի: Թէ ստուգապէս Արշաւրի միտքը իր քոյրը Սօսին տալ {էր} եւ ոչ խաբել, այդ պարզ երեւում է Հեթումի եւ իր կն

եկած կին մարդուն պատմում է ինչ որ Սօսի գլխովն անց {էր} կացել, աւելացնելով, թէ, " Էլ չենք տալի իմ աղջի

էն օրը, որ դու լիս ընկար, էն քշերը հէրդ ջաղացն {էր} գնացել ի՞նչ կլներ (?!) մեզ աշխարհքի միջին թուք

աղջիկների կարգ է դնում նորան. սորա վրայ հարկաւոր {էր} մի փոքր մտածել: Այն էլ Համասփիւռը, որ սովորաբար

գրւում է որպէս մի խորագէտ կին. " Սատանի յետի ոտն {էր} պառաւը ", - ասում է հեղինակը (եր. 116):

մէջ: Ասենք, թէ Տիրանը որպէս մի անարգ մարդ կարող {էր} ընդունակ լինել այդպիսի դաժանութեան, բայց Սօսի քո

սերունդի սկեպտիկեան ուղղութիւնը: Մեզ շատ ցանկալի {էր} իմանալ, թէ այդ երկնային եւ փրկարար ուղղութեան շր

նք համարում այս հակասութիւնքը (թէեւ չլինէին լա՛ւ {էր} ), որովհետեւ բանի ընթացքը վնաս չէ կրում: Գեղամ

պարապութիւնը լցնելու համար, որ իսպառ զանց առնելի {էր}, որպէս նաեւ Սօսի, իր եղբօր Պարէտին, իր սիրահար

մէջ ներգործող մարդոց բերանը չէ դրուած, որ ներելի {էր}, որովհետեւ ժողովրդի մէջ եթէ կայ այս վարդապետութի

աների վրա եւ նորա նկարագրութիւնը, որ վերաբերւում {էր} մեր յիշած անցքին, այնպիսի կերպարանք ունի, որ կա

ի տրամաբանական հակասութեան մէջ: Սուրբ Խաչի պասին {էր}, որ Սօսը յայտնի տեսաւ իր փեսայի եւ մինչեւ անգամ

առել է Սօսը, Վարդիթերը եւ սիրու կրակը, ցանկալի {էր} մեզ, որ աւելի բնական շրջանակի մէջ տեսնէինք ցաւալ

ականութիւնը: Եւ որպէս թէ հերիք չէր ինչ եղել {էր}. այն պատուական տապանագրից յետոյ. - " Ահա ս

րձագանք եղած չլինի: Միջին դարերում, ջուրը կարող {էր} ուր ասես երթալ մի գաւազանի զարկելով, թերեւս, ձո

ապարհը բաւական տարածութեամբ երբեմն փորած ու բացած {էր} դէպի Էջմիածին, այսօր մի այդպիսի սքանչելի կերպով

է թէ Ապարանը անպարանից դուրս գալու համար հարկաւոր {էր}, որ այս վերջինը եղած լինէր դպրութեան մէջ, մինչդ

ասարակ անունից լինի յատկացած: Այլ թէ ինչի՞ կարող {էր} մի իշխանի կամ թագաւորի ապարանը այնտեղ եղած լինիլ

նա դրականապէս եւ ինքնաբաւական կերպով պատասխանում {էր} ինձ, թէ " երբ սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչը գնում էր

էր ինձ, թէ " երբ սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչը գնում {էր} այդ սարի գլուխը, գիշերային առանձնութեան մէջ Նարե

նութեան մէջ Նարեկ քաղելու, այն ժամանակ հրամայում {էր} եւ իսկոյն օդի մէջ երեւում էր այդ կանթեղը եւ լոյս

յն ժամանակ հրամայում էր եւ իսկոյն օդի մէջ երեւում {էր} այդ կանթեղը եւ լոյս տալիս, որով նա կարողանում էր

էր այդ կանթեղը եւ լոյս տալիս, որով նա կարողանում {էր} գրերը ջոկել եւ կարդալ"։ Չգիտեմ ինչ էր յանցանքս

արողանում էր գրերը ջոկել եւ կարդալ"։ Չգիտեմ ինչ {էր} յանցանքս, միայն երբ հարցուցի, " Խալֆա՛յ, ո՞ւմ

յանցանքս, միայն երբ հարցուցի, " Խալֆա՛յ, ո՞ւմ {էր} հրամայում ", ճիպոտն եղաւ պատասխանը, այնպէս որ ց

ր այլաբանական խօսուածքը եւ ձեւը տիրապէս սովորական {էր}, մանաւանդ հին ժամանակներում, բայց ասիական այլաբ

լաբանաբար յինքեանս ունին թագուցեալ... " այսպէս {էր} գրում մեր անզուգական Քերթողահայրը, Սահակ Բագրատո

ի անցք, կամ մի իրողութիւն, որ ստուգապէս պատահած {էր}, դնենք, Թորոսի ժամանակ, այդ բանը համարւում է ե

համարւում է եղած կամ Մինասի ժամանակ, որ շատ առաջ {էր} ապրել Թորոսից կամ Նիկողոսի, որ Թորոսից շատ դարեր

Թորոսից կամ Նիկողոսի, որ Թորոսից շատ դարեր յետոյ {էր} ծնել: Այդ ժամանակի առաջ ու հետ խաղալը կախւում է

ժմ դատել թէ այդ լոյսը կամ կրակը Լուսաւորչից առա՞ջ {էր} տեսել ազգը, թէ՞ յետոյ: Լուսաւորչի անունը այդ աւ

չորրորդ դարումն է երեւել այդ կրակը: Այո՛, կարող {էր} եւ այն ժամանակ երեւիլ. մեր խօսքը այդ չէ, այլ այ

ը, այլեւ ուրիշին օգնել, եթէ ինքը աւելի փորձառած {էր}, քան թէ այդ ուրիշը, որ կամենում էր բանալ բնութե

ելի փորձառած էր, քան թէ այդ ուրիշը, որ կամենում {էր} բանալ բնութեան գիրքը: Ուզելով հասկանալ այն

ր ի շատէ տեղեկութիւն տալ ազգին նորայ մասին, պէտք {էր}, որ մենք աչքի տակ առնուինք բնութեան մէջ (բացի ե

մնաց եւ մեր կարծիքով աւելի հաւանականը, որ կարող {էր} շատ անգամ երեւցած լինիլ եւ այսօր էլ երեւիլ որպէս

պի մօտից, որի էլեկտրականութիւնը մեղմաբար միանում {էր} երկրագունդի էլեկտրականութեան հետ, երեւել են զարմ

է եւ բազմանում է, թէեւ առաջին մարդը միայն դուրս {էր} եկած բուն աստուծու ձեռքից: Ամէն հրաշք, որ ո՛վ ե

ստուծու ձեռքից: Ամէն հրաշք, որ ո՛վ եւ իցէ կարող {էր} մտածել, շատ ստո՛ր, շատ տկա՛ր եւ շատ չնչի՛ն է,

նիքը, - թեթեւ ապացոյց չէ: Հոգով չափ ցանկալի {էր}, որ մեր բնագէտ եղրայրակիցքը աշխատութիւն յանձն առ

ենք վաղուց գիտեն իմ ասածները: " Եթէ կոյրք էիք ոչ {էր} ձեր մեղ, բայց արդ տեսանէք եւ մեղքն ձեր ի ձեզ հաս

ով հնարաւոր է այս, ապա ուրեմն է՛լ աւելի հարկաւոր {էր} աչքի տակ ունենալ այս խամութիւնը այն դատողութեանց

լայեան սարի ձիւնական գօտին բարձր է, քան թէ կարող {էր} կամ թէ պիտի լինէր, եթէ նորա շրջապատը ընդարձակ եւ

օդը կամաց-կամաց կորցնելով իր ձգականութիւնը սկսում {էր} սեղմուել, այն ժամանակ, Մասիսի օդը, էլ դիմադրու

ծ լինելով ցերեկուայ դժոխային ջերմութիւնից: Պէ՞տք {էր} աւելացնել, թէ տրոպիկական աշխարհների մշտական պասս

նք ուզում աւելի ձգացնել բանը: Մեր դիտաւորութիւնը {էր} մի համառօտ տեղեկութիւն տալ միայն " Լուսաւորչու քա

ւր ժողովրդի ապրուստի լծակը: Այն մարդը, որ կարող {էր} մաճ բռնել, նա ստիպուած էր հետեւիլ հայրենիքի դրօշ

: Այն մարդը, որ կարող էր մաճ բռնել, նա ստիպուած {էր} հետեւիլ հայրենիքի դրօշակին: Թողնելով այս բոլորը

ծ չենք, այլ այս մի երկու բանը, որ վաղուց յայտնի {էր} մեզ, յիշեցինք թողնելով մանրամասն քննութիւնը ազգա

րեգնի առջեւ արդարացնելու համար սուտ ու մուտ բաներ {էր} հնարում, երկրորդ, եթէ, ստուգապէս, կատաղած շան

մանակ, երբ աղջիկը չէր ուզում բանիլ կամ թէ ուզում {էր} իր սիրականին տեսնել, հերիք էր որ մի աղաղակ բարձր

