ահի,
որպէս
մի
չարագո՛րծ
եւ
մարդասպան,
այսինքն՝
{խա՛չի}.
Նորա՛ն,
որ
արարի՛չ
էր
եւ
նորոգիչ,
կեա՛նք
տուո
,
որոց
առաջնորդէ
մատնիչ
ոք
կամ
դահիճ:
Անհասանելի
{խա՜ղ}
ճակատագրի:
Որ
ամբաստաներն
զինէն,
եթէ
քարոզեմ
զկ
դիան:
-
Քաղաքակրթութիւն
է
տարածում:
-
{Խաբանօք}
ճանկել
է
Վրաստանը
եւ
Հայաստանի
մի
մասը
եւ
ճնշում
:
Հեթումը
պատասխանում
է.
"
որդի՛,
քո
արեւը,
ես
{խաբար}
չեմ,
կ՚ըլնի
որ
ջուրն
ինքն
ա
ծակել
"
եւ
այլն:
Խե
ելու
բան
էլ
չկա.
սպասում
եմ
ձեզանից
լավ
եւ
ուրախ
{խաբարիկների}
եւ
թարմ
նորությունների:
Ողջունիր
երկու
սեռի
բոլո
յասացեալ
Ինճիճեան
խորհրդոց,
չոքան
'ի
Ենի-խափու,
{խաբեալ}
'ի
բանից
Յովհաննէս
աղայի
Երեմեան,
թէ
Մօնսինեօր
հ
եկեղեցին
ազգային,
եթէ
բազմօրինակ
ծեքաբանութիւնք
{խաբեբայ}
կաթոլիկին
յարգեսցին
յատենի
ծայրագոյն
կառավարութեա
ոգու
ամենածածուկքը,
զինաթափ
է
առնում
նորան:
{Խաբեբայ}
մարդիկ
այս
հոգեբանական
երեւոյթը
մեկնում
են
շնչակա
կու
րոպէում,
ելեքտրամագնիտական
հեռագրով:
Եթէ
մի
{խաբեբայ}
մարդ
կամենար
օգուտ
քաղել
այդ
ազգերի
կուրութենից,
ց
աղքատը,
-
Աստուած
օրդ
երկայն
առնէ...
Բայց
ես
{խաբեբայ}
չեմ,
եւ
Աստուած
վկայ
է,
որ
խաբեբայ
չեմ:
-
Ե
..
Բայց
ես
խաբեբայ
չեմ,
եւ
Աստուած
վկայ
է,
որ
{խաբեբայ}
չեմ:
-
Երդում
պէտք
չէ,
-
ասաց
Մանուշակը,
-
ա՛
նուին։
Նա
խլեց
դպիրների
ձեռքից
սուրբ
գիրքը,
այն
{խաբեբայ}
կարդացողներից
եւ
մեկնիչներից,
որ
իւրեանց
կամեցած
գիտութիւնը,
իսկոյն
հրամայեց
բռնել
նորան
եւ
իբրեւ
{խաբեբայ}
կամ
ժողովրդի
մոլորեցուցիչ
տարեց
Եպիսկոպոսի
առաջեւ
Ինդոս
գետի
եզերքը
Յիսուսեանք
տարածում
էին
սուտ
ու
{խաբեբայ}
կարծիքներ
Աստուծոյ
մասին,
քարոզում
էին
սուտ
եկեղ
շատող
թռչունները։
Պասկիէ,
անառակ,
Փարէզեան
{խաբեբայ},
խեղկատակ,
ծաղրածու,
զրպարտութեան
վաճառող,
որ
ինելով
ամենիմաստ
մարզպանի
վրայ,
թէ
նա
գիտէ
չլսել
{խաբեբայական}
խօսքերի
եւ
իրաւունքը
ճանաչել,
որպէսզի
նորա
առջեւ
նքը
մինչեւ
այս
հասակը
այսպիսի
բան
լսած
չէր:
-
{Խաբեբայական}
եւ
յիմար
գրքերի
մէջ
չկան
բնութեան
այսպիսի
յայտնու
մենդ
XIV
Պապը,
հասկանալով
Յիսուսեանների
հոգին
եւ
{խաբեբայական}
ուղղութիւնը,
մանաւանդ
աչքի
առջեւ
ունենալով
նոցա
րական
կարողութիւն,
որպէս
զի
կեղակարծ,
այսինքն՝
{խաբեբայական}
շարժողութենով
դադարեցուցանեն
նորա
ճշմարիտ
աճեցակա
տենալով՝
նայում
են,
որ
շիւղը
հանեն։
Եւ
այսպիսի
{խաբեբայութեամբ}
աշխատում
են
իրենց
անձը
արդա՛ր
ցոյց
տալ
աշխարհի,
եւ
բարբարոս
ընթացքի
վերայ,
չկամինք
յիշել,
որ
նա
{խաբեբայութեամբ}
կամենում
էր
ձեռք
ձգել
Մխիթարը՝
բարեկամանալով
Կապ
ան
ուսումնականք
կամակից
էին
այս
բանին։
Իգնատիոսը
{խաբեբայութեամբ}
այս
բանը
նորանցից
իմանալով՝
մատնեց
նորանց
խուզար
լակկայում,
իսկ
ինքը
գնաց
Մօրէնեան
կղզիները,
ուր
{խաբեբայութեամբ}
մկրտեց
մի
օրուայ
մէջ
տասն
երկու
հազար
մարդ։
Կասկ
զօրութենովը
կատարուել
էր
այդ,
եւ
այսպիսի
ամօթալի
{խաբեբայութեամբ}
ձեռք
առեցին
դարձեալ
իւրեանց
նախկին
իրաւունքը
եւ
գ
զՆախիջեւան,
յայնժամ
եւ
Սիմոնեանն,
ըստ
ընդաբոյս
{խաբեբայութեան}
հայ
կաթոլիկաց,
(զորոց
բարեհաճեալ
է
վկայել
նորին
եանքում"։
Եթէ
այս
տեսութիւնը
կապակից
չլինէր
{խաբեբայութեան}
եւ
անբարոյականութեան
հետ
(պարտք
հատուցանել՝
առա
երականութիւնը
անգամ
չգիտէին,
որ
ծնած
էին
միմիայն
{խաբեբայութեան}
համար,
եւ
համարձակւում
էին
բազմութեան
մէջ՝
ամեն
,
մինչեւ
ի
մահ
կ'աշխատինք
դուրս
վանել
ստութեան
եւ
{խաբեբայութեան}
դեւը
Հայաստանի
նուիրական
աւերակներից
եւ
կը
հասնեն
Անհնար
է
նոյնպէս
լուռ
մնալ
Լայենէզի
եւ
մի
այլ
{խաբեբայութեան}
մասին։
Ժողովքի
մէջ
սահմանուած
էր
շատ
փոփոխութիւն
լ
զանազան
նշանական
ձեւերով
եւ
պայմաններով,
-
զարդ
{խաբեբայութեան},
-
որոնք
թէեւ
ըստ
էութեան
ոչինչ
խորհուրդ
կամ
զօրո
յց
ինչպէս
զարմացայ,
վերահասու
լինելով
նորա
տիրոջ
{խաբեբայութեանը}.
դորա
գազանանոցի
կենդանիքը
շինովի
էին,
որ
շատ
թ
նոս
դառնային
(ինչպէս
եւ
պիտոյ
է
լինէր.
պատճառ,
{խաբեբայութենով}
էին
մկրտուած)՝
խնդրեց
Պօրտուգալացոց
թագաւորից,
րոց
հոգեւորական
եղբարց,
որ
խոտէր
զնորին
աղանդ
եւ
{խաբեբայութիւն}
ի
հրապարակի,
ո՛չ
մի
անգամ
հասոյց
զիւր
բողոք
(որ
իմարութեան
հետ
միաւորուած
էր
մի
կազմուածքի
մէջ
եւ
{խաբեբայութիւն},
տարակոյս
չկայ,
որ
այդպիսիների
խօսքը,
կարծիքը
նութիւնը
կայ,
այնտեղ
սուտ
չկայ,
ինչ
տեղ
սուտ
եւ
{խաբեբայութիւն}
կայ,
բնութիւն
չկայ:
Թիւթիւնճի-օղլուն
առաւել
է
իմանայի,
որ
դու
հաւատարիմ
պառաւ
ես,
այսինքն,
{խաբեբայութիւն}
չես
առնում,
ես
քեզ
աւելի
կը
տայի,
եւ
ոչ
միայն
ե
դէպի
Հռովմէական
գահը
էր
միմիայն
կեղծաւորութիւն
եւ
{խաբեբայութիւն},
որի
տակ
թագուցանում
էին
իւրեանց
պատուասիրական
մ
ծւում
քահանայութենից:
Եթէ
այսպէս
չէ,
ապա
ուրեմն
{խաբեբայութիւն}
է
ձեռնադրութեան
ժամանակ
ժողովրդի
վկայութիւնը
պահա
ղ
էր
ճշմարտութիւնը
գտանել,
որովհետեւ
ստութիւնը,
{խաբեբայութիւնը}
արծաթ
ունի,
նա
կաշառքը
ձեռքին
նստած
է
պատրաստ,
են
իրենց
անձը
արդա՛ր
ցոյց
տալ
աշխարհի,
բայց
այդ
{խաբեբայութիւնը}
բնա՛ւ
չի
ծածկուիլ,
եւ
նոքա
է՛լ
աւելի
շատ
յաւելու
քից,
ստախօս
եւ
անպատիւ
դու,
մեք
ճանաչում
ենք
քո
{խաբեբայութիւնը},
քո
արհեստը
ընթացք
չունի
մեր
մէջ:
Ազգասէ՞ր,
որ
րշահոտութեամբ
եւ
նոյն
ժամանակ
խայտառակելու
էր
մեր
{խաբեբայութիւնը}
։
Չէ.
հետեւինք
Քրիստոսի
խրատին.
նա
չէ
հրամայում
պա
ը
եւ
շատ
քնքուշ
կերպով
խայտառակում
է
Բագրատ
աղայի
{խաբեբայութիւնը}
եւ
նենգութիւնը:
Նա
այն
մէկիցն
էլ
հրաժարուելով
աս
աղաղութիւն
ու
կարգ.
բայց
իմ
ապստամբութիւններից,
{խաբեբայութիւններից}
եւ
առհասարակ
իմ
գործերից,
որ
հիմնած
ու
հաստատած
`
մեր
համար:
Այդ
փիլիսոփայութիւնը
եւ
գիտութիւնքը
{խաբեբայութիւնք}
են:
Գոնէ,
իմ
կարծիքով,
վերին
աստիճանի
փիլիսոփա
որանից
յետոյ
խումբ-խումբ
գնում
էին
կեղծաւորները,
{խաբեբաները},
տիրադաւները,
սեղանապղծողքը,
գողերը,
անառակ
կ
պատասխանատվությունից
եւ
դատավարությունից:
Այդ
{խաբեբաներից}
մեկն
ինձ
հանդիպեց
շոգենավի
վրա՝
Զմյուռնիայի
եւ
Կ
ի
հետ,
այնքան
վախենում
էին
այդ
կախարդ
անուանուած
{խաբեբաներից},
կամ
շատ
անդամ
կախարդ
անունով
ամբաստանուած
եւ
զր
ս
քահանային
Թորոսեան,
որ
արարեալ
էր
միմիայն
առ
ի
{խաբել}
զպարզամիտսն
ի
հասարակութեան
հայոց
Նախիջեւանայ
եւ
,
ինչպէս
մինչեւ
այժմ
եւ
այսուհետեւ
եւս,
աշխատեն
{խաբել}
մեր
ազգը
եւ,
սուտ
ու
չնչին
գովասանութեններով
ներ
ստը
հագած,
ման
է
գալիս
մի
Հրէայի
հետ՝
աշխատելով
{խաբել},
կամենալով
մի
մուշտակ
գնել
նորանից:
Երկրորդ
շարադրե՞
յինքենէ
զնոր
պարբերութիւնս,
եւ
զո՞
կամի
{խաբել}
Այվազովսքին.
չե՛մ
ք
նորընծայ
ի
տպագրութեան
կամ
՚
նող
է,
Թէեւ
անունն
`
Շատ
ժամանակ
{Խաբել}
էլ
գիտէ:
Այնտեղ
այգուն
շտապում
է.
.
Թո՛ղ
միջին
դարու
գաղափարներով
Ամբոխը
{խաբել}
ճգնի
աշխատի:
Թո՛ղ
նա
թարգմանէ
զրպարտ
կողմը
եւ
պղտորել
էին
միտքը
ռամիկ
ժողովրդին,
որին
{խաբել}
մի
շատ
դիւրին
բան
է.
մնում
էին
մի
քանի
հասկացող
բացի
գրել
ու
կարդալուց
ոչինչ
չգիտէր:
Այսպէս
ահա
{խաբել}
ու
որսացել
էր
նա
եւ
Քուէպէքի
այն
առաջին
մարդիկը,
,
ո՛չ
այլ
ինչ
չեն
մտածել,
բայց
միայն
ժողովուրդը
{խաբել}
եւ
անձնական
օգտի
ծառայել:
Ազգի
օգտի
վերայ
մտածող
ոչինչ
ժամանակ
յաջողուած
չէր
այսպէս
ճարտարութեամբ
{խաբել},
ինչպէս
այս
գործում:
Բայց
պիտոյ
է
ճշմարիտը
ասել
ղքատութիւն,
մահ
եւ
կործանութիւն:
Այժմ
չես
կարող
{խաբել}
նորանց,
որպէս
յառաջ.
նոքա
շատ
խելօքացել
են
այժմ
մունքով
որսալ,
յանդգնութեամբ
զարմացնել,
գեղեցիկ
{խաբել},
բարեհաճեցէ՛ք
այս
բոլորը
իմանալ,
մռայլութիւն
ձե
ող
եւս
լինել,
պատճառ,
այդ
գրքերի
խորհուրդը
մարդ
{խաբել}
եւ
յիմարացնել
է.
իսկ
բնութիւնը
ընդհակառակն
լուսա
ին
մարդը
հարիւր
անգամ
իւր
հնարագիտութենով
կարող
է
{խաբել}
մի
այր
մարդ,
եւ
այն
մի
օրուայ
մէջ.
կին
մարդու
ս
որ
չէ
այլ
ինչ,
եթէ
ոչ
հնար
իմն
արուեստակեալ
առ
ի
{խաբել}
զազգին
պարզամտութիւն:
Ասացաք
արդէն
եւ
խնդիր
ի
մէ
ուգապէս
Արշաւրի
միտքը
իր
քոյրը
Սօսին
տալ
էր
եւ
ոչ
{խաբել},
այդ
պարզ
երեւում
է
Հեթումի
եւ
իր
կնոջ
խօսակցութ
ա
վրայ
իրենց
գուշակութիւնքը
հիմնելով
եւ
ժողովրդին
{խաբելով},
աւելի
խնամք
են
ունեցել
այդպիսի
բաները
գրով
մինչ
ութեան
համար:
-
Լսի՛ր,
լակոտ,
դադարի՛ր
ինձ
{խաբելուց}.
ես
քո
հիւսիսային
հաշուապահանջ
իշխանների
ընկերը
չկարելով
վնաս
ինչ
իրական
հասուցանել
ինձ,
զանձինս
{խաբեն}
առասպելս
հնարելով:
Զայս
մի
ինչ
չկարեմ
գուշակե
որոյ
ձեռք
առին
նոքա
իւրեանց
խորամանկութիւնը,
որ
{խաբեն}
ե՛ւ
Պապը,
ե՛ւ
Լուդովիկոս
XIVը։
Նոքա
հաւատացուցի
թուց
եւ
դատապարել
կամելով
զարտաքին
եւ
զանխորհուրդ
{խաբեութիւն}
դպրաց
եւ
փարիսեցւոց:
Քրիստոնէութիւնն
յաւուրց
անդ
իմ
աշխատությունը,
ուրախացա:
Այն
ստությունքը
եւ
{խաբեությունքը},
որոնցից
գանգատ
ունիք
եւ
որոնց
մասին
ասում
եք,
ում
եք,
թե
նոր
չէին
եւ
այլն,
այդ
ստությունքը
եւ
{խաբեությունքը}
աստուծո
անքննելի
նախասահմանության
կամքն
էր,
որ
մ
ած
չէր.
Փարիսական
իւր
ձեւերով
Աշխարհք
{խաբեց},
զարմացուց,
Այդ
պատճառով
Աստուած
նորա
,
մի՛
գուցէ
տհաճութիւն
ծնանի
ժողովրդի
մէջ,
նորան
{խաբեց}
սուտ
խոստմունքով:
Կարդինալը
փոխանակ
մի
կերպ
Նորան
քարտուղարութիւն
տալով,
կարծեց
անշուշտ,
թէ
{խաբեց}
նորան.
բայց
նա
իւր
գիտեցածը
գործ
կը
դնէ,
եթէ
կա
,
որպէս
յանցաւոր
կին
եւ
յաջող
փորձիչ:
Սա
էր,
որ
{խաբեց}
Եւային,
տալով
նորան
բարու
եւ
չարի
գիտութիւնը.
ա
տունքը,
ցրուեց
աշակերտքը,
հալածեց
վարժապետքը
եւ
{խաբեց}
մի
քանի
յիմարի,
թէ
այն
պատճառով
լինում
են
դոքա,
-
Նորանից,
Ձեր
մռայլութիւն,
որ
ես
երկար
ժամանակ
{խաբեցի}
նորանց,
խոստանալով
գեղեցիկ
գալոց
օրեր,
հարստութ
ահա՛,
ինչ
որ
ես
կարո՛ղ
եմ
առնել
այժմ։
Եթէ
դուք
{խաբեցիք}
ինձ,
ո՛չ
ես,
այլ
դուք
պիտոյ
է
պատասխան
տաք
Աստո
ներով
նախատեսելով,
յետոյ,
ուրիշներից
ամաչելով,
{խաբէական}
եպիսկոպոսութիւնքը
մահադեղի
պէս
խմեցնելով
սուրբին
ճանութեամբ
նենգողների
մօտ
վազելով
եւ
միտք
պղտորող
{խաբէբայական}
չար
խօսքերով
ասում
էին.
"
Ա՛յ
յիմար
մարդիկ,
ինչ
մուժ
ամբոխի
աչքում։
Փոյթ
չէ՛,
որ
մի
տեսաբանական
{խաբէութեամբ}
(оптическим
обманомъ)
մի
քանի
կարճատես
մարդիկ
կ
րելի՛,
-
պատասխանեցի
ես,
-
քո
կանոնների
առաջինը
{խաբէութիւն}
է
եւ
մաքսանենգութիւն,
երկրորդը՝
զրկողութիւն.
ե
չում,
մեք
հրատարակում
ենք
նորան
իմաստակութիւն
եւ
{խաբէութիւն}:
Մարդն
է
փիլիսոփայութեան
ե՛ւ
հեղինակը,
ե՛ւ
առար
ոչ
միայն
լոկ
բացառութիւնք
են,
այլեւ
տեսաբանական
{խաբէութիւն}
՝
illusion
optique!
Բացառութիւնը
չէ
կարող
իբրեւ
օ
այո՛,
բայց
վաղը
կը
ցնդի,
քանզի
լոկ
տեսաբանական
{խաբէութիւն}
է,
կրկնում
ենք
վերստին:
Մեր
մինչեւ
այստեղ
ւ
հեղձուցանեն
ի
նմին,
եւ
զի
ընդ
այս
նոցա
ամօթալի
{խաբէութիւն}
արդարապէս
ցասուցեալ
սրբոյն՝
ի
ժամ
վախճանին
ասացե
թեան
պսակը
խաւարի
ճակատի
վերայ։
Այդ
երեւակայական
{խաբէութիւնքը}
(иллюзіи)
կը
ցրուին
եւ
կը
փարատուին
եւ
այդ
կարծ
լոյ
զշաղկապ
միաբանութեան,
բայց
ո՛վ
արդեօք
կարիցէ
{խաբիլ}
ի
տեսանել
ի
թուղթս
անդ
զանուն
եւ
զստորագրութիւն
ն
Ներսէս
Շնորհալին
որպէս
մի
երկդիմի
մարդ՝
իւր
ազգը
{խաբող},
յունական
օգուտը
պաշտող
եւ
աւելի
Յոյն,
քան
թէ
Հ
նութեան
մէջ:
Չարաչար
խաբուած
է
նա
իւր
կեանքում։
{Խաբողը}
բնակւում
է
Տուիլերիու,
Լուվրի
եւ
Սէն-Կլու
պալատն
ք
այդպիսի՞
մարդիկ
շատ
հարստահարուած
էին,
կամ
շատ
{խաբուած},
որ
այժմ
մատնուել
էին
այդ
ողորմելի
վիճակին,
թէ
ր
էր
նորան
չընկնել
միստիկականութեան
մէջ:
Չարաչար
{խաբուած}
է
նա
իւր
կեանքում։
Խաբողը
բնակւում
է
Տուիլերիու
Մի
ալեւոր
ծերունի
Գերի
դառած
կը
հալուէի
{Խաբուած}
անարգ
երեսի։
Մանկութիւնը
գեղեցիկ
էր,
ծիք
դառնալու
ժողովրդի
դաստիարակութեան
համար։
{Խաբուած}
չե՛նք,
որ
ազգը
սիրով
կ'ընդունէ
այսպիսի
մի
գիրք,
.
երեք
օր
Հռոմայեցիք
կոտորում
էին
դաւաճանութեամբ
{խաբուած}
անզէն
մարդիկը:
Երբ
լցուեցան
փողոցները
նոցայ
դիակ
րայ
շողոմարարութեամբ,
ինչպէս
միւս
շատ
բաների
մէջ
{խաբուած}
էր
իւր
կարդինալներից.
թէպէտ
այն
մարդու
տգիտութիւ
ւ
այն
գեղեցիկ
տուները,
որ
ունի
նա
Քուէպէքի
մէջ,
{խաբուած}
քահանայապետի
սիրոյ
առ
նա
շնորհն
են:
Բայց
թո
այս
բոլորը
իմանալ,
մռայլութիւն
ձեր,
ինչպէս
նոքա
{խաբուած}
են,
որ
աշխատելով,
վասնզի....
-
Կանգնի՛
,
հերիք
է.
դու
ինքդ
կը
մնաս
իմ
մօտ
յիմարացած
ու
{խաբուած}.
ինչպէ՞ս
համարձակւում
ես
դու
ասել
ինձ
"
իմ
մռայլ
Երկու
օրից
յետոյ
իմանում
է
խեղճ
պատանին,
թէ
{խաբուել}
էր
իւր
քեռուց:
Լաց
է
լինում,
ողբում
է,
բայց
ի՛
ր,
իւր
խղճմտանքը
ուրիշի
խղճմտանքի
վերայ
դնելով,
{խաբուել}
էր
իւր
տգիտութեամբը,
որովհետեւ
նորա
հաւատը
դէպի
որովհետեւ
սա
չկարողանալով
իւր
գիտութիւնը
կշռել,
{խաբուել}
է
իւր
բարեկամ
կարդինալի
գովասանքից
եւ
այնպէս
մեծ
եմ,
-
ասելով
զարկեց
երկու
ձեռքով
ճակատին:
-
Ես
{խաբուել}
եմ...
ափսո՛ս
եւ
հազար
ափսո՛ս,
այդ
մի
յիմարութ
ցուցիչ
հիւթի
մէջ,
որպէսզի
մանուկը,
քաղցրութեամբ
{խաբուելով},
յօժարի
ընդունել։
Մեր
ասածի
վկայութիւնը
պարտակա
ն:
Այս
էր
լաւը,
որ
նորա
առաջեւ
կանգնողը
եւս
շատ
{խաբուելու}
պտուղ
չէր.
նա
ինքը
մի
բան
սրտի
վկայութեամբ
ճանաչ
եւս
սեղանակից
լինել
իւրեան.
ծերացած
քահանայապետը
{խաբուեցաւ}
դորայ
շողոմարարութեամբ,
ինչպէս
միւս
շատ
բաների
մ
ն
ծանծաղուտի:
Հիմա
այն
ժամանակը
չէ,
երբ
անպատիժ
{խաբում}
էին
հասարակությունը:
Եթե
ես
բանտարկված
չլինեի,
":
-
Բայց,
մեծ
մայր,
ձեր
ամուսնուն
Չէի՞ք
{խաբում}
կամ
նենգում:
-
"
Այդ
ի՛նչ
կարելի
բան
է,
Որ
անմ
օսել,
թէ
հասուցած
էին
400
աշակերտք:
Ովին
են
{խաբում}.
թո՛ղ
գնան
իւրեանց
գիւղերումը
պարծենան
շինականնե
ղափարների
եւ
ո՛չ
բուն
կրօնական
խորհրդով:
Ովի՞ն
է
{խաբում}
սա:
-
Ուրեմն,
-
պատասխանեցի
ես
Շամիլին,
-
ւմ
Այս
խօսքերիս
անպաճոյճ
`
Յայտնում
ենք,
որ
չենք
{խաբում},
Ահաւասիկ
ապացոյց:
Ադամն
ուխտել
էր
անխաբ
Չսխալո
-
Բայց,
մեծ
մայր,
ձեր
ամուսնուն
Չէի՞ք
{խաբում}
կամ
նենգում:
-
"
Այդ
ի՛նչ
կարելի
բան
քնել
այսպիսի
նախաճաշիկ
ուտելուց
յետոյ:
-
Դու
{խաբում}
ես
ինձ
եւ
համարձակւում
ես
ծիծաղե՞լ
եւս
իմ
վերայ,
գիր
անունը
վերան
դնելու,
որպէս
թէ
իւրեանց
խելքով
{խաբում}
էին
կառավարութիւնը
եւ
ժողովրդի
առաջեւ
հանդիսանում
ուր
եւ
լերինք
Բիւզանդիոնի՛ն
հլացան
գայիսոնին
{խաբուսիկ},
Ես
նոյն
ժամայն
յաւերակս
մեծակառոյց
վէս
բրգանց
,
որ
չծուլանա
գրել:
Ես
դեռ
հույս
ունեմ
նրա
մասին
{խաբրիկ}
ստանալ,
իհարկե
քեզանից,
մինչեւ
երեքշաբթի,
եթե
ԵԱՆՆԵՐԻՆ
ՍԻՐԵՑԵԱԼ
ԵՂԲԱՐՑ
ԻՄՈՑ
ԳՐԻԳՈՐԻ
ԵՎ
ՂԱԶԱՐՈՍԻ
{ԽԱԶԱՐԵԱՆՑ}
ՆՈՒԻՐԵՄ
ԵՂԲԱՅՐԱԿԱՆՆ
ՈՂՋՈՅՆ,
Ձեր
գրած
գիրերն
ե
րներն
ստրախավոյ
գիրով
մեզի
հասցէնուք:
Ծանիր,
{Խազարոս}
եղբայր,
գրած
բանիդ
շատ
աղեկներն
կան
հոս
եւ
շատ
ա
աջին
երեսի
լուսանցքի
վրա
ավելացրած
է].
Սիրելի
{Խազարոս}
եղբայր,
ով
որ
քեզի
ասիլ
է,
թե
Ներսեսն
վերարկուո
ինչպէս
բան
է,
որ
դուք
կենէ
միամիտ
չէք:
Երեկ
մեր
{Խազարոս}
աղաչէն
գիր
առի
Յակոռիցկիէն,
եթէ
գիր
գրիք
նոցա,
աննիսեան,
Հուջիխան
Բեշիքդաշ.
խնդրել
սոցանից
պ.
{Խազեզեանցի}
գրքերը
կամ
դրամը
Աստուածատուր
Դաստակեանց
Փարիզ,
նոնները.
ա)
թղթի
վերայ
զանազան
մեծութեամբ
գիծեր
{խազել}
համեմատ
մտքի
մեծութեանը,
բ)
կիսափակ
պատուհաններ
տալիս
ձեզ
երգել
այնպիսի
բաներ,
ուր
շատ
կային
ցած
{խազեր},
այդ
կարող
է,
վնասակար
լինել
ձեր
ձայնին:
Խնդրե
հակալ
եմ.
ես
ինքս
բաւական
նեղութիւն
զգում
եմ
ցած
{խազեր}
երգելու
ժամանակ,
վասն
որոյ
իրաւունք
տալով
ձեր
դի
կն
ի
ճախրը
եւ
այլն,
եւ
պոչովը
զարկում
էր
յատակին
{խազերը}:
Առաջին
անգամ,
որ
տեսանէիք
դուք
նորան,
կը
կարծ
նչեւ
այս
օրս:
Սրբազանն
Պետերբուրք
է:
Ավետիք
{Խազերովը}
եւս
նորա
մոտ
է,
զատկի
վերա
կուգան
այստեղ
եւ
կմնա
լսելով,
նկատեցի
ձեր
երգածը,
ձեր
կոկորդային
լեա
{խազը}
կարօտ
է
մի
փոքր
մշակութեան:
Եւ
առ
ժամանակ
ես
խոր
խսայ
վեր
առցեն,
յետ
այնորիկ
եւս
տների
մարամաթի,
{խազնի}
եւ
վերն
յիշեալ
երեսուն
եւ
մին
ռուփի
ամսական
խարճն
Պառաւ
տատիդ
չմոռնաս:
Տատը
գլխովդ
պտիտ
գայ,
Ինչ
{խաթայ}
ունիս
տատին
գայ,
Երեսիս
մի
բուռ
հող
գցես,
Իմ
տէ
,
թէ
առ
ազնուագործելոյ
եւ
մշակելոյ
զլեզուն՝
պիտի
{խաթարել}
եւ
կործանել
կազմած
բուն
հայախօսութեանն՝
որ
միակ
ունին
բանք
զկրօնէ
եւ
զնորին
ստորոգելեացէ,
զի
մի՛
{խաթարեսցին}
միտք
ընթերցանելեաց,
եւ
որ
եւսն
է՝
անգէտ
համբակա
ղարաւաշն
եմ
(աղախին),
-
ասում
է
նա,
-
նրա
ազիզ
{խաթէր}
համար
թէկուզ
քարափիցն
էլ
վեր
կ՚ընկնիմ,
ջուրն
էլ
երպարանքով
Կանոնադրութիւնը
ոչ
միայն
ետ
է
վերցնում
{Խաթթի}
-Հիւմայունով
շնորհուած
իրաւունքները,
այլեւ
այն
իր
ւմ
է
Երուսաղէմի
հարցին,
Դուռը
ոչ
միայն
խախտում
է
{Խաթթի}
-Հիւմայունը,
այլեւ
մասնատում
հայ
հոգեւորականութեա
ամենայն
ժամանակ
բաց
է
մեր
դուռը:
Ինչպէ՞ս
է
Վարդ-
{խաթուն}
խնամուս
առողջութիւնը:
-
Փառք
Աստուծոյ:
Խօ
աւ:
-
Երթաք
բարեա՛ւ,
ողջունեցէ՛ք
խնդրեմ
Վարդ-
{խաթուն}
տիկինը:
-
Յատուկ
շնորհակալ
եմ:
Դեռեւս
պար
էր
նա
իւր
հօր
եւ
մօր
մահից
յետոյ,
այրիացած
Վարդ-
{խաթուն}
քրոջ
հետ,
այլ
այսքան
պիտոյ
է
ասել,
թէ
բաղկանում
ւ
վարձ,
մի՛
ցանկանար
իմ
անբախտութեանը:
Վարդ-
{խաթուն}
քոյրը
նայում
էր
եղբօր
վերայ
մի
անորոշ
զգացմունքով
եանը,
որ
նոյնպէս
համաձայն
էր
իւր
մտքին:
Վարդ-
{խաթունը}
այսպէս
սկսեց
խօսել:
-
Եթէ
պարոն
Թիւթիւնճի-օղլ
արծես
թէ
խելքին
նստում
էին.
պատճառ,
ինչպէս
Վարդ-
{խաթունը},
այնպէս,
եւ
սա
խելքի
կողմից
մեծ
կարօտութեան
մէջ
թէ
ո՛չ...
Վերջին
խօսքը
ասելու
ժամանակ
Վարդ-
{խաթունը}
հափշատկել
էր
սեղանի
վերայից
ջրի
շիշը
եւ
սպառնալով
ափելի
դատապարտութեանը:
Այս
խօսքերի
վերայ
Վարդ-
{խաթունը}
ցած
դրեց
ձեռքից
ջրի
շիշը,
բայց
նորա
կատաղութիւնը
ց
նորա
կատաղութիւնը
չէր
նստել
բոլորովին:
Վարդ-
{խաթունը}
այն
վերին
աստիճանի
կարճամիտ
եւ
անզգամ
կին
մարդերի
,
որ
աստիճան
տար
անզգամութեանը,
այն
ժամանակ
Վարդ-
{Խաթունը}
ոչ
եթէ
միայն
կը
ստանար
Անզգամութեան
վարդապետ
աստի
ւծոյ,
որ
այդպիսի
բան
չկար
աշխարհի
երեսին
եւ
Վարդ-
{խաթունը}
հերիքացած
էր
Անզգամ
պատուանունովը,
որ
ստացել
էր
նորան
չպատժի
այդ
մահը
իսկոյն
հարսնացած:
Վարդ-
{Խաթունը}
աչքերը
բացած
լսում
էր
այս
պատմութիւնը:
Երբ
որ
աւ
է,
եւ
մարդը
պէտք
է
կառավարէ
իւր
կնոջը:
Վարդ-
{խաթունի}
խօսքերը
մի
անորոշ
տպաւորութիւն
գործելով
Աղուանեան
ցախառն
նզովքից
յետոյ,
կարծես
թէ,
հանդարտեց
Վարդ-
{խաթունի}
սիրտը,
բայց
երեսը
ծածկեցաւ
կանաչ-դեղին
վարագուրո
անունից
կատարել
վավերագրեր:
Պ.
պ.
Ալաջալյանը,
{Խաթրանյանը}
եւ
այլն
եւ
այլն,
թերեւս,
համաձայն
իրենց
բնածին
ւնինք
մեք,
եւ
ազգը
պիտի
օգնել
եւ
այդ
ազգը
չէ
այն
{խաժամուժ}
ամբոխը,
որ
ոչ
այս
գիտե
եւ
ոչ
այն,
այլ
ընտրյալքը
ր
այս
րոպէիս
վատամարդիկ
են
դարձած
այդ
նահատակները
{խաժամուժ}
ամբոխի
աչքում։
Փոյթ
չէ՛,
որ
մի
տեսաբանական
խաբէ
:
Ամենայն
ողջամիտ
Հայի
յայտնի
է,
որ
կամին
ներկել
{խաժամուժ}
ամբոխի
աչքը,
թէ
ահա
այս
ինչ
աբեղայ
կամ
այս
ինչ
ե
կամ
դարաւոր
աւանդութիւնների
(tradition)
որ
եւ
է
{խաժամուժ}
ամբոխի
(եւ
այս
կերպով
մարդադիր
օրէնքը
շեղուած
բն
այոց
կենդանի,
ընկերական
բարբառին,
առանց
լինելու
{խաժամուժ}
ամբոխի
գռեհկաբանություն"։
Պարոն
Նազարյանցը
ժամա
խօսի,
կամ
թէ
վերին
կամ
գեղեցիկ
մտքեր
բացատրուին
{խաժամուժ}
ամբոխի
անկապ
ու
կցկտուր
լեզուի
ձեւերովը։
Ամե
լի
ազգի
բազմութեան
անհասկացողութիւնը,
նոյնպէս
եւ
{խաժամուժ}
ամբոխի
ախտերը,
ահա
այն
տարերքը,
որոնցից
բաղկացե
ունուած
է
դժոխքի
միմիայն
իշխանների
մէջ.
պատճառ,
{խաժամուժ}
ամբոխը
դեւերի
չգիտէ
ոչինչ
թաքուն
բան:
Իբր
թէ
ի
մի
մարդ,
ո՜հ,
ցաւելի
ճշմարտութիւն,
յարգ
ունի
{խաժամուժ}
ամբոխի
աչքում,
այսպիսի
մի
մարդ,
որ
փորը
հաստացր
արդիկ,
իւրեանց
հայեացքով
աւելի
վերհամբարձ
քան
թէ
{խաժամուժ}
ամբոխը:
Նոքա,
այն
ժամանակի
հայեացքով,
լաւ
ուսա
ն
բնութեան
օրէնքների
վերայ
յառաջացող,
որ
տգէտ
եւ
{խաժամուժ}
ամբոխը
ամենայն
միամտութեամբ
պատրաստ
է
ընդունել
մի
բոլորովին
անխորհուրդ:
Մեր
պարոնը,
մանաւանդ
{խաժամուժ}
ամբոխի
աչքերը
ներկելու
համար,
ազգասիրութիւն
էր
ց
յն
քաղաքավարութեան
եկել
էր
իմ
մօտ
գիշերազգեստով
(
{խալաթով}
):
Բարեկամական
կերպով
իրեար
ողջունելուց
յետո
այլն:
5.
Գրութիւն
տէր
Յովհաննես
Ա.
քահանայի
{Խալիբեան}
՚ի
17/29էն
յունիսի,
որով
ծանուցանէ
թե
չունի
զոչի
ղեկացեալ
իրաւանց
կամ
անիրաւութեանց
գործելոց
կամ
ի
{Խալիբեանէ},
կամ
ի
պատգամաւորացն,
այլ
թէ
յօժար
են
նոքա,
առ
ւոյ,
ոչ
միայն
զպատկանեալ
գումարն
դրամոց
ստանալ
ի
{Խալիբեանէ},
այլ
աւելորդ
եւս,
որպէս
յուսալ
տայր
Այվազովսքին
թեան
ազգին
վերջացաւ
գործն
եւ
թէ
ինքն
էառ
զհաշիւ
ի
{Խալիբեանէ}
՚ի
ներկայութեան
ժողովականաց,
մինչ
՚ի
գիշերին
յոր
ելոյ
եկեղեցական
գումարօք
ի
պարապետէ
իւրեանց
ի
պ.
{Խալիբեանէ}
յանուն
իւր:
Այլ
մեք
զայս
ամենայն
յիւրում
ժամ
րդի
մերոյ,
որք
բողոքելով
բողոքէին
զապիրատութեանց
{Խալիբեանի},
ծանրացելոց
ի
վերայ
ազգին
ի
բազում
ամաց
հետէ:
որելոյ
զմեծագումար
դրամոց
գործն
ըստ
քմաց
ի
հաճոյս
{Խալիբեանի}
եւ
առաքուր
կոխելով
զշահ
եկեղեցւոյն,
այլ
Այվազովս
գրողը
՚ի
նմա,
ոչ
եթէ
տեսեալ
են
եւ
քննեալ
զհաշիւս
{Խալիբեանին}
կամ
տեղեկացեալ
իրաւանց
կամ
անիրաւութեանց
գործելոց
շիւս
եկեղեցական
դրամոց
անցելոց
ի
ձեռս
աստիճանաւոր
{Խալիբեանցին},
վաւերական
թղթով
իւրեանց
կացուցին
զնուաստութիւնս
Յուլիս
19
81
Աջեմեանցին
26
82
Խաֆաֆեանցին
83
{Խալիբեանցին}
[Թիֆլիսից]
Օգոստոս
26
84
Հայրապետեանցին,
ս
ս]
սրբազանին
13/25
30
Սահրատեանցին
31
Վարդ[ան]
{Խալիբեանցին}
5/17
32
Կովայլսկուն
11/23
33
դարձեալ
նորան
15/
Պետերբուրգ
115
մեր
տունը
116
Խաֆաֆեանցին
117
{Խալիբեանցին}
118
Ալփիարին
119
"
Մեղուին
"
120
Ստանիսլաւին
շտպանէին
զվնասապարտն
եկեղեցական
օգտի
զաստիճանաւոր
{Խալիբեանցն}
եւ
զգործակից
նորա
զԱյվազովսքի
վարդապետն,
եւ
այն
եալ
զգիրն
մատուցեալ
է
առ
ի
ստորագրել
ուր
զառաջինն
{Խալիբեանք}
կամակար
ստորագրեալ,
զմնացեալսն
գրեթէ
բռնադատեալ
ես:
Ես
ինքս
մտածում
եմ
մի
փոքրիկ
նամակ
պատրաստել
{Խալիբյանին}:
Այդ
կլինի,
նախ,
ներողություն
խնդրելու
պես
մի
Թեեւ
ամեն
բանի
մասին
լռեցի,
բայց
չեմ
կարող
լռել
{Խալիբյանին}
արած
քո
դիմումի
մասին:
Ասա՛,
խնդրեմ,
ո՞ւր
է
քո
երջին
անգամ
գրեցիք
սրբազան
Մատթեոս
առաջնորդին
պ.