անիլ կամ թէ ուզում էր իր սիրականին տեսնել, հերիք {էր} որ մի աղաղակ բարձրացնէր, թէ մորմը խայթեց: Իսկոյ

ղջիկները թողում էին իրենց աշխատութիւնը: Հարկաւոր {էր} հոգի փրկել. ո՛վ կարող էր մեղադրել: Ակնթարթի մէջ

աշխատութիւնը: Հարկաւոր էր հոգի փրկել. ո՛վ կարող {էր} մեղադրել: Ակնթարթի մէջ զլւում էր Տարանտելլան (t

կել. ո՛վ կարող էր մեղադրել: Ակնթարթի մէջ զլւում {էր} Տարանտելլան (tarantella պարի անուն է): Ծոյլը զ

լլան (tarantella պարի անուն է): Ծոյլը զբօսնում {էր}, սիրահարքը հանդիպում էին միմեանց, պար գալիս իրա

եան հասած էին, մորմից խայթուած աղջիկը առողջանում {էր}. արեւն էլ մտնելու վրայ. ուստի ամէնքն էլ գոհանալ

նալով ուրախ-ուրախ գնում են իրենց տունը: Ով կարող {էր} ասել թէ Տարանտելլան (մորմապար?) պատուական հնար

բրամինները: " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ կարելի {էր} է՛լ մի քանի այսպիսի ցնդի աւանդութիւնք գտնել, բայ

յգը ասենք, մեր քննութեան այն մասը, որ նուիրուած {էր} թերութիւններին " Սոս եւ Վարդիթեր " գործի, որպէս

մի չեղուի, որ ժամանակների պիտոյքին յարմար լցնում {էր} իր պաշտօնը: Նեղսրտութիւն եւ կատարելութիւն տեսնել

րախութեամբ ողջունել մի ամբողջ գործ, որ կատարուած {էր} որեւիցէ գաւառական բարբառով. պատճառ, նոր լեզուի

է ջրի ճանապարհը եւ հարեւանի ջուրը կտրում: Պէ՛տք {էր} որ Հեթումի պէս մարդիկը խրատ առնուին այս բանից. մ

անրապէս, (որպէս թաբակի ծուխը եւ այլն) վնասակար {էր}: Այդ դառը խոտը ծխելը գուցէ մի տեղական պատճառ ուն

ածելու ձեւերի վրայ: Հայոց ազգը գեդէոնեան բո՞ւրգն {էր}, որ ցօղի տակ մնալով չթրջուէր, թէ՞ մովսիսեան մոր

անց ցեղը: Գուցէ այդ ցեղի նախահայրը, երբ փախչում {էր} Չինաստանից, իբրեւ երեւելի մարդ, ունենար իր ծառա

բաղդասութեան... միայն լեզուն չէ՛, ինքը, ազգն {էր} ստրկացել է թուրքին. եւ լեզուից առա՛ջ է ստրկացել

ՈՒ ՀԱՄԱՐ Մի մարդ ունէր մի կին, որ միշտ կռւում {էր} դրացիների հետ։ Տեսաւ մարդը, որ հնար չկա այս ղալ

ատուելու, մի ուրիշ տուն շինեց եւ այնտեղ բնակւում {էր} ։ Արդէն շատերին յայտնի կը լինի, որ մեք,

րը փչում են իւրեանց փողը, թէ կայ չկայ հին լեզուն {էր}, որ պիտոյ է լուսաւորութեան սերմանքը Հայոց ազգի ա

ջ ցանելու գործի դառնար. պատճառ, որ մշակած լեզու {էր} ։ Այս տգէտ եւ միանգամայն խաւար դատողութիւնը այնքա

նգամայն խաւար դատողութիւնը այնքան մի ծիծաղելի բան {էր}, որ եթէ մի եւրոպացի բանագէտ մարդ հանդիպէր այն գր

ր այն գրուածին, որ այս մոլորական կարծիքն հերքում {էր}, պիտոյ է չափէր եւ կշռէր ազգի խորին տգիտութեան վի

նք ու գործածութիւն ընկերութեան մէջ։ Եթէ պատահում {էր} հարցանել դոցա, թէ ինչո՞ւ հին լեզուով չեն խօսում

թէ կամենային հին լեզուով խօսել, այդ անհասկանալի {էր} ժողովրդին։ Այս պատասխանը արդար էր եւ ճշմարիտ, բ

յդ անհասկանալի էր ժողովրդին։ Այս պատասխանը արդար {էր} եւ ճշմարիտ, բայց արի քննենք։ թէ ի՞նչ է պատճառը

վհետեւ մինչեւ այժմ հանդէս չէին բերած, այժմ պիտոյ {էր} հանդէսով ցոյց տալ, որ հաստատուէին իւրեանց կարծիք

ով, ազգի լուսաւորութեան ճանապարհ չէր, այլ պիտոյ {էր} նոր լեզուով գործ կատարել, անտարակոյս այն սիւնը ց

գետնի երեսին թաւալ գալ։ Ահա այս անձնապահութիւնն {էր}, որ հարկադրում էր սոցա պարիսպ քաշել ճշմարտութեան

գալ։ Ահա այս անձնապահութիւնն էր, որ հարկադրում {էր} սոցա պարիսպ քաշել ճշմարտութեան ջրի ընթացքի հանդէպ

հակառակելու տեղիք չկար այն բանի միջու, մ որ պիտոյ {էր} ազգի հետ մտածել եւ խօսել այն լեզուաւ, որ նորան հ

մտածել եւ խօսել այն լեզուաւ, որ նորան հասկանալի {էր} ։ Մեք, երկար ժամանակ փորձելով, ճանաչեցինք այդ հ

աչեն իւրեանց այդ ցանկութեանը, եւ թէ աղբիւրը պիղծ {էր} մեր աչքումը, ո՞րչափ եւս այն ջուրը, որ նորանից բ

չքումը, ո՞րչափ եւս այն ջուրը, որ նորանից բղխում {էր} ։ Ուրեմն նոյն արհամարհանքը ամենայն րոպէ հասանում

ար նոցա մէջ այն ժամանակ, եւ այդ շատ ուղիղ մի բան {էր}. պատճառ, որ կրօնը մի այնպիսի պատկերացոյց էր այն

բան էր. պատճառ, որ կրօնը մի այնպիսի պատկերացոյց {էր} այն ազգին, որին եւ պատկանում էր, որ ազգի հոգին

պիսի պատկերացոյց էր այն ազգին, որին եւ պատկանում {էր}, որ ազգի հոգին, լուսաւորութիւնը, մի խօսքով՝ ն

օսքով՝ նորա բոլոր արժանաւորութեան հանդէսը կարելի {էր} քննել նորա կրօնից. պատճառ, որ որքան լուսաւոր էր

էր քննել նորա կրօնից. պատճառ, որ որքան լուսաւոր {էր} ազգը, այնքան մաքուր էր եւ նորա կրօնը, այնքան ճշ

ատճառ, որ որքան լուսաւոր էր ազգը, այնքան մաքուր {էր} եւ նորա կրօնը, այնքան ճշդած էին չափով եւ քանօնով

իւնը տարածելու մասին ժողովրդին մէջ անպատճառ պիտոյ {էր} ազգային մատենագրութիւն. սա էր առաջին եւ վերջին ք

մէջ անպատճառ պիտոյ էր ազգային մատենագրութիւն. սա {էր} առաջին եւ վերջին քարը, որ կարող էր տնկել իւրաքան

գրութիւն. սա էր առաջին եւ վերջին քարը, որ կարող {էր} տնկել իւրաքանչիւր մարդի մէջ կրօնի արժանաւորութիւն

ի ժամանակը, կրօնը բաւական միջակ ճանապարհով յառաջ {էր} խաղում, իսկ երբ ընկաւ սա Հոմերոսի բանաստեղծական

նորոյ իմաստասիրական գաղափարներով. սրանում կարելի {էր} տեսանել վարդապետարան բարոյականութեան. ահա թէ մատ

իւն ունի կրօնի վերայ։ Ուրեմն կրօնի ուսումը պիտոյ {էր} սերմանել ազգի մէջ մատենագրութեան միջնորդութենով,

թիւնը։ Բայց այն մատենագրութիւնը, որ անհասկանալի {էր} ժողովրդին, ոչինչ մի բան էր, սա այն մատենագրութի

իւնը, որ անհասկանալի էր ժողովրդին, ոչինչ մի բան {էր}, սա այն մատենագրութիւն չէ, որ թեւակից էր կրօնի

մի բան էր, սա այն մատենագրութիւն չէ, որ թեւակից {էր} կրօնի եւ այլ լուսաւորութեանց ազգի մէջ տարածուելու

լեզուով, ուրեմն, մատենագրութիւն ասելով, պիտոյ {էր} իմանալ այն մաքուր նոր հայախօսութիւնը, որ ծանօթ է

ր իմանալ այն մաքուր նոր հայախօսութիւնը, որ ծանօթ {էր} եւ հասկանալի համարեա թէ մեր ամբողջ ազգին, ուր եւ

ազգին, ուր եւ գտանուէին սոքա. ապա թէ ոչ, զուր {էր} ամենայն ջանք եւ մտածութիւնք ազգի լուսաւորութեան մ

ասկանալի լինելով միանգամայն նոր ժողովրդին, կարող {էր} կամուրջ լինել լուսաւորութեան, ապա ուրեմն մեր ժող

լեզուներով, որ հայոց հին լեզուի նման անհասկանալի {էր} մեր ժողովրդին, կան աւանդուած այնքան տեսութիւնք ե

պիտոյ է անէ հին լեզուով հայ մատեանները), կարող {էր} լուսաւորուիլ։ Այսպիսի խելացնոր դատաստան այն հնամ

սառուցի մէջ։ Այն ողորմելին ի՞նչ ջերմութիւն կարող {էր} ունենալ սառուցից։ Հայոց ողորմելի Ազգը, երկար

դեռ չենք տեսած, որ հացը թէեւ միայն նիւթական բան {էր}, մի մարդ ունենալով երկու տեսակ, մինն հին քանի մ

ղնէր այն թարմ եւ նոր եփած հացը, որ աւել սննդարար {էր} եւ ձեռքը պարզէր դէպ 'ի քարացած հացը, որ յառաջ քա

։ Հին լեզուով ոչինչ չի յառաջանայ. եթէ յառաջացող {էր}, մինչեւ հիմայ կը յառաջանար։ Կարծեմ 200 տարիից ա

դերին, որոնք անդադար աշխատում են, ինչպէս յարմար {էր} ժամանակի հարկաւորութեանցը։ Ապա եթէ այս չլինի, հ

եւ վսեմ ստեղծուածը, որ միայն իւր արարչի պատկերն {էր} ։ Այսպէս ազգութիւնը ունի իւր հոգին, եւ այս հոգին

անի, եթէ չկային նորանում հոգի. այս հոգին լեզուն {էր} ։ Բայց հայոց ազգը իւր լեզուն թողել է անմշակ, եւ

տ ստանային։ Թէեւ ցաւելով հարկէ խոստովանել՝ ի՞նչ {էր} դոցա գրածը՝ բաղդատելով եւրոպէական բազմաճիւղ եւ բ

, որ հասել է այս ողորմելի վիճակին։ Այժմ հարկաւոր {էր} ձիաւորուիլ. ոտանաւորով ոչինչ չի յառաջանայ։ Երան

ւթիւն, որ 19 դարու տգէտ մարդերի միմիայն պարծանքն {էր}, այլ պիտոյ է տալ ազգի մանուկներին եւ ընդհանրապէս

ենով եւ կենդանի գաղափարներով կը լուսաւորուի. այս {էր} նորա ներքին օգուտը, իսկ այդ մեքենապաշտութիւնը,

էին կամ Խորենացիին, այդ մի այնպիսի խելագարութիւն {էր}, որ եթէ իւրեանցից եւս հարցանէիր, չունէր պատասխա

լ հոյակապ ամբարտակներ, մինչ իրողապէս հորի միջում {էր} ինքը։ Թող հայոց մանուկը սովորի իւր մայրենի լեզու

կերութեան մէջ, այլեւ ուղեւծուծ ունենալով՝ կարող {էր} հիւթ եւ արիւն դառնալ եւ սնունդ տալ տկար հայոց զաւ

ը կամ կոշտ ու կոպիտ ոճերը, որքան եւ որչափ կարելի {էր} ։ Մեք որչափ կարողացել ենք քննել եւ ճանաչել, հ

ւմ է. պատճառ, որ խօսքը, որ ձայնաւորուած լսւում {էր} օդի մէջ մեր բերանից, մեր իսկ մտքի ծնունդն էր։ Լ

ում էր օդի մէջ մեր բերանից, մեր իսկ մտքի ծնունդն {էր} ։ Լեզուի պաշտօնը այստեղ այս էր, որ մեր մտքի հասկ

ր իսկ մտքի ծնունդն էր։ Լեզուի պաշտօնը այստեղ այս {էր}, որ մեր մտքի հասկացածը նա լսելի շինէ օդի միջնորդ

ուղը եւ ծուծը, եթէ նա մշակած չէ ինչպէս պահանջում {էր} հարկը, ոչ այլ ինչ է, բայց եթէ մին թարգման, որ

էր հայոց մանուկը այդ լեզուն, այնուամենայնիւ տգէտ {էր} եւ ոչինչ չգիտէր. միմիայն մի չոր լեզու գիտենալը փ

սորանից, հայոց մանուկի հանդէսը կամ ասպարէզը ո՞րն {էր} արդեօք իւր հին լեզուն հանդէս հանելու. ոտանաւո՞ր

այդ հանդէսը բոլորողը։ Նա, որ հանդիսում երեւում {էր} իւր հին լեզուովը, արդեօք կարո՞ղ էր իւր համար դատ

իսում երեւում էր իւր հին լեզուովը, արդեօք կարո՞ղ {էր} իւր համար դատաւոր գտանել հասարակութեան մէջ, արդե

լ հասարակութեան մէջ, արդեօք նորա գրածը հասկանալի {էր} ժողովրդին, այն ձայները, ինչ որ նա հանում էր, ա

ալի էր ժողովրդին, այն ձայները, ինչ որ նա հանում {էր}, արդեօք լսողների ուղեղին կը հասնէր իբրեւ նշանակա

ի մի լեզուով, որ նա չէր ուսել, որ նորան անծանօթ {էր}. այսքան պարզ եւ լուսապայծառ ճշմարտութիւնը չեն կա

ւ մութը կը խօսէր, այնչափ արժանաւոր եւ քանքարաւոր {էր} հեղինակը։ Սոքա բնութեան կանոնին չհաւանելով, որ

ու մասին, իւրեանցից կանոն են հաստատել, թէ պիտոյ {էր} խօսել այնպէս, որ դժուար լինէր հասկանալը։ Ուրեմն

Ուրեմն եթէ դժուար հասկանալի խօսելը գովելի մի բան {էր}, բնաւ չխօսելը որչափ եւս։ Սոցա մօտ այսքան իւրաւո

տ իմացել ենք այն յստակ հայախօսութիւնը, որ կարելի {էր} հասկացուել եւ ամենայն տեղ գտանուած հայերից, եթէ

անցի խօսուածքը գրոց լեզուի հետ, պատճառը շատ հեշտ {էր} ճանաչել. որ նոր լեզուն չունէր այնպիսի բառեր, որ

ակը կամենում է ասել եւ գրել։ Եւ սորա պատճառն այս {էր}, որ, իւրաքանչիւր այդպիսի բառի փոխանակ, հայոց հ

Այնպէս որ, եթէ գերապատիւ Նազարեանցի գրածը կարող {էր} լինել 10000 մարդի անհասկանալի, նրանցը թող 1000 մ

սին, որ իր սքանչելի տրամաբանութեամբ ապացուցանում {էր}, թէ Նապալէոն առաջինը եղած չէ աշխարհի երեսին։

շորը նոյնն է, ինչ որ տասը տարի առաջ շատ գեղեցիկ {էր} երեւում եւ մենք էլ էինք հագնում։ Հիմի ինչ եղաւ,

ք շորի նոյնութիւնը, նորա անփոփոխութիւնը, ինչպէս {էր} տասը տարի առաջ, ապա ուրեմն այն ժամանակուայ գեղեց

, ինչպէս մի այլ բանի վրայ, որ մեր ճաշակը փնտռում {էր}, առանց ուրիշ խորհրդի, միմիայն գեղեցութեան համար

րովհետեւ ո՛չ Փարիզեան տարազաւորը իր շորերով կարող {էր} ապրիլ արջային շրջանակի տակ եւ ո՛չ Լուկուլլոսը իր

յիլ միայն թէ ուտելիք գտնէ, իսկ երբ մարդը հոգացել {էր} բոլոր էական պէտքերը, երբ այդ բոլոր ասում ենք հոգ

էտքերը, երբ այդ բոլոր ասում ենք հոգալով ապահովել {էր} իր կեանքը, այն ժամանակ միայն զարթում են նորա մէջ

կամ Լաբրադօրի մէջ։ Ասենք թէ մեռած մայրը գեղեցիկ {էր}, բայց այս իրաւունք տալի՞ս է մեզ սպանել նորա թէեւ

այն պատճառով, որ նորա մեռած մայրը աւելի գեղեցիկ {էր}, նոյն այն հին լեզուի գեղեցկութեան պատճառով նոր լ

, լորը եւ մանանան թողած, Եգիպտոսի սոխ ու սխտորն {էր} յիշում Իսրայէլը։ Յայտնի է, թէ մեզ ամեններիս համ

, դարաւոր ժամանակներով Եգիպտոս մնալով, ընտանացել {էր} եգիպտական բնութեան, նորա ճաշակը եւ հասկացողութիւ

, ինչպէս " վերնատան հրեղէն լեզունե՞րը"։ Մեղաւոր {էր} Իսրայէլը, որ Եգիպտոսի մէջ տեսանելի եւ շօշափելի ա

ան սկզբունքի մասին։ Յայտնի է, թէ Եհովան շատ վաղ {էր} մի այդպիսի ժողովրդի համար եւ այնքան վաղ, որ նաեւ

է, թէ չէ, թէեւ այն ժամանակ Իսրայէլը էլ ո՛չ ամպ {էր} տեսնում, ո՛չ սիւնը, ո՛չ Եհովայի կրակն ու բոցը,