{Խալիբյանցի}
եկեղեցական
մեծագումար
պարտքի
մասին:
Թող
հայտնի
լ
առանց
օծման:
Ի
նորումս
ի
քաղաքիս
աստիճանաւոր
{Խալիբովն}
հրաման
գրեաց
Հոգեւոր
կառավարութեան
քաղաքիս
օծանել
յից
օծանել
եւ
զբերեալ
պատկերն
ընդ
ձեռն
իմ,
պարոն
{Խալիբովն}
ոչ
կամեցաւ
հրամայել
վասն
տասնեւհինգ
արծաթոյ,
այլ
ատակարանն
"
իհարկե
կարդացիր,
թող
պ.
Շամիլը
յուր
{Խալիլ}
Նայիրին
մին
հոգոց
ասե:
Իմ
առողջությունս
այս
ր
յդտեղ
է
եղած
իմ
մեծ
տարաբաղդութեան
սկիզբը:
-
{Խալիլ}
նայի՞բ,
-
աղաղակեցին
Լեզգիները
միաձայն,
-
նա,
ւ
գեղեցկազգեստ
մօտ
եկաւ
գոմի
դուռին
եւ
կանչեց
ինձ
{Խալիլ}
նայիբի
բարեկամի
անունով:
Երբ
մօտեցայ
պատանուն,
բայց
վկայ
է
Աստուած
խօսքիս
ճշմարտութեանը,
որ
ձեր
{Խալիլ}
նայիբը,
երկար
ժամանակ
իւր
պարտքը
չվճարելով,
այլ
գու,
կարող
է
շատ
անախորժ
բաների
տեղիք
տալ:
Ես,
{Խալիլ}
նայիբի
պատճառով
ընկնելով
քո
մարդերի
ձեռքը,
երբէք
սրտապատառ
ըլնիս,
Քաքուլիդ
կալին
մեռնիմ,
-
երեսիդ
{խալին}
մեռնիմ,
Լսել
եմ
կարդացող
ես,
-
սաղմոսիդ
ծալին
մե
անը
կը
չոքեմ
մի
օր
եւ
ինչպէս
նախ
եւ
յառաջ
գորգս
(
{խալիչա}
)
կը
փռեմ
եւ
լուադեղ
(персидская
ромашка)
կը
ցա
ուի
մէջ,
գլխարկից
սկսած
մինչեւ
օթոցը
(փռուածք,
{խալիչայ}
)
ամեն
բան
նշանակելով,
մեր
թարգմանութեան
մէջ
բնա
լեւ՝
՚ի
կառուցումն
դպրոցի
իւրոյ
ընծայս
ստացեալ
ի
{Խալիպեանէ},
ազատ
կացոյց
զմեծագումար
դրամոց
պարտապանն.
եւ
ո
վնաս
եկեղեցւոյն
հայոց,
եւ
միացեալ
ընդ
բազմավնաս
{Խալիպեանի},
զրկեաց
զեկեղեցիս
Նախիջեւանայ,
գուն
գործելով
ճո
,
կողոպտեցան
յառաջնորդ
անուանելոյն,
որ
՚ի
հաճոյս
{Խալիպեանի}
՝
այլեւ՝
՚ի
կառուցումն
դպրոցի
իւրոյ
ընծայս
ստացե
գործողութենէ
Այվազովսքոյ
՚ի
դրամական
գործում
ընդ
{Խալիպեանի},
յամի
1858
յամսեանն
Նոյեմբերի
բողոքեցի
ես
՚ի
Հիւ
ն
Նախիճեւանայ
քաղաքական
գլուխ
ղուբերնսկի
սեկրետար
{Խալիպովին}
ուսանել
ի
նոյն
Մկրտչէն
Սիմոնեան:
Բայց
ո՛չ
կարեմ
իջեւանայ
քաղաքական
գլուխ
ազնուական
աղայ
Յարութիւն
{Խալիպովն}
սակս
քննութեան,
որպէս
եւ
նորին
ազնուութիւնն
պահա
ցէ
վախճան
պատրաստ
եմ
հատուցանել,
ըստ
որում
պարոն
{Խալիպովն}
թոյլ
չետ
առանց
դրամոց,
թէեւ
եկեղեցին
մեր
չունի
ե
յլս:
Ղեւոնդ
երէց,
հեղինակ
պատմութեան
Մահմեդի
եւ
{խալիֆաց}
արաբացւոց:
Ի
սկիզբն
մետասաներորդ
դարու
եկաց
Յ
տուգապէս
այդ
կարծիքի
տէր
է:
"
Ա՛յ
տղայ,
ի՞նչ
ես
{խալխի}
ոտքը
քաշում,
Վայկո՛ւն,
-
ասում
է
Սօսը,
-
էդ
ո՞ր
երցողը
"
Ընծայի
"
յօդուածներն
իրարու
վրայ
դիզէ
ու
{խալկինի}
մը
մէջ
դնէ
եւ
ամենավարպէտ
քիմիագէտի
մը
ձեռնտուութ
ծերունի
հօր
բերանից,
այս
է.
"
Պապեան
եղիր,
որ
{խալսիս}
"։
Լսեցինք,
թէ
այս
թերթը
եւս
ընդունել
է
իւր
արժ
:
Չգիտեմ
ինչ
էր
յանցանքս,
միայն
երբ
հարցուցի,
"
{Խալֆա՛յ},
ո՞ւմ
էր
հրամայում
",
ճիպոտն
եղաւ
պատասխանը,
ա
եզ:
-
Կրկին
աջահամ...
Անէ՜.
որ
մարդ
դարձար
եւ
{խալֆայ}
եղար,
գնաց:
Ո՞վ
իմ
մխիթարիչ,
արդարադատ
յի
ական
հարուստ
տաղարան
ունիմ,
չնայելով
որ
Բաղդասար
{Խալֆայի}
բոլոր
տաղերը
Զիս
քո
սիրոյն,
Արիք
որ
երթամք,
Գա
չեմ,
բայց
գերադասում
եմ
ճշմարտությունը։
Ֆոշեն,
{խախուտ}
այլ
հանդիմանությունների
թվում,
խոսելով
Անգլիայի
էզը
կը
տարածուի:
Մինչեւ
այժմ
Հայոց
ազգի
մէջ
{խախուտ}
եւ
անհիմն
վաճառականութեան
խորհրդով
հիմնուեցան
մեծ
ւնը
եւ
աչքի
առաջ
ունենալով
Երուսաղէմի
աւանդութեան
{խախուտ}
լինելու
հանգամանքը,
երկու
արքեպիսկոպոսի
ու
կրօնա
,
եւ
այս
դարձել
է
նոցա
համար
մի
սիւն,
թէեւ՝
շատ
{խախուտ},
որին
թիկն
տալով՝
կամենում
են
իւրեանց
կանգնելու
ւ
մարդկային
զգացողութեամբ:
Աղջկայ
կուսութիւնը
{խախտել},
յետոյ
ամուսնացնել
նորան
իւր
մանուկ
փոքրաւորի
հե
իւղի,
կա՛մ
այլ
յարակցութեան
պատճառով
օտարի
հետ,
{խախտեցին}
երանելի
նախնեաց
ուխտը,
նենգեցին
մեր
ազգի
եւ
նորա
նարդար.
Ազգութեան
հիմքը,
նաեւ
հաւատքի
{Խախտեցին}
նոքա
մինչ
ցայսօր
իսպառ։
Սոցա
գործերը
շօշափուեցի՜ն
Ստինքներն
կոյսի
-
Ու
ծիրանեգոյն
`
{Խախտուեց}
կուսութիւն.
Եւ
մոգպաշտը
այն
Վերցընում
մատեան
չ
վերաբերում
է
Երուսաղէմի
հարցին,
Դուռը
ոչ
միայն
{խախտում}
է
Խաթթի-Հիւմայունը,
այլեւ
մասնատում
հայ
հոգեւորա
կէս
միլիոն
հայ,
ապա
ուրեմն
Թուրքիան
իր
որոշումով
{խախտում}
է
նրանց
անհերքելի
իրաւունքը:
Ի
լրումն
ամեն
օրութիւնը,
սատանան
հետաքրքրութեամբ
հանեց
բերանից
{խածած}
կտորը,
որի
վերայ
դեռ
երեւում
էին
գրի
անունի
հետե
,
թէ
Փարպի
գնացող
ուխտաւորքը
իրաւ,
կատաղա՞ծ
շան
{խածած}
էին
եւ
ջրվախութիւն
ունէի՞ն
(Hydrofobia),
թէ՞
ա
րվախութիւն
ունէի՞ն
(Hydrofobia),
թէ՞
առողջ
շան
{խածած},
կամ
Սօսի
նման
ջրվախ
էին,
որ
իր
Փարպի
գնալը
Գար
հնարում,
երկրորդ,
եթէ,
ստուգապէս,
կատաղած
շան
{խածած}
էին
եւ
ջրվախութիւն
ունենալով
արդարեւ
Փարպի
գնալով
ռաջեւ,
եւ
ոչինչ
այնպէս
բան
չգործէ,
որ
խղճմտանքը
{խածատէր}
եւ
վիրաւորէր
նորա
հոգին:
-
Այս
բոլոր
կանոններ
եղէց
յաւիտեան։
Այլ
մինչ
աւուրց
նոցա
օձ
զիւր
տուտ
{խածեալ}
բոլորակ
Զառամութեամբ
պարուրէ
մահուան
ջամբեալ
չքումը,
թաթախեց
իւր
ղահուէի
մէջ,
դրեց
բերանը
եւ
{խածեց}
կէսը.
երբ
որ
ծամել
էր,
իսկոյն
թթուեցաւ
նորա
երե
թիւնքը
ծագում
են
նորանից,
որ
հեղինակի
գրուածքը,
{խակ}
մտածութեան
արդիւնք
լինելով,
չունին
գաղափարների
ը
,
բայց
միայն
ժողովածու՝
տեղի
եւ
անտեղի,
հում
եւ
{խակ}
նիւթերի,
որ
առանց
ընտրութեան,
առանց
կարգի,
այս
տեւ
քանի
հազար
տարեկան,
այնուամենայնիւ
դեռեւս
մի
{խակ}
տղայ
է
եւ
գուցէ
երբեք
դուրս
գալու
չէ
այս
տղայութե
ան
անունով
մեր
մէջ
ման
եկած
գրքերի
թերութիւնքը
եւ
{խակութիւնքը},
զանց
եմ
առնում
նոյնպէս
հռչակել
յառաջանալի
օգուտ
Դարձեալ
ժպտի
եւ
գրգայ:
Այլ
զի
Ադամ
ոչ
ընդ
{խաղ}
Վշտանայր
ինչ
զսիրոյ,
Ուստի
սերովբէն
ք
Թէ
զինուորն
է
նոցա
պաշտպան,
Կան
այն
տեղ
{խաղ},
պար,
երգեր.
Ապա
թէ
նա
հեռացած
է,
Փ
կորուստը.
ժամանակի
անհարազատ
որդիք
են
դոքա,
կամ
{խաղ}
բնութեան,
որ
երբեմն
դուրս
է
երեւեցնում
այդպիսի
ա
,
որ
ես
մազի
չափ
պատիւ
չեմ
ունեցել
քո
մօտ:
Միթէ՞
{խաղ}
է,
կամ,
կատա՞կ
է
իմ
հետ
խմել.
ես
նորան
այն
օրը
ատում
այդպիսի
բաների,
վասն
որոյ
մտքումս
դրեցի
մի
{խաղ}
խաղալ
դորա
հետ:
Խոր
գիշերի
մէջ,
մինչ
ամենայն
մա
հի
բանն
եմ
ասում:
Երբ
Համասփիւռը
բարկացած
Սօսենց
{խաղ}
ասելու
վրայ,
անիծախառն
խօսքեր
է
հանում
բերնից
եւ
,
Նորա
ձայնը
կախարդում
է
թովչի
պէս.
"
{Խաղա}
՛
աղբիւր
",
նա
երգում
է,
"
խայտալով,
Իմ
կտ
Շրթամբք
ցնցուղ
թէ
յագչիս,
Յարտավազկին
ի
վէտ
{խաղալ}
՝
Ո՜հ,
յիշեա՛
զիս,
յիշեա՜
զիս:
ԺԲ
կատի
քրտինքը
եւ
քաջալերութիւն
է
տալիս
նորան
յառաջ
{խաղալ}
այդ
ազնիւ
ասպարիզի
մէջ։
Սոյնպէս,
բարեմտաբար
մ
այդպիսի
բաների,
վասն
որոյ
մտքումս
դրեցի
մի
խաղ
{խաղալ}
դորա
հետ:
Խոր
գիշերի
մէջ,
մինչ
ամենայն
մարդ
քնե
եսանք
ահա
այդ
աղբիւրը,
եւ
այժմ
մնում
է
մեզ
յառաջ
{խաղալ}
մեր
ընթացքում,
հետեւեալ
գլխին
պահելով
խօսել
բուն
իմեանց
բարեւ
տալ-առնուլը,
կամ
ղահուէտնումը
թուղթ
{խաղալը}
միմեանց
հետ,
սէր
են
համարում,
եւ
կարծում
են
դեռ
ատ
դարեր
յետոյ
էր
ծնել:
Այդ
ժամանակի
առաջ
ու
հետ
{խաղալը}
կախւում
է
Թորոսի,
Մինասի
եւ
Նիկողոսի
ազգի
մէջ
ու
րտով
ցանկանում
ենք,
որ
ամենայն
ծնող,
փոխանակ
մի
{խաղալի}
բան
պարգեւելու
իւր
զաւակին,
Ռօբինզօնի
պատմութիւն
"
Սիրելի՛,
այդ
ինչ
ճշմարտութիւն
է,
որ
ձեզ
համար
{խաղալիկ}
էք
շինե՛լ՝
անպատուելով
դորա
սուրբ
անունը"։
Զար
ի
այդ
յարակցութիւնը,
այնուհետեւ
այդ
արարածը
պիտի
{խաղալիկ}
լինի
շրջապատող
բնութեան
ձեռքում,
իսկ
եթէ
մի
արար
վերայ:
-
Հասկացողութիւնը
եւ
սրտի
վկայութիւնը
{խաղալիկ}
բաներ
չեն,
եւ
մեր
ազատութիւնը
լաւ
ճանաչելուցն
է
ն
չկայ
ձեր
համար
աշխարհի
երեսին,
այլ
ամենայն
ինչ
{խաղալիկ}
է
ձեր
հզօր
ձեռքում:
Սրտապնդելով
ասացի
այս
խօ
մեանցից
բաժանուած
եւ
շատ
անգամ,
կրքերի
եւ
ախտերի
{խաղալիկ}
դառնալով,
իրեար
հետ
թշնամացած
ազգային
անդամքը
մի
անձը
երջանիկ
Կը
հաշուէին,
թէ
լինէին
Նորա
ձեռքում
{խաղալիկ}...
Այժմ
փողոցում
քնում
է
նա
Խոնաւ
պատերի
տակին.
Սարերի
նման
մեծամեծ
ալիքի
Կատաղած
ծովին
եղած
{խաղալիկ},
Գալիս
էր
մի
նաւ,
ջարդուած
կայմերով,
(
եւ
երբէք
չկամեցան,
որ
նայէին
նոցա
վերայ
որպէս
մի
{խաղալիկի}
կամ
որպէս
մի
հագնուած,
զուգուած
պաճուճապատանքի
վ
ձեռագործքը
գնելու
եւ
փոխանակ
պատահարների
ձեռքում
{խաղալիք}
դառնալու,
կարող
է
ամենայն
վստահութեամբ
հում
նիւթ
Ձեռագործ
ապրանքի
մանր
վաճառականը
ոյժ
չունի,
նա
{խաղալիք}
է
իւրեան
ապրանք
տուող
մեծ
վաճառականի,
կամ
գործար
ականի
պարտքի
մատեանը
կամ
մուրհակը:
Միւս
կողմից՝
{խաղալիք}
է
բիւր
հանգամանքների
ձեռքում:
Նորա
ապրանքը,
ինչ
II)
Ա՜խ,
փոքրոգի
մարդ
հողածին,
ա՜խ,
{խաղալիք}
կրքերի,
Ինչպէս
տերեւ
ծառի
վերան,
ենթակայ
խնդրում,
Դու
անհանգիստ
հեղինակ.
Մեզ
{խաղալիք}
շինեցիր,
Ողջ
աշխարհի
խայտառակ:
ազգությունը,
այլ
պիտո
է
մի
տխուր
եւ
արհամարհելի
{խաղալիք}
լինի
աշխարհի
հանգամանքների
ձեռքումը"։
Թույ
ն
դոցայ
թիւր
ուղղութեամբ:
Խղճալի՛
գործարան,
դու
{խաղալիք}
ես
եղել
այդ
անբարոյական
մարդերի
ձեռքում,
բոլորով
՞ր,
թէ
դոքա
այն
մեծ
խորհրդաւոր
գործարանը
ինչպէ՛ս
{խաղալիք}
էին
շինել
իւրեանց
վատթար
կամքին:
Վերահասու
եղա՞ր
խորհուրդը
քաղաքապէս
եւ
եկեղեցապէս:
Ամուսնութիւնը
{խաղալիք}
չէ,
որ
կատարուէր
առանց
մտածելու,
առանց
խօսելու
ք
")։
Մեցցաբարդան
իւր
դեսպանութեան
ժամանակ
{խաղալիք}
էր
դարձած
Յիսուսեաններին.
նոքա
հաւատացնում
էին
Կ
երկու
մասն
բաժանելով
վազում
է
եւ
վիշապօրէն
յառաջ
{խաղալով}
թափւում
է
Բենկալի
ծոցը,
եւ
ահա՛
արեւմտքում
դիզու
քան
արեւը
խոնարհւում
էր
դէպի
մուտ:
Թեթեւ
քամին,
{խաղալով}
ծառերի
տերեւների
հետ,
պատճառում
էր
մի
ախորժելի
խ
կական
մանկտւոյ
ի
նորայն
անշքացեալ
աշխարհի,
յառաջ
{խաղալով}
անդրէն
ի
կարգի
բանիս:
Արմատական
լեզու
Հայոց,
ղեն
ի
մետասաներորդ
դարու
եւ
անտի
օր
քան
զօր
յառաջ
{խաղալով}
՝
ձեւակերպեցին
զմերոց
աւուրց
բարբառ
աշխարհիկ,
զա
րիստոկրատի,
այն
էլ
նախիջեւանցի
արիստոկրատի,
դեր
{խաղալու}
ձգտումը:
Այդ
լոնդոնցի
պլեբեյից
ավելի
լավ
չէ:
Հա
իսի
գրքեր,
որոնք
փիլիսոփայական
երկասիրության
դեր
{խաղալու}
հավակնություն
ունեն,
վերջիններից
ես
խուսափում
եմ
նք
ձեզանից,
այլ
սննդակի՛ց
էինք
ձեզ
եւ
խաղակի՛ց՝
{խաղալու}
ժամանակ
ձեր
արկանելին
ձեր
քամակից
տանելով։
Եւ
ձ
չ
բան
էր,
որ
Փարպեցին
տանում
էր
Վահանի
քամակից,
{խաղալու}
ժամանակ։
§
27.
Բնագիրը.
"
Եւ
վկայէ
Գիր
'ի
Կ
ինչ
այն
մարդը
եւս
նոյնպէս
ամբոխուած,
առանց
յառաջ
{խաղալու}
շեմքի
վերայից,
հարցրեց
նորանից,
թէ
տա՞նն
էին
ար
մանակը
մի
կերպ
կորուսանելու
համար
նստում
էք
թուղթ
{խաղալու},
կամ
միւսները
որպէս
թէ
չունէին
այդ
կեղտը
եւ
սուր
ների
հետ
տեսութիւն
առնելու,
կամ
մի
անմեղ
թղթախաղ
{խաղալու}
առանց
վճարի,
կամ
թէ
շատ
շատ
մի
բաժակ
ղահուէով,
ա
փոխանակ
մի
շատ
բնական
գործ։
Մատենագրական
յառաջ
{խաղալու}
շարժառիթքը
Մխիթարեանց
ձեռքով,
Մխիթարի
մահից
եւ
ն
պատրիարքների
միջոցով
եւ
վերջապէս
`
Դռան
առաջ
իսկ
{խաղալու}
հայ
ժողովուրդը
ներկայացնողների
դեր:
Կասկած
արգելք
եղաւ
այս
զարհուրելի
գործերին,
որպէս
յառաջ
{խաղալուն}
նոյնպէս
եւ
աճելուն։
Լուդովիկոս
XIVի
թագաւորո
սակաւո՛ր
էինք
ձեզանից,
այլ
սննդակի՛ց
էինք
ձեզ
եւ
{խաղակի՛ց}
՝
խաղալու
ժամանակ
ձեր
արկանելին
ձեր
քամակից
տանե
Փարպեցուն։
Դնենք,
թէ
այդ
թուականից
սննդակից
եւ
{խաղակից}
դարձաւ
Փարպեցին
Վահանին,
դնենք,
թէ
Փարպեցին
"
ը
սում
է,
թէ
Աղանը
ընդունեց
նորան
որպէս
իր
ազգակցի
{խաղակից}
։
Մենք
չգիտենք,
թէ
ո՛րքան
ժամանակ
մնաց
Փարպեց
ադարձաւ
Պարսկաստանից
եւ
Աշուշայի
տանը
սննդակից
եւ
{խաղակից}
եղաւ
Փարպեցու
հետ,
եթէ
այդ
թուականին
նաեւ
քսան
տ
.
քսան
տարեկան
տղայ
չէր
կարող
եղած
լինել
նա,
երբ
{խաղակից}
էր
Վահանին
Աշուշայի
տանը։
446
թուականներում
Փարպ
ւ
դնում
է
եւ
զանազան
ուղղութիւններով
շարում
է
իւր
{խաղակից}
ժամանակի
առաջեւ:
ժամանակը
տանում
է
այդ
քարերը
յա
նը,
Վահանին
քեռի
լինելով,
ընդունել
է
սիրով
նորա
{խաղակիցը}
եւ
այլն
եւ
այլն,
որ
մեզ
պարապ
ժամերի
արդիւնք
է
ե
ժամանակ
տեւեց
Փարպեցու,
Վահանի
սննդակցութիւնը
եւ
{խաղակցութիւնը},
բայց
եւ
այնպէս
պ.
Էմինը
ընդունում
է,
որ
Փարպե
ում
է,
թէ
ուզում
է
յիշեցնել
իր
սննդակցութիւնը
եւ
{խաղակցութիւնը}
Վահանին
եւ
մանաւանդ,
երբ
մէջ
է
բերում
այն
պատճառ
եմ
ափսոսում:
Նա
ուներ
այնպիսի
մեղմ,
բացսիրտ
եւ
{խաղաղ}
բնավորություն՝
միշտ
տրամադրված
ուրախանալու,
որ
ում
է
սաստիկ
խաղաղություն
հոգվո,
բայց
թողո՞ւմ
են
{խաղաղ}.
մի
չնչին
խաղաղություն
ինչերով
է
ձեռք
գալիս.
ին
նորան,
եւ
այնուհետեւ
զուր
էր
ծագելու
գեղեցիկ
եւ
{խաղաղ}
առաւօտը
նորա
լուռ
ու
մունջ
գերեզմանի
վերայ:
է
եւ
նոր
թաղած
մեռելների
գերեզմանների
վերայ,
եթէ
{խաղաղ}
էր
եղանակը,
եթէ
քամին
չէր
ցրւում,
այն
գազը,
որ
րեզման,
գո՛նէ
փարատուած
կը
լինէր
սրտիս
կսկիծը
եւ
{խաղաղ}
հոգով,
ուրախադէմ
կը
հանդիպէի
հրեշտակին,
որ
գալո
,
որպէս
դէպի
մի
բռնակալ
եւ
թշնամի
Ռուսսիայի,
որի
{խաղաղ}
քաղաքացիներից
մինը
լինել
վաղուց
վիճակել
էր
ինձ
Նա
ն
թէ
ունէր
Պ.
Խուդաբաշեւը:
Յոյս
ունինք,
որ
{խաղաղ}
հոգով
կը
լսէ
մեր
գրածը
Պ.
Խուդաբաշեւը,
ըստ
որու
ցելու...
Մի՛
մոռանար,
յիշի՜ր
ինձ:
Երեկոյեան
{խաղաղ}
ու
զով
Թէ
ծառի
տակ
դու
պառկես,
Վարդի
բոյրից
թէ
Արեւ,
լուսին
եւ
աստղեր,
Մեղմ
երեկոյ,
առաւօտ,
{Խաղաղ}
ու
զով
գիշերներ
Եւ
ցերեկը
լուսայորդ,
Ծառ,
տո՛ւն
սին
չէր
խօսում,
Սերովբէ,
յո՜ւշ,
նրա
վրայ
Թափեց
{խաղաղ}
ու
խոր
քուն:
Զեփիւռի
զո՜վ
շոյանքի
Տակ
թմրում
է
ո
նթարթ:
Կենաց
ծառը
մեղմօրօր
Հով
էր
անում
հեշտօրէն
{Խաղաղ}
քնած
նախահօր,
Երբ
որ
հասաւ
սերովբէն.
Նա
մօտ
գալ
...
Մի՛
մոռանար,
յիշեա՜
զիս:
Ի
զով,
{խաղաղ}
երեկոյին
Թէ
ընդ
ծառով
պարզիցիս,
Եւ
զմա
զաստեղս,
Զերեկոյ,
զվաղորդայն,
Զով
եւ
{խաղաղ}
զգիշերս,
Զպայծառ
լոյս
տըւընջեան,
Զծա
Վշտանայր
ինչ
զսիրոյ,
Ուստի
սերովբէն
քուն
{խաղաղ}
Արկ
զնովաւ
ի
վերջոյ:
Եւ
ի
սղոխ
զեփիւռ
,
Մի՛
մոռանար
իմ
դամբանը,
թէ
ես
ննջեմ
քուն
{խաղաղ},
Երբ
իմ
սիրտը
այսպէս
քնքոյշ
զգացմունքներով
ՕՏԱՐԻ
ԳԵՐԵԶՄԱՆԻ
ՎՐԱՅ.
Չեմ
կարող
այժմ
{խաղաղ}
նայել
մեր
թշուառ
կրքին,
Որին
շատ
անգամ
պաշտ
ւր
է
սրտին,
Որ
անտրտում,
անվրդով
Քընի
{խաղաղ}
հողի
տակին
Մահու
յաւերժ
խոր
քնով։
Նորա
իտեան,
-
Ապրել
արեւու
երեսին
Կամ
քնել
{խաղաղ}
քուն
մահուան։
Hy,
XOPОШO!
Hy,
գամ
այլ
չերեւեց"։
-
Ո՛հ,
սիրական,
{խաղաղ}
մնա՛,
Բռնակալի
դա
աստղ
էր,
Որ
աշխարհ
,
Թո՛ղ
մեր
ճաշն
ուտենք
հանգիստ,
Յետոյ
{խաղաղ}
քուն
լինինք...
Հեռի՛
գնա
մեզանից:
ազատութեան
ծառի
բունը
եւ
այն
`
բոլորովին
բնական,
{խաղաղ}
եւ
հանդարտ
աճելութեամբ,
որին
հազիւ
թէ
տրամադրութ
ները:
Կատաղի
ալիքները,
որոնք
մինչեւ
այն
ժամանակ
{խաղաղ}
ափերի
վերայ
քնած
էին,
հողմի
սարսափելի
ձայներիցն
ր
եւ
ալէկոծուն
աշխարհից
դէպի
մի
աննիւթ,
անախտ
եւ
{խաղաղ}
աշխարհ։
Այո՛,
Մարգարէն
նմանեցնում
է
մարդը
ծաղկի
ն
արձակախօսութեան
մէջ.
այնտեղ
ամենայն
բան
հարթ,
{խաղաղ},
խոնարհ
եւ
ամենախոնարհ...:
-
Անտարակոյս
յն
րոպէ
մահացուցիչ
էր,
ես
միլիոնաւոր
մարդ
հանեցի
{խաղաղ}
եւ
օգտակար
գործերից
եւ
ձգեցի
նոցա
այս
բաբելոնեան
ուտով
Մանթուխեանցը:
-
Ինչպէս
հաճոյ
է
ձեզ,
-
{խաղաղ}
սրտով
ասաց
պ.
Մարկոսը,
-
ես
շատ
դիտաւորութիւնք
ղ.
Թողէ՛ք
ինձ
հանգիստ
մաշել
իմ
կեանքը
Եւ
{խաղաղ}
սրտով
մտնել
դէպի
հող:
Երբ
աւարտեց
երգ
հակալ
եմ,
որ
դու
արժան
ես
համարում
քեզ
մտանել
իմ
{խաղաղ}
եւ
հեզ
բնակարանը:
-
Դու
եթէ
հաւատաս
բնութեան
ւկ
եւ
ո՛չ
կատու:
Անձրեւը
կտրած
էր
բոլորովին,
{խաղաղ}
քամին,
որ
հազիւ
թէ
շարժեցնում
էր
ծառի
ամենաթեթեւ
է
Մխիթարը
մի
գեղեցիկ
կերպարանքով
մարդ
էր՝
հեզ
ու
{խաղաղ}
հոգով։
Բայց
այս
նորա
հեզութիւնը
եւ
խաղաղասիրութի
նօթ
բարեկամական
համարձակութիւնը
եւ
չձանձրանայ
ձեր
{խաղաղ}
հոգին
եւ
չվրդովուի
ձեր
ստոյգ
ազատամտութիւնը
այս
ա
տան
ծածքը
պատերից
խլող
մրրիկ,
ո՛չ,
այլ
այնպիսի
{խաղաղ}
երեւոյթք,
որ
չեն
պատճառում
մի
երկիւղ,
մի
վնաս,
եք
ծովեզերքից...
Ջրեղէն
դաշտում,
դեռ
նոր
{խաղաղած}
Մի
ապառաժուտ
կղզի
երեւեց:
Ահա՛,
նա
ս,
բայց
որ
միջոց
դեռ
շատ
ունինք
մինչեւ
երեկոյեան
{խաղաղական}
ժամերը,
մանաւանդ
որ
դուք
եւս
սրտանց
կամենում
էք
տքով,
որ
չեն
կարողանում
հասկանալ,
որ
չնայած
մեր
{խաղաղասեր}
ոգուն,
մեր
կամքի
հակառակ,
հարկադրում
են
մեզ
մեր
նչ
ապրանք
էր
այդ
կայսրը,
Եղիշէն
ասում
է
թէ
"քանզի
{խաղաղասէր}
էր
'ի
Քրիստոս,
ոչ
կամեցաւ
ելանել
ընդ
առաջ
պատերազ
հեզ
ու
խաղաղ
հոգով։
Բայց
այս
նորա
հեզութիւնը
եւ
{խաղաղասիրութիւնը}
առիթ
է
եղել,
որ
Հայաստանի
աբեղայքը
մականուանել
ե
լով
ամպերի
տակից,
լուսաւորեց
երկնքի
երեսը:
Ծովի
{խաղաղել}
էր:
Թէպէտ
մեք
կորուսել
էինք
մեր
բոլոր
ապրանքը,
ալ
Հայրապետական
յամին
718,
զամենայն
ճիգն
ճգնեցաւ
{խաղաղեցուցանել}
զեկեղեցի
մեր
եւ
մաքրել
ի
խժական
հաւատագիտութեանց
ն,
թէ
պ.
Հագն
չունի
տալ
զտունն
կամ
զարդիւնս,
{խաղաղութեամբ}
եւ
առանց
դատաստանական
երկար
եւ
ձիգ
վիճաբանութեանց
գիտէինք,
որ
հին
խելքերը
երբէք
համաձայնելու
չէին
{խաղաղութեամբ}
տեղի
տալ
նոր
գաղափարներին,
գիտէինք,
որ
նորը
պատ
ին
եւ
ուրախութեանը։
Քեզ
ողջո՛յն,
սիրական,
գնա՛
{խաղաղութեամբ}
դէպի
խաղաղութիւնը։
Աստուծոյ
հրեշտակը
քեզ
առաջնոր
ռաւօտուն
գնալ
կոմսի
մօտ
եւ
բանը
մի
կերպ
վերջացնել
{խաղաղութեամբ}:
Այդ
գիշերը
անցուց
նա
մի
ջերմախտական
վիճակի
յս
կը
լինէր
եւ
ո՛չ
այն,
եւ
ամենայն
ինչ
կ՚անցանէր
{խաղաղութեամբ},
բայց
այժմ,
ո՛վ
գիտէ,
գուցէ...
-
Ինչ
գու
ձրանան
պարանոցք,
՚ի
բթացուցանել
զսուսեր
թշնամեաց
{խաղաղութեան}
ազգի
եւ
եկեղեցւոյ:
Ոչի՛նչ
են
առ
մեզ
ախտացել
թիւն
իմ
յորդւոցն
Իսրայէլի...
ահա
ես
տաց
նմա
ուխտ
{խաղաղութեան}.
եւ
եղիցի
նմա
եւ
զաւակի
նորա
յետ
նորա
ուխտ
քահան
ասաբար
վճռեց,
որ
կոմս
էմմանուէլը,
այդ
հասարակաց
{խաղաղութեան}
վրդովիչը,
չհրաւիրուի,
այլ
միայն
մնացած
միւսերով
,
վաղ
ուրեմն
ներգործում
էին
ժողովքի
մէջ
եւ
Կայսրի
{խաղաղութեան}
մասին
խորհուրդների
առաջը
փակում
էին։
Ահա՛
այս
կե
լ:
Այսքանը
յայտնի
է,
որ
Հայաստանը
երբեք
դարաւոր
{խաղաղութեան}
երես
տեսած
չլինելով,
անդադար
պատերազմների,
յարձ
նժամ
հասից
ես
անվտանգ
յափն
անքոյթ
իմ
կենաց,
{Խաղաղութէամբ}
առագաստեալ
ընդ
անհուն
ծով
փորձանացէ:
Այս
սր
ն
բաները,
որոնց
վրայ
ակնարկում
է
Թղթի
հեղինակը։
{Խաղաղութի՜ւն}
եւ
այդ
յառաջաբանը
գրողի
տասն
եւ
հինգ
դարուայ
ոսկո
լ
էր
յառաջագոյն:
Իբրեւ
տեսի,
եթէ
ոչ
յօժարի
ի
{խաղաղութիւն},
յայնժամ
հարկեցան
ըստ
օրենի
պատրաստել
զթղթեանն
ը
,
իւր
հոգու
մէջ
սաստիկ
ցանկանում
էր
միաւորուիլ
եւ
{խաղաղութիւն}
առնել
(Յունաց
հետ),
ծածուկ
արտասուելով
սխալակա
ապանակ,
խաչ,
սուրբ
հանգանակ,
Աստուածային
{խաղաղութիւն}:
Լի
են
միշտ,
լի
քո
կողքումը:
ՄՏԱԾՈՒԹ
վ
տխրութեան։
ԱՍՏՈՒԱԾ
Ո՜վ
երկնային
{խաղաղութիւն},
որ
մեր
խելքով
չես
չափւում,
Ճառագայթիդ
եւ
ոխուել
է:
Աշխատում
ես
մի
կերպով
{Խաղաղութիւն}
վրդովել,
Խլել
մեր
հանգիստ
քունը,
Սրտ
ց
օրեր,
հարստութիւն,
բարօրութիւն,
ազատութիւն,
{խաղաղութիւն}
ու
կարգ.
բայց
իմ
ապստամբութիւններից,
խաբեբայութ
մ
է
մոլութիւնը:
Իսկ
ուր
մոլութիւն
է,
չկայ
հոգու
{խաղաղութիւն}.
այնտեղ
տիրում
է
մի
դժոխային
ամբոխումն
եւ
նախանձ
տղաբերեց
մարդկութեանը
ազատութիւն,
երջանկութիւն,
{խաղաղութիւն}
եւ
յաւիտենական
կեանք։
Նորա
վարդապետութեան
հիմքի
տանների
մէջ
թագաւորեց
խնամք,
դարմանատարութիւն
եւ
{խաղաղութիւն}.
մի
խօսքով՝
նորա
մահը
գրաւական
եւ
ապահովութիւն
րոյ
ապառաժի
վերայ՝
ամենայն
տեղ
տարածում
է
սէր
եւ
{խաղաղութիւն},
ջուր
է
տալիս
եւ
աճեցնում
է
այն
ազատութեան
ազնիւ
ցի
այնպէս,
ինչպէս
դուք
կամեցաք։
Ինձ
չ'յաջողեցաւ
{խաղաղութիւն}
տնկել
ձեր
եւ
իմ
ժողովուրդի
մէջ։
Մեռանելով
ահա,
,
ամեն
մի
չնչին
բան
վրդովում
էր
նոցա
փոքրիկ
հոգու
{խաղաղութիւնը},
ծառի
տերեւների
շարժողութիւնը
կայծակնաբեր
որոտմո
նների
անունները,
որ
այդպէս
վրդովել
էին
ձեր
հոգու
{խաղաղութիւնը}
եւ
պատճառ
էին
տուել
ձեզ
այնքան
խօսելու,
մինչեւ
ո
ով
Հայոց
ազգը,
վրդովել
էին
Պ.
Իսահակեանցի
հոգու
{խաղաղութիւնը}
եւ
պատճառ
էին
տուել
նորան
այնքան
խօսելու,
մինչեւ
տիրապետելով
մի
աշխարհի,
խռովում
էր
դրացի
ազգերի
{խաղաղութիւնը}:
Նա
ո՛չ
եթէ
յաղթութիւն
կամի
ստանալ
ձեր
վերայ,
ա
երքին
սէրն
ատելութեան,
կապակցութիւնը
բաժանման
եւ
{խաղաղութիւնը}
խռովութեան
փոխելու
պատճառ
ըլլան։
Այսպիսի
բանաւոր
:
-
Ինչու՞
այդպէս
շփոթում
է
եւ
խռովում
է
քո
{խաղաղութիւնը}
իմ
պարզ
հարցմունքս,
եւ
կամենում
ես
բռնակալ
հայեա
դէպի
Հիւսիսայինքը
աննկարագրելի
խոր
է
եւ
սաստիկ:
{Խաղաղութիւնը}
չէ
պիտոյ
տիրէ
այնտեղ,
մինչեւ
այդ
երկու
կողմերը
չ
առակելի
ճշմարտութիւնը,
տնկելով
Աստուածային
հոգու
{խաղաղութիւնը},
ներգործել
է
եւ
բերել
է
այն
պտուղը,
որի
մասին
ի
սրտի
մէջ
ամրացած
դադար
չէր
տալիս
նցայ,
տիրապետէ
{խաղաղութիւնը}
հիմնուելով
փոխադարձ
հաւատի
վրայ,
որի
գրաւականը
ե
։
Քեզ
ողջո՛յն,
սիրական,
գնա՛
խաղաղութեամբ
դէպի
{խաղաղութիւնը}
։
Աստուծոյ
հրեշտակը
քեզ
առաջնորդ.
նա
թո՛ղ
հասուց
եւ
շատ
ցաւեցայ,
որ
այդպէս
վրդովուած
էր
քո
հոգու
{խաղաղութիւնը}:
Ես
քեզ
խօսք
տուել
եմ
եւ
հաստատ
եմ
իմ
խօսքիս.
ե
սեանք
են
հերետիկոս
եւ
կամենում
են
խռովել
եկեղեցու
{խաղաղութիւնը}
։
Պապի
դեսպանները
եւ
Յիսուսեանները
գործ
դրեցի
այսրին,
թէ
դեսպանը
կամենում
է
խզել
քրիստոնեաների
{խաղաղութիւնը}
եւ
կպչում
է
մինչեւ
անգամ
Կայսերական
իշխանութեանը
անումը։
Այս
գուշակութիւնքը
այլայլեցին
Պապի
հոգու
{խաղաղութիւնը}.
"
Ես
գիտեմ,
-
ասում
էր
նա,
-
որ
Յիսուսեան
Կարգը
սա
որեւիցէ
կերպով
կամենար
վրդովիլ
նորա
ընտանեկան
{խաղաղութիւնը}:
Եւ
մեզ
թւում
է,
թէ
թուր
կապելը,
որսի
գնալը
եւ
ործ
կգտնենք,
քանի
ընկեր
[ենք]
միասին
մի
կտոր
հաց
{խաղաղությամբ}
վայելելու
համար:
Ամենեւին
ձեռնհաս
չեմ
"
Հյուսիսա
եմ
կուգա
թե
ո՛չ:
Այստեղ
ամեն
բերանից
լսվում
է
{խաղաղության}
մասին,
աստված
տա,
որ
ճշմարիտ
լինի
եւ
դուք
եւ
ամ
մահը,
որին
արդեն
վերադարձ
չկա:
Խե՜ղճ
Ռուդնեւ,
{խաղաղություն}
նրա
աճյունին:
Շնորհակալություն
[Մարիա
Նիկոլաե
ես՝
լո՞ւյս
է
տեսել
արդյոք
Պրուդոնի
"
Պատերազմ
եւ
{խաղաղություն}
"
գրքի
երկրորդ
հատորը:
Այն
հրատարակվում
է
Մոսկվա
յն
քայլափոխ....