նազանդուիլ, որովհետեւ նորա իմացական հասակը բարձր {էր} այժմ, քան թէ Նաբուգոդոնոսորի վաթսուն կանգուն արձ

որա փափուկ սրտի վրայ, եթէ նորա կեանքը ենթարկուած {էր} այն ազգերի անպայման ազդեցութեան, միտքը, որ կեան

վարդապետութիւնը ոչ զուր տեղը մինչեւ այն աստիճան {էր} հասուցած, որ մինչեւ անգամ եւ քրիստոնէութեան մէջ

իստոնէութեան մէջ անկիւնաքար դարձաւ. " 'ի սկզբանէ {էր} բանն եւ բանն էր Աստուած եւ Աստուած էր բանն. նա է

անկիւնաքար դարձաւ. " 'ի սկզբանէ էր բանն եւ բանն {էր} Աստուած եւ Աստուած էր բանն. նա էր 'ի սկզբանէ առ

'ի սկզբանէ էր բանն եւ բանն էր Աստուած եւ Աստուած {էր} բանն. նա էր 'ի սկզբանէ առ Աստուած, ամենայն ինչ

ր բանն եւ բանն էր Աստուած եւ Աստուած էր բանն. նա {էր} 'ի սկզբանէ առ Աստուած, ամենայն ինչ նովաւ եղեւ եւ

նց նորա եղեւ եւ ո՛չինչ որ ինչ եղեւն. նովաւ կեանք {էր} "։ " Ախ՝ լեզուն, լեզուն. լեզուն որ չըլի՝

տասուելի վիճակը է ամենամեծ պատուհասը, որին կարող {էր} ենթարկուել մի մարդ։ Կոյրը մխիթարւում է լեզուով,

չ մի գաղափար, որ մարդկութիւնը արիւնի գնով մշակել {էր}, չեն նորա համար։ Նա չգիտէ մինչեւ անգամ, թէ ի՛ն

ւ " եւ խաւար նմա ոչ եղեւ հասու"։ Կարծեմ աւելորդ {էր} ասել, որ այս լոյսը լեզուն էր։ Բնական աշխարհի լո

"։ Կարծեմ աւելորդ էր ասել, որ այս լոյսը լեզուն {էր} ։ Բնական աշխարհի լոյսը եւս մի միջնորդ է, որ բնու

աւորութեան, թո՛ղ վսեմ խնդիրները, եւ ահա ճշմարիտ {էր} այն սարսափելի վճիռը եւ նոցա վրայ, որպէս մի մունջ

ատի վրայ։ Նոքա, որ արդէն գուշակեցին, թէ ինչ {էր} մեր ասելիքը, տեսնում ենք, որ քիթերը կախում են ե

վրայ, անկողմնապահ ճշմարտութեան անունով։ Պակա՞ս {էր} նորա սէրը դէպի իր ազգը, քան ձեր սէրը. դժուար թէ

խոստովանել այս արտասուելի ճշմարտութիւնը։ Կարելի {էր} քարոզել նորան այն ժամանակ, եթէ նա, սեւը սեւ եւ

մ իրաւունք ունիք դատապարտել նորան, եթէ նա այդպէս {էր} ճանաչում իր հոգու կարողութիւնքը լիամասն կերպով լա

ւնը չէ գտել տակաւին այն գնահատութիւնը, որ արժանի {էր} նորան միայն նորա անկեղծ եւ անխարդախ լինելու համար

է տակաւին մարդը այն աստիճանից, ուր միայն արժանի {էր} այս վսեմ անունին լիամասն կերպով. խնդիր, որ զայր

բ չկար այդ անձնաւորութիւնը, եւ ազգութիւնը չքացած {էր} ։ Այնուհետեւ ամեն բան ընկնում է բնութեան վերլուծի

արտաքին աշխարհի ազդեցութիւնից, քանի որ կորուցել {էր} այդ ուժերին դէմ դնող անձնապահական զօրութիւնը, կե

, կեանքը, որ անդադար շարժելով՝ առ ու տուրի մէջ {էր} այդ ներգործողների հետ։ Ինչ մնաց մեզ՝ անհատնե

է, թէ նա առաջ է գնում, որ մտածում է (եթէ կարող {էր} կատարել այս պաշտօնը), թէ ազգը սքանչելի լեզու ու

էլել ձեր հետ, չեմ իմանում, համա հիմի իմացուեց, {էրեկուանից} դեսը հարիր հետ կռիւ ա քցել, թէ կամ թուրը վեր կու

ուր Քրիստոսի 79 թուականին վերջին անգամ ճաշ կերաւ {էրեց} Պլինիոսը։ Հնութեան աւտօրիտէտը ժամանակի եւ պէտ

ձեռքդ, որ վրացերէն գրել սովորես, բայց մէկ եզան {էրի} պիտի ճարես. այսինքն էրիի ոսկորը, որ սկիզբը նորա

սովորես, բայց մէկ եզան էրի պիտի ճարես. այսինքն {էրիի} ոսկորը, որ սկիզբը նորա վերայ գրես, մինչեւ որ ձե

ց բարեկամի կամ ճանանչի տներումը, նրանց մատաղների {էրին} էլ, մորթին էլ, դմակի կէս փայը, մատաղի կէս փայը

կծած ա, ջան, գիւլում, ջան, ջան, Չորէք կողմն {էրծաթած} ա, ջան, ծաղիկ, ջան, ջան, Ախպերս ուզեց չի տու

ոսկին սարեսար կ՚ուզեմ: Կիրակի էլ պա՞ս կ՚ըլնի, - {էրծաթից} լաւ թա՞ս կ՚ըլնի, Որդիդ մեռնի վարդապետ, - սիրածը

նամութիւն չունի իր եղբօր հետ, ինչպէ՞ս, միայն իր {էրկայ} սադրելով, այն խաղը կը խաղար եղբօր գլխին: Աւելի

բօր գլխին: Աւելի հաւանական է, որ քոյրը իմանալով {էրկայ} դաւաճան խորհուրդը իր եղբօր ընդդէմ, եթէ չկարողանա

կը տար իր եղբօրը, առանց ամենեւին հոգով սրտով իր {էրկայ} դաւադրութեան հաղորդ լինելու: Ազգակցական եւ քոյր-

նից, որ այս, դրականապէս խօսելու ձեւը անում է իր {էրկայ} վրան: Հեղինակը քաջ հասկացել է այդ տեսակ պառաւներ

արդ եմ, նրանք ինչ որ ինձ կը հասնէր խարջը տալու, {էրկու} էնքան են առել. սաքի ասում են, որ գեղի միջին տար

մ, ձի տալի, թէ ես ու դուն էլ մի կռիւ անենք, թէ {էրկու} մարդ իմ բարեկամներից իմ դիհը քաշի, տասը մարդ գեղ

ւրեմն եւ հինն անտեսեալ, այլ ի հարցանել մեր զվասն {էրն} ՝ շարունակեաց, թ է Հայք Ռուսաստանի առեալ ի ձեռին

քը: Այն միջոցին, երբ Վարդիթերը վարում է մի {էրուած} սիրուհու պաշտօն, եւ որի սէրը արդէն երկու տարի է

ժամանակ բարձրանում է Մասիսի կողմից եւ զովացնում է {էրուած} փոթոթուած Արարատեան դաշտը: Արդարե՛ւ, նայելով ցե

արող ազգը ունենալ, յայտնի է թէ պիտի թրջուէր էլ, {էրուել} էլ: Բայց այդքան բան անցնելուց յետոյ երբ պատուաստ

նում ենք Ս. Էջմիածնի գմբէթը, որ ինչպէս երեւում է, {էրվելուց} յետոյ, վերստին փայտից է շինուել, որ փայտէ մնացել

լուսաւորուած են. շատ անգամ մարդիկ կարծել են, թէ {էրւում} են կրակում, եւ սարսափել են իրենք իրենց տեսնելով

կարգի Բասիլիոս Վալենտին աբեղայից, որ Գերմանիայի {էրֆուրդ} քաղաքում ծնած էր 1394-ին, չերեւեցաւ մի օրինաւոր

" զՄարդեղութիւն Քրիստոսի ", որպէս եւ դուք տեսեալ {էք}. խնդրեմ ի քէն յայտնել ինձ, կարելի՞ է զայն գիրք

մոռացօնս արկանել զյիշատակ իմ, զի իցէ թէ ստացեալ {էք} զգիր իմ, գրեալ ի 5 փետր. եւ տակաւին զպատասխանիս

ենէ ձերմէ զայն, առ որ մշտապատրաստ հանդիսացուցեալ {էք} զձեզ (այս է ի ձեռնտուութիւն ազգայնոց), չունիք

արաւոր հարուածովք. դուք ընդ Ձեր տոհմի յայտնեցեալ {էք} միայն ի բարեբարիլ. եւ այս իսկ է անստերիւր եւ նու

այժմիկ դուք խնդրէք զայն եւ ցուցնէք զձեզ որպէս եւ {էք} իսկ երեսփոխան ազգին, յայն սակս դժուարանամ կատարե

սուտը, որ վարագուրում էր ազգի պակասութիւնը: Բան {էք} շինել ձեր համար. ճշմարտութիւն, հա՛ ճշմարտութիւն

մի քանի համարներից տեսանում եմ, որ դուք գործակից {էք} այդ օրագրին։ Ուրախ եմ եւ հոգւով չափ ուրախ, որ ձ

րակութեան հրատարակելու: Չգիտեմ, արդեօք ստանո՞ւմ {էք} դուք այդ լրագիրը, թէ ո՛չ, բայց եթէ չէք ստանում

տութեան եւ յառաջադիմութեան տուն, որի մասին ասում {էք}, թէ չէ շինել նա այր աւազակների, ուրեմն եւ անպատ

ր, այս լուսափայլ ճշմարտութիւնը անտես արած, փորձ {էք} փորձում յարձակուիլ մի քանի Պարոնների վերայ, այն

հիւանդոտ եւ կարճատես մարդերի կողմից: Դուք ասում {էք}, թէ ա՛յն ժամանակ արժան էր դնել ազգի վերայ այն մե

: Ընդհանրապէս սկսանելով ձեր գրուածքը՝ խօսում {էք} ազգի հետ հասարակաբար, բայց յանկարծ տեսանում ենք

րքերի վերայ վէրք էին յաւելացնում։ Դուք հարցանում {էք}, թէ " մինչեւ ե՛րբ պետք է նախատանաց, բամբասանաց

անատիկոսութեամբ եւ տենդային ջերմութեան մէջ խօսում {էք}, եւ այդ է պատճառը, որ չէք կարող զանազանել ազգի

ը բուն ազգիցը եւ ձեր աչքումը, ինչպէս յայտնի ցոյց {էք} տալիս, միեւնոյն կշիռ ու յարգ ունին թէ՛ ազգը եւ թ

, մեղադրելով ուրիշների դաստիարակելու կերպը, ցոյց {էք} տալիս ձեր վերին աստիճանի թուլութիւնը պեդագօգիայի

աստիճանի թուլութիւնը պեդագօգիայի մէջ։ Դուք ասում {էք} ՝ մանկութիւնը պիտոյ է դաստիարակել գգուելով, փաղա

, ինչպէս կամիք: " Ահաւասիկ Պարոններ " հանդէս {էք} գալիս, պարոն Իսահակեանց, " եթէ մեք ազգասէր ենք

ընդդէմ ճշմարտութեան: Ձեր յօդուածը վերջացնում {էք} նորանով, որ ազգը վատաբանելը եւ ազգի վերայ կոծելը

նելը եւ ազգի վերայ կոծելը եւ ողբ կատարելը անօգուտ {էք} համարում ազգին։ Իբրեւ ապացոյց ձեր խօսքին՝ մէջ է

ք համարում ազգին։ Իբրեւ ապացոյց ձեր խօսքին՝ մէջ {էք} բերում Խորենացու ողբը Հայոց ազգի վերայ եւ ասում է

ք բերում Խորենացու ողբը Հայոց ազգի վերայ եւ ասում {էք}, թէ այդ չորս հազար տարուայ ողբը ոչինչ արդիւնք յա

կողմանի ուսումնականներին, որոնց թիւը բարձրացնում {էք} մինչեւ բիւր։ Գուցէ ձեր աչքումը շատ փոքր նշանակու

յսը, ձգէինք մեր անձը յուսահատութեան ծովը: Ասում {էք}, թէ Խորենացու ողբից բան չէ յառաջացել. դորա մեղա

նորա ասածի մէջ, երկրորդ՝ ձեր այդ ընթացքով ցոյց {էք} տալիս ձեր թուլութիւնը Հայկական դպրութեան մէջ: Խո

յայտնէք նոյնպէս, թէ դուք ո՞ր ժամանակից սկսանում {էք} ձեր տարեգրութիւնը, որ Խորենացուն շինել էք չորս հ

սանում էք ձեր տարեգրութիւնը, որ Խորենացուն շինել {էք} չորս հազար տարեկան. սովորական տարեգրութեանը նայե

այսպիսի թերահաւատ մարդիկ: Դուք բոլորովին դարձել {էք} Լօթեռ ասեմ, Ֆարմասօն ասեմ, Չիք յարութիւն դաւանո

բայց այդ ժամանակի անցանելուց յետոյ դուք պարտական {էք} վճարել ՄԵՐ գանձարանին տարուց տարի վաճառականքը իւր

պտղաբեր այգիներ, որոնց յառաջանալուց յետոյ կարող {էք} ամենայն տեսակ խաղողի գինիք վաճառել փոքրիկ չափերով

ելացնում են դեռեւս. " Դուք ի՜նչ զարմանալի մարդիկ {էք}, ինչո՞ւ ձեր արծաթով անարգանք գնում էք ձեր համար

ալի մարդիկ էք, ինչո՞ւ ձեր արծաթով անարգանք գնում {էք} ձեր համար, եկէք մեր մօտ... Ձեզ հարկաւոր չէ նոցա

աղեցէք եւ փրփրացէք, եւ ձեր պարսաւները, որ գրում {էք}, որքան առանց լոգիկայի գրէք, այնքան փառք ու պատի

չ սովորութիւն է. մի բան էր, ասացի, գնաց, ի՞նչ {էք} վզիս նստել՝ անհաւատ մարդերի պէս ապացոյց պահանջել

երով խօսել։ Այսօր բանը կ'ասեմ, եւ դուք պարտական {էք} հաւատալ եւ ընդունել, ապացոյցը յետոյ մէջ կը բերեմ

պարապիլ եւ օգուտների մի բաժինը ստանալ: Տեսանո՞ւմ {էք}, սիրելի՛ ընթերցողք, ինչպէս բարի սիրտ ունի պարոն

՛, այդ ինչ ճշմարտութիւն է, որ ձեզ համար խաղալիկ {էք} շինե՛լ՝ անպատուելով դորա սուրբ անունը"։ Զարման

ց Պ. Բէգզադէն, բայց այս անգամ, ինչպէս տեսանում {էք}, շատ կակուղ վարուեցաւ. բերան չբերեց իւր բէգզադէ

էգզադէն չդարձաւ, գլխներիս փորձանք դարձաւ, կարող {էք} ասել՝ ի՞նչ պիտոյ է առնել, այսպիսի Բէգզադէների պ

ռեւս վաղ էր պահանջել... Բայց դուք, որ համարւում {էք} ձեր ազգի մէջ ձեր Մարգարէի փոխանորդ, Աստուծոյ առա

ձեր Մարգարէի փոխանորդ, Աստուծոյ առաջեւ պարտական {էք} ընթացք տալ օրինապատշաճ ազատութեան: - Մեղայ,

որ մոլորուած ես դու: Այն, որ լերդապատառ որոնում {էք} դուք ազատութեան անունով, ձեր դատակնիքն է. պատճա

րտի եւ հոգու վկայութիւնը: Եւ դորանից յետոյ ասում {էք}, թէ ազատութիւն էք ճանաչում, մինչդեռ չէք կարող ա

թիւնը: Եւ դորանից յետոյ ասում էք, թէ ազատութիւն {էք} ճանաչում, մինչդեռ չէք կարող ազատութիւն գործ դնել

նել, ըստ որում, անզօր մարդ լինելով, դուք ասում {էք}, թէ չունէի ոչինչ իրաւունք), շատ թոյլ է ձեր բար

իւնը, եւ այդ վիճակում գտանուելով՝ դուք ընդունակ {էք} մինչեւ ձեր կեանքի վերջը փորձել աշխարհի երեսի բոլո

միայն ասում եմ, որ եթէ դուք փոքր ի շատէ յարգում {էք} ձեր անձը, ապա ուրեմն առանց ամենայն վնասի ինձ պիտ

անկանոն, ուր խաւարասէր մտքեր ամենայն օր գտանում {էք} ձեր անքրիստոնեայ գործերին եւ խորհուրդներին օգնակա

ստոնեայ գործերին եւ խորհուրդներին օգնական, կարող {էք}, իհարկէ, պատրաստել ինձ շատ անախորժութիւնք, բայ

նութիւնքը հասած են մինչեւ երկինք: Դուք պարծենում {էք} կամ մեծ յոյս ունիք ձեր որդու մեծատուն բարեկամների

արգելեմ ձեր գրութիւնը։ Ամենեւին ո՛չ, դուք կարող {էք} գրել իմ մասին ում կամիք, բայց այն մարդը, որին գ

խայտառակութիւն էր ձեր համար: - Դուք կարո՛ղ {էք} հասկանալ իմ ասածների ճշմարտութիւնը, եթէ մի փոքր

բարոսական են ձեր պահանջողութիւնքը: Դուք տեսանում {էք}, որ ձեր ներկայութիւնը խափան չէ ինձ՝ առանց վարագ

ւսումնականքդ, որ կարելի է ասել երկու եւ կէս մարդ {էք}, եթէ հաշտ չէք միմեանց հետ, դուք, որ պիտի օրինա

դուք, որ պիտի օրինակ լինէիք ձեր ազգին, քարոզում {էք} բարոյականութեան ընդդէմը... - Ո՛վ է ասել ձեզ

, թէ՛ Հռովմէական եւ թէ՛ Յունական քահանայքդ) եղած {էք}, դուք էք Հայաստանն աւերակ դարձնողը, դո՛ւք էք մի

մէական եւ թէ՛ Յունական քահանայքդ) եղած էք, դուք {էք} Հայաստանն աւերակ դարձնողը, դո՛ւք էք միլլիոնաւոր

ած էք, դուք էք Հայաստանն աւերակ դարձնողը, դո՛ւք {էք} միլլիոնաւոր ժողովրդոց անհետ ըլլալուն պատճառը, դո

լլիոնաւոր ժողովրդոց անհետ ըլլալուն պատճառը, դուք {էք} Հայկայ անմեղ զաւակներուն ետեւէն ու առջեւէն ընկնող

արէն, դժոխաորդոց ձեռքը գրաւ ձգեցիք... Դո՛ւք {էք}, որ երեւելի եւ աներեւոյթ ծաղրալի խնդիրներով ազգը

նիս մահուան եւ գերեզմանաց դռները հասուցիք: Դո՛ւք {էք}, որ մինչեւ ցայսօր չկշտացաք մեր արիւնը ծծելէն...