Բժիշկը
ինձ
պատվիրում
է
սաստիկ
{խաղաղություն}
հոգվո,
բայց
թողո՞ւմ
են
խաղաղ.
մի
չնչին
խաղաղութ
ղություն
հոգվո,
բայց
թողո՞ւմ
են
խաղաղ.
մի
չնչին
{խաղաղություն}
ինչերով
է
ձեռք
գալիս.
ինչ
օգուտ,
գրել
չեմ
կարող
հայտնի
չէ,
իմացվածովը
կգրեմ:
Շնորհավոր
լինի
{խաղաղությունը}
(տեսար
դուն
76-ին
ժամանակը)
ափսո՛ս,
որ
այդտեղ
ն
իմում
առ
որս
վերաբերին
ըստ
մասին
գրելիքս
յառաջ
{խաղամ}
ի
պատմութեանս:
Առ
ձեզ
է
գրութիւն
իմ՝
նախկին
՝
ի
Դերջան,
եւ
զԴանան՝
յԵկեղեաց
գաւառի,
ինքնին
{խաղայ}
յԱյրարատ
ի
գաւառն
Գողթ
սրբել
զաղանդ
հերեսիովտաց
զ
ոսոր
Վառի
կուսին
պերճ
դիտակ:
Համբոյրք
{խաղան}...
Եւ
ի
վանդակս
կրծոց
Սիրտք
թրթռան
ղոսին
կամ
Նիկողոսին,
որ
ինչպէս
կամեն
այն
այնպէս
{խաղան}
ազգի
հետ:
Հոգեւոր
անձինք,
որ
արժանի
էին
դա
իսային
լայնության
15
աստիճան
գիծերով,
պիտի
հառաջ
{խաղանք}
դեպի
արեւելք
մինչեւ
105
աստիճան
երկայնության,
դա
,
ինչպէ՞ս,
միայն
իր
էրկայ
սադրելով,
այն
խաղը
կը
{խաղար}
եղբօր
գլխին:
Աւելի
հաւանական
է,
որ
քոյրը
իմանալ
ջ
վարժ
լինէին
ներգործող
պարոնները,
գուցէ
իւրեանց
{խաղարկութեամբ}
մի
փոքր
կենդանացնէին
այդ
եղերերգութիւնը,
բայց
ինչ
այի,
երբեմն
աղքատի
հանդերձ
հագնելով։
Մտանում
էր
{խաղարկութեան}
տներ
եւ
պանդոկներ,
այս
բաները
Յիսուսեան
Կարգի
կա
քաւորութիւնը:
Այս
եւս
պիտի
ասել,
որ
եղերերգական
{խաղարկութիւնը}
կատարուեցաւ
ոչ
այնպէս,
ինչպէս
գրած
էր
հեղինակը,
նի
մէջ
ցանկանային
տեսանել
իւրեանց
մայրենի
լեզուով
{խաղարկութիւններ},
մանաւանդ,
ո՛չ
մի
տեղ
այնպէս
յարմար
չէ
հայկական
Հրապարակական
զուարճութիւնքը
էին
միայն
թատրոնական
{խաղարկութիւնները},
որ
կատարւում
էին
այնպիսի
հանդիսավեհութեամբ,
ին
վերայ
կատարեցին
մի
եղերերգական
եւ
մի
կատակերգական
{խաղարկութիւնք}:
Այս
բանը
պատահեցաւ
Յունուարի
27-ին
Հայկազն
Միքա
հեշտախտ
կեանքը
քամեց
նորան։
Գիշերային
թատրոնական
{խաղարկութիւնքը}
պալատի
մէջ,
որին
մասնակից
էին
Փարիզի
հռչակաւոր
տ
արող
հաշիւ
ու
համար
տալ
ինձ:
Մի
պարկեշտ
ժպիտ
{խաղաց}
իմ
անծանօթ
հանդիպակացի
շրթունքի
վերայ:
-
Ես
ը:
Բայց
երբ
Կոստանդին
կայսրը
բազմաթիւ
զօրքով
{խաղաց}
Հայաստանի
վերայ,
որ
հպատակեցնէ
իւրեան,
եւ
երբ
Դ
յդ
թէեւ
ծանր
պայմանը:
Օրիորդի
շրթունքի
վերայ
{խաղաց}
մի
խորամանկ,
բայց
ինքնաբաւական
ժպիտ:
-
Բայց
որ
շատ
անգամ
պատճառում
են
Արարատի
եւ
Արագածի
մէջ
{խաղացած}
սառն
հողմերը:
Մեք
մուզաների
բնակարան
ճանաչում
են
դարձեալ,
մի
ուրիշ
անգամ,
Մինչ
անհոգ,
ուրախ
{խաղացած}
տեղից
Նորան
բռնեցին,
որպէս
մահապարտ․
Ինչ
տին,
Արարատից
դէպ
Արագած
Բիւր
արձագանգ
{խաղացին}
։
-
Զո՛ւր
ես
խնդրում,
-
ասաց
Մուսան
ելանել:
Ծայրակարմիր
հորիզոնում
այս
երեկոյ
{խաղացին}
Արեգակի
ճառագայթքը,
զուարճացաւ
քո
հոգին.
ստեղծութիւն
անուանւում
էր
միմիայն
բառերի
եւ
ստերի
{խաղացմունքը},
սուրբերի
գովասանութիւնը,
Վիրգիլիոսի
երգերին
հա
մի
հրաբուխ
արտահոսութիւն
այր
երկու
ներհակ
հոգեկան
{խաղացմունքի}
մէջ:
Եւ
թէ
այս
ե՞րբ
է
պատահում,
նշանով
ասեմ,
ո
ով
եւ
ամէնի
առաջ
յայտնելով,
թէ
երիտասարդ
տղոց
ձի
{խաղացնելը},
տաղ
ասելը
եւ
Վարդիթերենց
խմբից
չհեռանալը
բոլոր
այնպէս
պիտի
ընդունենք,
որ
Փարպեցին
455
թուականին
{խաղացող}
պատանի
է։
Մենք
չգիտենք,
թէ
ո՛րքան
ժամանակ
տ
պետների
հրամանով
գնաց
Յունաստան։
Փարպեցին
455-ին
{խաղացող}
պատանի
է
Աշուշայի
տանը,
Մեծ
Թարգմանիչքը
այդ
միջո
իայն
քաղաքականութեան
վերայ:
[Բայց
այդ
անցքերը]
{Խաղացողքը}
այդ
[ողբեր[գութեան]]
եղերերգութեան,
յայտնի
բանէ
ա
զկարծիսդ
իբր
հաւանական,
ապա
թե
ո՛չ
զմերն
յառաջ
{խաղացուցանեմք}
զընթացս
բանից,
թէ
գրոցս
այս
լեզուաւ
եթէ
խօսէին,
առած
սղոց
ու
մուրճ
Գետի
վրայ
գցում
կամուրջ:
Եւ
{խաղեր}
ասող
հրեշտակը
մի՞թէ
Օրէնքն
այս
յարգող
ջատագովը
չ
երաժշտութիւն:
-
Ապա
հնուց
մնացած
տաղերը՞
եւ
{խաղերը}
՞:
-
Նոցա
եղանակների
մեծ
մասը
թուրքերից
է
առա
"
Այվազըն
գիւմիշ
բչաղը"։
Քեարամի
եւ
Աշըգ-Կարիբի
{խաղերը}:
Ո՞րն
է
լաւ,
ո՞րն
է
վատ
`
դորա
վրայ
չէ
խնդիրը,
ռը,
որ
թուրքը
համ
է
առնում
հայի
վհատ
ու
աղիողորմ
{խաղերից},
տաղերից,
ինչպէս
եւ
հայը
թուրքի
խաղերից,
բայց
ղիողորմ
խաղերից,
տաղերից,
ինչպէս
եւ
հայը
թուրքի
{խաղերից},
բայց
երկուքն
էլ
անզգայ
Բեթհովենի
սիմֆոնիներին,
ռքում
Շախմատի
քարերի
տեղ:
Բնութիւնը
խաղում
է
այս
{խաղը}
ժամանակի
հետ:
Ամէն
մի
նոր
գերեզման
նոր
քար
է,
ո
բօր
հետ,
ինչպէ՞ս,
միայն
իր
էրկայ
սադրելով,
այն
{խաղը}
կը
խաղար
եղբօր
գլխին:
Աւելի
հաւանական
է,
որ
քոյ
երը
աւելի
են
քան
թէ
պարզութիւն:
Այն
մատանու
{խաղը},
որ
յիշեցինք,
շատ
անաջող
գիւտերից
մինն
է,
շատ
կում
են,
որ
մենք
հրաժարւում
ենք
նորանից։
Եւ
այս
{խաղը}
խաղում
է
դիտակը
միեւնոյն
բանի
հետ
երբեմն
եւ
քանի
րշաւրի
ձեռքում
Գարեգնի
մատանու
շատ
թոյլ
եւ
անխելք
{խաղի}
մէջ,
հաշուէ
թէ
նոյն
պաշտօնն
է
վարում,
ինչ
որ
Սօ
սորանից,
Նա
չգիտէ
այն
բաները
Բացի
իւր
{խաղից}:
Լսարանը
նոր
ծնող
է
Ուսանողներին
ր
առցեն:
Նոյնպէս
եւ
իմ
թաղման,
տների
մարամաթի,
{խաղնի}
եւ
՚ի
ներքոյ
յիշեալ
երեսուն
եւ
մին
ռուփի
ամսական
առ
այտերը,
Սիրտը
զարկում
հեշտագին:
Համբոյրները
{խաղո՜ւմ}
են
Կուրծքի
վրայ
հոլանի,
Բաբախում
են
սրտերը...
եւ
սորգոյի
մասին
գրուած
գիրքը:
Նոյնպէս
բերեց
եւ
{խաղող}:
25-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
24-ից
գրուած,
որո
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս,
որով
ուղարկեց
պակսիմատ
եւ
{խաղող},
եւ
որով
յայտնեց
Վարդերեսի
հիւանդութիւնը:
30-ի
վ
յայտնեց
Վարդերեսի
հիւանդութիւնը:
30-ին
առաւօտ
{խաղող}
ստացայ
եւ
տանձ:
Տեսութիւն
եղբօրս
եւ
Յովհաննէսին
6-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
այսօրուայ
թուականով
եւ
{խաղող}:
17-ին
պատասխանեցի,
որ
կ՚երթայ
վաղը,
այսինքն
1
եկել
Տաք
ջուրից:
18-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս,
{խաղող},
գիրք
եւ
թաբակ:
19-ին
պատասխանեցի,
որ
կ՚երթայ
:
19-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս,
թերթեր,
թաբակ,
{խաղող}
եւ
այլն.
նոյն
օրը
պատասխանեցի:
20-ին
տուի
գրուա
ւնը]
նշան[ակուած
է]
31-ին:
26-ին
նամակ
ստացայ
եւ
{խաղող},
նոյն
օրը
պատասխանեցի,
որ
կ՚երթայ
վաղը:
30-ին
տանում
եւս
պակաս
չէ,
կարող
էք
գնել
քանի
մի
այգու
{խաղող}
եւ
ճմլել
նորանց,
ձեր
ձեռքով
պատրաստելով
մի
քաղցր
ելու
համար
տարաւ
իր
տունը
(եր.
107-109):
Նա,
{խաղող}
դնելով
նոցայ
առջեւը,
ներողութիւն
է
խնդրում,
որ
նարտի
առատ
հունձին,
Եւ
կամ
այգու
տէրն
անձկալիր
{Խաղողաշա՜տ}
այգեկութին.
Ինչպէ՜ս
տենչում
է
տարագնայ
`
Ափին
,
այդ
ստույգ
է,
որովհետեւ
այնտեղ
հասունանում
են
{խաղողը}
եւ
եգիպտացորենը.
բայց,
այնուամենայնիվ,
հարկավո
...................................
Եւ
{խաղողը}
տրորողն
Այն
տաճարի
բաց
մուտքում
Իր
շորերը
թաթախ
,
որոնց
յառաջանալուց
յետոյ
կարող
էք
ամենայն
տեսակ
{խաղողի}
գինիք
վաճառել
փոքրիկ
չափերով
ձեր
բնակութիւն
հաստա
սկոպոսները
եւս
այնպէս
իմանան,
թէպէտ
մի
փոքր
ի՞նչ
{խաղողի}
ջրից...
Բայց
այդ
եւս
ներելի
է,
որովհետեւ
նորա
Կամ
այգւոյն
տէր՝
սիրտ
ի
բերան,
Որպէ՞ս
{խաղողոյն}
կթոց:
Որպե՞ս
նաւորդ
հողմակոծեալ
Անձկա
րիցս
այսօրուայ
թուականով,
հանդերձ
տետրակներով
եւ
{խաղողով}:
19-ին
պատասխանեցի,
որ
կ՚երթայ
20-ին:
21-ին
Աստղերն
էլ
խօսքիս
լսելով
`
Ուրախ
շողերով
{խաղում}
են:
Բայց
երբ
ամբոխուած
քաղաքից
ր
աղքատին"։
Մինչ
թատրոնում
յայտնւում
էր,
Մինչ
{խաղում}
էր
հանդիսում,
Դղրդում
էր
թէատրոնը,
Նա
դափնիք
շա
Արեւն,
երբ
որ
գեղեցիկ
դէմքով
Հորիզոն
ի
վեր
{խաղում}
է
փառքով,
Առաջին
իւր
լոյս,
կարծես
թէ
այստե
իրաւունքը,
որպէս
ժամանակի
հարազատ
որդի,
յառաջ
է
{խաղում}
մեծ
մեծ
քայլերով
եւ
տանում
է
իւր
հետ
միասին
եւ
մե
կինս
է"։
Գիտես,
ի՞նչ
սուրբ
զգացմունք
էին
{խաղում}
նոցայ
հոգիների
մէջ:
Նոքա
ելեւելք
առնելով
միմեանց
րը
դէպի
ինքը
եւ
այնպիսի
մեծ
մեծ
քայլերով
յառաջ
էր
{խաղում}
իւր
ասպարիզումը,
որ
շուտով
ահա
եւ
առանց
տարակուս
մը
ամբողջ
գիշերը.
լուսնի
արծաթափայլ
ճառագայթները
{խաղում}
էին
տանս
պատուհանի
ապակիների
հետ:
Կապոյտ
երկինքը
ուելով
արեւի
ուղղահայեաց
այրող
ճառագայթներից,
որ
{խաղում}
էին
այժմ
կաթողիկէի
ոսկեզօծ
խաչի
վերայ:
Այցել
ն
բնութեան
ձեռքում
Շախմատի
քարերի
տեղ:
Բնութիւնը
{խաղում}
է
այս
խաղը
ժամանակի
հետ:
Ամէն
մի
նոր
գերեզման
նո
կի
մէջ,
երբեմն
մի
բարակ
դող
եւ
երբեմն
ջերմութիւն
{խաղում}
էին
նորա
մարմնի
մակերեւոյթի
վերայ.
վերջապէս
քուն
,
բայց
չկարողացաւ
ծածկել
իւր
հեգնական
ժպիաը,
որ
{խաղում}
էր
ահա
շրթունքի
վերայ:
Թիւթիւնճի-Օղլուն
բանի
կային
բանականութեան
հետ
ձեռք
ձեռքից
բռնած
յառաջ
է
{խաղում},
թէ
ի՛նչ
վերանորոգութենների
է
ենթարկւում,
այդ
բ
ամանակը,
կրօնը
բաւական
միջակ
ճանապարհով
յառաջ
էր
{խաղում},
իսկ
երբ
ընկաւ
սա
Հոմերոսի
բանաստեղծական
ճարտար
են,
որ
մենք
հրաժարւում
ենք
նորանից։
Եւ
այս
խաղը
{խաղում}
է
դիտակը
միեւնոյն
բանի
հետ
երբեմն
եւ
քանի
մի
անգա
գործէք,
դատարկք
եւ
փասքուսք
վայրավատին
շրջիք
'ի
{խաղս}
եւ
'ի
զբօսանս
ցնդիք,
ընդ
կանայս
եւ
ընդ
աղջկունս
աչքի,
ձեռքի,
կամ
բարեկամութեան
մասին:
Եթէ
ազգի
{խամութեան}
պատճառով
հնարաւոր
է
այս,
ապա
ուրեմն
է՛լ
աւելի
հա
ուրեմն
է՛լ
աւելի
հարկաւոր
էր
աչքի
տակ
ունենալ
այս
{խամութիւնը}
այն
դատողութեանց
մէջ,
այնպիսի
առարկաների
մասին,
այրկեան
մի
շփոթեցաւ
եւ,
իրաւը
պէտք
է
ասել,
խղճի
{խայթ}
եւս
զգաց,
ազնուաբար,
որ
հին
ժամանակների
վերայ
գ
նել,
հերիք
էր
որ
մի
աղաղակ
բարձրացնէր,
թէ
մորմը
{խայթեց}:
Իսկոյն,
բոլոր
բանուորները
թէ
պատանիքը
եւ
թէ
աղ
тарантул,
мизгир)
մի
մարդ
կամ
մանաւանդ
մի
աղջիկ
{խայթէ},
դորա
միակ
ճարը
պար
գալն
է.
եւ
պար
գալ
բազմութե
սորուի:
Ընդունում
ենք,
մոծակը
մի
զզուեցուցիչ
եւ
{խայթող}
միջատ
է
եւ
մեր
մասնաւոր
սիրոյ
անարժան,
բայց
ի՞նչ
?)
պատուական
հնար
չէ,
կամ
զօրութիւն
չունի
մորմի
{խայթոցի}
ընդդէմ,
երբ
աշխարհ,
արարած
իր
աչքով
տեսնում
է,
է
անհանգիստ
առնել
ինձ
իւրեանց
եղջերային
դարանակալ
{խայթոցներով}...
Բայց
Գուլի-Շամաման
չէր
եկած
իմ
մօտ
քսութե
երբ
ամէնքն
էլ
իրենց
ցանկութեան
հասած
էին,
մորմից
{խայթուած}
աղջիկը
առողջանում
էր.
արեւն
էլ
մտնելու
վրայ.
ու
րարած
իր
աչքով
տեսնում
է,
որ
երէկ
մորմից
չարաչար
{խայթուած}
(?)
աղջիկը,
միւս
օր
ողջ
առողջ
բանում
է
իր
բանը
.
ասացի,
ինչպես
առհասարակ
ասում
են.
"
ասոր
մեկ
{խայիրլըսըն}
կա
"
եւ
հանձնեցի
աստծուն,
որ
ողջությամբ
պահե
եւ
ց
հոգեթով.
Եւ
ամոլները
զոյգ-զոյգ
Կրքով
վառուած,
{խայտ}
ի
խայտ
Փախչում
վայրեր
դէպ
ծածուկ,
Թէ
ինչո՞ւ...
ով.
Եւ
ամոլները
զոյգ-զոյգ
Կրքով
վառուած,
խայտ
ի
{խայտ}
Փախչում
վայրեր
դէպ
ծածուկ,
Թէ
ինչո՞ւ...
-
չի՛
Շուշան
յիւր
ոճ
գարնայնի:
Ո՛չ
զկենդանեաց
{խայտ}
երամ,
Ո՛չ
սոխակին
զերգ
անոյշ,
Յօր
հ
ու
կեանքը
առնունք
որպէս
մի
թել,
ապա
ուրեմն,
շատ
{խայտաբղետ}
եւ
պիսակ
մի
թել
է
նա:
Այդ
կարճ
կամ
երկայն
շղթայի
կին
մարդերի,
զանազան
հասակի
բազմութիւն,
իւրեանց
{խայտաբղէտ}
զգեստներով,
ասիական
գնացքով
եւ
օտարախօս
ձայնով:
չի
պէս.
"
Խաղա՛
աղբիւր
",
նա
երգում
է,
"
{խայտալով},
Իմ
կտաւը
ճերմակցրո՛ւ
քո
ջրերով"։
ութեան
հասկացողութիւնը
իւր
սկիզբը
առնում
է
անցածի
{խայտաճամուկ}
աւանդութեններից
եւ
չէ
հիմնւում
ուղղակի
ներկայ
սեր
րողութիւնս
աշխարհի]:
Զկնի
երեքտասաներորդ
դարու,
{խայտաճամուկ}
կերպարանագործութեամբ
ժամանակին՝
կործանի
միջաբեկ
վ
սնունդ
ստանալով՝
նորա
ազգութիւն
եւս
կը
լինի
մի
{խայտաճամուկ}
բան,
անարմատ
ծառ...
Ամենայն
մարդ
պիտոյ
է
իւր
յլ
ոչ
բոլորովին:
Քեզ
գրածս
եւս
բոլորը
չէ,
ավելի
{խայտառակ}
բաներ
կան,
որ
միմիայն
բերանով
կարելի
է
ասել,
ըս
ակը
դեռեւս
կրում
է
յուր
պարսպի
վերա
նեապոլիտանյան
{խայտառակ}
դրոշակը.
4500
զինվոր,
հավատարիմ
մնացած
Ֆրանսիսկ
փութացին
յայտնել
ինձ
զսրտից
իւրեանց
զցաւ
ընդ
այս
{խայտառակ}
խելագարութիւն:
Մեծարողապէս
միշտ
Ձեր
Միքայէ
յ
աշխարհի
երեսին,
մինչեւ
այժմ
ազգեր
կան:
-
{Խայտառակ}
դրութիւն,
-
շարունակում
է
մտածել
մեր
նեղսիրտը:
կազդուրելու
մարզարան,
կախաղանը
եւ
գլխապարտութեան
{խայտառակ}
սիւնը
`
"
Դուռն
ճշմարիտ,
որ
տանի
ի
կէանս
յաւիտեն
ի
փոխանակ
Աշխատում
էր
ողջ
քաղաքին
պապը
առնել
{խայտառակ}
։
Չգիտեմ
ինչո՞ւ.
բայց
գիտեմ
որ
Գերման
ակ.
Մեզ
խաղալիք
շինեցիր,
Ողջ
աշխարհի
{խայտառակ}:
Լաց
ես
լինում,
հառաչում,
Գան
աց
կը
լինէր.
լաւ
որ
մի
օտար
մարդ
չկայ,
եթէ
ոչ,
{խայտառակ}
կը
լինէինք
քաղաքի
մէջ,
թէ
Թիւթիւնճի-օղլուի
Մանու
ելով,
կարմիր
չ'ներկուի,
այլ
դորա
հակառակ
հրաշափառ
{խայտառակ}
գոյն։
"Յետինն
չար
քան
զառաջինն"։
Զոր
օր
րազատ
նախահօրն,
Ծերոյն
Քամայ
նոյածնի,
{Խայտառակեաց}
զիւր
զհայր
Գերծեալ
զմօրուսն
ծնօտի:
Ո՛չ
սումնական,
"
Մեղու
"
անունով
թերթերի
16
համարում
{խայտառակել}
էր
Նազարեանցին
եւ
Նալբանդեանցին։
Դու
ի՞նչ
ես
ասո
ն։
Դու
ի՞նչ
ես
ասում
այս
մասին:
-
Ինչպէ՞ս
է
{խայտառակել},
եւ
այդ
քահանան
ինչ
մի
զօրեղ
մարդ
է,
որ
այդպէս
տային
ազատ
շնչելու:
-
"
Մեղուի
"
հրատարակողը
{խայտառակել}
է
Նազարեանցին
նորանով,
որ
սորա
վարդապետութիւնը
ա
ռաջնութիւնը
եւ
Ադամի
լեզու
լինելը:
Նալբանդեանցին
{խայտառակել}
է
նորա
համար,
որ
սա
Հայոց
մի
քանի
երեւելի
ուսում
:
Այժմ
հասկացա՞ք,
թէ
ինչո՛ւ
համար
կամ
ինչպէ՛ս
է
{խայտառակել}:
-
Եղբա՛յր,
Նազարեանցի
վարդապետութիւնը
երեւ
իւնքը
որպէս
ընդհանրապէս
վնասակար,
կարելի
է
միայն
{խայտառակել},
բայց
ոչ
որպէս
մի
ախտ,
որ
երեւել
էր
որպէս
հետեւ
բանականութիւնը
պահանջում
է
հանդէս
հանել
դորանց
եւ
{խայտառակել}
եւ
դատապարտել,
որպէսզի
օրէ
օր
վերանան
եւ
անհետան
այսպիսի
ազնուութեամբ
կարող
էր
հանել
իւր
վրէժը
եւ
{խայտառակել}
Բէգզադէի
ստախօսութիւնը
եւ
անբարոյականութիւնը:
հարց
արեցին
բարեկամքը:
-
Ո՛ր
տեղում
կարելի
է
{խայտառակել}
մի
այդպիսի
մարդ,
եթէ
ոչ
մի
խնջոյքի
մէջ,
մանաւան
մ
օրիորդների
հետ:
-
Ես
կամէի
մեր
խնջոյքի
մէջ
{խայտառակել}
նորան,
-
շարունակեց
պ.
Մարկոսը,
-
ես
այնպիսի
բ
օսիմ
նորա
վերայ,
եւ
պատահած
տեղը
կ'աշխատեմ
իսպառ
{խայտառակել}
նորա
ե՛ւ
անունը,
ե՛ւ
անձը:
Լաւ,
ապա
եթէ
այդ
նզ
(Արշաւիրը
եթէ
չդրժէր,
կարող
էր
Տիրանի
մեքենայքը
{խայտառակել}
):
Եւ
այդ
մարդը,
որ
առաջ
այնպէս
սիրով
ընդունում
եր
մարդ
չէ,
հեռի
մնանք
այդպիսիներից,
որոնք
մարդ
{խայտառակելը}
շինել
են
իւրեանց
կեանքի
եւ
գոյութեան
խորհուրդ:
մելու
վերայ,
-
եթէ
դուք
հրաւիրելը
յանձն
առնուք,
{խայտառակելը}
իմ
վիզը,
կամի՛ք,
դաշն
բռնենք
մի
վեդրօ
արաղով:
էր
նորանից
իւր
յարգութիւնը,
այլեւ
անարգելու
եւ,
{խայտառակելով}
նոցա
խարդախութիւնը,
հալածելու
եւս:
Սուտ
ազգասէր
վերայ
սիրահարուած
էի,
արդարեւ
ադամորդի
չէր,
որ
{խայտառակելով}
իմ
թեթեւամտութիւնը,
երեւել
էր
ինձ
այդ
դիւական
կե
պու
ճանապարհին
հրապարակով
նախատում
է
իր
դուստրը,
{խայտառակելով}
եւ
ամէնի
առաջ
յայտնելով,
թէ
երիտասարդ
տղոց
ձի
խա
պահանջելու
էր
պ.
Շաքարեանցից,
սորա
ժլատութիւնը
{խայտառակելու}
մտքով:
Այսպէս
էր
նորա
հոգու
տրամադրութիւնը
նամակ
ւնը
խոցի
սեպհական
գարշահոտութեամբ
եւ
նոյն
ժամանակ
{խայտառակելու}
էր
մեր
խաբեբայութիւնը։
Չէ.
հետեւինք
Քրիստոսի
խրատ
ե՞րբ
պիտի
խայտառակուին
եւ
իւրեանց
հետ
միասին
պիտի
{խայտառակեն}
հայ
մամուլը,
մեր
այս
դեւընկալ
իմաստունքը.
կարծե
ւաւոր
եւ
Առաջակայ
վիճակովը
մերկանդամ
ազգին
առջեւը
{խայտառակենք}...
Եօթներորդ՝
արտօնութիւն
կը
տա՞յ,
որ
Պօլի
անակը
քրքրելով
դորայ
չարագործութեան
գաղտնիքը,
կը
{խայտառակէ}
այդպիսի
անարգամիտը:
Ինչպէս
երեւում
է
սորա
դ
,
ինչպէս
Բէգզադէին
մատին
փաթեթ
շինէ
եւ
աշխարհին
{խայտառակէ}:
Դնենք,
թէ
ես
չունիմ
այնպիսի
գործեր,
որ
կարողա
ենք
կարող
թոյլ
տալ,
որ
մի
մայր
այդպէս
հրապարակով
{խայտառակէ}
իր
դուստրը,
ուր
աւելի
չնչին
բաները
համարւում
են
կան
ժամանակներից
յետոյ
դարձաւ
ֆրանսիացոց
համար
մի
{խայտառակիչ}
վկայութիւն
թագաւորների
ազգավնաս
շռայլութեանը,
եւ
լ
իւրեան,
մանաւանդ
իւր
ընտանիքի
առաջեւ:
Այսպիսի
{խայտառակող}
մի
նամակ
կարող
էր
ցածացնել
պ.
Յովնաթանեանցի
պատի
յնքան
սիրում
է
Հայոց
ազգը,
որ
նորա
պակասութիւնքը
{խայտառակողներին}
ատելով
ատում
է,
բամբասում
է
եւ
հայհոյում
է
նորան
ռիթը,
պաշտպանել
չարագործ
Պօղոսը
եւ
պահպանել
նորա
{խայտառակուած}
ճակատի
վերայ
եկեղեցական
անունը:
Որչափ
եւս
գրուած
ին,
եւ
որ
մի
սարսափելի
գգուանք
պատճառեց
մեզ
դէպի
{խայտառակուած}
չարագործի
անձը,
հերիք
է
որ
բորբոքէ
նորա
վերայ
ար
րի
հետ։
Հալածուելով
բօնզերից,
արհամարհուելով
եւ
{խայտառակուելով}
իմաստուններից
եւ
ժողովրդից՝
միտքը
դրեց
գնալ
Չինա
որպէս
զի
այդ
նիստը
չ'լինի,
ուր
պիտոյ
է
արդարապէս
{խայտառակուէին}
Փարիզի
իմաստուն
Արքեպիսկոպոսի
բերանով։
Վերջապէս
ել
է,
թո՛ղ
մի
մեկնէր
ինձ:
Նա
միանգամայն
պիտոյ
է
{խայտառակուէր}
անպատասխանի
մնալով:
-
Ինչպէս
չէ,
կպատասխանէ
ձին
գրի
անցուցած,
մնաց
վանքում,
եւ
ինձ
մե՛րկ
եւ
{խայտառակութեա՛մբ}
դուրս
հանեցին
իմ
բոլո՛ր
ունեցած
չունեցածի
միջից,
ի
ճակատ
ողորմելի
հակառակորդացն
զկնիք
յաւիտենական
{խայտառակութեան}:
Բազում
են
այժմ
գրաւոր
տեղեկութիւնք
հասեալք
ա
պսակը
խաւարի
ճակատի
վերայ,
կը
դառնայ
յաւիտենական
{խայտառակութեան}
եւ
արհամարհանքի
դրոշմը
(клеймо):
Թո՛ղ
ստու
երոստրատեան
պարծանքի
եւ
յիշատակի,
որ
մտածում
էին
{խայտառակութեան}
սանդուղների
վերայով
բարձրանալ
մինչեւ
անմահ
փառքի
յց
այն
ժամանակ
աշխարհը
կը
նայի
ձեր
վերայ
որպէս
մի
{խայտառակութեան}
դրոշմը
ճակատին
աւազակի
վերայ,
որ,
նստելով
մի
ան
րեալ
զնոցանէ,
յերկոսին
դիպուածսն
եւս
ծիծաղելի
եւ
{խայտառակութեան}
հանդիսարան:
14)
Երես
92.
Հարց.
-
"
Դրոշմ
ի
առնելով,
որ
բանամ
նորան:
Երբ
բացեցի,
ո՛վ
{խայտառակութեանս},
գտայ
կապոցի
մէջ
հին
եւ
պատառոտուն
հանդերձներ՝
ն,
եթէ
հաճէր
ընթեռնուլ
զմանրամասնութիւն
հրաշափառ
{խայտառակութեանս},
յեկեղեցական
պատմութեան
Բարոնէոսի:
Յաջորդ
լինել
խատութիւն
նորան
Համալսարանից
արտաքսելու։
Այսպիսի
{խայտառակութենից}
յետոյ
եւ
ինքը
ոչինչ
ուսումն
չունէր,
առանց
որին
չ
մ
են
առաջին
անգամ
աչք
ձգելու
ժամանակ:
Սաստիկ
{խայտառակութեններից}
մինը
այն
էր,
որ
ցոյց
տուեց
մի
թռչուն՝
Կազուարի
կառավարութեանը,
որովհետեւ
դորա
հետեւանքը
միմիայն
{խայտառակութիւն}
էր
ձեր
համար:
-
Դուք
կարո՛ղ
էք
հասկանալ
իմ
նուած
մի
Հայ
ճիզուիթի
դարանագործութեամբ.
ամօթ
եւ
{խայտառակութիւն}
այդ
սեւահոգի
անպիտանին),
այժմ
հրատարակում
է
"
Ա
մարդը,
եւ
նորա
տեղ
կարգելու
մի
վատահամբաւ
մարդ,
{խայտառակութիւն}
գործարանի
անուանը,
եւ
նախատինք
նորա
երանելի
հիմն
ՀՐԱՇԱՓԱՌ
{ԽԱՅՏԱՌԱԿՈՒԹԻՒՆ}
"
Հաւատամք
յարդիւնս
Քրիստոսի,
միջնորդութեա
ր
մարդիկ
էին,
-
ասաց
պ.
Մարկոսը:
-
Ին՛չ
մի
{խայտառակութիւն}
է.
մեր
նորան
հրաւիրելը
արդէն
մի
մեծ
պատիւ
էր,
ո
երժող
ԿՈՄՍ
ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ
"
-
Առ
քեզ
{խայտառակութիւն},
-
բացականչեց
պարոնը,
ձեռքը
միմեանց
զարկելով,
-
ւթիւն
ասացելոցս
ի
մէնջ:
Այլ
այս
է
յաւէտ
ամօթն
եւ
{խայտառակութիւն}
զի
թէ
անտեղի
էին
առ
լուսաւորեալ
ազգս
ապացուցանել
իր
դուստրը,
ուր
աւելի
չնչին
բաները
համարւում
են
{խայտառակութիւն}
եւ
թուք
ու
բեդնամ
են
լինում:
Մի
մայր,
հրապարակո
ռայէ
նմա,
սեղանաւորութիւն
առնէ՝
հրապարակի:
{Խայտառակութիւնն}
ոչ
լինի
եղջիւրաւոր:
Այլ
մեք
դառնամք
՚ի
խորհուրդ
ւնի,
որ
տպելով
հրատարակե
յուր
կարծիքը
թշնամիների
{խայտառակության}
համար:
Նոցա
միակ
հույսն
է,
որ
օրագիրը
խափան
կեմ
"
Հյուսիսափայլին
",
թո՛ղ
այնտեղ
տեսանեն
նոքա
{խայտառակության}
հանդեսը,
ես
նոցա
ցույց
կտամ
յուրյանց
հոր
հարսանի
ռնի
փիլիսոփայութեան
օրինակները,
որպէս
զի
դորանով
{խայտառակուի}
այն
պարոնի
գործը։
Մոսկուացի
հայ
սխօլաստիկը
մ
աջը
առնուլ.
անշուշտ
վատ
կը
լինի
սորա
վերջը
եւ
կը
{խայտառակուի}
իմ
տունը
այս
քաղաքի
մէջ
մինչ
ի
սպառ:
Ես
շատ
անբա
-
դոցայ
կարմիր
ծայրերը
բացուել
են
արդէն,
-
երբ
կը
{խայտառակուին}
մեր
ոխերիմ
թշնամիքը,
եւ
արդարութիւնը
կ՚առնու
իւր
ում
են
այսպիսի
ցնորաբանութիւնք:
Մինչեւ
ե՞րբ
պիտի
{խայտառակուին}
եւ
իւրեանց
հետ
միասին
պիտի
խայտառակեն
հայ
մամուլը
յտառակված
է
եւ
"
Արեւմուտք
"
անուն
օրագիրը
սաստիկ
{խայտառակում}
է
նորան,
ես
այդ
օրագրից
ասացի
հրատարակողին
ուղար
ոս
քահանան,
այնպէս
տղամարդի
պէս
հանդէս
է
եկել
եւ
{խայտառակում}
է
Նազարեանցին
եւ
Նալբանդեանցին,
որ
ասել
չէ
կարել
տարածուած,
թէ
կրիտիկայն
վատ
բան
է,
թէ
նա
մարդ
է
{խայտառակում},
թէ
նա,
հեղինակի
պակասութիւնները
երեսին
զարկելո
հասկանում
է
բանի
զօրութիւնը
եւ
շատ
քնքուշ
կերպով
{խայտառակում}
է
Բագրատ
աղայի
խաբեբայութիւնը
եւ
նենգութիւնը:
Նա
ճակի
մեջ
է
"
Հյուսիսափայլը"։
Այվազը
այս
կողմերը
{խայտառակված}
է
եւ
"
Արեւմուտք
"
անուն
օրագիրը
սաստիկ
խայտառակո
սահմանության
կամքն
էր,
որ
մեր
ձեռքով
պատժվեին
եւ
{խայտառակվեին}:
Ազգի
եւ
ճշմարտության
համար
իմ
կյանքը
իմ
աչք
աչքը
ծակում
է
եւ
ծանր
բան
է
հրապարակով
ծրագրի
մեջ
{խայտառակվել},
որ
ամենայն
տեղ
գնում
է
եւ
կմնա
շատ
երկար
տարինե
դրոշակը:
"
Մեղուն
"
հոգեվարք
է
եւ
Թիֆլիզումը
լավ
{խայտառակվել}
է,
նույնպես
նորա
պաշտպանը
Սարգիսը:
Հունվարից
Մը
սն
Եւ
զկծեալ
զոյգ
ի
զոյգ
Ամոլք
խուսեն
{խայտացեալ}
Ի
մենաւոր
վայրս
անքոյթ,
Առ
ի՞նչ,
-
ա
փի
վրայ
ճոխ,
Եւ
շուշանը
գարնայնի.
Ո՛չ
կենդանեաց
{խայտուն}
խումբք
Ո՛չ
սոխակի
երգն
անուշ,
Որով
ամենքն
են
հրճ
,
հեմ
ճամբա
քալել,
եւ
մանավանդ
կլսիմ
որ
Խառքովա
{խայրախը}
թանկ
է
տեյին,
ցուրտին
այդ
կսկիծով
պիտի
երթար
ու
ալ
պիտի
հանդիպեր,
զերե
1
ամիսեն
շուտ
աժըննալու
է
{խայրախը}
եւ
հոռչիկը,
ռամաշկան,
դիֆտիկը,
մեհլեմը,
անկլի
Բարոնիոս
Գրիգոր
Աբրահամեան
Փէշտմալճեան,
Քիւրքչի
{խան}
Եղիազար
Յովհաննիսեան,
Հուջիխան
Բեշիքդաշ.
խնդրե
ովը,
տեսանւում
է
մինչեւ
այսօր
եւս
Բաղչէ-սարայում
{Խան}
-սարայի
մէջ:
Մեր
ցեղապետը
եւ
խոհարարը
լաւ
հասկ
մ
իրանց
բան
ու
գործին
կենային,
հիմի
ամէն
մինը
մի
{խան}
կըլներ.
աստուած
տուել
ա,
ամէն
բանները
լաւ,
հան
Օրօրոցում
կապկապած
Լալիս
էի
անդադար,
Մօրս
քունը
{խանգարած},
Խնդրում
էի
նորանից
Բազուկներս
արձակել.
Ես
այն
Օրօրոցում
կապկապած
Լալիս
էի
անդադար,
Մօրս
քունը
{խանգարած},
Խնդրում
էի
նորանից
Բազուկներս
արձակել.
Ես
այն
դ
էր,
նոյնքան
եւ
սա
չարախնդիր,
բարոյականութեամբ
{խանգարած}
եւ
անհաւատարիմ:
Թէպէտ
սորա
անարժան
գործերը
վաղու
ն
տէր
եւ
խիստ
հմուտ
մեքենայագործութեան
մէջ:
Սորա
{խանգարած}
բանը
Անգլիու
քաջահմուտ
ճարտարապետն
եւս
չէր
կարող
նչ
փոյթ,
-
ես
բուն
հայերէն
եմ
խօսում.