նորա մուրհակներին: - Ինչո՞ւ այդպէս կոտորում {էք} այն պարոնի անունը, նա ոչ ոքի արծաթ կերած չէ, ոչ

ան կայ այստեղ. ճշմարտութիւն, մի՞թէ դուք նզովում {էք} ճշմարտու... - Ձայնդ կտրի՛ր, - ասելով՝ դուր

նակների ծնունդ, այնուամենայնիւ դուստր կամ թոռներ {էք} այն մեծահոգի եւ խնկելի քաջ արմենուհիների, որոնց

այն հագուիք, ուտէք, խմէք եւ քնէք, այլ պարտական {էք} մայրութիւն առնել եւ ձեր Հայութիւնը երեւեցնել ձեր

սերունդի համար, դուք ձեր աղջիկների մէջ պարտական {էք} տնկել եւ սնուցանել ազգութեան տունկը եւ ծնողական ս

են եկել նիւթականութեան ծառայելու: Դուք պարտակա՛ն {էք} նոր հայրեր պատրաստել նոցանից եւ ազգութիւնը, լեզո

այք, դուք, ինչպէս եւ բոլոր արարածք, մահկանացու {էք}. ձեզ յիշատակ չեն, ձեզ փառք չեն ձեր փայլուն գոհա

: Թողունք այս եւս, ես Հայ եմ, Դուք եւս Հայ {էք}. մի՞թէ այս անունը չունի իւր մէջ այն ոյժը, որ եր

կէ, ազգային օրագրերից գոնէ հարիւրից մինը իմանում {էք} եւ գիտէք, խօսք չկայ, որ մի թշուառ բան է այս։ Բ

լ եւ երեւել ազգի մէջ: Կո՛մս, Դուք պարտակա՛ն {էք} ազգի բողոքը ընդդէմ այս բաների հրատարակել, եթէ այ

ոյս ունինք ապագայի վերայ, նորա երեւեցուցիչը դուք {էք}, ձեզանից կախւում է ազգի ապագան եւ ձեր վերայ է մի

ն կատարէ ձեր գերեզմանի վերայ, ինչպէս դուք դատում {էք} այսօր ձեր նախահարց ոսկերքը: Բայց, այն օրերից բռ

մեռելները. նոցա արեւը մտած է, իսկ դուք կենդանի {էք} եւ ապագայի արշալոյսը ձեր գլխի վերայ է բացւում: Ձ

տանում եմ ձեզ, որ դուք յաւիտեանս յաւիտենից կարող {էք} մշակել եւ գործել ձեր բաժին ընկած հողը, առանց վաճ

ին, աղաղակ, խռովութիւն: - Ի՛նչ բանի վերայ {էք}: - Չե՞ս տեսնում. ազատութիւն, հաւասարութիւ

լ ստրուկներին. " Մանկո՛ւնք, այս օրից յետոյ ազատ {էք} կատարելապէս եւ ձեր ստրկական յարաբերութիւնը դէպի ձ

տութիւնը տարագիր գնայ: - Բայց դուք մոռանում {էք}, որ Թիւրքիան Եւրոպա չէ: Նա չունի ոչինչ ճանապարհ

րական եղբարք, դուք, եթէ անձամբ անձին հանդիսակից {էք} գտանուել այդ թշուառութեններին, եթէ նեղութեան գաւ

կարծում ինձ. Ես խառնւո՞ւմ եմ ձեր գործին, Լսե՞լ {էք} մի խօսք ինձնից: Թէ՞ ասելիք չունէի Ձեր անկայուն բ

Ժամը քանի՞սն է, մօ՞տ է կեսօրին"։ - Հրամել {էք}, կ՚ուզի ուղիղ մի քառորդ։ - Ո՜ւֆ, ժամանակ

ողն է Կիսթի որդին: Hy, տէրտէր, դուք գալիս {էք}, Շուխռի-մուխռի խօսում էք, Ողջիդ խել

րտէր, դուք գալիս էք, Շուխռի-մուխռի խօսում {էք}, Ողջիդ խելքը չափում էք, Բափ բարաբար

ուխռի-մուխռի խօսում էք, Ողջիդ խելքը չափում {էք}, Բափ բարաբար բերում էք: Hy, գրենք սր

Ողջիդ խելքը չափում էք, Բափ բարաբար բերում {էք}: Hy, գրենք սրբազանին ` Երէցփոխին դու

Ահա կեանքիս լոկ խորհուրդը: Բան {էք} ուսել, յիմար զքեզ, Թէ հայրենիք պիտի սիրել

Ամենայն օր դուք մեր ազգը Բամբասում {էք} անխղճմտանք, Ազգի գլխից ձերպէսներով Եկ

րուելով պարծանքից: Ուրեմն, ի՛նչ լուր {էք} հանել սուտ տեղը, Թէ մի փոքր նեղացնում էր ձ

օրիորդը եւ դու ո՛վ. Ինչո՛ւ այդպէս գիշատում {էք} իմ սիրտը, Շուտ պատասխան տուր նազելի խղճալո

ն է, իսկ ես կրտսեր հարազատ... " - Բայց ո՞վ {էք} դուք, - ես հարց արի գոռալով: " Նա ա

աստակներ, Վասակի զարմ ուրացող, Ո՞ւր {էք} նամաղուլ բէհսաբներ Անում, որպէս հերձուածող

Հողս գլխիդ, ձեր ո՞ր գործի Համար այդպէս {էք} խօսում: Թէ՞ կարծում էք, որ աշխարհու

Համար այդպէս էք խօսում: Թէ՞ կարծում {էք}, որ աշխարհում Վիեննացուց զատ մարդ չկայ.

կա՛ն անտառներ: Այրարատից մինչեւ Տօրոս, ստիպուած {էք} դուք հնչեցնել միայն, հեկեկանքը եւ հռնդիւնքը Հայա

վ, մենք այդ հայկաբանութեան վրայ նայում ենք, ինչ {էք} կարծում, ոչ աւելի եւ ոչ պակաս, որպէս բաբելաբանո

առանց երկիւղի, զբօսանքի համար, դուք մահի տալիս {էք} մարդը եւ հրճւում էք նորա հոգեվարական տխրութեամբ:

սանքի համար, դուք մահի տալիս էք մարդը եւ հրճւում {էք} նորա հոգեվարական տխրութեամբ: Դուք կ՚ասէք ինձ, թ

արժանի դատուածք. համաձայն եմ, բայց ինչ յանցանք {էք} գործել դուք ինքներդ, որի համար դատապարտուել էք ա

ք էք գործել դուք ինքներդ, որի համար դատապարտուել {էք} ականատես լինել մահապարտութեան " (երես 284):

հաճութեամբ կ՚ընթեռնուք նորանոր անցքեր, եւ սիրում {էք} լսել նորալուր դէպքեր, աւելորդ չհամարեցի ուղարկել

է մի ըստ միոջէ ձեզ ասեմ: Բայց որովհետեւ կամենում {էք} իմանալ, ձեր սիրտը շարժէլու համար կ՚ասեմ ձեզ մի ք

տ են պատահել: Դուք ձեր կողմից շատ անխոհեմութեամբ {էք} վարուել, բոլորովին վստահանալով մի քանի մարդերի ա

կան ժամերը, մանաւանդ որ դուք եւս սրտանց կամենում {էք} լսել գործի հանգամանքը եւ ուղղութիւնը, ապա ձեզ պա

ր խօսքերով ասում էին. " Ա՛յ յիմար մարդիկ, ինչի՞ {էք} ունայն տեղը աշխատում, ո՞ւր էք այդ շոգ կրակում կե

մար մարդիկ, ինչի՞ էք ունայն տեղը աշխատում, ո՞ւր {էք} այդ շոգ կրակում կենում եւ յիմարաբար անձնամահ լինո

րեւիցէ յանցանքի մէջ բռնուի, դուք, որ հոգեւորներ {էք}, հեզութեան հոգով կանգնեցրէ՛ք այնպիսուն. զգո՛յշ

նա՛ւ մենք չենք. բայց ինչ որ նորա գիտութեան մասին {էք} խօսում, ստո՛յգ է, առաջ շատ համեղ եւ զօրաւոր կեր