ժողովուրդը
{խանգարել}
է
իր
բաղդասութիւնը,
նորա
լեզուն
ստրկացել
է
թուրք
նի
լեզուն,
թէեւ
անուսումն
լինելով՝
աղճատել
է
եւ
{խանգարել},
այսու
ամենայնիւ
շատ
հաւանական
է,
որ
այսուհետեւ
գործոյն
զեկեղեցական
հաշուոց,
տարականօն
եղանակաւ
{խանգարելոյ}
խարդախութեամբ
Այվազովսքի
վարդապետին:
Ի
6
սեպտ
,
այլ,
գլխաւորապէս
հոգին:
Որեւիցէ
անախորժութիւն
{խանգարելով}
հոգու
եւ
սրտի
անդորրութիւնը,
ձգում
է
ամբողջ
կազմ
հով,
անհամաձայնութիւն
եւ
վէճ
սերմանելով,
այլ
եւ
{խանգարելով}
հոգեւոր
իշխանութեան
հպատակութիւնը,
ոչինչ
բարեկար
տրւում
այն
գրքերով,
որ
շարադրել
էին
Յիսուսեանք՝
{խանգարելով}
բոլոր
իրողութիւնքը,
յարմարուելով
Կարգի
օգուտների
արդեօք
ա՞յն
պատճառով,
որ
այդ
պարտքը
հատուցանելով
{խանգարելու}
էր
իւր
վաճառականութեան
ընթացքը,
թէ
ագահութիւնը
ս
են
լինում
ընտանիքների
կարծեցեալ
երջանկութիւնը
եւս
{խանգարելու}:
Ո՛ր
է
այն
ընտանիքը
կամ,
աւելի
լաւ,
այն
մայրը
մ
դարաւոր
յոյսեր
ոչնչացնելու,
աշխարհի
զուգակշիռը
{խանգարելու}
համար
եւ
այդ
մի
ժամը
կամ
րոպէն
կարո՛ղ
է
եւ
յարմար
այս
պատերազմը,
եթէ
ոչ
նոցա
նախկին
մտադրութիւնքը
{խանգարելու}
եւ
նոր
նպատակին
ձեռք
զարկելու
համար,
այսինքն՝
Պ
ւոր
պատճառ,
որպէս
այն
թէ,
զի
մի
հայկաբանութիւնն
{խանգարեսցի},
զի
մի
լեզուագիտութեամբ
բարեկամս
ստասցին
յաշխարհ
ատիոսի
հոգու
այսպիսի
խառնափնդորուած
վիճակը
սաստիկ
{խանգարեց}
նորա
առողջութիւնը։
Աշակերտքը
բժիշկներ
կանչեցին,
միթէ՞
այս
կարճ
ժամանակում
դու
այսքան
ամուսնութիւն
{խանգարեցիր}
`
777,
777.
այս
զարմանալի
մեծ
գումար
է:
-
մ,
իսկ
նրանց
ժամանակ
X=0:
Պարոն
Ալաջալյանին
չէր
{խանգարի}
իր
աչալուրջ
ուշադրությունը
դարձնելու
այս
հանգաման
.
դոքա
չեն
մարդկային
առաքինութեան
տարերքը,
դոքա
{խանգարիչք}
են
առաքինութեան,
եթէ
մի
մարդ,
ունենալով
այդ
բոլ
մբերի
29ին,
վճռեց,
թէ
"
Յիսուսեան
աբեղայք
իբրեւ
{խանգարիչք}
աշակերտների
բարոյականութեանը,
որ
ուսանում
էին
նո
դ,
որ
ինձ
հարկաւոր
ես.
քաղաքական
գործերը
դեռեւս
{խանգարուած}
են:
Բայց
դառնանք
դարձեալ
դէպի
քո
յայտարարութիւնը
ւթիւն
ստանալով
կատարում
է,
գոնէ՛
կիսով
չափ,
այն
{խանգարուած}
զգայարանի
պաշտօնը:
Կոյր
մարդերի
ձեռքի
մատները
կա
ւթիւնը:
Դստերքը,
այսպիսի
ուղղութեամբ
եւ
այսպիսի
{խանգարուած}
բարոյականութեամբ
ատմոսֆէրայի
մէջ
աճելով
եւ
կրթուե
Հայոց
հնախօս,
բայց
բարձիթողի
արած,
աւերուած
ու
{խանգարուած}
լեզուն
շինւում
է
եւ
կարգի
է
դրւում
Մխիթարեանց
հոգ
չլինէր
գեղեցիկ
հայկաբան,
թող
գրէր
նա
աւերուած
ու
{խանգարուած}
ոճով,
այնուամենայնիւ
Հայոց
հնախօս
լեզուն
իւր
վեր
եղմ
է
եւ
աւելի
խիտ,
ուրեմն
օդի
բնական
զուգակշիռը
{խանգարուած}
է
այդտեղ,
պատճառ,
բնական
օրէնքով,
հեղուկ
եւ
օդ
րկիւղը,
թէ
տէրութեան
վերականգնեալ
վիճակը
կարող
է
{խանգարուել},
իսկ
այդ
կարծիքը
աւանդելու
եղանակի
մէջ
տեսականի
մեծ
յարակցութիւն
ունին
միմեանց
հետ.
նոցանից
մինը
{խանգարուելով},
խանգարում
է
միւսը,
որով
շատ
անգամ
վտանգւում
է
ռ
դառնային
ուղեղի
եւ
ջլերի
ուղիղ
պաշտօնատարութեան
{խանգարուելու}:
Թէ
Սօսն
ասես,
շատ
կեղծ
վիճակում
է:
Ցրտու
կիւղը,
թէ
համաշխարհական
հանգստութիւնը
դարձեալ
կը
{խանգարուի},
հանգիստ
չէ
տալիս
Հեգելին:
Շարժողութեան
ոգին
մտ
տ
ընդհանուր
սկզբունքները
ոչ
մի
կոնստիտուցիայի
չեն
{խանգարում},
որ
նա
իր
վրա
կրի
տեղական
ավանդությունների,
բար
ն
ունին
միմեանց
հետ.
նոցանից
մինը
խանգարուելով,
{խանգարում}
է
միւսը,
որով
շատ
անգամ
վտանգւում
է
եւ
ամբողջ
կա
անալի
է:
Արդեօք
մի
ներքին
վէրք
չկա՞յ
այդտեղ,
որ
{խանգարում}
է
տնտեսական
կեանքի
բնական
ընթացքը:
Թէ
այսպէս
եւ
աղաքակրթութեան
անունով
ներս
են
բերում
ազգի
մէջ
եւ
{խանգարում}
են
լեզուն:
Մենք,
որ
նոր
լեզուի
ինքնուրոյն
ազատո
:
Բնութեան
մէջ
կայ
մի
օրէնք,
եթէ
վնասւում
է
կամ
{խանգարւում}
է
որեւիցէ
զգայարանը
մարդու,
կամ
այլ
կենդանու
կազ
ատահին:
Այլ
խուն
ի
վեր
ամբարձեալ
անդի
զաջ
ի
{խանդ}
՝
Զնախանձոտ
լուծանեմ
կուռ
զճարմանդ,
Եւ
տունը
այդ
ճամփով
փրկել.
չէ՞
որ
աւելի
խելքի
մօտ
է
{խանդակներ}
փորել
եւ
հեղեղի
յորցանքը
այն
սահմանի
մէջ
ուղղելով
,
որ
կ՚երթայ
13-ին:
14-ին
նամակ
ստացայ,
պատաս[
{խանեցի]}
նոյն
օրը,
կ՚երթայ
15-ին
(12
շիշ
գինի):
15
-ի
միայն
այս
քան
կարող
եմ
ասել,
որ
այն
տարում
Գիրեյ-
{խանը}
միաւորուած
փոքր-ռուսիացոց
եւ
լեհացոց
հետ,
պատրաս
շատրուաններով
զարդարած
պալատը,
օրհնելու
նորան:
{Խանը}
ընդունում
է
այս
հոգեւոր
անձը
բաւական
յարգութենով
,
կամ
ե՞րբ,
այդ
մասին
ոչինչ
չէ
ասել
դերվիշը:
{Խանը},
ընդունել
է
այս
հոգեւոր
պարգեւը
շատ
սիրով,
եւ
հ
րել
բարերար
դերվիշին
նորա
այս
նուէրի
փոխանակ:
{Խանը},
վահանափակելով
իւր
անձը
այս
կէս
հոգեւոր,
կէս
դի
յաղթութիւնքը,
որ
տարել
էր
թշնամիների
վերայ:
{Խանը}
պատասխանում
է
այսպէս.
-
Ես
էգուց
պիտի
հրամայե
է
կատարում
Խանի
կերակուր
պատրաստողի
հետ,
սպանել
{Խանը}
գիշերով,
մինչ
նա
քնած
էր
անկողնի
մէջ:
Գիշերը
յայտնի
էր
միայն
պալատականներին
եւ
Խանին,
եւ
ուր
{Խանը}
նստելով
լսում
էր
իւր
դատաւորների
կատարած
դատաստան
գդաղ[ինէի],
Ս[իմէոն]
Գ[րիգորեւիչի],
Յովհանն[էս]
{խանի}
եւ
Ալեքսանդրի
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակուա
րեզմանը
համբուրելու.
այս
դերվիշը
տեսանելով
Գիրէյ-
{խանի}
պատերազմական
պատրաստութիւնը,
մի
օր
գնում
է
նորա
ահուէ
բերել
նորան:
Դերվիշը,
սիրտը
շարժուելով
{Խանի}
այսպիսի
բարեհոգութենից,
կամենում
է
վարձատրել
նոր
լիս
նորան
մի
մատանի
եւ
ասում
է,
քանի
այդ
մատանին
{խանի}
մատումն
է,
թշնամիք
չեն
կարողանալու
յաղթել
նորան
լուացւում
է
եղած
արիւնով:
Մի
օր
մեր
ցեղապետը
{Խանի}
ուրախ
ժամանակը
ահ
ու
սարսափով
մօտեցած
խնդրում
է
ն
ծ
այս
մահագուշակ
պատասխանից,
խորհուրդ
է
կատարում
{Խանի}
կերակուր
պատրաստողի
հետ,
սպանել
Խանը
գիշերով,
մ
ն
մարդ
գնում
է
իւր
տեղը,
ներքինապետը
եւս
տանելով
{Խանի}
սենեակը
վրացի
Մարիան,
գնում
է
կանանոցը
հանգստանա
ոհարարի
հետ
զրահաւորուած
դաշնակներով,
մտանում
են
{Խանի}
սենեակը,
այստեղ
երկիւղ
է
տիրում
խոհարարին,
այնպ
ով
համոզում
է
խոհարարը
եւ
երկու
դաշնակը
ցցւում
են
{Խանի}
կուրծքի
մէջ:
Մարիան
շփոթուած
այս
սպանութեան
երես
լեզուն:
Մեր
ցեղապետը
եւ
խոհարարը
կողոպտում
են
{Խանի}
բոլոր
գոյքը,
որոնց
մէջ
լինում
է
եւ
շատ
անգին
գոհ
է
եւ
շատ
անգին
գոհարներ
եւ
այս
մատանին
եւս,
իսկ
{խանի}
մարմինը
գորգերի
մէջ
փաթաթած
տանում
են,
դնում
են
ոյն
գրում
են
մի
ճանապարհաթուղթ,
եւ
կնքելով
նորան
{Խանի}
կնիքով,
անյայտանում
են
նոյն
գիշերը
Բաղչէ-Սարայից
իրոջն,
արդըխ
աստված
հասնի:
Ինչ
տեղ
թաղից,
աճաբ
{խանին}
ետեւն,
չէ
նե
չոխրախին
ճամբան,
չէ
նա
աճաբ
պաղնիք
եղը,
որի
դուռը
յայտնի
էր
միայն
պալատականներին
եւ
{Խանին},
եւ
ուր
Խանը
նստելով
լսում
էր
իւր
դատաւորների
կա
րի
իշխանութեան
ժամանակին
մեծ
անուն
է
ստացել
Գիրէյ-
{խանից},
նա
իւր
խելքովը
շատ
հարստութեան
տէր
է
դարձած
ճշմ
են
Նախիջեւանի
բոլոր
բնակիչներին
այս
անուններով,
{Խանլը}
-դերէ,
աւէր
կամուրջ,
աւէր
ջաղաց,
բաղանիք,
աղբի
րբեմն
ներկում
է
դաշտը
դեղնախառն,
կարմիր
գունով,
{Խանլը}
-դերէն,
առհասարակ
դատապարտուած
իբրեւ
ոգիաբանի,
զ
ւն
մլաւեց
դարձեալ,
եւ
ամենակործան
կայծակը
դղրդեց
{Խանլը}
-դերէն,
որ
լցուած
էր
նոյն
իսկ
րոպէին
անհամար
քուր
երգը,
աքաղաղը
խօսեց...
Երեւում
էր
դարձեալ
{Խանլը}
-դերէն,
իւր
տխուր
եւ
զարհուրելի
կերպարանքով.
անձ
քով.
անձրեւը
գետի
նման
թափւում
էր
երկնքից,
բայց
{Խանլը}
-դերէի
մէջ
ոչինչ
չկար:
VIII
Քանի
օր
անցաւ
այն
ղդելու
էր
Իտալիայի
նորաբողբոջ
ազատությունը
դեռեւս
{խանձարուրքի}
մեջ:
Իտալիայի
ազատության
պատմության
մեջ
պ.
Ֆ
ւած
Քրիստոսը,
այն
Աստուածային
մանուկը
մսուրի
մէջ
{խանձարրած}
։
Նոքա
Յաւիտենական
Քաղաքին,
որ
անչափ
շռայլութենո
00
ղուռուշ
ծախելով
առաքեցին
'ի
Պուքրէշ
առ
Ելքենճի
{խանն},
զի
անձամբ
տարցէ
'ի
Հռովմ,
եւ
փաստաբանեալ
արասց
,
յիմար,
պակաս
կանչել։
Արի՛
երթանք
շուտով
{խանութ}
մեր
զանազան
հնարքով
Ապրանք
ծախենք
թէկուզ
մեր
ադքով
ասած
մարդից,
որ
Նաժավոյ
լինիումը
ունի
յուր
{խանութը},
մինչեւ
որ
դու
այս
մասին
հոգաբարձություն
առնես:
նրա
տպարանական
պարագաները:
Իսկ
ի՞նչ
եղավ
ծխախոտի
{խանութը},
գոլորշիացա՞վ:
Այս՝
Հովհաննեսին
է
վերաբերու
էից,
թէ
ի՛նչպէս
այդքան
արծաթ
հաւատացիր,
մինչդեռ
{խանութը}
եւս
քո
անունով
չէր:
Ծիծաղում
է
Բէգզադէն
եւ
ասում
գաղափար
եւս
չունիք
վաճառականաթեան
վերայ.
եթէ
ես
{խանութը}
նորա
անունով
չշինէի,
նա
երբէք
կարողանալու
չէր
վճ
ասեն
կելլան
ման
կուգան,
Բայց
որ
երթանք
մենք
{խանութը}
բարեւ
կուտանք
ամենուն
Եթէ
աղայ՝
իշխան՝
ան
ծուած
ու
ներս
բերուած
էր:
Երկրորդ,
որովհետեւ
իմ
{խանութի}
գործակատար
մարդիկը,
միշտ
անհարազատ
լինելով,
շատ
է,
թէ
ամենայն
Մայիս
ամսում
վարսավիրայ
Յովհաննէսի
{խանութի}
քամակում
գտանուած
ահագին
փոսը
լցւում
է
մարդու
արի
պատուական
երիտասարդ՝
տարեկան
վարձ
տալով
նորան
եւ
{խանութի}
բոլոր
ապրանքը
հաշուով
յանձնելով:
Երիտասարդը,
ին
էր:
Մի
քանի
տարի
ծառայում
է
այս
երիտասարդը,
{խանութի}
ապրանքները
օրէ
օր
սկսանում
են
հատանիլ,
այս
պատճա
րով
ծառայում
էր՝
բերել
տալ
իւր
քեռորդին
Բէգզադէի
{խանութի}
մէջ
ծառայելու
համար:
Գործակատարը
գրում
է,
եւ
պա
որ
Բէգզադէն
ասում
է,
թէ
չկամէր
ունենալ
նորան
իւր
{խանութի}
մէջ:
Տղան
աղաղակում
է,
եթէ
չկամիս
իմ
ծառայութիւ
էս
ասել
էր
պատանուն,
թէ
չկամէր
ունենալ
նորան
իւր
{խանութի}
մէջ,
այլեւ
հրաժարւում
էր
յետ
իւր
տեղը
ուղարկելու
որա
յանկայիս
եւ
ուրիշ
ազգականաց
եւ
բարեկամաց:
{Խանութին}
բանը
ինչպես
վերջացուցածը
ինձի
հայտնեց,
որ
ես
առ
քը
կարող
են
նոցա
տրուած
հողերի
վերայ
շինել
տներ,
{խանութներ},
շտեմարաններ,
գործարաններ
եւ
ամենայն
բան,
որ
ց
նութիւն
են
մասնաւոր
մարդերի:
Քաղաքը
ունի
մի
քանի
{խանութներ}
՝
հին
ժամանակներից
շինած,
որ
վարձու
է
տալիս,
եւ
ելեզին
եկեղեցու
պարսպի
մօտումը
շինւում
են
զանազան
{խանութներ},
եւ
ժողովուրդը
ամբողջ
երեք
օր
ման
է
գալիս
այդտեղ
էք
նայենք
այս
հասարակ
բանի
հետեւանքին:
Հազարաւոր
{խանութներ},
հարիւրաւոր
գործարանը
եւ
բիւրաւոր
գործաւորքը
մնա
ր
ինչ
որ
պետք
է
նե,
կհոգա,
եւ
չեն
համարձակվելու
{խանութներդ}
ձեռքերեդ
առնուլ,
ուրեմն
միամիտ
եղիր:
Շատ
ուր
ծքներից
մինչեւ
գինետունքը,
մինչեւ
վարսավիրանների
{խանութները},
ծածանում
է
Սարդինյան
դրոշակը,
եւ
ազգի
բերանը
ո
լխաւոր
հաստարանը,
որի
վերայ
շարժւում
են
իմ
բոլոր
{խանութները}
այստեղ...
այնտեղ...
միւս
տեղ...
եւ
այլն,
եւ
ա
ընդունակութեանը:
Մեզ
էլ
շնորհաւորում
ենք,
{Խանումի}
խօսքերով
(եր.
76),
թէ
"
Աչքդ
լիս.
փառք
աստու
տաքացրած
եւս
չէ,
այլ
ամենեւին
սառն...
դեռեւս
{խաշխաշով}
է,
-
յաւելացրեց
խաւարի
իշխանը,
մի
լաւ
զննելով
պ
եւ
բարձրացո՛
զսա
յայսմհետէ,
զի
սա
է
ժողովուրդ
եւ
{խաշն}
արօտի
քո,
որ
աղաղակէ
առ
քեզ
հոգւով.
"
Ովսաննայ
Մեսրովբ
ազգերին
գիր
տուեց,
Չարժէ՞
սա
մի
{խաշնարած}:
Այո՛,
եւ
սա
արածում
է,
Բայց
է
դորա
շինողը
եւս
մի
թերահաւատ
մարդ
էր:
Միայն
մի
{խաչ}
է
դրել
Յունիսի
27-ի
առաջեւ,
բայց
այդ
խաչը
ցոյց
է
իայից,
Մօլդաւիայից
եւ
Վալախիայից,
բերել
է
Սուրբ
{Խաչ}
վանքը
եւ
դրել
է
այնտեղ
դպրոցի
մէջ:
Թէ
ո՞րքան
ժամ
ւմ
է
իւր
կեանքի
ծանր
խաչը,
մինչեւ
որ
մի
նիւթեղէն
{խաչ}
տնկուի
նորա
գերեզմանի
վերայ:
-
Իսկ
նորա
ընտ
նոյ,
Ում
սիրտ
ետուր
սիրալիր
Եւ
զսուրբ
{խաչ}
ի
կիր
Զնշան
Որդւոյ
մարդոյ:
Դ.
ՏԵՂԻ
ՏԱՆ
ՏԽ
Ճրագի
վերջին
պայծառ
լոյսի
Տապանակ,
{խաչ},
սուրբ
հանգանակ,
Աստուածային
խաղաղութիւն
կիսակործան
Որի
գլխին
կորացած
Երկաթեայ
{խաչ}
Քրիստոսեան։
Դարաւոր
փոշով
ծածկուած
ն
մի
հրեղէն
եւ
'ի
վերայ
նորա
թակաղաղ
մի
ամպեայ
եւ
{խաչ}
լուսոյ
'ի
վերայ
նորա"։
(Ագաթանգեղ.
եր.
329)
կի
էր
եւ
նորին
սիւնն
հրեղէն
եւ
թակաղաղն
անպեայ
եւ
{խաչ}
լուսեղէն
ի
վերայ
նորա։
Ոսկի
խարիսխն
վէմն
հաստատո
պմունքի:
Այստեղ
պ.
Մարկոսը
երեք
անգամ
երեսը
{խաչ}
հանեց,
որպէս
թէ
հրաժարուելով
դեւերից
եւ
վահանափա
ն
սկսած
է
լինում
խօսել...
Խեղճ
դայեկը
երեսը
{խաչ}
հանելով,
մտանում
է
տուն
եւ
քնում
է:
Առաւօտուն
հ
ոսի,
ինչպէս
մարդկութեան
փրկչի։
Այս
Քրիստոնեայքը
{խաչ}
չէին
ընդունում)
եւ
եթէ
հանդիսաւոր
օրերում
հարկա
ից,
որ
այբբենարանի
առաջնաթերթի
ճակատին
դրոշմած
"
{խաչ},
օգնէայ
ինձ
"
սորայ
օգնականութեամբ
շուտով
աւարտէ
նի
երկիւղը
չէ՞ր,
որ
գիշերը
քնից
վեր
կը
թռչէի.
"
{Խաչ},
օգնես
ինձ
"
ասելով
շուտով
ջրի
պէս
սերտեցի
մինչե
վ
ասում
էր,
երբեմն,
Հռովմի
մէջ
Աթենասի
պաշտողքը
{խաչ}
պաշտողների
արիւնը
թափեցին,
թող
այժմ
խաչը
յաղթակա
արձակման
թուղթն
իմ
առաքել,
զոր
եւ
ընկալայ
եղծեալ
{խաչագծիւ}:
4
Ի
1848
ամ
է
(1852
ամն,
նորին
բարձր
սրբազ
րելով
ընդ
նմին
զվկայագիր
իմ
չեղծանել
ըստ
առաջնոյն
{խաչագծիւ}
ի
պատճառս
պիտոյ
այնր
ինձ
լինելոյ:
8
Յօրէ
անտի
էր
այս...
Թիւթիւնճի-օղլուն,
որ
ձեռքերը
սրտին
{խաչած}
լսում
էր
Շահումեանցին
բոլորովին
զարմացած,
ասաց
ն
որա
հոգին,
նորա
պաշտական
գաղափարը,
տեսաւ
այս
եւ
{խաչակիր}
արշաւանք
քարոզեց
այն
իմաստուն
ուսուցիչների
ընդդէմ
բ
գործ
դնելով
Ֆրանսիոյ
յեղափոխական
շարժողութեան,
{խաչակիր}
արշաւանք
քարոզեց
ֆրանսիական
ազգի
ընդդէմ:
Նա
հիւա
ի
Պետրոս
անապատականը
հանել
է
իւր
մաշիկով,
առաջին
{խաչակիր}
զօրքերի
պատերազմի
ժամանակ,
իսկ
կոտոշդ
կոտրեցիր
դ
րայից
հեռացնելու
համար
պարապեցնում
էին
այդ
ազգերը
{խաչակիր}
զինուորութեններով
անհաւատների
ընդդէմ։
Մի
զինուոր
րոպական
մարդկութեան
ոյժը
եւ
զօրութիւնքը
քամուեցան
{խաչակիր}
արշաւանքներից,
ասպետները
ընկան
Արմիդայի
ձեռքը։
տանում
դեռեւս
13-երորդ
դարումը
մինչ
կատարւում
էին
{խաչակիր}
զինուորութիւնքը։
Միաբանութիւնը
հարկադրուած
է
այժ
:
Մատթէոս
Ուռհայեցի
քահանայ,
գրող
պատմութեան
{խաչակիր}
զօրաց
եւ
թագաւորութեան
Աշոտոյ.
Պատմութիւն
սորա
ս
ամաբանութիւնը,
եւ
բաղդասութիւնը
ամէն
տեղ
մէկ
է:
{Խաչակիր}
արշաւանք
քարոզել
այդ
բաղդասութեան
ընդդէմ,
հին
լե
ն,
յարէ,
եթէ
գործով
յայտնել
լինի
զդաւանութիւն,
{խաչակնքեալ}
զդէմս
եւ
այլն:
Հիմն
քրիստոնէութեան
է
սէրն,
պատո
ես
հանդիպեցան
եւ
զարկուեցան
անանցանելի
պատին,
որ
{խաչաձեւ}
կտրում
էր
նոցայ
ճանապարհը,
կանգ
առին
եւ
սկսան
մտ
Ր
ՂԱԶԱՐԵԱՆԻՆ
ՁԵՐՈՅԻՆ
ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԵԱՆ
ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ
ԱՂԱ
{ԽԱՉԱՏՈԷՐ}
ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ
Ողորմածագոյն
տէր,
յԵրեկի
աւուր
է,
եւ
այն
սկիզբն,
որ
դուրս
մնացել
է,
պատճառն
է
{Խաչատուր}
աղային
Պետերբուրգ
չիգտնուիլն,
որ
գնացել
էր
զակրա
Ղազարեան
Նալբանդեանց
ստորագրեցի:
1854
17.
{ԽԱՉԱՏՈՒՐ}
ՂԱԶԱՐԵԱՆԻՆ
ՁԵՐՈՅԻՆ
ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԵԱՆ
ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ
ԱՂԱ
Խ
նդյան
1854
թ.,
սեպտ.
2
19.
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ
ԵՒ
{ԽԱՉԱՏՈՒՐ}
ԼԱԶԱՐԵԱՆՆԵՐԻՆ
ՁԵՐՈՅԻՆ
ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ
ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ
ԱՂ
Ն
ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ
ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ
ԱՂԱՅ
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ
ԵՒ
ԱՂԱՅ
{ԽԱՉԱՏՈՒՐ}
ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆՔ
Ողորմած
տեարք
եւ
անմահ
բարերարք,
թիւնը
ստացաւ
նա
Երեւան
քաղաքում,
երեւելի
Հայկազն
{Խաչատուր}
Աբովեանի
ձեռքով,
որ,
1835
թուականին
վերադարձած
կենալուցն
էր,
մանաւանդ
Նախիջեւան
գալուց
յետոյ,
{Խաչատուր}
աղայի
ղահուէտնումը...
Շահումեանցը
երկարահաս
դ
վերայ.
ճշմարի՛տ,
ես
շատ
խելօք
մարդիկ
տեսել
էի
{Խաչատուր}
աղայի
ղահուէտնումը,
բայց
այդպիսի
խօսքեր
լսած
չէի
ը.
երեւի
թէ
զանազան
պատճառներ
ուշացրել
էին
նորան
{Խաչատուր}
աղայի
ղահուէտնումը,
եւ
յետոյ
ճաշի
ժամանակը
կորու
նա
դէպի
Կոստանդնուպօլիս,
ուր
բնակւում
էր
Կարնեցի
{Խաչատուր}
վարդապետը,
որ
աշակերտուած
էր
պապական
ուսումն
տար
թեանը,
իսկ
ինքը՝
Մխիթարը,
լոկ
գործակատար։
{Խաչատուր}
վարդապետ
ասացեալ
պապական
աբեղան
ժամանակ
չունէր
մտ
րգոց
երգոյն
մեկնութիւնը,
որ
թարգմանել
էր
Կարնեցի
{Խաչատուր}
վարդապետը։
Այստեղ
իւր
աշակերտներից
մի
քանիքը
ձեռ
անչել
նորան՝
արդարանալու
համար։
Եւ
այն
Կարնեցին
{Խաչատուր}
վարդապետը,
որ
յառաջ
հրաժարուել
էր
Մխիթարից,
որպ
տովմարի
Յունաց
եւ
Լատինացւոց:
Յաւուրս
սորա
ծաղկի
{Խաչատուր}
վարդապետ
Կեչառացի,
երգիչ
եկեղեցական
շարականաց։
:
Միշտ
պատրաստական
խոնարհ
ծառայ
Սերովբէ
{Խաչատուրեան}
Շահբէգ:
P.
S.
"
Այս
րոպէիս
ձեռքս
հաս
աչատուրի
պատուասիրութեանը,
առաջարկեց,
որ
ինքը՝
{Խաչատուրը},
գլուխ
լինի
այդ
միաբանութեանը,
իսկ
ինքը՝
Մխիթա
րտչի
`
արդէն
հանգուցելոյ,
եւ
ջանասիրութեամբ
աղայ
{Խաչատուրի}
Ղռմաճեանց
(որ
գրել
է
Ղռմզանց),
յորում
ուսանին
նորա
օգնականութիւնը։
Կամենալով
դեռեւս
խունկ
ծխել
{Խաչատուրի}
պատուասիրութեանը,
առաջարկեց,
որ
ինքը՝
Խաչատուր
Մխիթարը
դատարկ
դուրս
գալով
իւր
յոյսից,
որ
ունէր
{Խաչատուրի}
վերայ,
գնաց
դարձեալ
Հայաստան
եւ,
յայտնելով
իւր
նք
նորա
խօսակցութիւնը
Մարգար
վարդապետի
եւ
Կարնեցի
{Խաչատուրի}
հետ։
Տեսանք
նորա
փախստականի
պէս
դուրս
գնալը
Տաճկ
ճալովից,
պարոն
Գրիգոր
Սալթիքովից
եւ
պարոն
Մաթեոս
{Խաչատուրյան}
Երեցփոխյանից:
Խնդրեմ
այսուհետեւ
հարած-վարած
մարդ
եալ
ի
զառանցանս
կրօնամոլութեան
եւ
ուսեալ
յումեմնէ
{Խաչատուրոյ}
ժպրհեցին՝
քեզ
համապատիւ
զնշդեհեալն
յԱտրիդեան
ալի
փափագող
եղբայր
Մ.
Նալբանդյանց
103.
ԳԱՅԱՆԵ
{ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻՆ}
11
փետրվ.
1866,
Կամիշին
Սիրելի
քույր
իմ
ւթեան
գրեալ
որպէս
թէ
ի
նորին
գերազանցութենէ
աղայ
{Խաչատրոյ}
Լազարեանց.
ի
նմին
իսկ
րոպէի
մատոյց
զայն
Բարձր
Սր
իկ
գրութեան
ուղղակի
նորին
վեհ
գերազանցութեան
աղայ
{Խաչատրոյ}
Յովակիմեան
Լազարեանց։
Այլ
Նորին
Բարձր
Սրբազնութի
Գողգոթայի
ստորոտում,
այնտեղ,
ուր
իր
ստորադրյալը
{խաչել}
է
անմեղին:
Թող
խոնարհվին
այդ
հսկայի
առաջ
բոլոր
օ
ք
զՈրդւոյ,
նորա
զփրկագործ
չարչարանսն,
զկենսատու
{խաչելութիւն},
զերեքօրեայ
թաղումն,
զերանելի
յարութիւնն,
զաստ
կուռքերը,
որոնց
փոխանակ
կանգնեցնում
էին
Քրիստոսի
{խաչելութիւնը}
եւ
Տիրամօր
պատկերը։
Զարմանք
չէ՛,
որ
այսպիսի
գոր
ոսքը:
Շատ
անգամ
պատահում
է,
որ
եկեղեցիների
գլխի
{խաչերը}
լուսաւորւում
են
այսպիսի
էլեկտրական
լուսով.
շատ
ա
մկրտութեան
մի
օր
տօնելը.
գ.
Սուրբ
Աստուածի
մէջ
{խաչեցար}
վասն
մեր
յաւելացնելը
եւ
դ.
Դրոշմի
խորհրդի
մէջ
մզ
ններ
եւ
կարդացողներ
եւ
դուք
նոցանից
կ'սպանէք,
կը
{խաչէք}
եւ
ձեր
ժողովարանների
մէջ
կը
տանջէք
եւ
քաղաքից
քաղ
ին,
լաց
չեմ
լինում
եւ
համբերությամբ
տանում
եմ
իմ
{խաչը}:
Ուրեմն
դու
այլեւս
լաց
չես
լինի
ու
չես
տրտմի
իայն
մի
խաչ
է
դրել
Յունիսի
27-ի
առաջեւ,
բայց
այդ
{խաչը}
ցոյց
է
տալիս
արիւն
թողնելու
համար
օրի
լաւութիւնը
ւթիւնը
հաստատուելուց
յետոյ
հրամայէ
պատրիարքին...
{խաչը}
ձեռքին
օրհնել
Հայոց
ազգը,
որ
այսքան
ժամանակ
դուր
ն
եւ
ապագան
խաւար
է:
Նա
տանում
է
իւր
կեանքի
ծանր
{խաչը},
մինչեւ
որ
մի
նիւթեղէն
խաչ
տնկուի
նորա
գերեզմանի
լով,
սեւ
ճակատագրին
հնազանդուելով՝
ընդունեց
այս
{խաչը}
։
Բայց
այն
յիսուն-վաթսուն
տարեկան
մարդը,
ընտանիք
ո
հեզ
աղախնու,
Ում
սիրտ
տուիր
սիրով
լի
Եւ
սուրբ
{խաչը}
կրելու
-
Նշան
`
որդուդ
սիրելի:
Դ.
ՏԽՐՈԻԹԻՒՆԸ
Տ
առանձին
ոսկի
շղթայով
կախած
փոքրիկ
եւ
գեղեցիկ
ոսկի
{խաչը}
բարձրանում
էր
եւ
ցածանում
էր
նորա
շնչառութեան
հետ
ի
առաջեւ,
խոստանում
էին
հնազանդուիլ
եւ
հետեւիլ,
{խաչը},
աւետարանը,
սարքերը,
քահանայքը
եւ
ժողովուրդը
վ
,
չ'մտածեց
փոփոխել
Քրիստոնէական
հաւատի
ուսումը,
{խաչը}
թագուցանել
հեթանոսների
առաջեւ
հոգեւոր
հանդէս
կատա
եղի
աստիճանաւորների
ներկայութեամբը
ոտքի
տակ
կոխել
{խաչը}
որպէս
ապացոյց
նորա
անքրիստոնէութեանը։
Ամենայն
ոք
ոս
XIV-ը
յաւիտեան
փակեց
իւր
աչքերը,
Լետիլիէ
առեց
{խաչը}
եւ
դրեց
թագաւորի
ձեռքը։
Այն
ժամանակ
Յիսուսեանք
ա
երը
այնքան
յարմարութիւն
ունին
նոր
լեզուին,
որքան
{խաչը}
՝
Աթենասին,
որ
Սիքստոս
հինգերորդը
տուեց
Աթենասի
պաշտողքը
խաչ
պաշտողների
արիւնը
թափեցին,
թող
այժմ
{խաչը}
յաղթական
կանգնի
Աթենասի
ձեռքում,
եւ
թո՛ղ
փշրվի
ն
Քրիստոսը,
ճշմարտութիւն
էր
եւ
ճշմարտութեան
համար
{խաչի}
մահը
յանձն
առաւ.
իհարկէ,
այդ
բաները
քո
համար
ան
աղորդակցութեան
տեղ.
այդ
Սուրբ
Խաչն
է:
Սուրբ
{Խաչի}
անունով
վանքը
գտանւում
է
Նախիջեւանից
եօթն
վերստ
դ
եան
վերայ:
Մի՞թէ
Նա,
որ
մարդկութեան
համար
մեռաւ
{խաչի}
վերայ,
վրէժխնդի՞ր
եղաւ
նոցանից,
որ
հասուցել
էին
ով
բարձրացնում
են
դէպի
Աստուած.
թեւերը
բանալով՝
{խաչի}
նման
են
լինում
եւ
միաձայն
խնդրուածքներով
եւ
արտաս
տակի
բարեխօսութեամբ
պարզացրել
էր
թէ՛
քրիստոնէական
{խաչի}
եւ՛
թէ
Կարմիր
Վարդանի
դրօշի
պարծանքը,
որ
այն
միջ
իսկոյն
սորանից
յետոյ
բացայայտում
է.
"
այսինքն՝
{խաչի}
"
(եր.
43)։
Բանի
զօրութիւնը
այս
է.
եբրայական
ցանք
գերեզմանից,
այն
ժամանակ,
երբ
քահանայն
դրեց
{խաչի}
կնիքը
նորա
մարմնի
յաւիտենական
օթեւանի
վերայ...
մք
յուսացէալ,
յոր
Տէր
Յիսուս
բեւեռեցաւ
"
ասում
է
{խաչի}
տաղը:
Իմ
կարծիքով
ազգը
եկեղեցին
է,
հոգեւորքն
են
ագայթներից,
որ
խաղում
էին
այժմ
կաթողիկէի
ոսկեզօծ
{խաչի}
վերայ:
Այցելուն
աչքը
ձգեց
լայնարձակ,
գեղեցկ
դ
երբեք
լինելու
չէ:
Քահանայն
անշարժ
եղիցի
ասելով
{խաչի}
կնիքը
դնելուց
յետոյ,
եթէ
մի
կանգուն
եւս
խորութիւ
ային
ազգը
ազատ
կացուցանելու
աղագաւ,
ինքը
մեռել
է
{խաչի}
վերայ
աւազակների
մէջ:
Նորա
քարոզութիւնը,
աւանդա
նելու
համար
ինքը՝
Յիսուս
Քրիստոսը,
բարձրացել
էր
{խաչի}
վերայ։
Շատերը
ոչխարի
նման
մորթուեցան
պապականութե
եւ
եթէ
հանդիսաւոր
օրերում
հարկաւորում
էր
անպատճառ
{խաչի}
գործածութիւնը,
ծածկում
էին
նորան
ամենայն
կողմից
թեան
պատկերը
շատ
անգամ
տեսած
էր
նա։
Բայց
Աստուած
{խաչի}
վերայ,
որ
սրբում
էր
ազատութիւնը
եւ
հաւասարութիւն
նէութեանը։
Ամենայն
ոք
այս
անարգութիւնը
չ'կատարած
{խաչի}
վերայ
չէր
կարող
մտանել
Եափոնիայի
Տէրութեան
մէջ։
լ
է
նորան
մի
տրամաբանական
հակասութեան
մէջ:
Սուրբ
{Խաչի}
պասին
էր,
որ
Սօսը
յայտնի
տեսաւ
իր
փեսայի
եւ
մինչ
տասուալից
աչքով
աղօթք
արեցի
այսպէս.
"
Սիրով
{խաչիդ},
դառն
վշտիս
արիաբար
տարայց
Տէր,
Եւ
նահատակ
էթ
եկեղեցւոյն
Հայոց
ի
Կալկաթա,
՚ի
տէր
Յովհաննիսէ
{Խաչիկեան},
իսկ
երկրորդն
ի
մեծարու
եւ
ի
պատկառելի
առնէ
յողջ
եծարու
ծերունւոյն
պ.
Յարութիւնի
Աբգարեանց
եւ
ընդ
{Խաչիկեան}
տէր
Յովհաննէս
աւագ
քահանային,
լուայ,
զի
թէ
վեհա
ն.
իսկ
Այվազովսքին
շատ
համարի
կնքել
զդէմս
նշանաւ
{խաչին},
եւ
վարել
զճշմարիտ
վարս
քրիստոնէի,
որ
հայեցեալ
ի
չէ՞ր
զատանել
իւր
հետեւողս,
կնքողս
զդէմս
նշանաւ
{խաչին},
այլ
մաքրել
զխիղճ
մտաց
ազգաց,
թօթափել
զգերութեա
վարդապետութեան
այնորիկ,
որ
զէնաւ
ընդ
մեր
ի
սեղան
{խաչին},
արեամբ
իւրով
սրբէ
ալ
զուխտն
կտակին։
Պապական
եկ
գինի
նշանակելով
զյաւիտենական
իւր
զենումն
ի
սեղան
{խաչին},
ի
փրկութիւն
եւ
ի
շինութիւն
հաւատացելոց:
Արգել
լ
թէ
"
մարմին
է
իմ
կամ
արիւն"։
Քրիստոս
մեռաւ
՚ի
{խաչին}.
բանական
հոգի
նորա
էջ
ի
դժոխս,
անբաժանելի
Աստու
արմանալի
եւ
երեք
անգամ
երանելի
աւազակի
խօսքը,
որ
{խաչին}
վրայ
իր
թշուառ
ընկերին
էր
ասում,
թէ.
"
Մենք,
մ
դժոխածինն
Լանկթամուր,
որ
ճակատ
յարդարեալ
ընդդէմ
{Խաչին}
Քրիստոսի՝
կործանեաց
զեկեղեցիս,
յաւարի
առ
զանօթս
ւթիւն
չէ,
այլ
պարզ
անուն,
չգիտենք,
թէ
Վարագա՞յ
{Խաչինն}
է,
Յիսնակա՞ց,
թէ՞
սուրբ
Յակոբի։
Մեզ
թվում
է,
նտելացուցանելով,
զմանկտին
ըսկզբանց
ծառայականաց,
{խաչիւն}
Քրիստոսի
ի
Գողգոթայ
դատապարտելոց.
որպէս
զի
ժողով
Խաֆաֆեանցին
7
Սէթ
Հ.
Աբգար
8
տէր
Յովհաննէս
{Խաչկեան}
4
9
եղբարցս
10
Խաֆաֆեանցին
11
Բերբերեանցին
Մ.
Նալբանդեանց
համար
42
59.
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ
{ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ}
12/24
Յունիսի
1861
ամի,
՚ի
Կալկաթա.
Hotel
20
Հունվարի
1862
ամի
Լոնդոն
70.
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ
{ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ}
3
Փետրվարի,
1862
ամի,
Լոնդոն
ԳԵՐԱՊԱՏԻՒ
ՏԷՐ
Յ
նում
է
մի
այլ
եւս
հաղորդակցութեան
տեղ.
այդ
Սուրբ
{Խաչն}
է:
Սուրբ
Խաչի
անունով
վանքը
գտանւում
է
Նախիջ
րատնով
լցինք
Դուին,
Արտաշատ,
Ծխի
մէջ
կորաւ
{խաչն}
եկեղեցուն,
Երբ
այս
ամենը
մենք
կատարել
ենք.
եր
վերայից
ստրկութեան
եւ
ծառայութեան
կնիքը։
Նորա
{խաչն}
էր,
որ
խորտակեց
մարդկութեան
պարանոցի
ծանր
եւ
անտ
ռք
ի
սուրբ
Կոյսն
Մարիամ,
յառաքեալսն,
ի
կենագործ
{խաչն}
Քրիստոսի:
Այսմ
դարու
պատկանին
նոյնպէս
Ստեփաննոս
էս
մեր
փչացածի
(Վարդիթերի)
արածն
ա
քոմմայ...
{Խաչն}
իմն
ա,
քեարամաթը
(զօրութիւնը)
եւս
գիտեմ"։
Սո
ն
անմեղ
էր
իր
նիզակով,
որքան
այժմ
Սիքստոսի
տուած
{խաչով}
։
Համաձայն
ենք,
որ
մէկ
մարդ,
կարդալով
մեր
այ
յտէ
"
(Երկր.
Օրէնք,
գլ.
ԻԱ,
համ.
23)։
Իսկ
{խաչուիլը}
համարւում
էր
փայտից
կախուիլ.
"
Աստուած
հարցն
մեր
վկայութեան
վերայ
մինչեւ
Գոլգոթայի
վերայ
անարգաբար
{խաչուիլը}
աւազակների
մէջ,
պատրաստական
սրտով
եւ
աներկմիտ
հա
ածը
բնաւ
չի
վերջանալ։
Թուղթ
կաթուղիկեայց
{Խապառաճեան}
հօր
ընդդէմ
Թոռնակայ
Կըկռեկեան,
տպեալ
'ի
Փարիզ,
յե
ան
հանգամանաց
վիպասանութեան"։
Ասես
թէ
լուսահոգի
{Խապառաճին}
Կըկռիկեանի
հետ
է
կռվում.
"
կը
քննեն,
կը
քաշքշեն
ալու
չէ,
այլ
թշնամիի
խոսք
է,
ես
եւս
ոչինչ
բանից
{խապեր}
չիմ,
ինձմեն
ո՛չ
բան
հարցնող
կա
եւ
ո՛չ
ծան
տվող.
րելի
ճիճաս
ալ
սիրտերդ
թըփ-թըփ
կեցիլիք.
աճապ
ի՞նչ
{խապեր}
կառնուք
ինձմեն
առողջությանս
մասին.
ինչ
գրելուս
ե
թէ՞
յետոյ:
Լուսաւորչի
անունը
այդ
աւանդութեան
հետ
{խառը}
տեսնելով
չէ
կարելի
պնդել,
թէ
ստուգապէս
չորրորդ
դ
ետո
նրան
անհրաժեշտ
է
աղաղային
որեւէ
բաղադրությամբ
{խառն}
քլորակրի
հագեցած
լուծույթի
մի
քանի
վաննա
ընդունել
ւելի
զտելով
եւ
մաքրելով,
ինչ
որ
դեռեւս
մնացած
էր
{խառն}
եւ
շփոթ:
Արգոյ
վարդապետը
այս
բաները
տպում
է
իւր
ԺԲ.
Ներածութիւն
-
Բէգզադէի
եօթն
հրաշալիքը
-
{Խառն}
լուրեր
-
Մի
աբեղայի
ֆանատիկոսութիւն:
Թո
Ծառանայ
ծուխ
ընդ
ուղղորդ
Յերկինս
ի
վեր
{խառն}
ընդ
բոց:
Որ
զԱդամաւն
կենդանեաց
Ընդ
սո
մ
ենք
առհասարակ
եկեղեցական
կառավարութեան
մէջ,
որ
{խառն}
ի
խուռն
եւ
անկարգութեամբ
յառաջանալով,
մեծ
մասով
իսեցիները
պահում
են
եւ
քո
աշակերտքը
չեն
պահում
եւ
{խառն}
ուտում
են
"
ասելով։
Նորան
"
դիւահա՛ր
"
էլ
կոչեց
մեծ
ամբոխ
դեւերի,
դուրս
պրծած
դժոխքի
աջ
կողմից,
{խառն}
ի
խուռն
աղաղակով
գալիս
էին
դէպի
սատանայի
գահը:
Ն
աւիկների
նման
չեն,
սոքա
ծերունի,
նիհար,
տգեղ,
{խառն}
ի
խուռն
մազերով,
աչքերը
ներս
ընկած,
երեսները
գո
նեւին
չհամաձայնեցաւ,
որ
Թիւթիւնճի-օղլուն,
աշնան
{խառն}
եղանակներում
դուրս
գայ,
թէեւ
շատ
ցանկանում
էր:
բերեալ,
զի
սուրբ
եկեղեցի
չէ
ընկեցեալ
'ի
ծով
զայն
{խառն}
զանգուած։
Յայս
ակն
եդեալ
իմ
յօրինեցի
զառաջին
զչո
ել
իսկ,
միւս
ոմն
փիլիսոփայ
քան
զնա,
թէ
վասն
է՞ր
{խառն}
ընդ
բառից
հին
լեզուի,
այս
ամենայն
խօսք
եւ
զրոյցք
երայ,
չէ
կարելի
բացայայտել,
իսկ
թէ
ինչո՞ւ
համար
{խառն}
եղել
է
գերապատիւ
Նազարեանցի
խօսուածքը
գրոց
լեզուի
շի
է,
եւ
ես
պետք
է
փոշին
առանձնացնեի,
որովհետեւ
{խառնած}
հավասար
չի
ծխվում։
Չնայած
այդ
ծխախոտն
ավելի
թուն
ցանկանալով
մեծ
Հայաստանի
լեզուին,
շատ
անգամ
մէջ
{խառնած}
այնպիսի
տեղական
բառեր,
որ
շատ
սակաւ
էին
գործ
ածւ
ն
ինձ
ոչ
այս,
ոչ
այնտեղ
յոյսեր։
Թոյն
{խառնած}
նռան
հետ
կարմիր
ջրի
Նորա
խորհուրդով
սուրբ
ծե
շղթաներ,
հաց
չէր
ուտում
այլ
կերպ,
եթէ
ոչ
մոխիր
{խառնած}
հետը։
Կոշտ
շորեր
հագած
ման
էր
գալիս
փողոցներում
,
իբրեւ
մի
ազնիւ
մետալ,
չէ
կարող
մնալ
մի
այնպիսի
{խառնակ}
տեղում.
նա
բարձրանում
է:
Մնում
է
անարգ
թուղթը
ե
,
-
ասում
է,
-
Աստուծու
որդիքը
մարդոց
աղջկերքին
եւ
{խառնակուեցան}
նոցա
հետ"։
Ի՞նչ
բանի
համար,
որդոց
որդի,
մ
օրէօր
ձգուելով
երկարեցաւ
եւ
քնեց
երկու
տարի:
Այս
{խառնակութեան}
ժամանակներին
երեւում
է
կարդինալի
անհաւատարմութիւն
ների
մթութեանց,
շփոթութեանց
եւ
երբեմն
բաբելոնեան
{խառնակութեան}
այնպէս,
որ
մարդ
մոլորւում
է
եւ
չէ
իմանում,
թէ
ի
վերջացաւ,
որ
մեզ
ջարդեցին
ու
հալածեցին,
եւ
այն
{խառնակութեան}
միջոցին,
մի
մօրուքաւոր
հեծելազօրական,
որ
ամենեւ
ին
Փարիզի
հանգամանքը.
նա
ընկաւ
այն
շփոթութեան
եւ
{խառնակութեան}
մէջ,
որ
պատճառուել
էր
ռումբի
ճայթելուց,
որ
նորա
եւ
օգտակար
գործերից
եւ
ձգեցի
նոցա
այս
բաբելոնեան
{խառնակութեան}
մէջ,
ուր
անտարակոյս
անհետ
կը
լինին
նոքա:
-
,
որովհետեւ
մեք
նորա
մէջ
ենք...
Ո՛վ
բաբելոնեան
{խառնակութեանս}
մտքերի.
բայց
փոքր
է
այս,
մտաւորական
կամ
բարոյակ
խօսութիւն
հեղինակիս,
մշակեալ
եւ
մաքրեալ
յեկամուտ
{խառնակութեանց}
[ըստ
բառից
եւ
հնչմանց],
եւ
ընդ
նմին
հասկանալի՝
,
եւ
ինչ
էին
կամենում
դուրս
բերել
այս
բաբելոնեան
{խառնակութենից}:
Այս
գործից
ես
հնար
ունեցայ
տալ
ձեզ
100
000
շատո
հիւսիսային
Ամերիկան:
"
Այս
ի՛նչ
բաբելոնեան
{խառնակութիւն}
է,
-
կարող
է
մտածել
մի
մարդ:
-
Անգլիան՝
այն
ազատ
ափշտակութիւն
եւ
կողոպուտ,
մի
խօսքով,
բաբելոնեան
{խառնակութիւն}:
Բայց
չէ
պիտոյ
մոռանալ,
որ
մի
այսպիսի
վատաբաղդ
պիսի
մարդերից
չէ՞ր
բաղկացած:
Այս
ի՛նչ
բաբելոնեան
{խառնակութիւն}
է"։
Բայց
չէ՛.
սխալը
այստեղ
չէ:
Սխալը
փոր
փորձական
հետեւութիւնը
եւ
կ'երեւեցնէ
մի
բաբելոնեան
{խառնակութիւն}:
Եթէ
Փիւնիկեցիք
իւրեանց
վերայ
կրած
չլինէին
Փիւնի
ւթենների
մէջ.
այնուհետեւ
ծագում
էր
մի
բաբելոնեան
{խառնակութիւն}:
Այսպիսի
կերպով
գործ
յառաջ
կ՚երթա՞ր:
Գործարանը
կ
ժողովուրդը
թագաւոր:
-
Այդ
ի՛նչ
բաբելոնեան
{խառնակութիւն}
է.
ես
ամենեւին
չեմ
հասկանում
այդ
պայմանի
զօրութի
հիճներից:
Մի
խօսքով,
թագաւորել
է
անկարգութիւն,
{խառնակութիւն},
մտքերի
մրրիկ,
յոյսի
եւ
ցանկութեան
ալեկօծութիւն
մ
եմ
պոչովս
եւ
երդւում
եմ,
որ
երեք
ամսից
այնպիսի
{խառնակութիւն}
կը
ձգեմ
դժոխքի
նզովեալների
մէջ,
որ
Դուք
կը
հարկա
ը
ցիրուցան,
որը
ցեցակեր.
մի
խօսքով,
բաբելոնեան
{խառնակութիւն}:
Ահա
այս
պահարանի
մէջ
սկսեց
որոնել
Մանթուխեանցի
,
միւսքը
պաշտպանում
են
ծերի
կարծիքը.
բաբելոնեան
{խառնակութիւն}:
Բայց
այս
բոլորը
չէ
դեռեւս․
այնտեղ
երկու
երեք
մա
եսութիւն
չէ
դոցա
սեպհական),
զայդպիսի
բաբելոնեան
{խառնակութիւն}
ի
խելապատակս
հայոց
ո՛չ
գովեմք
մեք,
այլ
ամենեւին
իւղից
սկսեցին
առաստաղին
կպչոտել
եւ
ծակերը
մտնել.
{խառնակութիւնը}
շատ
մեծ
էր,
որպէս
թուրքի
դիւանում,
պատերազմի
գո
թվերը
ճիշտ
հետազոտելու
համար,
բայց
տեղի
ունեցած
{խառնակություններն}
ստիպեցին
նրան
այլ
հարցերի
թվում
այդ
ձեռնարկությու
որ
ինչքան
կարճ
է,
այնքան
պարզ
է,
ինչքան
ազատ
է
{խառնաշփոթություններից},
այնքան
լավ
է
քերականությունը
եւ
այնքան
հեշտ
է
ո
նռներըդ
տաս
նրան.
Եւ
կեանք
տուող
այգուդ
գինու
{Խառնարանը}
դու
տանես
Եւ
տաս
գինին
քո
խմելու
`
Յար
օրհնուա՜ծ
երքուստ
աճեսցի
անսայթաք
յերիւրմամբ
ճիւղոց,
առանց
{խառնափընդորելով}
զկազմածն:
Այս
ամենայն
պայմանը,
որն
անհրաժեշտ
են
ս
րոպէիս
նորա
ճակատը
փորձում
է
արեւմտեան
խոնաւ
եւ
{խառնափնդոր}
քամիների
յարձակմունքը:
Մի
քանի
տարի
է,
որ
ձ
ծ,
վիրաւոր,
կեղտոտ,
անճոռնի,
մազերը
եւ
բրդերը
{խառնափնդոր},
մի
աչքը
փորած,
մի
կոտոշը
կոտրած
ծեր
դեւ.
ճանկ
մանակի
թողին
լքին
զայս,
թէպէտ
եւ
անհաւան
էին
ընդ
{խառնափնդոր}
Պատմութիւն
Չամչեանին,
եւ
այս
իսկ
է
պատճառ,
զի
ժ
քը:
"
Մենք
մեր
յայտնագործութիւններով
չենք
ուզում
{խառնափնդորել}
բնութիւնը
եւ
մտքերը.
չենք
ուզում
կործանել
գիտութ
տասխանելուց.
երեւի
թէ
ձեռք
չէ
տալիս
նորան,
եւ,
{խառնափնդորելով}
խնդիրները,
կարծում
է
իւր
անձը
արդարացուցած:
Այդ
թէեւ
մի
պապական
աբեղայ,
բնական
աշխարհագրութիւնը
{խառնափնդորելով}
աստուածաբանութեան
հետ,
գրել
էր,
թէ
999
ասպարէզ
:
-
Շատ
գեղեցիկ
բան:
Այս
պայմանով
ես
այնպէս
{խառնափնդորեցի}
յիմար
մարդերի
գլուխը,
որ
նոքա
մինչեւ
այժմ
ման
են
ճարտարութեամբ
լարեցի
նորանց,
շրջեցի
գլուխները,
{խառնափնդորեցի}
մտքերը,
որ
նոքա
քանի
ամիս
շարունակ
կտրատում
էին
մն՝
դժոխք
ու
սատանաներ։
Իգնատիոսի
հոգու
այսպիսի
{խառնափնդորուած}
վիճակը
սաստիկ
խանգարեց
նորա
առողջութիւնը։
Աշակեր
,
որ,
հերքելով
ամենայն
փարիսականութիւն,
ամենայն
{խառնափնդորութիւն},
արեւի
լոյսի
տակ
ցոյց
էր
տուել
Իզիսի
երեսը:
Ասա
ւս
կասկած
ունինք"։
Զարմանք,
որ
Պ.
Իսահակեանցը
{խառնափնդորում}
է
եւ
չէ
յայտնում,
թէ
ո՞վի
ում
հետ
խօսելու
վերայ
րւում
է
Սերոբէն։
Ինձ
թւում
է,
որ
արգոյ
հեղինակը
{խառնափնդորում}
է
բաների
ժամանակը:
Երբ
հեղինակը,
լրացեալ
իրաւու
պարոնների
առաջեւ,
որ
ծածկելով
ազգի
պակասութիւնքը՝
{խառնափնդորում}
էին
ամենայն
դատողութիւնք՝
յանցանքը
որպէս
առաքինու
սեն.
Սալմերօնը
եւ
Լայենէզը
այնպիսի
ճարտարութենով
{խառնափնդորում}
էին
խնդիրները,
որ,
մինը
միւսից
դուրս
գալով,
ան
նշանակութեամբ
չէ
որոշում
մասունք
բանին,
որով
շատ
{խառնափնտորութիւնք}
կը
լինէին,
այլ
եւ
բառի
կազմութեամբ։
Ստոյգ
է,
ա
.
"
Առ
այժմ
լիովին
սփոփիմ
եւ
զովարար
ցօղ
հիւսիսոյ
{խառնեալ}
ընդ
հարաւային
ջերմութեան
կամի
զիս
ծաղկազարդել,
պ
իս
կոչեցեալ
նոր
հայախօսութեամբ,
թէ
եւ
հետո
զհետէ
{խառնեալ}
յայն
զփոխառեալս
յօտարաց
անշքացոյց
մինչ
իսպառ,
եւ
յի
պոչի
ծայրը:
Խաւարի
թագաւորը
սկսեց
տակառը
{խառնել},
լաւ
պաքսիմատ
որոնելով.
նորա
բաղդից
հանդիպեցան
,
եկեղեցու
մի
կոպեկը
եւս
կրակ
լինի
իմ
համար,
եթէ
{խառնել}
եմ
իմ
գոյքի
մէջ"։
-
Թէ
Աստուած
սիրում
ես,
ձեռք
ենացւոյ,
Եղիշէի
եւ
այլոց
հնախօս
հեղինակաց:
Բայց
{խառնել}
եւ
շփոթել
զդարս
եւ
զժամանակս
եւ
պահանջել,
[անխոր
),
որով
գրված
է
գործի
բնագիրը,
ուր
կամ
խիստ
քիչ
{խառնել}
է
հեղինակը
Աշտարակի
բարբառի
մէջ
օտար
ձեւ,
օտար
ո
,
որով
գրուած
է
գործի
բնագիրը,
ուր
կամ
խիստ
քիչ
{խառնել}
է
հեղինակը
Աշտարակի
բարբառի
մէջ
օտար
ձեւ,
օտար
ո
Առաջնորդես
այգւոյդ
գինւոյն
Ի
կենսաբաշխ
{խառնելիս}
՝
Չա՜փ
քեզ
ի
գոգ
տացի
շարժուն,
Յաւիտե
ց
աղբիւրը
էր
ինքը
մեր
Փրկիչը,
եւ
որոնք
սկզբնաբար
{խառնելով}
Թադդէոս
եւ
Բարթողիմէոս
առաքեալների
եւ
նոցա
հարազա
ոչինչ
նիւթ
մնացած
չէր
նոցա
մէջ:
Երկաթի
գաւազանով
{խառնելով}
քուրան,
հասկացայ,
որ
հալած
էին
մետալները
կրակի
երեխաներին՝
քնեցնելու
համար,
բայց՝
քաղցրութիւն
{խառնելով}
այդ
թմրեցուցիչ
հիւթի
մէջ,
որպէսզի
մանուկը,
քաղց
ուրս
եկան
ժողովրդական
իրաւունքի
անունով՝
ի
հարկէ
{խառնելով}
նորա
հետ
իւրեանց
Աստուածապետական
Հասարակութեան
տե
եստանոցիցս
մի
փոքր
մկնդեղ
բերելու,
մետալների
հետ
{խառնելու}
համար:
Բայց
երբ
վերադարձայ
դէպի
արուեստանոցս,
չ
ենդանութեան
աղբիւրը
եւ
շարժառիթը։
Արի՛ք,
ուրեմն
{խառնենք}
մեր
աղօթքը
Աստուծոյ
քահանաների
եւ
տաճարի
սպասաւոր
շեալ
իմ
տուած
գետինն
օրինօք
դատաստանի
տիրեսցեն
եւ
{խառնեսցեն}
ընդ
գետնի
տանն
իմոյ,
եւ
յետ
թաղման
մարմնոյն
իմոյ
մատարած
մակերեւոյթ
երկրի
քամէ
զմրուր
բաղդին,
զոր
{խառնեցին}
նախնիք
նորա
բնաւորեալ
անմիաբանութեամբ,
նախանձու
արդը
այս
բոլորը
քննելու
ժամանակ
անշուշտ
պիտի
լեղի
{խառնէ}
իւր
կեանքի
մէջ,
նորան
սիրելի
չէ
այս,
նա
չէ
քննո
հաւանեալ
եւ
այլ
արք
ճշմարտութեան
նուիրիչք
գնային
{խառնիլ}
'ի
գունդն
զօրավարին
Հայոց
Վահանայ
Մամիկոնենի։
Եւ
:
Դուք՝
որպէս
իշխան
մի
աշխարհի,
ուր
ամենայն
բան
{խառնիխուռն},
անկարգ
եւ
անկանոն,
ուր
խաւարասէր
մտքեր
ամենայն
Շաքարեանցը
հանեց
սեղանի
վերայի
թղթերի
տակից,
որ
{խառնիխուռն}
ընկած
էին,
մի
թերթ
թուղթ
եւ
սկսեց
կարդալ:
աքով
գրուած
մագաղաթների
թիւը
համարը
չկար,
բոլորը
{խառնիխուռն}
ծալուած
ճնշուած,
որը
առանց
երեսի,
որի
թերթերը
ց
մէջ:
Պառաւները
մինը
միւսից
այլանդակ:
Գլխի
{խառնիխուռն}
մազերը
ասես
թէ
պատերազմ
էին
կանգնել
միմեանց
ընդդէ
հայախօսութեան,
կորզել
ի
բերանոյ
նոցա
զօտար
բառից
{խառնմունս},
ի
բաց
վտարել
միանգամայն
զթաթար,
զտաճիկ,
կպարս
գիրք
դառնա՝
միեւնույն
ժամանակ
պապականների
աղբաթը
{խառնող},
դորա
պատճառը
դու
էիր:
Հույս
ունիմ,
որ
իմ
ա
մէջ.
նա
մոխիր
է
կերել
հացի
տեղ,
եւ
նորա
խմելիքը
{խառնուած}
է
եղած
արտասուքով:
Բռնակալութեան
մուրճերը
այնպէս
ս
հարուստ
եմ
գերապանծ:
Քաղցր
ու
դառը
{խառնուած}
է
այն
ջրումը
անբաժան,
Որ
տալիս
է
մեզ
բնութի
ուխս
ցաւում
են:
Նամակ
չստանալուս
համար
աղբաթս
էլ
{խառնուած}
է:
12-ին
այսօր
նամակ
գրեցի
եղբօրս,
որ
եւ
կ՚երթա
են
միւս
բոլոր
մետալների
մէջ,
եւ
որովհետեւ
սաստիկ
{խառնուած}
լինելով
պահանջում
են
մի
ամենազուտ
մաքրողութիւն,
պա
թէ
ոչ,
բուն
տոհմական
հայերը,
չնայելով
որ
այդ
{խառնուած}
օտար
սերունդքը
հազարաւոր
տարիներով
մասնակից
էին
ե
եզուն
ոչինչ
քաղաքի
սեպհական
չէ,
թէ
գրոց
բառերովը
{խառնուած}
է,
եւ
թէ
ազգը
չի
հասկանայ։
Մեք,
խօսելով
մի
նքշութեան,
արուեստական
կերպով
դարձել
է
մի
ջլային
{խառնուածքի}
տէր,
կենակցութիւնը
իւր
փեսայի
հետ
այս
դարումս
մի
ծ
մոխրով:
Հեռացուցի
կրակը:
Հալած
մետալները,
որ
{խառնուելով}
միմեանց
հետ
կազմում
էին
մի
փոքրիկ
լճակ,
եւ
որի
ե
ականներին,
եւ
ազգը
իրաւունք
չունի
այդ
բաների
մէջ
{խառնուելու},
որովհետեւ
եկեղեցին
կազմողը
է
ազգը,
որովհետեւ
ե
ղովուրդը,
ազգը
հոգեւոր
բաների
մէջ
իրաւունք
չունի
{խառնուելու},
որովհետեւ
այդ
բոլորը
պահուած
է
հոգեւոր
իշխանութ
իւր
աղքատութիւնը,
որովհետեւ
խօսելու
կամ
բանի
մէջ
{խառնուելու}
իրաւունքը
շատ
կամ
սակաւ
կարողութեան
տէր
մարդն
ուն
թեան
ազդեցիկ
դէմքերի
հետ,
իւրացրել
են
իրաւունք
`
{խառնուելու}
հայկական
բոլոր
գործերին,
վարելու
այդ
գործերն
ուղ
ց
այս
միջոցին
Սպանիական
եւ
Ֆրանսիական
Տէրութիւնքը
{խառնուեցան}
այս
գործի
մէջ։
Անզօր
Կարոլոս
II-ը
գործիք
էր
դարձ
նձ
եղբօրս
ուղարկած
գրքերը,
որ
չէի
ուզել.
աղբաթս
{խառնուեցաւ},
նոյն
րոպէին
հետ
դարձուցի.
չգիտեմ
կառնո՞ւ
այսօր
Տունից
եկած
թղթերն
էլ
կարդացի,
եւ
աղբաթս
սաստիկ
{խառնուեցաւ}:
12
եւ
մանաւանդ
13.
լերդս
բորբոքուած
էր:
14-ի
անայապետի
օրերումը,
նորա
հոգեւորական
գործերի
մէջ
{խառնուեցաւ},
այնտեղ
եւս
իւրեան
լաւ
դրստեց:
Թէպէտ
սորա
վերայ
Ա՜խ,
իմ
փլատակուած
օրերի
տխուր
յիշատակներ,
դուք
{խառնուեցաք}
ժամանակի
հոսանքի
հետ
եւ
անհետ
չքացաք
մշտնջենաւոր
դարբնութեամբ
պարապէր,
քան
թէ
այնպիսի
գործերի
մէջ
{խառնուէր},
որ
իւր
խելքից
դուրս
էին:
Յիմար
մարդիկը
այն
ժամ
խորհուրդը
այն
էր,
որ
հարիւր
քառասուն
փուդ
արճիճ
{խառնուի}
կլայեկի
մէջ:
Սորա
հետեւանքը
լինելու
էր
այն,
որ
,
ինչպէս
այն
խեղճ
մարդիկը
չեն
որոշում
թոյնը,
որ
{խառնում}
են
Մխիթարեանք
իւրեանց
գրուածների
մէջ,
նոյնպէս
բո
ելու
ուրիշ
մարդերի
վերայ,
բայց
ինձ
ինչո՞ւ
ես
մէջ
{խառնում},
դուք
ասելով,
որպէս
թէ
ես
եւս
այդ
դատարկաբան
մա
անհրաժեշտ
են
բնորոշ
բարբառներ
եւ
ոչ
թե
լեզուների
{խառնուրդ}:
Սայաթ-Նովան
կարգին
գիրք
է,
տպագրված
Մոսկվայում
թեանը
իր
ամբողջութեան
մէջ
երեւեցնում
է
օտար
տարրի
{խառնուրդ}:
Եւ
որչափ
իրական
լինի
նորա
համակարգութիւնը,
այն
այեցայ
եւ
տեսի
զազգն
իբրեւ
զոսկի,
բայց
գտի
զնոսա
{խառնուրդ}
պղնձի
եւ
կապարի,
եւ
յառաւելն
ուշաբերեալ,
զի
սու
ք,
ըստ
խղճի
մտացն
վկայելոյ,
չեն
այլ
ինչ
եթ
է
ոչ
{խառնուրդ}
հին
եւ
նոր
հայախօսութեան,
ոչ
սառն
իմն
եւ
ոչ
ջերմ
առերի
թիւը:
Չկայ
աշխարհիս
երեսին
լեզու,
որ
օտար
{խառնուրդ}
չունենայ,
մեր
նոր
լեզուն
չէ
կարող
բացառութիւն
լի
ս,
ըստ
որում
մկնդեղը
պակաս
էր:
Վերջապէս
սառեցաւ
{խառնուրդը}
եւ
կարելի
եղաւ
քննել
նորան...
Ո՛վ,
բաղդիս,
գ
թէ
ինչ
կերպով
վերջապէս
յաջողել
էր
իւր
խորհրդական
{խառնուրդից}
ստանալ
անարատ
ոսկի:
-
Վերջին
փորձն
էր
մնացել
տան
հայոց
ազգի
մէջ.
թողում
ենք
պատմութեան
անյայտ
{խառնուրդները}
քիչ
կամ
շատ:
Այսօր,
այս
տողերի
գրողը,
կամ
նոցա
ւթեանց
վերջին
խօսքը։
Խօսել
հազար
ու
մին
մուրացած
{խառնուրդներով},
խօսել
կցկտուր,
ճնճղուկի
նման
զոյգ
ոտքով
այստեղ
ր
չհասկացողներին,
որ
իմանան:
8-ի
մեջ
շատ
սաստիկ
{խառնված}
են
մեր
թշնամիների
աղբաթը
եւ
այսուհետեւ
եւս
պիտի
խ
րպեսզի
այս
գործը
գլուխ
գալով,
վենետիկեցոց
աղբաթը
{խառնվի}.
այլեւ,
որովհետեւ
օրագրի
տարեվերջումը
պետք
է
հր
ծ
են
մեր
թշնամիների
աղբաթը
եւ
այսուհետեւ
եւս
պիտի
{խառնվի}:
Ճշմարտության
թշնամիների
հույսը
այն
է,
որ
օրագի
հայոց
ազգի
անուն
տված
ժամանակները
եւս
պիտի
սիրտս
{խառնվի}
ու
փսխելիքս
գա.
ահա
եղբայր,
այժմ
իմ
դրությունը
ինչո՞ւ
չես
հեռանում,
Անզգա՞յ
ես
կարծում
ինձ.
Ես
{խառնւո՞ւմ}
եմ
ձեր
գործին,
Լսե՞լ
էք
մի
խօսք
ինձնից:
Թէ՞
ասե
տեսականի
ծայրայեղ
իմաստականութիւնը
(умничанье)
{խառնւում}
է
պրուսական
աստիճանաւորի
անուրջների
(мечта)
հետ
ր
եւ
այսպիսի
բան,
որ
ստորին
ծառայքն
եւս
ներս
էին
{խառնւում}
այս
իրողութենների
մէջ.
այնուհետեւ
ծագում
էր
մի
բ
ով
շատ
բան
չէր
հասկանում,
եւ
այս
պատճառով
եւ
չէր
{խառնւում}
եւս
բանի
մէջ:
-
Պարոն
Շահումեանցը...
-
ասաց
Պապն
է,
երբ
նոքա
մոռանում
էին
իւրեանց
պաշտօնը
եւ
{խառնւում}
էին
աշխարհական
գործերի
մէջ,
այնպէս
եւ
վերոյիշեալ
իմ
որպիսությունս:
Շատ
ավելի
ուրախացա
Սերոբին
{Խառքովա}
չի
գնացածին
համար,
զերե
տիժար
պան
է
հեմ
կսկիծի
հ
հանդիպել,
հեմ
ճամբա
քալել,
եւ
մանավանդ
կլսիմ
որ
{Խառքովա}
խայրախը
թանկ
է
տեյին,
ցուրտին
այդ
կսկիծով
պիտի
ե
նե
չոխրախին
ճամբան,
չէ
նա
աճաբ
պաղնիքին
ճամբան.
{Խասբիքային}
տունին
ետեւի
տերեյին
մեջն,
ինչ
տեղ
որ
ծառեր
կա:
,
արդխ
դուք
գիտեք:
Աս
գրածներում
համար
չըլլա
թե
{խասեվեթ}
անիք,
թե
պեդերցիլ
է
կամ
ինչ
եղիլ
է
տեյին,
չէ,
մ՝
այսինքն՝
Բեբեկ,
Օրթա-Քեյ,
Բերա,
Ղալաթիա,
{Խասքեյ},
Էյուբ,
Պալատ
եւ
բուն
Կոստանդնուպոլսում՝
Սամաթ
սում
եմ
պատասխանի:
Նորից
Հ.
Գ.
Ի՞նչ
բույս
է
{խավ}
տվող
կոնը
(ворсовальная
шишка)
-
webecarden,
N
եր.
պետք
է
ձեռք
ձեռքի
տալ
եւ
միաբան
ուժով
ջարդել
{խավար}
վիշապի
գլուխը:
Դեռեւս
նոր
կաթողիկոսի
հաստատությո
թե
դուք
այնքան
բարի
եք,
որ
կամիք
ինձ
օգնել
եւ
իմ
{խավար}
դրութենից
դեպի
լույս
քարշել,
շատ
եւ
անչափ
շնորհա
մեջ
լինիս.
համբերիր,
եղբայր,
եթե
ստույգ
է
այս
{խավար}
գուշակությունը,
համբերիր
մինչեւ
իմ
գալը,
անշուշ
ս
ի
յոլորտ.
Մի
թէ
եւ
քեզ
զկուրութեան
մերկել
{խավար}
չէ
ի
ճահ,
Բանասիրաց՝
զի
զշինուածս
փլուզանե
նձնազոհությամբ
գիշեր
ցերեկ
կուրծք
կոտրելով
եւ
աչք
{խավարեցնելով}
աշխատում
ենք
գրելով
ու
սրբագրելով,
տպելով
ու
չար
ինինք
հասած,
որ
չկամենանք
գոնե
ճանաչել
լույսը
եւ
{խավարը},
սահմանել
երկուսի
զանազանությունը,
որոշել
չարը
հույսս
մեծ
է.
մի՞թե
մեր
ազգի
մեջ
մինչեւ
այժմ
եւս
{խավարը}
եւ
սուտը
պիտի
հաղթանակե
լույսի
եւ
ճշմարտության
վե
,
մինչեւ
գերեզման
ես
պիտի
պատերազմեմ
ստության
եւ
{խավարի}
հետ
եւ,
որքան
թույլ
տան
մեզ
շրջապատած
հանգամանքը
փտած
պապական
աբեղաների
ձեռքով
մտանե:
Նոցա
լույսը
{խավարից}
շատ
վատ
է,
վասն
որո
թող
յուրյանց
պահեն:
Հայոց
ա
Նախիջեւանում,
մինչդեռ
քաղաքական
վարժատան
մէջ
Պ.
{Խատամեանցը}
եւ
Պ.
Տիգրանեանցը
քանի
անգամ
պատճառ
տուեցին
Հայե
ից
յետ
դառնալով,
երգեց
գիտնական
Թէոդորոս
Եսայեան
{Խատամեանցի}
"
Խնդա՛
այսօր,
Հայաստա՛ն
"
երգը,
որ
մի
ժամանակ
Москве.
Խնդրում
եմ
ողջույնս
հասուցանես
պարոն
{Խատամովին}
եւ
ասես,
որ
նորա
եղբայրական
սերը
մոռացած
չեմ,
ա
աստիճանաւորի
պաշտօնը
չափից
դուրս
անպիտանացուց
Պ.
{Խատիսեանցը},
որ
եթէ
ներգործէր
չափի
ու
սահմանի
մէջ,
մի
փոքր
ծ
ծառայութիւն
ցոյց
տուած
կը
լինէր
ազգին,
եթէ
պ.
{Խատիսեանցը},
Թիֆլիսի
մագնիսեան
դիտանոցի
արգոյ
կառավարիչը,
ա
տարին
հինգ
տասն
մանէթ՝
չնայելով,
որ
միւս
կողմից
{Խատտի}
-Հիւմայունի
դուրս
գալուց
յետոյ
Տաճկաստանի
լուծը
ծա
դի
գլուխն
էլ
հողի
տակիցը
դուրս
ա
գալի,
ամէն
բանը
{խարաբ}
էլած
ա
ըլնում,
համա,
էն
գիրը
մնում
ա.
արա՛
ինչ
ի
եւ
Վիշնուի
անհեթեթ
կերպարանքներով
եւ
այնուհետեւ
{խարազան}
են
դառնում
մարդկութեան:
Որքան
մոլորութիւնք
տեղ
նոցայ
բարոյական
խոցերն
էլ
բանալ,
չէ
մոռանում
{խարազանել}
անբարոյականութիւնը:
Հեթումը,
այնքան
հասած
րել
պատմության
մեջ
մի
քանի
անհատներ,
որոնք
իրենց
{խարակտերով},
եռանդով
եւ
հանճարով
շատ
ավելի
բարձր
են
կանգնած
Գայ
որպէս
փեսայ,
Նազի
եւ
ցնծայ.
Իսկ
{խարամանի՞ն}.
-
Ողբա՜յ
ցաւագին:
Թ.
ԱՅՍ
Է
ՀԱՆԳԻՍՏ
Զուղխս
անարատ,
Լիցի՜
ի
թերափ,
Իսկ
{խարամանւոյն}
՝
Բաժա՜կ
մահաթոյն
"...:.........
եանք,
չ'կարողանալով
կեղծաւորութեամբ
եւ
ընծաներով
{խարբալել}
այս
հռչակաւոր
մարդը,
գործ
դրեցին
այնուհետեւ
իւրե
տրական
հարուածով
վերջանալու
են
մարդ
լինելուց
նորա
{խարդախ},
առաջնորդ
ձեւացած
սուտ
ազգասէրքը
եւ
միւսերը:
իր,
որ
գովում
էր
նորան.
փոյթ
չէ,
որ
այդ
սուտ,
{խարդախ}
եւ
երեխայական
գովասանութիւնը
մահադեղ
էր
ազգին,
փ
ոցա
ձեռքով,
արդարեւ
այս
րոպէիս
բացարձակում
է
իւր
{խարդախ}
ազգասէրների
ձայնի
արձագանքը:
Նա
սովորել
է
լսել
ա
մէջ
այբը
քէ
է
երեւում,
իսկ
քէն՝
այբ,
շինովի
եւ
{խարդախ}
մի
մատենագրութիւն
է,
ստութեան
վարագուրով
դիմակաւ
ախ.
Իսկ
դու
ինչո՞ւ
ես
ժպտում,
Ուխտ
չեմ
անում
ես
{խարդախ}
"։
"
Քաւ
լիցի,
տէ՛ր
իմ
Ադամ
",
Կրկնում
էր
հեզ
սկ
ընդե՞ր
բնաւ
ժպտիս,
Ուխտեմ
ես
ո՛չ՝
յուխտ
{խարդախ}:
"
Փարգա՜ստ,
տէ՛ր
իմ,
քա՛ւ,
Ադամ
",
Ողջ
աշխարհի
գործերը.
Մի
մարդ
ազնիւ
եւ
կամ
{խարդախ}
Կշռի
չէ
շեղում
թաթը"։
Նա
կապու
անք
այն
չոքած
մարդու
Որ
մերկ
դիմակով
սատանայ
{խարդախ}
։
Ասեց.
ո՛վ
Գիրսաս,
ծառայ
հաւատար,
Նոքա
մեծագին
ընծաներով
եկան
Կանտօն
քաղաքը,
բայց
{խարդախ}
Շօյլլը
հաւատացուց
իւր
աշակերտ
Կայսրին,
թէ
Հօլլան
ննութիւնը
ստուգում
է,
որ
այդ
նամակը
շինովի
էր
եւ
{խարդախած}
Բէգզադէի
ձեռքով:
Պօլիցմէյստերը
ասում
է
Բէգզադէին
,
շնորհեց
մեզ
իւր
օրհնութեան
կոնդակը,
որի
մէջ
"
{խարդախամիտ}
գրուած,
մոլորական
բան
եւ
յաւէտ
գայթակղեցուցիչ
պա
եւորք,
զի՞նչ
յոյս
ազգին,
որ
զօրահանապազ
դաւի
եւ
{խարդախի}
յարանց,
զորս
հայր
ճանաչել
ուսաւ
ի
դարուց
ժամանակ
ուլ
իւր
դիմակը.