ովհ. կաթ., Պատմ. Հայ., եր. 36)։ Տեսնո՞ւմ {էք}, Նոր քաղաքի Սուրբ Կաթուղիկէի անունը տալով, իսկո

ին վարած կեանքիս որպիսութիւնը նոքա գիտեն, կարո՛ղ {էք} նոցանից տեղեկանալ։ Իսկ երբ պատերազմները վերջանան

լսում է, - ինչ ասացի՜ք... դեռեւս համարձակւում {էք} դատողութի՜ւն առնել.... եկէ՛ք իմ մօտ, թշուառա

ացնում է մի ամբողջ հասարակութիւն. չգիտեմ, լսա՞ծ {էք} երբեք այս ազգի մասին: - Ճշմարիտ, մտքումս չէ

ռահեղութեամբ, փչուեցաւ եւ ասաց. - Տեuանո՞ւմ {էք} այդ անպիտանը... ինքը որովհետեւ ոչինչ չի շինել

: Երեւակայելով ձեզ մի այնպիսի դեւիկ, կարող {էք} ծանօթութիւն ունենալ Բուբանդուսի ձեւին, առաջին դո

լուսնոտների. իսկ մեծ մարդերի համար, ինչպէս դուք {էք}, ճարտասանական ձեւը աւելի պատկանաւոր է. գոնէ չէ

ք, արեւելքում, Հայաստանում եւս պակաս չէ, կարող {էք} գնել քանի մի այգու խաղող եւ ճմլել նորանց, ձեր ձե

վեր, կործանեալ է Արամազդ եւ ի գահ նորա ամբարձեալ {էք} Դուք, մռայլագոյն սատանայ: Առ ի բարւօք եւս յապահ

տանայ, դուք թէեւ այսպիսի անկարգութեան մէջ պահում {էք} դժոխքը, բայց անարժան էր, պիտոյ է քննութիւն բանա

տացի քոյրերը Ոողայ եւ Ոողիբայ անունով, որ պահում {էք} Ձեր կանանոցի մէջ, որպէս վարդապետութիւն դժոխային

պարոններ, որ տէր սատանայի շնորհքով այսօր արժանի {էք} եղած դժոխքի որդի կոչուիլ, ինքներդ լսում էք ահա,

րժանի էք եղած դժոխքի որդի կոչուիլ, ինքներդ լսում {էք} ահա, թէ ի՛նչ արժանաւորութիւնք ունի իմ զաւակը, ո

խաւարափայլ վէզիրը: Եթէ դուք ամենեքին ուրախանում {էք} դորա այդ կարգից դուրս արժանաւորութիւնների վերայ,

ը, պ. Ծ... վը ասաց մեզ հայերէն. - տեսանո՞ւմ {էք}, ի՛նչ օրն ենք ձգել սորան, այսինքն թէ ինչպէ՛ս ար

ւերից երկիւղ չունիմ... "։ - Գուցէ ճշմարիտ {էք} խօսում, ապա ուրեմն, այդպիսի վատաբաղդ դիպուածում

շարունակեց Մանթուխեանցը. - եթէ այն օրիորդի համար {էք} ասում, որ միշտ պատահում է նորա տնում. բայց այսք

- իսկոյն պատասխանեց պ. Մարկոսը: - Ինչ բաներ {էք} խօսում. ես շատ ուրախ եմ, որ չկայ նորա անունը.

ալիս, - շարունակեցին բարեկամքը: - Սխալւո՛ւմ {էք}. մեք կը հարբեցնենք նորան եւ յետոյ կը ծիծաղենք նո

. բայց այս մի լոկ կարծիք է իմ կողմից, դուք ազատ {էք} տնօրինել ինչպէս կամիք, պատասխանեց Մանթուխեանցը:

բայց դուք թաղուելով այս ոտնակոխ փոշու մէջ, տեղիք {էք} տալիս, որ աւելի տխրութեան ամպեր պատեն իմ սրտին:

աւելի տխրութեան ամպեր պատեն իմ սրտին: Դուք ցոյց {էք} տալիս ինձ, որ տարագիր ընկած ազգի կամ մասնաւոր մա

դունարան: - Ինչ այդպէս գլուխներդ կախած գնում {էք}, պարոն, - ասաց մի ձայն: Կոմս Էմմանուէլը վե

Կոմսի հետ խօսողը էր մի տիրացու: - Դո՞ւք {էք}, - ասաց կոմսը փոխուած ձայնով: Նորա կիրքը նստած

տիրացուն: - Երեւի, օդի լաւութեան պատճառով դուրս {էք} եկել ման գալու, շատ լաւ էք արել: Միմիայն երջանկ

ութեան պատճառով դուրս էք եկել ման գալու, շատ լաւ {էք} արել: Միմիայն երջանկութիւն, որ կայ մեր քաղաքում

ւժ ու սիրտ ստանալով ասաց, - Պարոն, դուք ինչպէ՞ս {էք} վերլուծում " Լոյս զուարթը"։ Ահա քեզ մի ուսո

ն Ջալալիներից: - Նշանակում է, ազնիւ ծագում {էք} վերագրում եղած այդ տուներին: Ես չգիտեմ այդ տունե

ւ անունը, - հարց արեց տիրացուն, - դուք ճանաչու՞մ {էք} նորան: - Այո՜, - պատասխանեց կոմսը, - ես այ

ն այդ քաղցր երգի վայելքից, որ շատ գեղեցիկ երգում {էք}: - Խնդրեմ, առանց հաճոյախօսութեան... ես

ին կարող փոխել նորա կարծիքը: - Ամենեւին զուր {էք} խօսում, - պատասխանեց կոմս էմմանուէլը, - եւ ես չ

կեղծաւորութեան ասում եմ, դուք շատ գեղեցիկ երգում {էք}, եւ ոչ միայն ձեր, այլ եւ ձեր բարեկամների տան մէ

ն ձեր, այլ եւ ձեր բարեկամների տան մէջ եւս կարո՛ղ {էք} երգել, եթէ մի խնջոյք կամ մի բան պատահի: -

ղեցիկ առաքինութիւն է եւ եթէ դուք այդ աչքով նայում {էք} խնդրի վերայ, ուրեմն թոյլ տուեցէք ինձ ասել ձեզ իմ

էգուց առաւօտ դարձեալ տասներկու ժամը, եթէ կարո՛ղ {էք}, դուք եւս շնորհ բերէք: - Մեծ ուրախութեամբ կ

ին մի քանի ձայներ հիւրերի միջից: - Տեսանո՛ւմ {էք}, - ասաց Մահտեսի Թովմասը, - ահա նոքա եւս ցանկանո

շ բան հարցանելու, պիտոյ է հարցանել, - ինչ ազգից {էք}: Նոքա կը յայտնեն իւրեանց, որ ազգից լինելը, այն

գալու ժամանակ ներկայ լինել: - Ինչպէ՞ս անգութ {էք}, - ասաց կոմսը, - իմանալով, որ չեմ կարող խոստան

, - իմանալով, որ չեմ կարող խոստանալ, պահանջում {էք}. միթէ՛ չէ կարելի խնդրել, որ առանց փոխարինի երգէ

վտանգւում է եւ ամբողջ կազմուածքը: Դուք գանգատել {էք} ինձ շատ անգամ, թէ ձեր դուստրը երկար ժամանակ ունե

հնարը: - Ամենեւին ճշմարտութիւն է, որ խօսում {էք}, - ասաց պ. Յովնաթանեանցը, - եւ ես մեծ յօժարութ

որ չգիտեմ, թէ ինչ մտածեմ, թէ ի՛նչ պատճառով մէջ {էք} բերում այդ բաները: - Ներողութիւն, ներողութի

նում է իւր ողբը, այնպէս եւ դուք մեքենաբար խօսում {էք} այդպիսի բաների վերայ, առանց զգալու... - Ե

րհի երեսին: - Միթէ՞ դուք առանց օգտի կատարում {էք} ձեր բժշկական պաշտօնը: - Ես ոչ ոքին պարտական

նայիք երբեք: - Դորա փոխանակ, դուք հարստացել {էք}. բայց արծաթի ժանգը նստել է ձեր ուղեղի վերայ: Եր

չէի այդպիսի հարստութեան: - Դուք չափից դուրս {էք} գնում: - Նորա համար, որ դուք երբեք չէք եղած

ախախնամութիւնը իմ ընտանիքը: - Ո՛հ, սխալւում {էք}, պարոն. այդ, նախախնամութեան գործը չէ: Նախախնա

դ, բայց այժմ տեսանում եմ, որ դուք առաւել անբաղդ {էք} եղած, քան թէ ես: Հաւասարութիւն որոնել այս աշխար

նիմ իմ եղբոր հետ, որ ոչինչ ունէր. դուք ուրանում {էք} մարդկային արժանապատուութիւնը, պարոն բժշկապետ:

խոստմունքը, որ արել էիք ձեր փեսային, հարկադրել {էք} նորան հեռանալ ձեր ընտանիքի միջից... Հերիք չէր

ձեր ընտանիքի միջից... Հերիք չէր այս, դուք հետ {էք} պահել ձեր մօտ նորա ամուսինը, որ, աստուածային եւ

- Այո՛, իմ պարոն. բայց դուք շատ լաւ իմանում {էք} այս գործերը: Աշխատաւորքը գործարանում անձնատուր ե

, որ փոքր էր ձեզ այդքանը. դուք վերստին վշտացնում {էք} իմ այրական պատիւը մրոտ ճանապարհներով, որ ես..

սուելուց յետոյ, ասւում է եղած, թէ դուք հետամուտ {էք} խլել այդ պարոնի պաշտօնը եւ այլ այսպիսի շատ բաներ

ի շատ բաներ: Դուք, իմանալով այս, իսկոյն վճռում {էք}, թէ պիտոյ է, որ ես լինեմ այդ յիմար նամակի հեղին

ն վերջացուցած եմ ամենայն յարակցութիւն, բորբոքում {էք} զուր տեղը նորա թշնամութիւնը դէպի ինձ: Թէ ի՛նչ է

նին: Գուցէ դուք ձեր ծանծաղամտութեամբ երեւակայում {էք} ձեզ մի նշանաւոր մարդ, եւ ձեզ այդպէս հաւատացնում

օսքերով, թէ դուք վշտացնելով իմ պատիւը, պարտական {էք} զղջալ եւ քաւութիւն որոնել, այլապէս ուրիշ տեսակ հ

սայ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - որ տեսանում {էք} իմ հագուստը այդպէս անկարգ, ի՛նչ առնես. տան հարկ

սուրբ Կարապետից. բայց եթէ դուք անպատճառ կամենում {էք}, ի՞նչ պիտոյ է առնել, խօսքը կտրիճինն է...

Աստուծոյ նմանել: Այդ ի՞նչ սէր է, որ դուք դնում {էք} այդտեղ ժամանակը մի կերպ կորուսանելու համար նստում

այդտեղ ժամանակը մի կերպ կորուսանելու համար նստում {էք} թուղթ խաղալու, կամ միւսները որպէս թէ չունէին այդ

բայց ես դուք ասացի նորա համար, որ դուք եւս գնում {էք} ղահուէտուն, եւ ոչ նորա համար, որպէս թէ դուք եւս

է. ներեցէ՛ք, որ գլուխ ցաւեցուցի... - Ի՞նչ {էք} հրամայում, - կտրեց խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես շ

, ձորերից, Խոր ծովերի տակերից: Դուք, որ օդումն {էք} լինում, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ, Երկնքում կամ դ

ձորերից, Խոր ծովերի տակերից: Դուք, որ օդումն {էք} լինում, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ, Երկնքում կամ դ

, ձորերից: Խոր ծովերի տակերից: Դուք, որ օդումն {էք} լինում, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ, Երկնքում կամ դ

գի ծառան ներս մտաւ ` մի նամակ ձեռքին: - Դո՞ւք {էք} պարոն Թիւթիւնճի-օղլուն: - Ես եմ, - պատասխանեց

ոք, զայս գրեմ առ սրբութիւնդ իբրեւ աղերս, լուեալ {էք} եւ լսէք զվիճակ ուղղափառաց քաղաքիս, բաժանումն անզ

քաջ իրաւամբք վայել է նմա. suum cuique]: Չէ՞ ում {էք} ի մերայոց անտես երկասիրութիւն Ստեփանոս վարդապետի

ց Կարդինալը, - եւ Ձեր մեծութիւնը անչափ քաղաքավարի {էք} ")։ Մեցցաբարդան իւր դեսպանութեան ժամանակ խ

րդ, Պարոննե՛ր, դուք ինքներդ, որ այժմ ընդունում {էք} Յիսուսեանները, կը զղջաք, բայց գուցէ թէ ուշ լինի

գամ ասաց թագաւորին. " Ձեր Մեծութիւնը աւելի երկար {էք} կրում ձեր յղացածը, քան թէ կանայք. նոքա ինն ամսի

կարծիքը, Կարդինալը գոռաց. " Դուք այժմ պարտական {էք} հրաժարուիլ ձեր գրքից կամ այս րոպէիս մեռանել"։ Մ

վաղուց յայտնի է, որ դուք մինչեւ անգամ ներողամիտ {էք} դէպի ձեր անհաշտ թշնամին, ուր մնաց դէպի ինձ նման

օսի փոքր եղբայրը, Սօսին ու Պարէտին, - սաքի ընչի՞ {էք} երկու երեսանութիւն անում, կողմնապահ ըլնում. հիմ

իրանցն իրանց ա հասնում. աղպե՛ր, դուք, քաղքցիք {էք}, որդ առուտուրի էք, որդ փէշակի, մէջներիդ պարապ

նում. աղպե՛ր, դուք, քաղքցիք էք, որդ առուտուրի {էք}, որդ փէշակի, մէջներիդ պարապ մարդ չկա. ռանչպար

որոնց պատկերքը եւ արձանները դուք ամեն օր տեսնում {էք} Վատիկանում։ Տեսէք, մինչեւ անգամ Միքել Անջելօյի

տքը, դու քու երեխին, որ մի կապայ ես կարում, թէ {էքսի} օրը խօսքիցդ դուս ա գալի, ասում ես, թէ ա՜յ որդի

անճշտության համար էլ չի կարելի նրան մեղադրել. դա {էքսպեդիցիայի} տեղագրի կամ երկրաբաշխի գործն է, որը հավանորեն եւ

թիկը թուրքի բառ է երեւում՝ բաղկացած բաշ-գլուխ եւ {էօրթմէք} -ծածկել, հովանացնել բայից։ Բայց չալ-օխամը կամ չա

ս ձեռքդ, մի սարսափելի երազ եմ տեսել... - Ես {Էֆիմերդէ} չունիմ։ Ա՞յդ է քո շատ հարկաւոր գործը, խելքիդ աղ

եթէ Աստուած բարկանում է, դորա պատճառը մեք չենք՝ {Էֆիմերդէ} չընդունողներս, այլ նոքա, որ ընդունում են, ինքե

տոյ պատճառ են դառնում եւ ուրիշների մոլորութեանը: {Էֆիմերդէ} ասած բանը Սուրբ գի՞րք է, ի՞նչ է, որ եթէ մի մարդ

ւմ Աստուծոյ բանը: Ձեզանից շատերի տանը գտանւում է {Էֆիմերդէ}, բայց Սուրբ գիրք՝ շատ սակաւ։ Աչքերդ ձգեցէք, չ

նւում են այդ գրքերի մէջ, իսկ մեր Պ. Բէգզադէները {Էֆիմերդէ} են որոնում: Դու ասում ես, թէ մեք թերահաւատ էինք

դնելու, գլուխս ցաւում է: Դու խնդրում ես, որ ես {Էֆիմերդէ} բանամ քո համար եւ այդ պատճառով եւս եկած ես իմ մօտ

տ, այնպէս չէ՞: - Ամենեւին այդպէս: - Ես {Էֆիմերդէ} չունիմ, ուրեմն եւ չեմ կարող կատարել քո փափագը,

տածեցի այս երազի վերայ, բայց խելքս բանի չհասաւ: {Էֆիմերդէ} չունէի, որ նայէի: Օրացոյց ունէի, բայց երազի մա

ս, ի՞նչ է ասում: - Ես արդէն ասացի քեզ, թէ {Էֆիմերդէ} չունիմ, այդ պատճառով եւս չեմ կարող լցուցանել քո

տարածութեան հետ: - Դու ինչ կամիս, ասա՛, ես {Էֆիմերդէ} գտայ, նայեցի, շատ վատ վատ բաներ է խօսում այս եւ

ում եմ քեզ: - Լսելով բան չէ դառնում, դու մի {Էֆիմերդէն} առնուս ձեռքդ, մի սարսափելի երազ եմ տեսել...

ս, եպիսկոպոս ասես, հաւատացել են եւ գործ են ածել {Էֆիմերդէն}, սա չէ հաւատում եւ չէ ընդունում։ Տէ՛ր Աստուած,

զատէ: - Մեզ օրինակ չեն քո յիշած մարդիկը, որ {Էֆիմերդէն} բան ու գործ էին շինել իւրեանց համար: Աստուած մեզ

ր, ճիշդ ընդունելով Սուրբ գիրքը, չէինք ընդունում {Էֆիմերդէն} կամ ուրիշ այդպիսի յիմարաբանութիւնք, եւ ա՞յդ էր պ

գտանւում եմ քո մօտ: Աստուծոյ սիրուն, նայի՛ր մի {Էֆիմերդէն}, տե՛ս, ի՞նչ է ասում: - Ես արդէն ասացի քեզ

դ մէջ հաւի խելք չկայ. ինչ յիմար բաներ ես ասում, {Էֆիմերդէս} ո՞րն է... - Նոր նոր հաւեր են դուրս եկել, եր

այ չէ: - Այդ բաները, ինչ որ ասում ես դու, " {Էֆիմերտէի} " `, կամ " Ժողովածուի " մէջ կա՞ն գրած, կամ թէ ի

ւ նա կարդալու մօտ չէր, բայց լսել էր վաղուց ահա " {Էֆիմերտէի} " եւ " Ժողովածուի " փառքի համբաւը, որ Նախիջեւանի

րն է ցոյց տալիս։ Ճշմարիտ է՛ եւ չեմ ուրանում, որ {էֆիմէրտէ} եւս պակաս չէ, այն հրաշալի գիրքը, որ մեր ժողովու