դարձեալ
դնում
է
աչքին
տեսութիւնը
{խարդախող}
ակնոցները
եւ
ահա
դերասանը
եւ
դերասանուհին
փոքրանո
կեղեցական
հաշուոց,
տարականօն
եղանակաւ
խանգարելոյ
{խարդախութեամբ}
Այվազովսքի
վարդապետին:
Ի
6
սեպտեմբերի
մուտ
գո
բան
էր,
բայց
որովհետեւ
դա
հիմնուած
է
ստութեան
եւ
{խարդախութեան}
վերայ,
այդ
պատճառով
պիտոյ
է
միշտ
մնայ
գող
եւ
աւա
պի
ձեր
գահը
հարկադրեցին
այդպէս
գործ
կատարել:
{Խարդախութեան}
եւ
դաւաճանութեան
կողմից
այնպէս
անուն
ունէր
դա,
ո
ւսքը,
որ
մանաւանդ
հոգի
ունէին,
յուսալով
իւրեանց
{խարդախութեան}
եւ
հնարագիտութեան
վերայ,
մնում
էին
կամակորուած։
տուծոյ
ճշմարտութիւնը՝
անմասն
ամենայն
ստութենից,
{խարդախութենից},
կեղծաւորութենից
եւ
այլ
այսպիսի
արատներից,
է
այ
իւրեանց
վատթար
կամքին:
Վերահասու
եղա՞ր
դու
դոցայ
{խարդախութեններին}:
Ճշմարիտն
ասա՛,
ո՞ր
կողմն
է
արդար,
եւ
որը՞
դատ
,
որին
որսացել
էին
Յիսուսեանք
իւրեանց
սատանայական
{խարդախութեններովը},
1814
թուականին
օգոստոսի
7ին
լուծեց
արժանայիշատա
,
այսքան
տարի
եկեղեցու
դրանը
ծերացար,
այժմ
պիտի
{խարդախութի՛ւն}
գործէիր
հաշիւների
մէջ.
միթէ՛
մեք
չենք
հաւատում
ք
թուղթն
գոգցես
՚ի
ներքին
զգացեալ
ազդեցութենէ,
եթէ
{խարդախութիւն}
ինչ
կայ
առ
դուրս
յաւելեալ
են
ի
ստորագրին,
թէ
յօժ
պարոնի
անունը,
նա
ոչ
ոքի
արծաթ
կերած
չէ,
ոչինչ
{խարդախութիւն}
արած
չէ,
-
ասում
են
մարդիկ:
-
Խօսքս
այն
չէ
ցանով
սուտ
են
խօսում,
գողանում
են,
սպանում
են,
{խարդախութիւն}
են
առնում,
սեղանակապտութիւն
են
գործում.
իմ
մեծ
ել
էին
բովանդակ
երկրագունդի
վերայ:
-
Որքա՜ն
{խարդախութիւն}
է,
-
բացագանչեց
սատանան,
որքա՛ն
պատերազմ
մարդ
ո
կամ
ամբո՞ղջ
են
բոլոր
թերթերը,
գուցէ
մտած
լինի
մի
{խարդախութիւն}.
վատ
չէր
լինելու
քննութիւն
կարգել
այդ
մասին
յետո
գութիւնը,
այլեւ
անարգելու
եւ,
խայտառակելով
նոցա
{խարդախութիւնը},
հալածելու
եւս:
Սուտ
ազգասէրքը,
օբսկուրանտները
ւրեանց
ինչ
լինելը:
Կառավարութիւնը,
իմանալով
այս
{խարդախութիւնը},
դուրս
վանեց
վաճառահանդիսից:
Լսած
էի,
թէ
Կեսար
,
Ազգը
ունի
կարողութիւն
ո՛չ
թէ
միայն
ճանաչել
այս
{խարդախութիւնը},
որ
գիտենք,
թէ
ինչ
աղբիւրից
է...
այլ
եւ
քննել
ատարիմ
չէ
ծառայում.
որովհետեւ
նորա
գողութիւնը
եւ
{խարդախութիւնը}
շատ
բանի
մէջ
երեւեցաւ:
Գեղեցիկ
էր
պատասխանել
հին
անները
եւ
Յիսուսեանները
գործ
դրեցին
իւրեանց
բոլոր
{խարդախութիւնը},
որպէս
զի
այդ
նիստը
չ'լինի,
ուր
պիտոյ
է
արդարապ
ոլորը
յառաջանում
է
նորա
հոգու
վրդովմունքից.
նորա
{խարդախութիւնները}
եւ
չարիմացութիւնները
երեւան
հանելու
համար,
ես
աւ
,
թէ
լաւ
չէ
նորա
ընթացքը
ծառայի
հետ
եւ
թէ
այդպիսի
{խարդախութիւնք}
կարող
են
մեծ
անպատուութիւնք
ծնուցանել:
Այսպիսի
խ
լ
է
Գաբրիել
Այվազովսկին,
այդ
ձեւով
անգամ,
առանց
{խարդախության},
չի
ներկայացված
Սինոդին.
պատգամավորների
ստորագր
,
որովհետեւ
վրիպումներն
առաջ
են
եկել
ոչ
թե
հոգու
{խարդախությունից}
՝
ճշմարտությունը
խեղաթյուրելու
նպատակով,
ո՛չ,
ա
նել
տեսանէին,
թէ
ի
բանիլ
քննութեան
մերկանալոց
են
{խարդաւանութիւնք}
պաշտպանելոցն
առ
ի
նոցանէ
գործք
քստմնելի
սեղանակապ
ւնեմ:
Մի
քանի
օրից
ես
կհասնեմ
այն
կետին,
ուր
եւ
{խարիսխ}
պիտի
ձգեմ,
որովհետեւ
այս
դեպքում
ինձ
հարկավոր
կլ
աստատ
յուսով
շատ
անգամ
նա
իւր
կեանքում
Ձգեց
{խարիսխ}
ու
կանգնեցաւ
հանդարտ
նաւահանգստում:
Ծովեզե
քիս
մուտ
յապարանսն
արքունի
խարիսխաձեւ
ճախարակաձեւ
{խարիսխ}
ոսկի.
մեծութեամբ
իբրեւ
զմեծ
մի
բլուր
եւ
բարձր
մի
29)։
Սորանից
մենք
պարզ
տեսնում
ենք,
որ
ոսկի
{խարիսխ}
ունեցող
հրեղէն
սիւնը
երեւել
է
Վաղարշապատի
կենտրոն
տի
կենտրոնում։
Միւս
մնացած
երեք
սիւնքը,
որ
ոսկի
{խարիսխ}
չունէին
եւ
մենք
մէջ
չբերինք,
որովհետեւ
մեր
նպատա
եղւոջն
որ
քեզ
ցուցաւ,
որ
սիւնն
հրեղէն
ունէր
ոսկի
{խարիսխ}
(եր.
337)"։
"
Եկա՛յք
զնկատեալ
տեղին
տէրու
եւ
տեսանեմ
'ի
մէջ
քաղաքիս
մուտ
յապարանսն
արքունի
{խարիսխաձեւ}
ճախարակաձեւ
խարիսխ
ոսկի.
մեծութեամբ
իբրեւ
զմեծ
մ
այն
ժամանակ
ազգային
է
վաճառականութիւնը,
երբ
նորա
{խարիսխը}
դրուած
է
ազգի
հիմքի
վերայ:
Եւ
մինչեւ
այս,
,
մի
քանի
օր
այնտեղ
կանգնելով,
վերջապէս
վեր
առեց
{խարիսխը}
եւ
ապահովութեամբ
հասաւ
Երուսալեմ
դեկտեմբերի
4-ին
ժմ
տեսնում
ենք
Շողակաթի
եկեղեցին։
"
Որոյ
սեան
{խարիսխն}
ոսկի
էր
եւ
նորին
սիւնն
հրեղէն
եւ
թակաղաղն
անպեայ
կաղաղն
անպեայ
եւ
խաչ
լուսեղէն
ի
վերայ
նորա։
Ոսկի
{խարիսխն}
վէմն
հաստատութեան
անշարժութիւն
է
եւ
սիւնն
հրեղէն
ցի
անուն,
այսմ
ամենայնի
մարթ
է
հասնել
միայն,
առ
{խարխաբ}
զժողովուրդն
ընթացուցանելով
ի
տգիտութեանն
աղջամուղ
է
հեղինակների
հետ,
քան
թէ
պահանջում
էր
Թիւրքիայի
{խարխալեալ}
կառավարութիւնը:
Այստեղ
երեւում
է
մոլի
եռանդը...
ացաւ
Գիր
պարգեւել
անշուք
շիրմին։
{Խարխարեալ}
տաճարի
մէջ
Քրիստոսեան
սեղանի
տակ
Ննջու
պէս
Կարէ
մտնել
մարդ
միայնակ։
Առ
{խարխափ}
շօշափելով
Գտանում
է
այն
ծակի
մէջ
Քարի
ծ
այժմ
մեք,
խօսելով
այս
բաների
վերայ,
համարեա՛
թէ
{խարխափել}
ենք
մի
խաւար
գետնափորի
մէջ,
իսկ
երբ
երեւան
հանու
մնալով
դեռեւս
ստրկական
կրօնի
խաւարի
մէջ,
պիտոյ
է
{խարխափելով}
քայլէին
եւ
այն՝
կառած
ու
կապած
անտանելի
ծանր
շղթ
պես
մարդուն
հոժարացունուք,
թուղթ
առնուք,
ճամբու
{խարճ}
տաք,
խրկիք
շուտով
եւ
իրեն
ձեռագիրներն
ստրախավոյ
պեդերցիլ
է
կամ
ինչ
եղիլ
է
տեյին,
չէ,
միայն
փող
{խարճած}
պերածներս
անոր
համար
է,
որ
պակասավոր
չիմնա
տեյին
իշեալ
Աննայն,
ֆի
ամիսն
երեսուն
եւ
մին
ռուփի
սքայ
{խարճի}
տացեն
նմա,
որ
նոյն
խարճովն
եւ
տան
ամենայն
սարանջ
արա
համար
բան
չէ,
սրբազանը
նարա
գալու
եւ
երթալու
{խարճն}
քաշելեն
ետեւ,
իրեն
ալ
լավ
կշահե,
ատ
կողմանե
ալ
յալ
անե,
եւ
սրբազանը,
ինչպես
գրել
է
նե,
ճամփու
{խարճն}
փոշտին
50
մանեթ
կըլլա,
60
կըլլա
կամ
ավելի,
արդի
եւ
՚ի
ներքոյ
յիշեալ
երեսուն
եւ
մին
ռուփի
ամսական
{խարճն}
վեր
առցեն
եւ
մնացեալ
մապլաղին
Կումպանու
մանաթ
կամ
խազնի
եւ
վերն
յիշեալ
երեսուն
եւ
մին
ռուփի
ամսական
{խարճն}
եւ
կամ
այլն
վեր
առցեն,
ապա
մնացեալ
մապլաղն,
վեր
եսուն
եւ
մին
ռուփի
սքայ
խարճի
տացեն
նմա,
որ
նոյն
{խարճովն}
եւ
տան
ամենայն
սարանջամովն
՚ի
յիշեալ
տանն
բնակեսց
յիւր
կառավարութիւնումն
պահեսցէ
յիշեալ
Աննայն
նոյն
{խարճովն},
բայց
եթէ
տարաձայնութիւն
պատահեսցի,
մինն
եւ
կամ
տանն
մի
եւ
նոյն
երեսուն
եւ
մին
ռուփի
սքայ
ամսական
{խարճովն},
բայց
չունիցի
կարողութիւն
վաճառել,
գրաւ
դնել
եւ
յառաջ
վազել
էր
թշերի
եւ
քթի
մէջտեղում,
պատճառ,
{խարոյկի}
լուսովը
երեւում
էր
փայլուն
թաց
գիծը,
որ
այս
խեժա
այնուհետեւ
մէջտեղումը
ոչ
ձոր,
ո՛չ
պառաւներ,
ո՛չ
{խարուկ},
ո՛չ
պտուկ
եւ
ո՛չ
կատու:
Անձրեւը
կտրած
էր
բո
ի-Շամաման:
-
Մի
կոմս,
-
պատասխանում
եմ,
-
{խարուկի}
վերայ
այրում
է
մի
ժամանակ
մի
ցիգան
կին՝
որպէս
կա
պառաւներ
ձորի
խորքի
մի
անկիւնում
շարուած
վհկական
{խարուկի}
չորս
կողմում,
անընդհատ
նայում
էին
մի
պտուկի
վերա
լաւեց:
Պառաւները
սկսեցին
շուրջանակի
պտոյտ
գալ
{խարուկի}
չորս
կողմով,
կամաց,
բայց
զզուելի
եւ
դողդոջուն
ձ
կապած,
թէ
արձակ:
Երէք
անգամ
պտոյտ
գալով
{խարուկի}
չորս
կողմը,
այս
երգը
ասելու
ժամանակ,
դադարեցան
րը
այս
մլաւելու
վերայ,
դարձեալ
սկսեցին
պտոյտ
գալ
{խարուկի}
չորս
կողմով
եւ
երգել
նոյնպիսի
զզուելի
ներդաշնակու
ս,
երկու
երեխայքը
գրկի
մէջ,
գնում
է
եւ
մօտենում
{խարուկին}
։
Կամենում
է
ահա
ձգել
կոմսի
զաւակը
կրակի
մէջ,
բա
նորոգութեան
ազգաց
իւրեանց
ելին,
ի
վերջէ
՚ի
գագաթ
{խարուկին},
եւ
զմոխիր
մնացուածոց
իւրեանց
եդին
ի
վկայութիւն
կ
Իսպանիայում
թերեւս
նորից
կբորբոքեն
ինկվիզիցիայի
{խարույկները}...
Ես
նրան
(Անանիային)
խորհուրդ
կտայի
զբա
ու
տանուտէրը
մի
քիչ
շահասէր
են.
էս
ի՞նչ
ա,
հիմի
{խարջ}
են
կիտում,
ես
մի
խեղճ
մարդ
եմ,
նրանք
ինչ
որ
ինձ
տարել
են
զօռով
կապել
իրէք
հիքատիրոջ
հետ,
թէ
արի՛
{խարջ}
տո՛ւր,
էլ
չեն
ասում
թէ
աչառը
գոմշի
հետ
կարա՞յ
լո
ասում,
համա
ինչքան
էլ
որ
ըլնի,
էդքան
շատ
մասրաֆ
{խարջ}
չի
ըլնիլ.
սրա
միջին
մեր
իշխաններն
էլ
են
շահւում
վեր
գալի,
համա
ես
իմ
աղքատ
տեղովս
քեզանից
շատ
եմ
{խարջ}
տալի,
կոռ
քաշում,
ձի
տալի,
թէ
ես
ու
դուն
էլ
մի
ամասնաբար
սեպելով
սղեալ
խարջն,
որքան
մազյաղ,
որ
{խարջած}
լինիցին,
եթէ
մինչ
ի
քա
ռասուն
հազար
ռուփի
եւս
ից
,
ես
մի
խեղճ
մարդ
եմ,
նրանք
ինչ
որ
ինձ
կը
հասնէր
{խարջը}
տալու,
էրկու
էնքան
են
առել.
սաքի
ասում
են,
որ
յին
եւ
Սուզային
պատուիրեմ,
զի
ի
վերն
յիշեալ
սոցա
{խարջին}
եւ
այլն
անխափան
եւ
անպատճառ
տացեն,
քանզի
թազում
յ
դպրատանցն
եւս
մինչ
հարկաւորս
ունել
վասն
տարեկան
{խարջին}
քառասուն
հազար
ռուփոյ
մուդաթ,
վասնորոյ
եւ
ես
իմ
սի
պատահմունս
ամենայն
մանրամասնաբար
սեպելով
սղեալ
{խարջն},
որքան
մազյաղ,
որ
խարջած
լինիցին,
եթէ
մինչ
ի
ք
յց
Վայկունը
էլ
առաջ
է
տանում
իր
բողոքը,
-
ի՞նչ
են
{խարջում},
եղն
էլ,
հացն
էլ,
միսն
էլ,
ամէն
բանն
էլ
գեղից
թալ
հասանէր
'ի
ցուցեալ
տեղի
հրեղէն
սեանն
ոսկիակալ
{խարսխին}
"
(եր.
344)։
"
Հասանէր
յառաջին
դաստակերտսն
որան
եւ
փրկելով
Բիւզանդեան
ճախիններից
եւ
Լեւոնեան
{խարտաւանակ}
տումարի
ծանծաղներից,
ուղղեց
նորա
ընթացքը
նո՛յն
գ
անձին
իւրոյ
եւ
ամենայն
ժողովրդէանս
",
քարոզում
է
{խարտաւիլակը}
երեք
անգամ,
եւ
ժողովուրդը
կրկնում
է
երեք
անգամ
"
ը
կարելի
է,
որ
լինէր
մօտ
երեսուն
տարեկանի:
Ինքը
{խարտեաշ},
գեղեցիկ,
կապոյտ
աչքերով,
մազերը
կարգով
սանրած
ւմ
նորա
թարմ
վարգա-շուշանագոյն
երեսի
վերայ,
նորա
{խարտեաշ}
աչքերը
թէպէտ
եւ
ուղղեցած
էին
դէպի
իւր
կարը,
այսո
:
Երեւում
էր,
որ
նա
երեքից
մեծն
էր:
Նոցա
մազերը
{խարտեաշ},
երկայն,
թափւում
էր
գանգուրներով
ուսերի
վերայից
յուրաքանչյուրը
զինված
էր
ավելի
կամ
պակաս
լիբերալ
{խարտիայով}:
Անգամ
Բավարիան
ուներ
այնպիսի
կոնստիտուցիա,
որ
ակներում
այդ
մկրատը
գործածող
կնոջ
մազերի
գույնը
-
{խարտյաշ}
էր
նա,
թե
թխահեր:
Ինչ
վերաբերում
է
մեզ,
մենք
դ
ւորութեան,
պիտոյ
է
հանդէս
հանել
ազգի
առաջեւ
նորա
{խաւար}
կողմերը՝
ապացուցանելու
համար,
թէ
լաւութեան
ոյժը
մի
այդպիսի
զաւակ,
իւր
հօր
անհոգութենից
անկիրթ
ու
{խաւար}
մնալով,
ապագայումը
դառնար
մի
վատթար
մարդ,
Աստու
որ
սովից
եւ
քաղցից
միանգամայն
կիսամեռ
ընկած,
իւր
{խաւար}
շրջակայքից
պիտի
նայի
այդ
լուսաւոր
եւ
առատ
սեղանին
եւ
ոչինչ
արգել
չէ
ճշմարտութեանը
խորտակելու
գլուխը
{խաւար}
վիշապի,
որ
դարերով
ծծել
է
մեր
խղճալի
ազգի
արիւնը
լի
կը
մնայ
եւ
լոյս
կը
տայ
ինձ
մինչեւ
անգամ
եւ
այն
{խաւար}
օթեւանի
մէջ,
ուր
Նախախնամութեան
տնտեսութեամբ
պիտ
չոր
յոյսի
վերայ.
նա
չէ՛
կարող
փարատել
իսկոյն
այն
{խաւար}
եւ
տխուր
տպաւորութիւնը,
որ
մի
անպիտան
եղանակ
կար
ով
եւ
հասկանալով,
խաւարը
լոյս
ասել,
իսկ
լոյսը՝
{խաւար}:
-
Նշանակում
է՝
շատ
անօգուտ
դաստիարակութիւն
սին
գտանւում
է
խղճալի
վիճակի
մէջ,
գերի
եւ
ստրուկ
{խաւար}
նախապաշարմունքների
եւ
ամենեւին
անհոգ
լուսաւորութե
դ
ժամերում
բիւրաւոր
ճրագներով
լուսաւորած
ապարանքը
{խաւար}
էր
այժմ...
Հազար
յիշատակներ
եւ
բիւր
մտածութի
ով
այս
բաների
վերայ,
համարեա՛
թէ
խարխափել
ենք
մի
{խաւար}
գետնափորի
մէջ,
իսկ
երբ
երեւան
հանուին
վերոգրեալ
որ
մի
թշուառ
բան
է
այս։
Բայց
մեք
այս
կողմերում՝
{խաւար}
ժողովրդի
բնակակից,
գուցէ
մի
փոքր
ներողութեան
եւս
երայ
մի
երջանկութեան
աստղ,
նորա
ներկան
եւ
ապագան
{խաւար}
է:
Նա
տանում
է
իւր
կեանքի
ծանր
խաչը,
մինչեւ
որ
տարր,
Արեգն
ընդ
իս
լուսափիւռ
խոր
համակէր
՚ի
{խաւար}
։
Մինչ
զվերջինն
նա
առ
Հայր
մահուն
բարբառ
որոտաց,
ակաւ
զանխուլ
ի
քէն
դու
կարօտ։
Բաբէ՜,
{խաւար}
մտայց
հոգւոյդ,
սին
սաղարթիւք
քո
անձին,
Որ
յլ
գիտութեան
անշամանդաղ
ճառագայթից
զօրութիւն
{Խաւար}
բանդէդ
զոգիդ
կարէ
լուսաբաց
բերել
կոյս։
:
"
Մարդուս
կեանքը
սին
երազ
է,
մահը
{խաւար}
գիշեր
է,
Թէ
գործ
ունիս
արժանաւոր
`
լուսնի
շ
որիկի
քամակից
`
Դուրս
է
գալիս
երկնից
դշխոյն
{խաւար}
ամպերի
տակից.
Ղեկավարը
ժիր
իւր
գործին
`
շատ
ն,
որ
անչափ
քաղցր
է՝
մրրկից
յետ
զեփիւռը,
{Խաւար}
օրով
յայտնըւում
է
մեզ
արեւի
պատիւը:
Չէ
մար
սանելով
արեւին.
Մայր
է
մտնում,
առանց
նորա
{խաւար}
ու
գէջ
գիշեր
է.
Ինչո՞ւ
համար
չեմ
մտածում,
ընաց
դագաղում
փակած՝
երբ
ընկերին
թաղեցինք։
{Խաւար}
ու
գէշ
հողի
տակ
նա
միայնակ
պառկած
է,
Ոչ
ոք
ր,
տարիներ,
մեր
շիրիմը
կը
կորչի.
Պառկի՛ր
{խաւար}
հողի
տակ,
յոյս
մի՛
կապիլ
ոչ
ոքի.
Ոչ
ոք
քեզ
ր
բոլորէ,
Ես
աստղերուն
կը
հրամայեմ,
որ
քեզ
{խաւար}
չպատէ.
Ամպին
կ՚ասեմ
`
իսկի
բնաւ
կայծակներով
ագնում
էր։
Երկուսի
էլ
չոր
կմախքը
{Խաւար}
ու
գէջ
հողի
մէջ
Պիտի
փըթեն
մի
օրինակ,
ը
զուրկ
ամենից
Պիտի
մտնի
սեւ
հողի
ծոց,
{Խաւար}
ու
զուրկ
պարզ
լուսից։
Մահը
եկաւ,
բաց
է.
Այս
աշխարհը
ինձ
առանց
քեզ
Մութ
ու
{խաւար}
մի
բանտ
է"։
Մի
մարդ
չըկար,
որ
նկատ
ս
միայն
լոկ
արտասուքի.
Դու
ո՛րքան
յաճախ
քո
{խաւար}
գահից
Տեսող
ես
լինում
լուռ
զարհուրանքի:
էթ
իմանար
այդ
չարագործը,
Որ
կայ
մի
վկայ
եւ
{խաւար}
գործքի.
Որ
երկնքիցը
նորան
նայում
է
Մի
ան,
երթան
բիւր
բիւր
դարեր,
Նորան
չի
տիրիլ
{խաւար}:
Եո՜ւհա՜,
ծթռած
իմաստակներ,
Վ
ան
թէ
գրիչ
առինք
ու
հրապարակ
իջանք,
գիտէինք,
որ
{խաւար}
շրջապատի
մէջ
բանտարկուածների
համար
շատ
ցաւեցուցիչ
ապարհից:
Այսօր,
վերստին
հանդէպ
է
ելանում
մեզ
{խաւար}
տգիտութիւնը,
իւր
սոփեստական
մեծ
վայելչութեամբ:
հրաւիրուած
Կրօնական
ժողովը
դիմէ
դէպի
նզովքը,
այդ
{խաւար}
դարերի
խաւար
մնացորդը,
ջաղջախ
եղէգը,
որ
շատ
անգ
օնական
ժողովը
դիմէ
դէպի
նզովքը,
այդ
խաւար
դարերի
{խաւար}
մնացորդը,
ջաղջախ
եղէգը,
որ
շատ
անգամ
գաւազան
են
ազատ
օրէնսդրութիւնքը:
Անգլիական
պառլամենտները
{խաւար}
դոմինիկեանների
ժողովները
չեն,
անգլիական
օրէնսդրո
ին
եւ
սկսան
մտածել:
Թէ
որչա՛փ
փոխուած
է
այժմ
այդ
{խաւար}
ճանապարհը,
կամ
թէ
որչա՛փ
մարդիկ
դեռեւս
առ
թարթափ
կրագունդի
վերայ:
Անցան
եւ
անդառնալի
անցան
այն
{խաւար}
օրերը,
երբ
մարդիկ
երջանիկ
էին
համբուրելով
մի
սեւ
նոցայ
վերայ,
կոպիտ
ուժի
օգնութեամբ,
կամ
իւրեանց
{խաւար}
ատմօսֆերի
մէջ
նզովքի
փայլակնէր
փայլատակեցնելով:
պանեց
հայերի
կրօնը:
Ազգը
որչափ
եւս
թաղուած
լինէր
{խաւար}
տգիտութեան
մէջ,
այնուամենայնիւ,
եթէ
մի
մասը
գիտ
ռ
թարգմանութիւնք,
դարերով
յետ
մնացած
գաղափարք
եւ
{խաւար}
ֆանատիկոսութիւն
տալ
նորան,
այլ
մշակել
նորա
լեզու
արը
լոյս
ապացուցանել,
իսկ
հակառակորդների
լոյսը՝
{խաւար}
։
Ցաւում
եմ,
որ
պատուելի
հեղինակը
չէ՛
կարողացել
լաւ
է
իմ
համար,
առաջինը,
որ
տաք
է,
երկրորդը
`
{խաւար}
եւ
գլխաւոր՝
խաւար
լինելը,
որովհետեւ
դա
մեր
բոլո
ռաջինը,
որ
տաք
է,
երկրորդը
`
խաւար
եւ
գլխաւոր՝
{խաւար}
լինելը,
որովհետեւ
դա
մեր
բոլորի
ծնողն
էր.
դու
ո
րը
կարող
է
փակել
դժոխքի
մի
ծակը.
մանաւանդ
այդքան
{խաւար}
եւ
անթափանցելի
մտքերի
միջով,
որ
պարունակում
է
իւ
.:
-
Ամենեւին
ո՛չ,
մռայլագոյն
սատանայ.
Ձեր
{խաւար}
տէրութեանը
յայտնի
է,
թէ
ի՛նչ
ջերմեռանդութեամբ
աշ
ու-երէք
բառից
յետոյ
պատահում
են
անպատճառ
մռայլ
եւ
{խաւար}
բառեր.
այդ
իսկապէս
իմ
սիրածն
է
եւ
ինձ
է
պատկանու
եւ
կամի
իմ
աչքը
ներկել:
Դժոխքի,
եւ
առհասարակ
իմ
{խաւար}
թագաւորութեան
առաջին
թշնամիքն
են
օրագիրները
եւ
լր
թիւնը
լոյս
է,
մեր
թշնամին
է,
իսկ
յիմարութիւնը
`
{խաւար},
որ
իմ
սիրական
ծնողն
է.
երկրորդ
`
օգնելով
այդ
տ
օգտի
կամ
ինչ
վնասի
բան
կայ
վերաբերութեամբ
դէպի
իմ
{խաւար}
գահը:
-
Ի
խօսելն
մեր
հասկանալի
ոճով,
ժողովո
ւ
համառօտապէս
կը
կարդաս.
երբ
նա
կը
ներկայանայ
իմ
{խաւար}
զօրութեանը.
այդ
անպատճառ
հարկաւոր
է,
պատճառ,
դ
ց
Ասմոդեյի
կողմից
պարգեւի,
նորա
հոգին
եկած
է
ձեր
{խաւար}
տէրութեան
մօտ,
որպէս
արժանի
զօրական
արժանի
թագաւ
յաւիտեան,
Կաց
հաստատուն
անխռով
Ի
քում
{խաւար}
զօրութեան:
Նոր
բնակիչն
դժոխոց
յԱրեւելի
յաւիտեան,
Կաց
հաստատուն
անխռով
Ի
քում
{խաւար}
զօրութեան:
Նա
հարազատ
նախահօրն,
Ծերոյ
յաւիտեան,
Կաց
հաստատուն
անխռով
Ի
քում
{խաւար}
զօրութեան:
Այս
երգեցողութեան
հետ
միասին
ժ
ներդաշնակութիւն:
Պ.
Մարկոսը
աշխատելով
այս
{խաւար}
մտածութեան
ամպերը
ցրուել
իւր
բարեկամի
գլխից,
ասա
ուսինը
գողի
նման
դուրս
նայեց
մի
վայրկեան
թանձր
եւ
{խաւար}
ամպերի
տակից.
նորա
լուսով
տեսանելի
էր
Շահումեանց
եր
տարածեց
առհասարակ
Հայաստանի
հորիզոնի
վերայ
իւր
{խաւար}
վարագոյրը։
Թէպէտեւ
Ռուբենեանց
թագաւորութեան
քերը.
"
Վա՛յ,
որ
ասիցէ
զխաւարն
լոյս,
եւ
զլոյսն
{խաւար}
",
եւ
դէպի
առաքեալի
ասածը,
թէ.
"
Խօսեցարո՛ւք
զ
իւթական
շահաստացութիւնը։
Ժողովուրդը,
մնալով
այս
{խաւար}
եւ
ստրկական
գաղափարների
մէջ,
անտարակոյս
դիմելու
մ
է
ամենայն
բռնակալական
լուծ,
փարատում
է
ամենայն
{խաւար},
հիմնուած
լինելով
սիրոյ
ապառաժի
վերայ՝
ամենայն
րեանց
լրբութեամբ.
ամենայն
կողմից
աշխատում
էին,
որ
{խաւար}
մնայ
ժողովուրդը,
որպէսզի
ինքեանք,
նիւթական
օգուտն
ընդդէմ
փակեալ
ճշմարտութեանն
լուսոյ],
զհետ
պնդել
{խաւար}
առաջնորդութեան
հնոցն,
առանց
[շրջանկատն
ուշադրութ
րեալ
հոգւոյ
մերումս
ժամանակի,
թէպէտ
յոյժ
ազգակից
{խաւար}
ճշմարտութեան
պապականաց
յընթացս
միջին
դարուց
եւ
ան
ի
էին
առ
լուսաւորեալ
ազգս
ապացուցանել,
թէ
գիշերն
{խաւար}
է,
իսկ
տիւն
լոյս,
առ
մեզ
պէտս
ունի
ապացուցութեա
ն.
պատճառ,
այս
Ազգի
հասկացողութիւնը
շատ
կոշտ
ու
{խաւար}
էր։
Սոքա
(Հնդկացիք)
հաւատում
էին
հոգեփոխութեան
,
որովհետեւ
այդ
անասնանոցի
մէջ
կախուած
կանթեղները
{խաւար}
լուսաւորութեան
մէջ
էին,
միայն
զարմանալին
այն
էր
ւնք
չունի
այսպիսի
խօսքերի
հանդէս
տալով
դարաւոր
եւ
{խաւար}
ժամանակներից
սերմանուած
եւ
տգիտութեան
հողի
վրայ
բ
ւ
լուսաւորութեան
խորհուրդը
այն
չէ,
որ
ամէն
անցած
{խաւար}
լոյս
քարոզէ,
ամէն
դարերի
ծանրութեան
տակ
ճնշուածի
նում,
գերութիւն,
կոտորած,
արիւն,
կրակ,
սով,
{խաւար}
եւ
մահ:
Սոքա
են
մեզ
համար
միջին
դարերի
բերածը
եւ
եանը
հետեւանքն
անգամ:
Եւ
եթէ
պիտի
կապենք
մեզ
այդ
{խաւար}
անցածի
հետ,
եթէ
խոստովանելով
մեր
հիւանդութիւնը,
վ,
աշխատում
են
նորոգել
եւ
հաստատել
ազգի
վրայ
այդ
{խաւար}
ուղղութեան
տիրապետութիւնը:
Ի՞նչ
է
դորայ
խորհուրդ
ծուեցաւ
տմարդի
ինկվիզիցիոնից
եւ
չարչարուեցաւ
նորա
{խաւար}
բանտերում:
Այնտեղ
ստիպեցին
նորան
գլխաբաց
եւ
ծնկա
ին.
մեր
վեհափառ
Ազատ
Մասիսը
նոյնպէս
ձգել
[է]
այդ
{խաւար}
դարերի
գանձանակը
իր
լուման:
Ո՛վ
չգիտէ
Էջմիածնի
"
ճառ,
որ
մշակած
լեզու
էր։
Այս
տգէտ
եւ
միանգամայն
{խաւար}
դատողութիւնը
այնքան
մի
ծիծաղելի
բան
էր,
որ
եթէ
մ
Ընդհակառակն,
մեք
տեսանում
ենք,
որ
մի
անպիտան
եւ
{խաւար}
ազգի
կրօն
լցուած
է
լինում
աղօտ
եւ
խաւարային
խորհո
խնդիրը
կարող
է
լինել
միմիայն
լուսի
մէջ,
եւ
"
եւ
{խաւար}
նմա
ոչ
եղեւ
հասու"։
Կարծեմ
աւելորդ
էր
ասել,
որ
Բուեր
եկէք,
եկէք,
երթանք
դարձեալ
մեր
աւերակների
{խաւար}
անկիւններում
մեր
գլուխը
լալու։
Շատերը
կը
ծիծա
ւագիտութիւնը
եւ
բանաստեղծութիւնը,
լուսաւորում
են
{խաւարած}
Հայաստանը:
Մեր
համար
ոչինչ
աւելի
դժուար
բան
չկայ
նպիտան
եւ
խաւար
ազգի
կրօն
լցուած
է
լինում
աղօտ
եւ
{խաւարային}
խորհուրդներով
եւս
եւ
խռկուած
աւելորդապաշտութիւննե
ստղերին.
զո՜ւր
աշխատանք:
Միւս
տեղ
խելակորոյս
եւ
{խաւարապաշտ}
մարդիկ
փախչում
են
ճշմարտութենից
այնպիսի
կամակոր
ե
ան
անունը
իւրեանց
վերայ
կրելու:
Օբսկուրանտների
(
{խաւարապաշտների}
)
կարծիքով
արդէն
մի
մեծ
բան
էր,
եթէ
մի
աբեղայ
կա
ի՝
դարերով
կարծրացած
նախապաշարմունքի
հետ,
այլեւ
{խաւարապաշտների}
հետ
եւ
ոչ
միայն
այսչափ.
փա՜ռք
եւ
պարծա՜նք
մեզ՝
ամենեւին
չնայելով
մի
քանի
սեւերես
ամբարիշտների
եւ
{խաւարապաշտների}
նետաձգութեանը
եւ
դոյն
այդ
ճշմարտութեան
սպասաւորը
երի
անսիրտ
ընդունելութեանը
եւ
հոգեւորների
կոպիտ,
{խաւարասէր}
հալածանքին,
ամենայն
արդարութեամբ
պիտոյ
է
գրէր,
ամենայն
բան
խառնիխուռն,
անկարգ
եւ
անկանոն,
ուր
{խաւարասէր}
մտքեր
ամենայն
օր
գտանում
էք
ձեր
անքրիստոնեայ
գործ
ն՝
հետեւելով
ճշմարտութեան
քարոզիչների
ոճին:
{Խաւարասէրքը},
թէեւ
ոչինչ
չեն
տեսանում,
բայց
շօշափելով
հասկաց
ի
տանի
այն
սեւ
սեւ
բամբասանքներին,
որ
անխորհուրդ
{խաւարասէրքը},
անշուշտ,
ուղղելու
էին
մի
այդպիսի
հեղինակի
վերա
աւ
այս,
կ'իմանաք
յայտարարութեանս
վերջումը:
{Խաւարասիրութեան}
կողմից
իւր
նախագահութիւնը
ոչովին
չէ
տալիս
Հնդկաստ
նասիրութիւնը,
շահասիրութիւնը,
փառասիրութիւնը
եւ
{խաւարասիրութիւնը}
մեծ
էր,
քան
թէ
նոցա
Հայութիւնը
եւ
ազգասիրութիւնը
ինք
մեր
հոգեւորների
անգործութիւնը,
տգիտութիւնը,
{խաւարասիրութիւնը}
եւ
դատարկապորտութիւնը։
Ասացինք
նոյնպէս,
թէ
մինչ
դրօշակը
կրողի
վերայ
արձակում
են
մանաւանդ
ստութեան
{խաւարատեսիլ}
զինուորքը
իւրեանց
նետերը
եւ
քարերը:
Մի
անպատ
դան
էակ,
զուարճանում
է
իւր
յաղթութեամբ:
Այդ
{խաւարատեսիլ}
գիշերի
զաւակները,
կամելով
վնասել
ճշմարտութեան
հր
րախութիւնը
չէ
կարող
փարատել
այն
ազգային
տխրութեան
{խաւարատեսիլ}
թանձր
ամպերը,
որ
շատ
անգամ
նստելով
ծանրանում
են
Հայերի
յառաջադիմութեան
մասին:
Այն
թանձր
եւ
{խաւարատեսիլ}
ամպերը,
որ,
դարերով
ահա
հաւաքուելով
եւ
լեռնանալ
մենայն
րոպէ
կարելի
էր
վայր
ձգել
երեսի
վերայից
այդ
{խաւարատեսիլ}
դիմակը։
Ընդդէմ
չենք,
գուցէ
լինին
մարդիկ
դոց
աբեղայքը՝
այդ
ստրկութեան
որդիքը
եւ
բռնակալութեան
{խաւարատեսիլ}
եւ
դժոխադէմ
զինուորքը,
եկեղեցու
բեմերը
թնդեցնում
տոսի,
որ
սահմանէ
"
ուրախութեամբ
տեառն
եւ
արտաքին
{խաւարաւ}
"։
6)
Երես
28.
Հարց.
-
Մի՞
բնութիւն
է
՚ի
,
որի
մասին
այս
րոպէիս
խօսեցաւ
նորին
մռայլութեան
{խաւարափայլ}
վէզիրը:
Եթէ
դուք
ամենեքին
ուրախանում
էք
դորա
այդ
անալը,
չկան
այնպիսի
մութ
գոյներ,
որ
կարողանային
{խաւարեցնել}
նորա
անպայման
եւ
անշահախնդիր
ազատասիրութիւնը:
եան
մէջ,
հազարաւոր
նեղութենների
համբերելով,
օրը
{խաւարեցնելով},
ստացել
է
մարդկութեան
ընդհանուր
լուսից
իւր
բաժին
ներին՝
մի
մեծ
շանթ
պատրաստել
այդ
թշուառականի
օրը
{խաւարեցնելու}
եւ
Պլուտոնի
թագաւորութիւնը
ուղարկելու
համար:
մութեանը,
ոչի՛նչ
բան,
այնպէս,
հասկացողութիւնքը
{խաւարեցնող}
քան
թէ
մի
հին
մոլորութիւն,
որովհետեւ
շատ
դժուար
ուած
մարդու
մէջ
սորա
ստեղծագործութեան
րոպէին։
Նա
{խաւարեցնում}
է
այն
կայծը,
որ
բանականութեան
ճիգը
աշխատում
էր
վ
դակերս
հարաւային
Ամերիկոյ
փոխադրեալ
են
հետզհետէ
ի
{խաւարէ}
ի
լոյս,
եւ
այս
փոխադրութիւն
չէ
վճարեալ
լոկ
օդաբա
Ա՜խ,
ծակծակոտուած,
սեւ
սրտի
աղջիկ.
ի՛նչ
անեմ,
{խաւարէր}
էն
օրը,
որ
դու
լիս
ընկար,
էն
քշերը
հէրդ
ջաղացն
այսօր
սուտը
հաղորդութիւն
չունի
ճշմարտութեան
հետ,
{խաւարը}
՝
լուսի
հետ։
Բայց
ես
աւելորդ
չեմ
համարում
յայտնե
համար
շատ
վատ
է
մահից,
ճանաչելով
եւ
հասկանալով,
{խաւարը}
լոյս
ասել,
իսկ
լոյսը՝
խաւար:
-
Նշանակում
է
րեանց
ազգի
այն
բաժնի
մէջ,
որոնց
առաւել
սիրելի
էր
{խաւարը}:
Հաշտուելով
մեք՝
պիտի
վերջանար
այդ
քարոզութիւնը
ւելով
մեք՝
պիտի
վերջանար
այդ
քարոզութիւնը,
պիտի
{խաւարը}
դարձեալ
տարածէր
իւր
մառախլապատ
եւ
մահադէմ
վարագոյ
ի
հետ,
փարատել
կոյր
եւ
մարդատեաց
ֆանատիկոսութեան
{խաւարը}
եւ
դորա
տեղ
քարոզել
սէր,
խղճի
ազատութիւն,
մարդկ
ընդդէմ,
ամենայն
ջանք
գործ
է
դնում
Յիսուսեանների
{խաւարը}
լոյս
ապացուցանել,
իսկ
հակառակորդների
լոյսը՝
խաւ
ի
լոյսը
բաւական
էր
ցրուել
Հայաստանի
ասիական
թանձր
{խաւարը}
։
Անցանում
են
սորա
վերայ
մի
քանի
ամիս,
եւ
կաթ
եղաբար՝
ազգերի
դրութիւնը
բարւոքելու,
տգիտութեան
{խաւարը}
փարատելու
եւ
նոր
ասպարէզներ
բանալու
մարդկային
գոր
աստկանում
է
տգիտութիւնը,
եւս
առաւել
թանձրանում
է
{խաւարը}
եւ
ազգը
համօրնէն
ընկնում
է
մի
մահանման
քնի
մէջ։
շուածին
անխտիր
ծունր
դնէ,
այլ
որպէսզի
փարատէ
այդ
{խաւարը}:
Այդ
տեսակ
բաները,
մեր
կարծիքով
զգուշութեան
պէտ
եւ
մեղքն
ձեր
ի
ձեզ
հաստատեալ
են"։
Լոյսը
եւ
{խաւարը}
միմեանց
այն
աստիճանի
ներհակ
բաներ
են,
որ
երկուքը
ւթիւնը
խաւարից,
ապա
ուրեմն
պիտի
լոյս
գործ
դնեն:
{Խաւարը},
ո՛չ
ինքն
իրեն
կը
փարատուի
եւ
ոչ
խաւարով
կամ
առա
տակ
քննելուց
մեր
ազգային
գործերը,
ինչո՞ւ
սիրենք
{խաւարի}
վարագուրով
ծածկել
մեր
վէրքերը,
որոնք,
այսքան
տա
զմը,
որ
լոյսը
եւ
ճշմարտութիւնը
պիտոյ
է
ունենային
{խաւարի}
եւ
ստութեան
հետ:
Փառք
Աստուծոյ,
Նախիջեւանը
ընտիր
որդիքը
պիտի
մի
բարոյական
պատերազմ
կատարէին
{խաւարի},
տգիտութեան,
ստութեան
եւ
բարբարոսական
կամակորու
յաղթուելու
վերայ
են,
եւ
այստեղ
պիտոյ
է
խորտակուի
{խաւարի}
ամբարտաւանութեան
եղջիւրը:
Փոյթ
չէ՛,
որ
այս
րոպէ
ճատես
մարդիկ
կարծում
էին
տեսանել
յաղթութեան
պսակը
{խաւարի}
ճակատի
վերայ։
Այդ
երեւակայական
խաբէութիւնքը
(ил
եւ
կը
փարատուին
եւ
այդ
կարծեցած
յաղթութեան
պսակը
{խաւարի}
ճակատի
վերայ,
կը
դառնայ
յաւիտենական
խայտառակութե
ելով
նոցա,
որ
նուիրելով
իւրեանց
անձը
ստութեան
եւ
{խաւարի}
սպասաւորութեանը,
քարաձիգ
եւ
նետաձիգ
էին
լինում
դ
ուսականներից
եւ
շնչականներից,
մնում
է
անկերպարան
{խաւարի}
բաբելոնեան
գերութեան
մէջ,
իւր
ծնողքի
յաւիտենական
եշտութեամբ
եւ
յաջողութեամբ
կարողանան
հաստատ
պահել
{խաւարի}
դժոխային
իշխանութիւնը
մեր
ցաւելի
եւ
արտասուելի
ազ
րեանց
անձը
ստութեան
սպասաւորութեանը,
ամուր
պահել
{խաւարի}
թագաւորութիւնը
մեր
ազգի
վերայ,
է
դոյն
այդ
օբսկու
առաջնորդ
ձեւացած
սուտ
ազգասէրքը
եւ
միւսերը:
{Խաւարի}
զաւակները
լաւ
գիտեն
իւրեանց
գլխին
գալիքը։
Այդ
պա
ր
որքան
կարելի
է
աշխատել
հլու
հպատակ,
պահել
ազգը
{խաւարի}
բաբելոնեան
գերութեան
մէջ:
Շահասիրութիւնը:
Ս
ում
այրուէին
դահճի
ձեռքով,
որպէս
հոգեսպան
գործիք
{խաւարի}
բռնակալութեան:
Մեր
ազգը
երկար
ժամանակ,
կամ
երի
նոր
կարգը
պատերազմ
ունի
հին
կարգի
հետ,
լոյսը
{խաւարի}
հետ,
առաքինութիւնը
մոլութեան
հետ,
ճշմարտութիւնը
դ
մատենագրութեան
աշխատաւորների
վերայ
արձակւում
են
{խաւարի}
զինուորների
խեցեղէն
նետերը՝
լարակտուր
աղեղներից
ռի
չէ
այժմուս.
սիրով
բարեաւ
մնա՛
արեցէք
ձեր
ծնող
{խաւարի}
հետ,
մռայլապատի՛ւ
օբսկուրանտներ։
Շուտով
ահա
արե
ը
բանալով
մեծ
մակերեւոյթ,
աշխատում
էին
այդ
թանձր
{խաւարի}
մէջ,
լուսի
շատ
ճառագայթներ
հաւաքելով,
բան
տեսան
եթէ
նորա
քարոզած
բուն
հայագէտքը
(մեր
կարծիքով՝
{խաւարի}
կուռքի
ջերմեռանդն
դաբիրայքը)
փորձ
փորձեն
այդպիսի
աժին
բաժին
չլինէր:
-
Լոյսը
չէ
կարող
հաշտուիլ
{խաւարի}
հետ,
ճշմարտութիւնը՝
ստութեան
հետ։
Այդ
վէճը
եւ
ւթիւնը
ոտաբոկիկ
քշէին
Հայաստանի
ծխեալ
աւերակներից
{խաւարի}
եւ
ստութեան
չար
դեւը:
Մեք
բուն
այդ
վէճի
մէջ
տեսա
իւր
ընտանիքը,
որպէս
թէ
կարող
էր
մտածել
լուսի
կամ
{խաւարի}
վերայ:
Մեք
չենք
հաւատում:
Ստրկութեան
մէջ,
քերով.
Ես
պիտի
գոչեմ,
պիտի
բողոքեմ,
{Խաւարի}
ընդդէմ
պատերազմելով:
Ներկայ
օրերում
եայ
ճաճանչով։
Իսկ
լուսնի
պայծառ
լոյսը
{խաւարի}
Հետքերը
անհետ
առնէ
գիշերի,
Եւ
մի
հոյակ
ուր
հաւաքուած
է
մեծ
բազմութիւն
հաւատարիմ
դեւերի
`
{խաւարի}
իշխանները,
դժոխային
կեղծաւորները,
դժոխային
պալա
նայի
ննջարանի
երկաթեայ
ժանգոտ
դռները,
դուրս
եկաւ
{խաւարի}
թագաւորը,
մտաւ
դահլիճը
եւ
բազմեցաւ
իւր
գահի
վերա
նեւին
սառն...
դեռեւս
խաշխաշով
է,
-
յաւելացրեց
{խաւարի}
իշխանը,
մի
լաւ
զննելով
պաքսիմատը:
-
Ձեր
մռա
ամեծար
պատկառանքով
տէր
սատանայի
պոչի
ծայրը:
{Խաւարի}
թագաւորը
սկսեց
տակառը
խառնել,
լաւ
պաքսիմատ
որոնե
եկաւ
օդի
մէջ:
-
Ի՞նչ
նոր
բան
ունիս,
-
ասաց
{խաւարի}
իշխանը:
-
Հաւատարմութիւն
դէպի
Ձեր
մռայլութե
ի
է
եւ
ընդունւում
է
որպէս
պաշտօնական:
Նորա
մէջ,
{խաւարի}
որդին
իւր
զուարճութեան
համար
տպել
է
տալիս
ճառեր,
եւ
թղթակիր
ապականուած
թանաքով
եւ
լեղիով,
մօտեցաւ
{խաւարի}
թագաւորի
գահին,
կանգնեցաւ,
գլուխ
տուեց
եւ
մի
ոտ
չափ,
ուստի
դուրս
թափեցան
բոց
ու
ծուխ:
Դժոխային
{խաւարի}
մէջ
դուրս
գալով
այս
բոցը
սատանայի
կոկորդից,
լուս
սապետը),
որ
կատարէ
իւր
յայտարարութիւնը,
-
ասաց
{խաւարի}
թագաւորը:
Զ
Վէզիրը
նրան
տուեց
կոտոշով,
եւ
գ
ի
կողմից:
-
Ին՞չ
ես
շինում
այդտեղ,
-
կրկնեց
{խաւարի}
սարսափելի
թագաւորը
այնպիսի
ահագին
ձայնով,
որից
ս
լուսաւորութիւնից,
ամենայն
կերպ
աշխատում
են
մնալ
{խաւարի}
մէջ,
եւ
մեծ
կարծիք
ունին
իւրեանց
Բրամինների
վերա
քը
թուել
էր
քեզ
ահարկու
կէս
գիշերուայ
լռութեան
եւ
{խաւարի}
մէջ:
Հանդարտի՛ր,
հոգիս,
այժմ
ես
քո
մօտումն
եմ
ւղ
ծիսակատարութեան,
եւ,
քաջութեամբ
պատերազմելով
{խաւարի}
եւ
մոլորութեան
հակառակ,
հիմնում
էր
իւր
քաղաքական
ւս
ազգերից,
որոնք,
մնալով
դեռեւս
ստրկական
կրօնի
{խաւարի}
մէջ,
պիտոյ
է
խարխափելով
քայլէին
եւ
այն՝
կառած
ո
ում
ճրագն
եդեալ
էր
ընդ
գրուանաւ,
նշանակէ
նստիլ
ի
{խաւարի}
եւ
չունել
զլոյս,
այսպէս
եւ
ունել
լեզուի
Հայոց
հա
ուսաւորութիւն
քարոզել
եւ
ամենայն
ջերմեռանդութեամբ
{խաւարի}
մէջ
թարթափել:
Չէ
կարելի
մաքրութիւն
քարոզել
,
"
այսուհետեւ
լոյս
եւ
ճշմարտութիւն
եւ
ազատութիւն
{խաւարի}
բաբելոնեան
գերութիւնից
",
միեւնոյն
ժամանակին
տետ
այլն...
այնուհետեւ
անշուշտ
ազատուելու
էին
այդ
{խաւարի}
գերութենից"։
Այս
հաւաստի:
Հաշուատեսութեա
քո
սուտին:
"
Զի՜նչ
հաղորդութիւն
լուսոյ
ընդ
{խաւարի}
"...
"
Սուտն
ի
հօրէն
սատանայէ
է
"...
"
Հանէ՜ք
զ
տներ
էլ
կամ
չեն
լսում
իսպառ,
կամ
թէ
լսում
են
լոկ
{խաւարի}
խօսքը:
Վերջին
աստիճանի
բարբարոս
ազգերի
մէջ
եղած
ք
եւ
չէք
կարող
նորան
քարկոծել՝
առանց
ստութեան
եւ
{խաւարի}
պաշտօնեայ
դառնալու։
Սխալ
է
նորա
տեսութիւնը՝
ապա
՛ղ
նորա
ուրիշ
արժանաւորութիւնքը։
Ո՜րքան
սաստիկ
է
{խաւարի}
բռնակալութիւնը,
ո՞րքան
հեռու
է
տակաւին
մարդը
այն
լուսաւորութեան,
եւ
ո՛չ
այն
լուսաւորութիւն
ասուած
{խաւարին},
որով
պատած
էր
Եւրոպան
միջին
դարերում:
Չէ
իմանո
լոյսը,
ասես
թէ
միշտ
պիտոյ
է
պատերազմելով
յաղթեն
{խաւարին}
եւ
ստութեան
եւ
յափշտակեն
յաղթութեան
ձիթենին։
Այս
յգիներից,
իսկ
մենք,
որ
զոհ
գնացինք
միջին
դարերի
{խաւարին},
չենք
կարող
քաղցր
յիշատակ
ունենալ
նոցայ
մասին
նա
աշխարհի
երեսին
մի
այնպիսի
բան,
որ
ահարկու
լիներ
{խաւարից}.
սա
մի
զարհուրելի
վարագոյր
է,
որի
տակ
իրաւունք
են
փարատել
եւ
մէկ
օր
առաջ
տեսնել
ազգի
ազատութիւնը
{խաւարից},
ապա
ուրեմն
պիտի
լոյս
գործ
դնեն:
Խաւարը,
ո՛չ
ի
Սիրողապէս
թէ
ուղղեսցես
Յամբոյր
տիգեալ
{խաւարծիս}
՝
Բուն
քեզ
բուսցի
միշտ
քաջապէս,
Յաւիտ
աց
ձախակողմեան
հաղորդեալք
գնային
անդարձութեամբ
'ի
{խաւարն}
արտաքին։
Ոմն
յԱնձաւացի
նախարարացն
սեպուհ
մի,
որ
.
"
Սուտն
ի
հօրէն
սատանայէ
է
"...
"
Հանէ՜ք
զդա
ի
{խաւարն}
արտաքին"։
Թէ
ու՛ր
է
հասած
այժմ
բնական
գիտո
գի
չորս
կողմով,
երբ
սա
երեւում
էր
հայկական
թանձր
{խաւարով}
պատած
խոնաւ
գետնափորի
մէջ...
Ամեն
մի
զուարճա
ծ
դնեն:
Խաւարը,
ո՛չ
ինքն
իրեն
կը
փարատուի
եւ
ոչ
{խաւարով}
կամ
առասպելներով:
Մեղադրելի
չէ
ժողովուրդը
մբ
տգիտանալով
իւրեանց
սնանկութիւնը:
Այդ
փոսը
իւր
{խաւարովը},
որ
թագաւորում
է
նորա
մէջ,
կարող
է
լաւ
ապարանքի
ւմ...
Թէ
հնար
լինէր
քեզ
այդ
րոպէին,
{Խաւարուիլ}
իսկոյն
գիշերի
մթնում,
Լցուիլ
արիւնով,
եւ
ա
կ՝
Սողալով
պէտք
է
մտնել,
Կամ
անթափանձ
{խաւարում},
Քարը
մոմո՛վ
տեսանել։
Ոհ,
Մեսր
ը
ժառանգել
եւ
նոցայ
լուսով
անցածը,
որ
գործուած
է
{խաւարում}
դատապարտել
ոչ
միայն
իրաւունք
չէ,
այլեւ
անբարոյակ
արհի
երեսին
պատահելու
գործերը,
արեգակի
եւ
լուսնի
{խաւարումը}
՝
իւրեանց
գուշակութեններով,
արագիլի
գնալը
եւայլ
Այդ
պատճառով
Աստուած
նորա
Աստղի
լոյսը
{խաւարցուց}:
"
Հայրիկ,
տե՛ս,
տե՛ս,
մի
աստղ
թռա
Այդ
պատճառով
էլ
բերին
եւ
ձըկներ,
Պանիր
ու
{խաւեար}
եւ
այլ
շատ
բաներ,
Ոսկի
բաժակով
օղին
կ
ռանց
թուականի,
որով
ուղարկեցին
թաբակ,
նարինջ
եւ
{խաւիար}:
6-ին
նամակ
գրեցի
եղբօրս
եւ
Սուլթանին
նամակին
պ
ն:
6-ին
նամակ
ստացայ
5-ից
գրուած,
եւ
ձուկ,
եւ
{խաւիար}:
6-ին
թէեւ
պատասխանեցի,
բայց
վերակացուն
մոռացել
է
24-ին:
19-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս,
ձուկն
եւ
{խաւիար}:
20-ին
պատասխանեցի:
21-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրի
լբանդյանց
Ցուրտերը,
պոռան
խըյամեթները
10
օր
է
{խափաթմիշ}
արել
են
ինձի,
տանը
մեռելկոխ
նստիլ
իմ,
դուրսը
մա
ւրախ,
որ
ձեր
կոչումը
եւ
դրութիւնը
աշխարհի
երեսին
{խափան}
չէ
ձեզ
մի
ազգային
եւ
բարի
գործի
մասնակից
լինելու
ժամանակ
փչում
էին
արեւելեան
քամիները,
որովհետեւ
{խափան}
է
լինում
մինչեւ
անգամ
միջակ
նաւերի
ընթացքին:
ոնջ
գործակատարքը,
արհամարհելով
ամենայն
արգելք
եւ
{խափան},
աշխատում
են
բանալ
ազգի
աչքը
եւ
դորանով
հողի
հետ
թերցողք,
ինչպէս
բարի
սիրտ
ունի
պարոնը.
ամենեւին
{խափան}
չէ
իմ
Անգլիա
գնալուն:
Հաւատալով
նորա
բարեսրտութե
ւթիւնքը:
Դուք
տեսանում
էք,
որ
ձեր
ներկայութիւնը
{խափան}
չէ
ինձ՝
առանց
վարագուրելու
խօսել
ճշմարտութիւնը,
մերը,
շատ
առատացած
է
միստիկականութիւնը,
որ
միշտ
{խափան}
եւ
արգելք
է
լինում
ճշգրիտ
լուսաւորութեան՝
վերացն
կարօտութիւնը.
բայց
եւ
վաղ
ժամանակներից
արգելք
եւ
{խափան}
պակաս
չէին
եղած
այդ
մեծախորհուրդ
գործի
սկզբնաւորո
.
Զարկեց
շանթը,
գոռաց
երկինք,
հեղեղը
չեղաւ
{խափան},
Ծառի
ծայրր
դեռ
վառւում
է
ջրի
տակում
իբր
կը
զարկեն,
ժողովուրդ
գուցէ
սկսանի
գալ
եկեղեցի
եւ
{խափան}
լինել
մեր
գործին"։
Առհասարակ
շատ
բարեսիրտ
են
մե
րելով
մի
արգելանքի։
Ապա
եթէ
չկար
ոչինչ
արգելք
ու
{խափան}
որեւիցէ
թէ՛
նիւթական
եւ
թէ՛
բարոյական
կողմից,
եթ
սարակաց
հասկանալի
իտալական,
ցվերջին
ճիգն
ճգնեցան
{խափան}
արկանել
վերանորոգութեան
լեզուին,
կարկատելով
զանհ
րաւոր
խոչընդակք
ընդ
առաջ
ելանեն
ի
մերայնոց
իսկ
եւ
{խափան}
արկանեն
հնարից
ազգային
լուսաւորութեան:
Այսպէս
իմ
ալ
ի
լոյս
աչաց
նստելոցն
ի
տան,
սապէս
ամբողջ
դարք
{խափանաբար}
լինին
ժողովրդեան
հասկանալ
զլեզու
առաջնոց
Հայկազան
երեւել,
եթէ
աբեղայական
սեւաթոյր
վերարկուն
չլինէր
{խափանառիթ}:
Միեւնոյն
կերպով
ցաւում
ենք
եւ
Խորէն
վարդապետի
վ
ւ
գաղափարի
մասին,
բայց
մի
այլ
բան
մէջ
ընկնելով՝
{խափանառիթ}
է
եղել
այս
խնդրի
մշակութեանը:
Ի՛նչ
էր
այդ
այլ
բա
էպէտ
ես
այս
րոպէիս
կարող
եմ,
Բայց
մի
երկու
{խափանարար}
պատճառ
կայ.
Որ
մեք
բարեկամք
ենք
միմեանց
`
նել
լեզուի
Հայոց
համարի
չունել,
զի
որպէս
գրուանն
{խափանարար}
լինի
շառաւիղաց
լուսոյն
ցոլանալ
ի
լոյս
աչաց
նստելո
ութեան
պիտոյքին,
եթէ
մասնաւոր
եւ
անձնական
բաները
{խափանարկու}
չլինէին
ընդհանուր
օգտին:
Նախիջեւանը
գտանւում
է
Դ
խում
էր
քայլերը։
Նա
չնկատեց
ինձ,
որովհետեւ
ծառը
{խափանարկու}
էր
նորան՝
ինձ
տեսանելու:
Թուլութենից
համարեա
թէ
մօր
հետ
միւս
ծայրը
աթոռների
վերայ.
թէյի
մեքենան
{խափանարկու}
էր
Թիւթիւնճի-օղլուին
տեսանել
այս
շռայլութիւնը,
ի
պարտիզի
պարսպի
տակ,
այնպէս
որ
նորա
ներկայութիւնը
{խափանարկու}
էր
ինձ
ցած
իջանելու
այստեղ
պարսպի
վերայով:
Բաւակ
անիւք
ոմանց,
յԱռաքելոյն
սրբոյ
անմիտ
անուանելոց,
{խափանեալ}
դադարեսցէ
գործարան
տպագրութեան
հարիւրամեայ
ժամանա
ւորականաց
զառատ
աջահամբոյր.
ես
բազմիցս
ջանացայ
ի
{խափանել}
զայն
վնասակար
սովորութիւն
եւ
կարէի
ի
սպառ
խափանել
խափանել
զայն
վնասակար
սովորութիւն
եւ
կարէի
ի
սպառ
{խափանել},
եթէ
ներգործութիւն
իմ
լինէր
ձեռնտու
առաջնորդաց:
տու
առաջնորդաց:
Սերոբէ
Արքեպիսկոպոսն
կամեցեալ
էր
{խափանել}
զայն
սովորութիւն,
բայց
վերջացեալ
էր
յիրոց
նպատակ
քանի
տարի
ոտքի
վերայ
պահել
մի
դպրոց
եւ
այնուհետեւ
{խափանել}
արդէն,
յայտնի
եւ
բաւական
զգալի
վնաս
է:
Գումարը
շտեմարանաց
սրտին,
յաւելոյր
՚ի
բողոքանսն
ընդ
փոյթ
{խափանել}
զօրագիրն
Հիւսիսափայլ,
եւ
զիս
արկանել
ընդ
խիստ
պա
բեղաների
գործերով,
կրոնական
վեճերով
եւ
միություն
{խափանելով}:
Այո՛,
վերաբերություն
չունին,
կրկնում
եմ
ե
ձայնով
խօսելը
եւ
ծիծաղելը,
մինչեւ
երբեմն
երբեմն
{խափանելով}
ոչ
թէ
միայն
երգողի
այլեւ
ֆօրտօպիանոյի
ձայնը:
Այս
որին
ձեռնտու
չէ
եղել
յարգի
հեղինակի
ջանադրութիւնը
{խափանելու}
տօն
կատարելը
Աստրախանում:
Այն
ժամանակ,
ինչքան
ե
ների
աւտօրիտէտը,
Իսրայէլը
ինքը
իրեն
դադարեցաւ
եւ
{խափանեց}
Բահալի
եւ
Աստարդի
պաշտօնները։
Յայտնի
է,
թէ
իսրա
ձ
",
նոքա
ընկան
այնուհետեւ
քամակիցս,
իմ
գնացքը
{խափանեցին}
եւ
վրայ
հասնելով՝
դէպի
մահ
խոցոտեցին։
Բայց
խ
ունենալով
իւրեանց
համար
իբրեւ
հասարակաց
նպատակ՝
{խափանեցին}
ժողովրդի
մտաւոր
աճեցականութիւնը
եւ
կենսական
շարժո
.
միթէ
յաջողութեան
մեծութիւնը
նորա
արգելքների
եւ
{խափանների}
մեծութեամբ
չէ՞
չափւում:
Միթէ
շա՞տ
մարդիկ
կան,
ո
մասի
խիստ
շուտով
թե
տարիք
տեսեք,
որ
ուրիշ
սեմթե
{խափանողներ}
չըլլան,
եւ
շատ
վայրեթ
արեք,
որ
շուտով
ճանապարհ
ց
յառաջ,
հրատարակելով
"
Արեւելք
"
անուն
օրագիր
(
{խափանուած}
մի
Հայ
ճիզուիթի
դարանագործութեամբ.
ամօթ
եւ
խայտա
նեանցի
"
Մեղուի
"
մէջ,
որպէս
թէ
"
Հիւսիսափայլը
"
{խափանուելու}
էր,
որպէս
թէ
մեք,
հեռանալով
հրատարակողի
գործակց
վի
արյան
խիստ
թթվեցումը
եւ
այդպիսով
ըստ
կարելույն
{խափանվեն}
այն
արտաթորումները,
որոնք
տվյալ
պարագայում
հավան
ւթյան
համար:
Նոցա
միակ
հույսն
է,
որ
օրագիրը
{խափանվի},
բայց
դուք
պիտի
պաշտպանեք
մեզ
ազգի
եւ
ճշմարտությ
այն
վերոյասացեալ
Ինճիճեան
խորհրդոց,
չոքան
'ի
Ենի-
{խափու},
խաբեալ
'ի
բանից
Յովհաննէս
աղայի
Երեմեան,
թէ
Մօ
ջը
պատկերացնում
է
մի
անկարգութիւն,
մի
զարհուրելի
{խաօս},
որպիսի
հազիւ
թէ
եղած
է
տիեզերքի
արարչագործութեն
ետեանցին
42
դարձեալ,
պաշտօնական
43
դարձեալ,
{Խաֆ[աֆեանցին]},
ձեռքով
44
Խաֆաֆեանցին
45
Կովայլսկուն
Մարտ
3
"
Մեղուին
",
4
պատկ[եր],
300
երկու
տ[ող]
54
{Խաֆաֆ[եանցին]},
պատ[կերի]
եւ
2
տողի
մա[սին]
55
Լոնդոն
56
Կ
[Նոր
Նախիջեւանից]
Յուլիս
19
81
Աջեմեանցին
26
82
{Խաֆաֆեանցին}
83
Խալիբեանցին
[Թիֆլիսից]
Օգոստոս
26
84
Հ
ցին
13
124
Սանասարեանցին
14
125
Բուդաղեանցին
126
{Խաֆաֆեանցին}
127
Հայրապետեանցին
128
Մատթ[էոս]
սրբազանին
129
ւար
13/25
1
Հայրապետեանցին
2
Սահրատեանցին
3
{Խաֆաֆեանցին}
16/28
4
Բերբերեանցին
17/29
5
Բուդաղեանցին
6
/20
26
Հայրապետեանցին
27
դարձեալ
նորան
6/18
28
{Խաֆաֆեանցին}
29
Մատթ[էոս]
սրբազանին
13/25
30
Սահրատեանցին
15/27
34
Մարիա
Նիկոլաեւնային
35
Րուդնեւին
36
{Խաֆաֆեանցին}
37
"
Մեղուին
"
38
դարձեալ
39
մեր
տունը
40
օնական
43
դարձեալ,
Խաֆ[աֆեանցին],
ձեռքով
44
{Խաֆաֆեանցին}
45
Կովայլսկուն
Մարտ
1/13
46
Արամին
47
Մալե
րամին
47
Մալենցովին
2/14
48
Հայրապետեանցին
49
{Խաֆաֆեանցին}
4/16
50
Եզեանցին
9/21
51
Սուլթանին
[Փարիզից]
լ
նորան
71
Uանասարեանցին
72
Բուդաղեանցին
73
{Խաֆաֆեանցին}
74
Քեաթիպեանցին
75
Արամին
[Քահիրէից]
2/14
ւէզից]
6/18
79
Միանսարեանցին
80
մեր
տունը
81
{Խաֆաֆեանցին}
82
Հայրապետեանցին
83
Կովայլսկուն
84
Ստանիս
ին,
պաշտօնական
89
դարձեալ
նորան,
հասարակ
90
{Խաֆաֆեանցին},
Պ[ետեր]բուրգ
91
մեր
տունը,
Նախիջեւան
92
Րո
թանին,
Մոսկուա
107
մեր
տունը,
Նախիջեւան
108
{Խաֆաֆեանցին},
Պետերբուրգ
109
Հայրապետեանցին,
Նախիջեւան
Յու
այրապետեանցին,
Նախիջեւան
18/30
112
0[րիորդ]
Մ.
{Խաֆաֆեանցին},
Պետերբուրգ
113
Խաֆաֆեանցին,
Պետերբուրգ
27/8
1
30
112
0[րիորդ]
Մ.
Խաֆաֆեանցին,
Պետերբուրգ
113
{Խաֆաֆեանցին},
Պետերբուրգ
27/8
114
Հայրապետեանցին,
Պետերբուրգ
Հայրապետեանցին,
Պետերբուրգ
115
մեր
տունը
116
{Խաֆաֆեանցին}
117
Խալիբեանցին
118
Ալփիարին
119
"
Մեղուին
"
Մեղուին
"
120
Ստանիսլաւին
Օգոստոս
2/14
121
{Խաֆաֆեանցին}
3/15
122
առ
պր.
Պալ
Օրէնսգէտ
10/22
123
Հայրապե
պր.
Պալ
Օրէնսգէտ
10/22
123
Հայրապետեանցին
124
{Խաֆաֆեանցին}
125
մեր
տունը
17/29
126
Կալկաթայի
եկեղեցպանին
ետ
Հ.
Վրթանէսեանց
28/9
127
Հայրապետեանցին
128
{Խաֆաֆեանցին}
Սեպտեմբեր
11/23
129
Ալփիարին
130
Մ.
Յակոբեա
եանցին
131
Սուաճեանին
132
Հայրապետեանցին
133
{Խաֆաֆեանցին}
[Մադրասից]
Հոկտեմբեր
8/21
134
Սէթ
Աբգար
23/
[Ալեքսանդրիայից]
31/12
139
Հայրապետեանցին
140
{Խաֆաֆեանցին}
141
Սերոբ
եղբօրս
Նոյեմբեր
14/26
142
Սէթ
Հ.
ոմ[ար]
1
Բերբերեանցին
2
եղբօրս
`
Ղազարոսին
3
{Խաֆաֆեանցին}
4
Հայրապետեանցին
5
Սրբազան
Կիւրղի[ն]
Փետրուար
Լոնդոնից
[ամիս
համար]
Փետրուարի
3-ի
փոստով
6
{Խաֆաֆեանցին}
7
Սէթ
Հ.
Աբգար
8
տէր
Յովհաննէս
Խաչկեան
4
9
Աբգար
8
տէր
Յովհաննէս
Խաչկեան
4
9
եղբարցս
10
{Խաֆաֆեանցին}
11
Բերբերեանցին
12
Սուլթանին
13
Րուդնեւին
Րուդնեւին
14
Կովայլսկուն
5
15
"
Մեղուին
"
7
16
{Խաֆաֆեանցին}
17
Կովայլսկուն
18
Կաթողիկոսին,
Յունուար
20-ի
նցին
11
41
Քեաթիպեանցին
12
42
Բուդաղեանցին
43
{Խաֆաֆեանցին}
44
Պապային,
ա,
բ
45
Սուաճեանցին
18
46
Նուր
եանցին
18
46
Նուրիճանին
47
Հայրապետեանցին
48
{Խաֆաֆեանցին}
49
Բերբերեանցին
50
եղբարցս
19
51
"
Մեղուին
"
րբերեանցին
50
եղբարցս
19
51
"
Մեղուին
"
22
52
{Խաֆաֆեանցին}
53
Հայրապետեանցին
26
54
Տիգրանին
27
55
Տիգրանի
1852
Քիշնեւ
Պերնէն
արուն
քա
նէ
պալխ
նէ
քսի,
{խաֆեիով}
խմէ:
Հազի
Խճտխանի
քոքն
մէկ
անգամն
ծեծէ,
եկեղեցու
մօտ։
Այդ
օրը
Թաթարի
բառով
անուանում
են
{Խդրելեզ}:
Խդրելեզին
եկեղեցու
պարսպի
մօտումը
շինւում
են
զա
ղ:
Շատ
երիտասարդք
ամբողջ
ամիսներ
սպասում
են,
որ
{Խդրելեզը}
գայ,
որպէսզի
կարողանան
հարսն
որոնել
իւրեանց
համա
մօտ։
Այդ
օրը
Թաթարի
բառով
անուանում
են
Խդրելեզ:
{Խդրելեզին}
եկեղեցու
պարսպի
մօտումը
շինւում
են
զանազան
խանութ
ա,
ան
ժամանակը
պեքիմ
տահա
չի
ըլալ,
զերե
գիտցածս
{խդրելեզներուն}
կբերեն
Նախիջեւան:
Ուրիշ
գրելու
բան
չունիմ,
դեռեւս
մի
կարեկցութիւն
ցոյց
տալով,
ասելու
էր.
"
{Խե՛ղճ}
մարդ,
ի՛նչ
բաներ
է
խօսում,
ի՛նչ
քարոզներ
է
տալի
՝
սորա
սիրտը
եւ
խղճմտանքը
փորձելու
համար:
-
{Խե՛ղճ}
մարդ,
-
ասաց
Շամիլը՝
կարեկցութեամբ
գլուխը
շարժե
փոթորիկը:
Եւ
այս
դեռ
բոլորը
չէ,
"...
Համա,
{խե՛ղճ}
տղայ,
զուր
ես
քեզ
տրորում,
ինչ
կարծես
կարծի,
է
նդակից
անցնիլ,
որ
յետոյ
վազէր
դէպի
Էջմիածին,
ու
{խե՛ղճ}
միաբանին
ազատէր
այն
անմաքուր
ջրից
Սառը-Քանքանի,
սիրելի
Ֆեոդորիշի
մահը,
որին
արդեն
վերադարձ
չկա:
{Խե՜ղճ}
Ռուդնեւ,
խաղաղություն
նրա
աճյունին:
Շնորհակա
գերը,
որպէսզի
հեշտ
լինի
նոցա
այնուհետեւ
կուլ
տալ
{խե՜ղճ}
Հայաստանի
որդիքը:
Այս
բաների
գիտութենից
հետեւում
էջ,
շատ
անգամ
զառանցանքը,
մանաւանդ՝
մի
այդպիսի
{խե՜ղճ}
վիճակում,
պատկերացնում
է
մի
վայրկեան
հիւանդի
աչք
անքակտելի
կապերով
կապուած
ենք,
մեր
խնդիրը
է
մեր
{խե՜ղճ}
ազգի
թշուառութիւնը:
Այս
տողերից
սկսած
մեր
ընթերց
վ
արդեօք
մի
նոր
կեանք
Առնու
Հայաստան
-
նոցա
{խե՜ղճ}
այրին:
Կեցցէ՛
յաւիտեան
այրին
Հայաստան
անչութեամբ
պիտի
կարողանայ
բռնաբարել
ազատութիւնը.
{խե՜ղճ}
մարդ:
Մեք,
մեր
ամբաստանուած
նամակով,
այդ
չա
միւսը
Ֆիխտէին,
միւսը
Հեգելին
եւ
այլն,
եւ
այլն:
{Խե՜ղճ}.
այդ
բոլորը
գերմանական
փիլիսոփայութիւնք
են.
եւ
ը
ու
ետքը
բոլոր
աշխարհը
ծածկում
ես
ջրհեղեղով,
էլ
{խե՞լք}
է
այնուհետեւ
պահանջել,
որ
խոտը
չոր
մնայ,
կամ
հո
յառաջ
գրուած
բանից
հրաժարւում
է
ներկայումս:
-
{Խե՞ղճ}
մարդ,
որ
դեռ
չգիտես,
թէ
ճշմարտութիւնը
օրացուցի
ոյկի
լուսովը
երեւում
էր
փայլուն
թաց
գիծը,
որ
այս
{խեժային}
եւ
մածուցիկ
հիւթը
թողնում
է
իւր
հետքից:
Բերան
րել
բոլոր
ուժերը
նպատակին
հասնելու
համար:
Այն
{խեժը},
որ
գիտության
մեջ
հայտնի
է
"
Dorema
armeniaca
"
սնագետից՝
Գովարտովսկուց.
Dorema
armeniaca-ն
այն
{խեժն}
է,
որ
մեզանում
հայտնի
է
"
ս[ուրբ]
Կարապետի
մաuտա
ց
արեցին
բարեկամքը:
-
Ամենայն
բանով...
նա
{խելագա՜ր}
է...
վկա՜յ
է
Աստուած,
խելագար
է:
Հաւատացէք
ի
աթսայ
յեռանդեան
"
եռացնում
են
ահագին
ովկիանը,
ես
{խելագա՞ր}
եմ,
որ
ովկիանի
մեծափառ
հրաշքը
թողած,
քո
երկու
կ
կի
վերայ
կրակ
յաւելացնելը
մօտենում
է
Հօմէօպատների
{խելագար}
առածին՝
similia
similibus
curantur:
Լամարթի
Բռնադատել
են
ջանում,
Նրանց
հրեշտակն
բարձրաձայն
`
{Խելագար}
է
անուանում:
Իսկ
մենք
ջանանք,
օ՜,
փութով
Աւարտ
ք,
Ուզում
են
կռուե՞լ
մեր
հետ.
Ա՛հ,
{խելագար}
ապստամբք:
Ուզո՞ւմ
են,
որ
մի
խօսքով
Դ
Սատանան
եւ
բոլոր
դժոխային
խումբը
ծիծաղեցան
որպէս
{խելագար},
հա՛,
հա՛,
հա՛..
-
Ողորմելի՛
Աստարօտ,
-
հարբղխով,
-
պատասխանեց
կէտադիրը:
-
Ա՛յ
դու
{խելագար},
-
գոռաց
դեւերի
թագաւորը
սաստիկ
բարկացած.
-
կը
բանով...
նա
խելագա՜ր
է...
վկա՜յ
է
Աստուած,
{խելագար}
է:
Հաւատացէք
ինձ,
մի
մարդ
չկայ,
որին
հաւանէր
ա
նչեւ
անգամ
անաստուած,
շատախօս,
կաչաղակ,
անսանձ
{խելագար},
որ
ընկնում
է
ամենայն
կողմ,
որ
ապականէ
եւ
պղծէ
ախազ
լինի
նմա։
Մարթ
էր
զայդպիսիս
խօսել
՚ի
կաճառի
{խելագարաց},
այլ
ո՛չ
երբէք
ի
լոյս
հրապարակին՝
Զվերոգր
ատեղ
կյանքի
այդ
հիմար
միջադեպն
ինձ
ստիպեց
ծիծաղել
{խելագարի}
նման:
Շնորհավորում
եմ
M-lle
Mari
Sultan-Schah
են
իմ
վերայ
եւ
ասեն
դեռեւս
հասարակաց
առածը,
թէ
"
{խելագարի}
հացը
խելօքի
փորը"։
Շատ
շնորհակալ
եմ
խրատիցդ:
:
Յուսահատութեան
հետեւանքը
խելագարութիւն
է,
իսկ
{խելագարի}
համար
չկայ
կանոն
կամ
պատշաճ,
որովհետեւ
խելք,
բա
կարող
ես
ինչ
կամիս
խօսել,
որովհետեւ
հիւանդին
եւ
{խելագարին}
ամենայն
ինչ
ներելի
է.
օրէնքի
եւ
պատշաճի
խստութիւ
ի,
մեծ
երկիւղի
մէջ
էի,
թէ
մի՛գուցէ
Պ.
Բէգզադէն
{խելագարուած}
լինի.
մի
այնպիսի
ջերմութեամբ
խօսում
էր
նա
իմ
հետ
այլագոյն
տէր,
-
ասաց
վէզիրը,
-
ես
չգիտեմ
ինչպէս
{խելագարուել}
է
Բուբանդուսը,
որ
թողած
այդ
մեզ
շատ
ձեռնտու
տետր
քս
գլխիս
է,
բայց
քոնը
եկա՞ւ
թէ
չէ.
մի
ժամ
յառաջ
{խելագարուել}
էիր
ախոռից
ներս
վազելով,
այնպէս,
որ
քեզ
հանգստա
հի
փափկասուն
տիկինների
"
գեղեցկութիւնը։
Ասենք
թէ
{խելագարուեցայ}
եւ
դուրս
ձգեցի,
դորանով
ի՞նչ
կշահուիմ.
այն
փափկ
ւր
մօտ
դրած
կոմսի
զաւակը
ողջ
եւ
առողջ:
Ազուչենան
{խելագարութեան}
մէջ
այրեց
իւր
սեպհական
որդին:
Ինչ
պիտոյ
է
առնէր
ացնելուց
յետոյ,
ստիպուեցայ
գնալ
եւ
հարցասիրել
քո
{խելագարութեան}
պատճառը:
Ախոռը
ներս
մտայ,
տեսայ
մի
մեծ
շրջանագծ
ածքը,
քիչ
մնաց
որ
համարէ,
թէ
Մանուշակը
ընկած
էր
{խելագարութեան}
մէջ:
-
Ի՞նչ
պատահեց
քեզ,
սիրական,
-
հարց
արե
,
որպէս
թէ
դուք
եւս
կցորդ
էիք
այդ
դատարկաբանելու
{խելագարութեանը},
որ
մի
տեսակ
տենդի
նման
տարածուած
է
մի
քանի
վայր
յայտնել
ինձ
զսրտից
իւրեանց
զցաւ
ընդ
այս
խայտառակ
{խելագարութիւն}:
Մեծարողապէս
միշտ
Ձեր
Միքայէլ
Նալբանդեանց
յտնել
զսրտից
իւրեանց
զցաւ,
ընդ
այս
հնարաuտեղծեալ
{խելագարութիւն}:
Ի
վաղիւ
յանդիման
լինիմ
դեսպանին
Ռուսսիոյ
խօս
՝
լարակտուր
աղեղներից:
Յուսահատութեան
հետեւանքը
{խելագարութիւն}
է,
իսկ
խելագարի
համար
չկայ
կանոն
կամ
պատշաճ,
որ
ստանայ.
այդ
անբնական
մի
բան
է
եւ
դորան
յուսալը՝
{խելագարութիւն}:
Թո՛ղ
բնաւ
չյուսայ,
որ
առաջ
հարստանայ
եւ
յետոյ
ելացի
եւ
լօգիկական,
բայց
այդ
բոլորը
անուանելու
է
{խելագարութիւն}
եւ
յիմարութիւն:
Ես,
որ
խօսում
եմ
այս
բաները,
փ
սեպհական
կամքովը
որոշած
գործել
էր
այս
յանցանքը։
{Խելագարութիւն}
եւս
չ'նկատուեցաւ
նորանում։
Հասարակաց
ձայնը
դատապ
անց
գրածը
Եղիշէին
կամ
Խորենացիին,
այդ
մի
այնպիսի
{խելագարութիւն}
էր,
որ
եթէ
իւրեանցից
եւս
հարցանէիր,
չունէր
պատա
րմը,
այսպես
ներգործում
է
եւ
լեզվի
վերան.
իհարկե
{խելագարություն}
է
ջնջել
եւ
չքացնել
որդին,
որ
գուցե
հոր
նման
կամ
կավորություն
ունիմ
էշի
նահատակ
լինելու:
Այդ
ի՛նչ
{խելագարություն}
է,
որ
ես
ուրիշից
պարտք
առնեմ
ապրեմ,
"
Հյուսիսափ
ը,
իսկոյն
հասկացայ,
որ
մի
փորացաւ
ունի,
մի
նոր
{խելագարութուն}
մտել
է
գլուխը,
ըստ
որում,
երբեմն
ամիսներով,
ամ
ը
կտակում
են
աստղերին.
զո՜ւր
աշխատանք:
Միւս
տեղ
{խելակորոյս}
եւ
խաւարապաշտ
մարդիկ
փախչում
են
ճշմարտութենից
այն
խօսքերը՝
վրէժ,
վրէժ:
Խեղճ
Ազուչենան
համարեա
թէ
{խելակորոյս}
շտապում
է
այրել
կրակի
մէջ
կոմսի
որդին...
Մանուկը
՝
Հրեշտակն
ասէ
բարձր
ի
ձայն
Զայնպիսին
{խելակորոյս}:
Այլ
ո՜,
մեզ
բան
ի
բերան
Յամբովկ
փու
իւս
հսկայ
քերթողների
սքանչելի
գործերին
կարողանանք
{խելահաս}
լինել,
մեզ
արդէն
բախտաւոր
կը
համարենք:
Ա.
ԱՌԱ
ւկը
առնուլ
մեզ
օրինակ,
պատանու
համար
մինչեւ
նորա
{խելահասութիւնը}
չկայ
բարոյական
խնդիր,
բայց
մարդը
մինչեւ
այդ
աստի
ալ,
ըստ
որոյ՝
եթէ
այլոցն
միայն
քերթողաց
հսկայից
{խելամուտ}
կարասցուք
լինել
սիրալի
վաստակոց,
արդէն
երանելի
զ
զկարելին
ոյժ
եւ
զկարողութիւն
տրամաբանութեան
առ
ի
{խելամուտ}
առնլոյ
զիմաստունս
մեր:
Այո՛,
չունիմք
ամենեւին
ի
այն
գրելիս
աւանդել
ազգին
այնու,
զոր
ընթերցեալ
ոչ
{խելամուտ}
լինէր
գրելոցն,
այլ
եւ
հրճուէր
եւ
զուարճանայր
ի
յ
ների
լուսափայլ
Պտուկները
վարդագեղ:
-
Երանութի՜ւն
{խելայեղ}...
Զի
այդ
շարժման
ժամանակ
Հեշտին
`
անօթն
ընտրութ
քանի
մի
աղքատին
բեկորք
Հայ
հնախօսութեան,
մինչ
`
{խելապատակ}
մանկանց
դատարկ
եւ
ամայի
եւ
անանունդ
մնալ
ի
հոյակա
ի
մարդ.
ինչպիսի՞
հանճարեղ
գլուխս
ունէր,
եւ
հաստ
{խելապատակ},
ի՞նչ
ասեմ,
համարեայ
թէ
լի
էր
օդային
հանճարեղ
պ
չար
կործանութեան
անդունդի
մէջ,
արդէն
իսկ
լցրել
է
{խելապատակը}
այդպիսի
գաղափարներով։
Կրակի
վերայ
կրակ
յաւելացնե
ազդեցութիւնը,
որոնք
եւ
գործարան
չունէին
իւրեանց
{խելապատակի}
մէջ
հասկանալու
եւ
կշռելու
ազգային
կարօտութիւնների
ուք
թէ
փորդ
պատառենք,
միջումը
այբ
չկայ,
բայց
եւ
{խելապատակիդ}
մէջ
հաւի
խելք
չկայ.
ինչ
յիմար
բաներ
ես
ասում,
Է
սելու,
թող
լսէ,
ո՛վ
որ
հասկանալու
գործարան
ունի
{խելապատակումը},
թո՛ղ
հասկանայ։
Բեր
այժմ
քննենք
Մխիթարեանց
յնին,
որ
բարձր
աղաղակում
է՝
"
անսխալ
եմ
",
ո՞ր
{խելապատակումը}
ուղեղ
ունեցող
մարդը
ճշմարիտ
լուսաւորութիւն
կը
յու
յր
ինչ
թռչի
ընդ
գլխով
ազգաց,
եւ
ամենքին,
որոց
ի
{խելապատակս}
գուցէ
գործարան,
մտաց,
ընթացակից
լինին
յաւիտենակ
ա
սեպհական),
զայդպիսի
բաբելոնեան
խառնակութիւն
ի
{խելապատակս}
հայոց
ո՛չ
գովեմք
մեք,
այլ
ամենեւին
հաւան
եմք
նոց
ոչման
է
ազգին
աշխատութիւն
հեղուցու
զիմաստութիւն
ի
{խելապատակս}
Հայոց
իբրեւ
զանձրեւ
յերես
երկրի
անձրեւեալ,
իսկ
ե
ր
ոգիների
գործակցութեամբ:
Միշտ
պարապում
է
խեղ
եւ
{խելառ}
բաներով,
գիծեր
է
քարշում
ախոռի
մէջ,
սեւ
հաւեր
է
.
"
կը
քննեն,
կը
քաշքշեն,
կը
կրկտեն
ըստ
զանազան
{խելաց}
եւ
իդէայից
")։
Միշտ
ներելի
է
հին
լեզուից
փոխ
ա
ագան,
պիտի
չափե
օգուտը,
որ
կարո՛ղ
էր
լինել
յուր
{խելացի}
կերպով
քաջությամբ
գործ
կատարելուց,
պիտի
չափե
նու
ր
էր
Ներսէս
Կաթողիկոսի
մօտ.
եթէ
նա
ուսումնական,
{խելացի}
եւ
եւրոպացի
մարդ
չլինէր,
Կաթողիկոսը
կը
պահէ՞ր
նո
նենալով
Թիֆլիզի
հետ,
տեսանում
եմ,
որ
այնտեղ
եւս
{խելացի}
եւ
բանագէտ
մարդիկ
այդ
աչքով
նայում
են
դորա
վերայ
այլանդակեն
իւրեանց
լեզուն
օտարի
բառերով,
այնքան
{խելացի}
եւ
բան
հասկացող
էին
համարուելու,
եւ
այս
պատճառով
ան,
որի
խորհուրդը
եղած
լինէր
պատրաստել
կրթեալ
եւ
{խելացի}
քաղաքացիք,
գիտուն
եւ
լուսաւոր
վաճառականք,
բանագ
այլն"։
Պ.
Իսահակեանցը
գրում
է.
"
Պարո՛ն,
{խելացի}
եւ
գիտուն
մարդը
կը
դատէ
իւր
ազգը,
բայց
չի
դատապա
տարել,
կուլ
կ՚երթայ
մի
ուրիշ
աւելի
գործունեայ
եւ
{խելացի}
ազգութեան.
ասացինք,
ով
ականջ
ունի,
թող
լսէ:
ձգտողութեանը:
Երանի
էր
մեզ,
եթէ
ունենայինք
{խելացի}
հակառակորդք,
բայց,
որպէս
Հայ,
զրկուած
ենք
ներկ
մար
մինչեւ
ի
մահ
աշխատողը
եւ
այն
խոհե՛մ,
ծա՛նր,
{խելացի}
եւ
իմաստուն
ծերունին,
մի
թեթեւամիտ
հռչակել
եւ
այ
ւ
առօրեայ
ապրուստի
կարօտութիւնը
ստիպում
է
մի
փոքր
{խելացի}
լինել:
Հողը
պատկանում
է
հասարակութեան,
որի
ամեն
ճանապա՛րհ:
Եթէ
կառավարութեան
կողմից
չկայ
մի
{խելացի},
մի
արմատական
հնարի
գործադրութիւն,
քաղաքական
տն
րի
տակ
այսօր
ճնշւում
է
միջաբեկ:
Հիմնական
եւ
{խելացի}
հնարը
փրկութեան
ուրիշ
բան
չէ
կարող
լինել,
եթէ
ոչ
րդեօք
Նախիջեւանը
հոգաբարձու
լինո՞ւմ
է
այս
գումարը
{խելացի}
կերպով
ձեռք
բերելու
եւ
խելացի
ճանապարհով
գործ
դնե
նո՞ւմ
է
այս
գումարը
խելացի
կերպով
ձեռք
բերելու
եւ
{խելացի}
ճանապարհով
գործ
դնելու
ազգի
պիտոյքների
վերայ,
ահ
րել
էր
հեղինակը
իւր
պարտականութիւնը։
Այսպիսի
{խելացի}
եւ
բազմակողմանի
վերահասութիւն
առնելուց
յետոյ
տալի
նով
հերիքացել
չէ
հեղինակը.
նա
յանձն
է
առել
Հայոց
{խելացի}
մանուկներին
եւ
ազգին
պատմել
մտառութեան
արժանի
գիտ
խօսում
էր
հասարակ
կեցութեան
մէջ։
Չէ,
լինինք
{խելացի}
մեր
պահանջողութենների
մէջ.
չպահանջենք
հեղինակիցը
անձնագովութեամբ
լիքը
դատարկաբանութիւն
է
"
-
միայն
{խելացի}
յայտարարութիւնքը
այնպիսի
մարդերի,
ինչպէս
է
Դուքս
րող
են
յաջողակի
իրագործուել
իրաւանց
եւ
ազատութեան
{խելացի}
եւ
հիմնաւոր
սկզբունքը:
Անգլիոյ
մէջ,
իշխանութիւն
եք
ստանում
չէին
այդ
օրագիրը:
Սատանան
հիմնաւոր
եւ
{խելացի}
բաները
համարում
է
անարժան
որեւիցէ
ուշադրութեան,
յայտարարութիւնը.
միայն
կատարիր
նորան
համառօտ
եւ
{խելացի}:
Այս
ասելով
յօրանջեց
սաստիկ
եւ
բացեց
բերանը
հասկանո՞ւմ
ես
թէ
չէ:
-
Գրել
առողջ,
պարզ,
{խելացի}...
-
կրկնեց
քթի
տակին
գրականութեան
դեւը.
-
մռ
վարտակ
իմ
անունով,
որ
ոչ
ոք
չհամարձակուի
տպել
մի
{խելացի},
հասկանալի
եւ
իմաստուն
գործ,
որպէսզի
տգէտ
մնալո
յն
գրել
եւ
ո՛չ
խօսել:
Այս
է
ահա
պատճառը,
որ
{խելացի}
մարդիկ
հարցանում
էին,
թէ
ինչու
համար
հնամոլ
հեղի
համար
ինձ,
թէ
կայ
մի
այդպիսի
գիտութիւն
եւ
թէ
շատ
{խելացի}
մարդիկ
եղած
են
դորա
սպասաւորք:
-
Աստուծոյ
սի
,
հարստացի՛ր,
եղբայր,
եւ
դու,
քո
նման
մարդը,
{խելացի},
հասուն
դատողութեամբ,
անպակաս
լինի
մեր
ազգից.
ի՛նչ
ասել
է,
Աստուած
միմիայն
կոմս
էմմանուէլին
է
{խելացի}
ստեղծել:
Շատ
բարի,
թէեւ
այդպէս
չէ,
բայց
ասենք
ծել:
Շատ
բարի,
թէեւ
այդպէս
չէ,
բայց
ասենք,
թէ
{խելացի}
է
մի
փոքր,
բայց
բնակուելով
անխելների
եւ
տգէտների
ոչ
ոքին,
ամէնի
ճակատին
զարկում
է.
ասացէք
այժմ,
{խելացի}
՞
մարդու
գործ
է
այդ:
Խելացի
մարդը
յարգում
է
ուրիշ
ում
է.
ասացէք
այժմ,
խելացի՞
մարդու
գործ
է
այդ:
{Խելացի}
մարդը
յարգում
է
ուրիշները
եւ
եթէ
մի
բարձրաստիճան
կայ.
մեր
կարծիքով,
այսպէս
պարտական
է
ներգործել
{խելացի}
մարդը:
Կոմս
էմմանուէլը
ոչ
թէ
չէ
ընթանում
այսպէս
մի
այդպիսի
խնդիր
առաջարկես.
թող
այդ
խնդիրը
լինէր
{խելացի}
եւ
լօգիկական,
բայց
այդ
բոլորը
անուանելու
է
խելագ
ր,
ամբողջ
տարու
մանրամասն
հաշիւը
քննելու
համար:
{Խելացի}
էր
շատ
մեր
երեսփոխանը,
նա
սկսանում
էր
մի
մի
արաղ
տալիս
իւր
հոգու
միջինը
ամենայն
միամտութեամբ,
եւ
{խելացի}
կամ
զննող
մարդը,
որ
կամէր,
շատ
բան
կարող
է
իման
ւթիւն
չէ,
այլ
յառաջ
է
բղխում
գործերը
օրինաւոր
եւ
{խելացի}
կերպով
յառաջ
վարելուց:
Դնենք,
թէ
ես
պարտականութ
ութիւն,
եւ
ամենայն
հասարակութեան
մէջ
կամենում
էր
{խելացի}
մարդու
պաշտօն
վարել:
Նորա
ամէն
մի
քայլը,
ամէն
մ
ութեան
մէջ
Մագիստրոսներ
եւ
Վարդապետներ,
գիտուն
եւ
{խելացի}
եպիսկոպոսներ,
լուսաւոր
Կաթողիկոսներ,
որ
կարող
էին
,
անհասկանալի
էին
մնալոց
հայկական
զաւակին,
բայց
{խելացի}
հարք
մեր
դժուարութիւն
ի
վերայ
դժուարութեան
բարդել
Jay),
Ժան
Կօդիւր,
Պասկիէ
Բրուէտ
եւ
այլ
մի
քանի
{խելացի}
եւ
քանքարաւոր
մարդիկ։
Նոքա
իւրեանց
վարդապետի
հրա
ինը
էր
Բարթոլոմէոս
Գուիդիչիօնի,
որ
շատ
ուսեալ
եւ
{խելացի}
մարդ
էր
եւ
իւր
բարեպաշտութեան
մասին
ամենայն
տեղ
յ
մէջ
Կարգը
հանդիպեցաւ
սաստիկ
արգելառիթների
եւ
շատ
{խելացի}
հակառակորդների։
Շատ
ժամանակ
է,
որ
Յիսուսեանք
կա
ր
ամենայն
ինչ
յառաջ
է
տանում։
Սա
մի
Չինաստան
է՝
{խելացի}
մարդերի
ձեռքով
հիմնուած։
Ամենայն
Քրիստոնէական
ժո
րդինալ
Տուրնոնին
(Maillard
de
Tournon),
որ
շատ
{խելացի}
եւ
գեղեցկախօս
մարդ
էր
(Բօսսիւետի
բարեկամ),
Անտ
,
որ
այն
ժամանակուայ
գեղեցկուհիներից
առաջինն
էր,
{խելացի}
եւ
խորագէտ
կին,
որի
ճակատը
գրած
էր
մեծ
նշանակութ
դամներից
մինը՝
Էդմօնտ
Րիշիէ,
շատ
ուսումնական
եւ
{խելացի}
մարդ,
որ
այն
ժամանակը
Համալսարանի
Սենտիկ
էր,
մի
րել
էին։
Յանսէնեանների
մէջ
կային
այն
ժամանակուայ
{խելացի}
եւ
բանագէտ
մարդիկ՝
յառաջադէմ
հոգեւորականք,
երեւ
ս
պիտոյ
էր
նոցայ,
ապագայ
օրերը
աւելի
լաւ,
աւելի
{խելացի}
կերպով
հոգալ
ու
տնտեսել
միմեանց
հետ,
միշտ
եւ
հան
ար
մինչեւ
անձնազոհութեան
աստիճան
բարձրանալը,
շատ
{խելացի}
դատողութիւնք,
տեղ-տեղ
էլ
կանացի
սեռին
սեփական
ան
ութիւն
է
տուել,
մեք
քո
հետ
ո՛չ
երեխայ
ենք
եւ
ո՛չ
{խելացնոր}
պառաւ,
որ
ամօթ
չլինէր
հաւատալ
այդպիսի
բաների:
Ե
տարակւում
են
Հայաստանի
"
Մեղուի
"
մէջ,
շատ
անգամ
{խելացնոր}
մարդու
արժանի
լօգիկայով,
ես
անարժան
եմ
համարում
ր
լեզուո՞վ.
Հայերի
համար
ձեր
լեզուո՞վ:
Այդ
ի՞նչ
{խելացնոր}
բան
է,
մի՞թէ
Հայք
լեզու
չունին:
-
Անպիտան
է
ռողջ:
Մի
քանի
թեթեւամիտ
օրագրերի
եւ
լրագրերի
{խելացնոր}
կարծիքներ
եւ
գաղափարք
հասանում
են
մեր
ականջին,
բ
քով
անմեղ
Յովսէփին
դէպի
ստրկութիւն
վաճառեցին
նորա
{խելացնոր}
եղբարքը։
Նախանձի՛
ձեռքով
Ահարոնին
եւ
Մարիամին՝
օգտակար
է
բերել
տալ
այն
տետրակները,
որ
աննշան
եւ
{խելացնոր}
մարդիկ
դուրս
են
տալիս
ժամանակ
առ
ժամանակ,
առանց
ւած
ազատէ,
-
ասաց
Շաքարեանցը:
-
Ո՛ր
անզգամը
{խելացնոր}
չէ.
եթէ
մի
մարդ
նորա
ասածներին
նայելու
լինի,
ան
ին,
թէ
աշխարհը
պարտական
է
շարժուիլ
նոցա
չնչին
եւ
{խելացնոր}
կամքով,
եւ
թէ
նոքա
կարող
են
ամենայն
մարդու
վերայ
կուանան
թէ
մա՞րթ
էր
արդեօք
մշակել
զնա
եւ
բերեալ
ի
{խելացնոր}
յուսահատութիւն
յօժարին
փոշիանալ
հնախտութեամբ,
ըս
եւ
այլն,
եւ
այլն:
Սոքա
բոլորը
տղայական
չնչին
եւ
{խելացնոր}
բաներ
են,
ձգտողութիւն,
բնութեան
եւ
անցած
գնացած
այ
մատեանները),
կարող
էր
լուսաւորուիլ։
Այսպիսի
{խելացնոր}
դատաստան
այն
հնամոլ
մարդերի
գլխումը
մենք
չենք
գով
բաները
լավ
հարկավոր
է
իմանալ
եւ
իմացածը
գործ
դնել
{խելոք}
կերպով,
պետք
է
այր
մարդու
սիրտ
ունենալ
եւ
կին
չդ
խամարդոյն
անդրանիկ
եղբայրասպան
մինչ
Կայէն
՚Ի
{խելս}
եղեւ
բանդագուշ,
իմ
զովանայր
սիրտ
անդէն։
Համայնա
տեւի
տերեյին
մեջն,
ինչ
տեղ
որ
ծառեր
կա:
Դուք
ալ
{խելք}
արած
հոները
թաղած
ըլլայիք
նե,
կենե
աղեկ
էր,
ամե
ովհետեւ
ոչ
ոքի
չէի
սպասում,
եւ
իմ
ծանօթքը
այնքան
{խելք}
ունէին,
որ
այսպիսի
եղանակում
ոտք
դուրս
չէին
դնել
,
միջումը
այբ
չկայ,
բայց
եւ
խելապատակիդ
մէջ
հաւի
{խելք}
չկայ.
ինչ
յիմար
բաներ
ես
ասում,
Էֆիմերդէս
ո՞րն
բան
ու
գործ
էին
շինել
իւրեանց
համար:
Աստուած
մեզ
{խելք}
ու
բանականութիւն
է
տուել,
մեք
քո
հետ
ո՛չ
երեխայ
խելագարի
համար
չկայ
կանոն
կամ
պատշաճ,
որովհետեւ
{խելք},
բանականութիւն
չկայ:
Այս
դրութեան
մէջ
են
այժմ
ս
ութեան
հրաւիրող
անձանց
սկաւառակներուն
մէջ
պճեղ
մը
{խելք}
կա՞յ...
Կատակէն
ալ
ուրիշ
արժէք
ունի՞ն:
-
Քանի
ժամանակ
է,
քեզ
տեսած
չէի,
բայց
ասես
թէ
{խելք}
կա՞ր
գլուխներս,
որ
միմեանց
պատահէինք,
քանի
որ
ե
վիճակը
անհնար
է,
որ
լինի
երկարատեւ:
Եթէ
վաղօրօք
{խելք}
գործ
չդրուի,
ստրուկը
իւր
հողով
հանդերձ
կատարելապ
կամի
յետ
դառնալ,
բայց
ոտքը
սայթաքում
է:
Եւ
ի՛նչ
{խելք}
է
կատարելութիւնը
տեսնելուց
յետոյ
անկատարին
հետեւի
նից,
"
Որ
ձեռք
ունի,
ձեռք՝
լսի՛ր.
"
{Խելք},
միտք,
խօսել
ու
մտածել,
"
Յիմար
բաներ
մի՛
էս
երկու
հասունացած
մեծ
նռներ,
Թաւիշապատ.
{խելք}
է
թռցնում
գլխից:
Կերպարանքը
կանոնաւո
մք
չունի
շինելու,
սկսեց
իմ
առաջեւը
գովել
մարդերի
{խելք}
ու
միտքը...
ցանկալի
էր
իմանալ,
թէ
ե՛րբ
զօրեղ
ղ
եւ
չար
ազգը
միայն
նշան
կը
խնդրէ.
պատճառ,
ինքը
{խելք}
չունենալով
հասկանալ
որեւիցէ
ճշմարտութիւն,
այլեւ
արդէն
թշուառութիւն
է.
պատճառ,
մի
մազի
չափով
եւս
{խելք}
չկայ
դորա
մէջ:
Ինչպէս
կարելի
է,
որ
ես
իմ
պատուա
եղիք,
ձեր
անձը
եւ
բարքը
փոխելու,
այլեւ
փոքր
ինչ
{խելք}
ուսանելու
համար,
իսկ
ես
մնում
եմ
միշտ
պատրաստ,
ամբ,
բայց
զրկուած
ամենայն
կրթութենից,
եւ
ինչքան
{խելք}
ու
բանականութիւն
որ
նա
ցոյց
տուեց
իւր
խօսակցութեա
ի՛ր,
մարիկս,
մէք
եթէ
մեր
վնաս-օգուտի
բան
լինի,
{խելք}
ունինք,
թէեւ
մարդիկ
մեզ
անխելք
են
կարծում.
շնոր
ողորմած
հոգին
լաւ
է
իմացել
աշխարհիս
բանը,
եւ
մեծ
{խելք}
բանեցնելով
ճարել
է
այնքան
հարստութիւն,
որ
յետոյ
ի
Յիսուսեաններից
պահանջւում
էին
խորին
գիտութիւն,
{խելք},
բանականութիւն
եւ
մանաւանդ
բոլոր
մասնաւոր
կամ
ան
եւ
երիտասարդ
ժամանակին
չէր
ցոյց
տուել
մի
առանձին
{խելք},
եւ
փակեց
նորան
Պուատուի
Շատինիէ
անունով
ամրոցի
կան
որակութիւնքը
եւ
նոցա
փոխադարձ
հակադրութիւնքը՝
{խելք}
է
գործ
դրել
եւ
չէ
փորձել
իւր
կարասը,
որ
մի
գուցէ,
ռնեմ.
ո՛վ
մարդ,
տարիքդ
քառասունից
անցել
են,
քո
{խելքդ}
ե՞րբ
է
գալու։
Դիցուք
թէ
փորդ
պատառենք,
միջումը
ռնէ
ապա
այն
մարդը,
որի
փորի
մէջ
մտել
է...
-
{Խելքդ}
գլխի՞դ
է,
թէ
ոչ.
ի՛նչ
մարդ,
ի՛նչ
փոր:
-
Ի
դ
մէջ:
-
Ես
չեմ
հասկանում
քեզ,
կարծեմ,
դու
{խելքդ}
թռցրել
ես:
Եւ,
յիրաւի,
մեծ
երկիւղի
մէջ
էի,
թէ
մբ
մերժել
ու
ջնջել
էին:
Վե՞րջը:
Վերջը,
{խելքդ}
գլուխդ
հաւաքիր,
աչքդ
բաց
եւ
տունդ
քամիին
բացած
լ
՛ր
ես
խօսում,
ի՛նչ
դեւ,
ի՛նչ
աղօթք,
ի՛նչ
բան.
{խելքդ}
գլխի՞դ
է,
թէ
ոչ:
-
Իմ
խելքս
գլխիս
է,
բայց
ու
ածած
տեղում
(այն
քարէ
ձուն
էլ
չլինի
կը
նստի)
{խելքդ}
ի՛նչ
է
կտրում,
այն
քարից
ձագ
դուրս
կը
գա՞յ:
Չէ՞
պատշաճութիւն,
ո՛րքան
շնորհք,
ինչ
ճարտարութիւն,
{խելքդ}
ինչ
է
կտրում։
Կը
գտնե՞ս
մի
հատ
Իտալացի,
որ
թողն
նեցին
Մեզ
բնութեան
շատ
գաղտնիք.
Եղան
{խելքեր},
որ
չափեցին
Արեւ,
աստղեր
ու
երկինք,
այդ
մեծախորհուրդ
գործի
սկզբնաւորութեան:
Հին
{խելքերը},
որոնց
զլացել
էր
դարը
իւր
ազդեցութիւնը,
որոնք
ե
լոյսը,
թերեւս
աչքերի
նկատմամբ,
գիտէինք,
որ
հին
{խելքերը}
երբէք
համաձայնելու
չէին
խաղաղութեամբ
տեղի
տալ
նոր
կ
հինգերորդը
`
"
միջական"։
Նոցանից
մինը
ձգում
է
{խելքերը}
յառաջ,
միւսները
քարշում
են
հետ,
մինը
քարշում
է
նչ
օրինակ
են
մի
քանի
հայ
դպրոցականք,
որ
քեզ
նման
{խելքերը}
կորուսած
ընկել
էին
ձեւի
քամակից,
անփոյթ
առնելով
տրկաբար
փոխառութիւն
այս
առաջիններից,
մինչ
բոլորի
{խելքերը}
դառնում
էին
եւ
ոգեւորւում
էին
Երուսաղէմի
ազատութե
հանդէս
տալ
ազգի
կարծիքին,
ուրեմն
հրապարակ
կանչել
{խելքերը},
խոստովանել
նորա
իրաւունքը
եւ
այս
կերպով
ուսուցա
ործեց
նորա
վերա:
Բայց
Իտալիայի
ներկա
վիճակը,
{խելքերի}
ընդհանուր
խմորումը
վկայում
են,
թե
շուտով
կհնչե
ե
սքան
միայն
ասել,
որ
հին
բարոյական
աշխարհի
եւ
հին
{խելքերի}
դրութիւնքը
չէին
կարող
այլ
հետեւանք
դուրս
դնել:
։
Մեզ
պատերազմ
է
սպասում
հազարաւոր
նախապաշարուած
{խելքերի}
հետ,
պատերազմ
պապական
աբեղաների
կողմից։
Բայց
վա
ս
իւր
վերա
կրէր
հայկական
աբեղայի
անունը,
եթէ
հին
{խելքերի}
դրութիւնքը
չխորտակուէին
Մեղուի
զարկուածքից:
Ոչ
երբեք
պիտի
չառաջանայ
ազգը,
հետեւելով
հին
{խելքերի}
դրութեան:
Ոչ
երբեք
պիտի
յառաջանայ
ազգը,
հետեւել
ւմ
էին
որպէս
"
Ձայն
բարբառոյ
յանապատի
",
այս
հին
{խելքերն}
ենք
ասում,
չէին
կարող
եւ
չէ
պիտոյ
պատճառ
եւ
հիմն
մեն
տուն,
ամեն
քաղաք
եւ
հասարակություն
ինքը
յուր
{խելքը}
գլուխը
բերած
պիտի
մտածե
յուր
անցածը,
ներկան
եւ
ա
ավելի
լավ
չէ:
Հարյուր
անգամ
ավելի
օգտակար
կլիներ
{խելքը}
գլուխը
հավաքեր
ու
մի
բան
սովորեր,
քան
թե
քաշ
գար
հուրելի
չէ՞ր
Քեզ,
ամուսնուդ
հանդիպել:
-
"
Նորա
{խելքը}
թռել
էր
Սիրով
վառուած
իմ
վերայ,
Շատ
բան
տեսնել
կ
ձեռքերս
սրտերիս
վերայ
դրած
վկայել,
թէ
ինչ
որ
մեր
{խելքը}
կտրում
էր,
թէ
բարի
է,
կատարել
ենք՝
ինչքան
մեր
է
նա-,
քո
դատողութիւնը,
քո
բանականութիւնը,
քո
{խելքը},
եւ
հնազանդուի՛ր
ինձ:
Դու
մեքենայ
ես,
եւ
ես
եմ
է
ի՛նչով։
Ես
ուզելով
նախ
եւ
առաջ
Նորա
{խելքը}
լաւ
չափել,
Ասի.
-
Բայց
դու
ի՛նչ
ես
կարծում
ուիր
միտք
ու
բան,
Քննել,
տեսնել
որչափ
մեր
{խելքը}
կարող
է
մեզ
տալ
սահման:
ՎԷՃ
(Լերմոնտովից)
էք,
Շուխռի-մուխռի
խօսում
էք,
Ողջիդ
{խելքը}
չափում
էք,
Բափ
բարաբար
բերում
էք:
Hy
,
ամուսնուդ
հանդիպել:
-
"
Նորա
{խելքը}
թռել
էր
Սիրով
վառուած
իմ
վերայ,
Շատ
բ
լը
չէ,
որ
դատապարտեց
այս
սուտ
ուղղութիւնը:
Ամէն
{խելքը}
գլխին
մարդ,
որ
գարեջրի
շոգիներով
չէ
բթացրել
իր
ո
Անգլիան
պիտի
կատարէ.
պրուսական
թագաւորների
խորին
{խելքը}
եւ
ճշմարտութեան
սէրը,
նոյնպէս
եւ
գիտական
լուսաւո
...
ցանկալի
էր
իմանալ,
թէ
ե՛րբ
զօրեղ
էր
մարդու
{խելքը}
քան
թէ
մեր
փորձութիւնքը...
մարդիկ,
միշտ
մարդի
մը
դնելով
անպատճառ
գտանել
այդ
օրիորդը,
որի
համար
{խելքը}
թռուցել
էր
պ.
Շաքարեանցը,
խնդրեց
սորանից
նկարագ
ոմանք,
թէ
այդ
գիտութիւնը
վեր
է
քան
թէ
մարդկային
{խելքը},
եւ
թէ
աստուածակոյս
կողմից
յայտնուած
է
նա
մարդեր
երջապէս
իւր
այսքան
տարիներով
յղացած
ցանկութեանը,
{խելքը}
թռցնում
էր
ուրախութենից:
Երկու
բարեկամքը
եւս
բաւ
ի՛նչ
բանի
վերայ
խօսում
էին,
նոյնպէս
չգիտէ.
նորա
{խելքը}
չէ
հասանում
այդպիսի
բաների:
Նա
ապրում
է
քաղաքի
մ
ւորդների
մէջ
ես
տեսայ
նորան,
Բռնել
էր
կայմից
{խելքը}
կորուսած,
Ինչպէս
յուսահատ
անմեղ
աղաւնին,
թիւնը
իւր
վերայ,
հնազանդուելով
մօր
կամքին:
Նորա
{խելքը},
միտքը
կապուած
էր
Շահումեանցի
հետ.
նա
մտքից
չէր
հարկաւոր
չէ
քննութիւն,
եւ
ինչի՞դ
է
հարկաւոր
կնոջ
{խելքը},
մարդը
պէտք
է
որ
խելօք
լինի,
եւ
պէտք
չէ,
որ
կի
որ
խելօք
լինի,
եւ
պէտք
չէ,
որ
կինը
իւր
սեփական
{խելքը}
ունենայ,
նորա
խելքը
մարդն
է,
եւ
մարդը
պէտք
է
կա
էտք
չէ,
որ
կինը
իւր
սեփական
խելքը
ունենայ,
նորա
{խելքը}
մարդն
է,
եւ
մարդը
պէտք
է
կառավարէ
իւր
կնոջը:
տնիքը:
-
Իմ
խելքս
բան
չէ
հասանում,
արդեօք
քո
{խելքը}
վերադ
է,
թէ՞
ջերմախտ
ունիս,
մի՞թէ
հայրս
իմանալո
ան
դեսպանները
մինչեւ
երկինք
բարձրացուցին
Լայենէզի
{խելքը}
եւ
ճարտարութիւնը,
դորա
հակառակ
ողջամիտ
եպիսկոպոս
ենք
նոր
լեզուն,
ամեն
օր
մշակում
ենք,
որքան
մեր
{խելքը}
զօրում
է.
սորան
որպէս
անմերժելի
վկայութիւն
դնում
րա
մշակութիւնը
եւ
նորան
ծաղկեցնելը
պիտի
լինի
ամեն
{խելքը}
գլխին
մարդու
գործը։
Մեռնողին
սիրողը
պիտի
նորա
ժա
ւ
հակառակ
կարծիքները
շօշափելի
փաստերով
մերժելու։
{Խելքը}
գլխին
մարդը
տեսնում
է
պարզ,
որ
հին
լեզուի
իրաւու
ց,
որ
կտրատում
էր
ազգի
սիրտը:
-
Պարո՛ն,
քո
{խելքի}
բան
չէ՝
դատել
եւ
հասկանալ
ճշմարտութեան
յարգը
եւ
րձուցած
չէք
փեսայացուի
հասակի,
բարոյականութեան,
{խելքի}
եւ
բանականութեան
վերայ,
թողունք,
որ
շատ
անգամ
ձ
ի
այդպիսի
պատուանդան,
ուրեմն,
որպէս
բռնաբարուած
{խելքի}
արդիւնք,
առաւել
եւս
պիտի
մերժուին
եւ
արժանի
չեն
անտէր
շինուածքը,
որ
մարդը
ճամփայ
չունի,
եւ
քանի
{խելքի}
է
ընկնում,
կամաց-կամաց
կործանելով
նրանց
բացում
է
ւատարիմ
չէր
գործարանին
եւ
թէ
այդ
մեծ
գործերը
նորա
{խելքի}
բանը
չէին,
եւ
ուրիշ
այսպիսի
խօսքեր
շատ:
Երանի՜
կարկեսցին
բերանք
բացեալք
ի
վերայ
մեր:
-
Այդ
{խելքի}
մօտ
բան
է.
շատ
լաւ:
Վէզիր,
-
բացագանչեց
սատանա
դեռ
տղայ
ես,
ի՛նչ
մարդ
ես
որ
մէջտեղ
ես
եկել,
քո
{խելքի}
բան
է
այսպիսի
բաների
վերայ
խօսել:
Երիտասարդը
առա
Մանուշակը
սիրում
էր...
Նորա
հոգու
առաջեւ
մի
{խելքի}
եւ
հարստութեան,
սէրի
եւ
մարդավարութեան
իրագործու
այն
է,
թէ
մեր
ցեղի
նման
խելօք
ցեղ
չկայ,
եւ
եթէ
{խելքի}
արժանաւորութեանը
նայելով
պիտի
քեզ
հարս
ընտրես,
ո
ի
քեզ
հարս
ընտրես,
ուրեմն
առանց
կին
կը
մնաս:
{Խելքի}
մասին
հարկաւոր
չէ
քննութիւն,
եւ
ինչի՞դ
է
հարկաւո
ն.
պատճառ,
ինչպէս
Վարդ-խաթունը,
այնպէս,
եւ
սա
{խելքի}
կողմից
մեծ
կարօտութեան
մէջ
էին.
նոքա
իւրեանց
ցեղ
ի
դատարկ
գերեզմանը,
իսկոյն
հասկացաւ,
որ
միմիայն
{խելքի}
զօրութենով
կարելի
է
ազգերը
դէպի
այս
կողմ
քարշել
ե
ող
գիւտերից
մինն
է,
շատ
անտեղի
անցք
եւ
բոլորովին
{խելքի}
հակառակ,
եթէ
աչքի
տակ
ենք
առնում
բոլոր
հանգամանք
առջեւ
եւ
քո
տունը
այդ
ճամփով
փրկել.
չէ՞
որ
աւելի
{խելքի}
մօտ
է
խանդակներ
փորել
եւ
հեղեղի
յորցանքը
այն
սահմ
Էֆիմերդէ
չունիմ։
Ա՞յդ
է
քո
շատ
հարկաւոր
գործը,
{խելքիդ}
աղ
առնեմ.
ո՛վ
մարդ,
տարիքդ
քառասունից
անցել
են
եւ
տես...
-
Հերիք
է,
հերիք
է,
ցոյց
տուեցիր
{խելքիդ}
տակը,
հասկացայ
եւ
ժամանակ
չունիմ
քո
հետ
գլուխ
դն
Նանիկ
արա
մեծանաս,
Հալիւորիս
ծերանաս,
Երբոր
{խելքիդ}
տէր
ըլնիս,
Պառաւ
տատիդ
չմոռնաս:
Տատը
գլխովդ
պտ
նի
է,
թէ,
Մասիսը
դէմ
դնելով
կայծակին,
մի
անգամ
{խելքիդ}
նստեցրել
էիր,
որ
պիտի
կարողանաս
այն
ահագին
հսկայ
եան
մէջ.
երեւում
է,
որ
ասածներս
նստում
էին
նորա
{խելքին}:
Նայիբները,
որ
նստած
էին
նորա
մօտ,
լսելով
իմ
խ
աւորութիւն
գործելով
Աղուանեանցի
վերայ,
կարծես
թէ
{խելքին}
նստում
էին.
պատճառ,
ինչպէս
Վարդ-խաթունը,
այնպէ
այն
ուսման
եւ
արուեստի։
Նոքա
տալիս
էին
մարդկային
{խելքին}
եւ
բանականութեանը
բոլոր
արտաքին
փայլը
եւ
ստուերակ
Յիսուսեանների
համար
մեծ
աշխատանք
չէր
արժում
նորա
{խելքին}
նստեցնել,
թէ
ով
որ
սպանէ
Հենրիկոս
IV-ը,
մեծ
պաշ
ցին,
որին
այժմ
դու
չես
հաւանում։
Եթէ
մենք
էլ
քո
{խելքին}
ընկնինք,
ասել
է
թէ
առանց
կնիկ
պիտի
մնանք,
որովհ
մունս
օտարոտիս
եւ
պէսպէսս
դանդաչիք
",
կամենում
է
{խելքիս}
նստեցնել,
որ
լուռ
մնամ
նորա
անկրթութեան
եւ
տեսու
կարծիքի
հաւանութիւն
տալ:
-
Եւ
դու
կարծեցիր,
թէ
{խելքիս}
նստեցուցի՞ր
ասածներդ...
-
Ի՛նչ
կայ:
-
կոմսը
աւարտեց
իւր
խօսքը,
-
բայց
ասես
թէ
ասածներդ
{խելքիս}
նստում
են.
ինչեւիցէ,
դոքա
ուսումնական
բաներ
են
յդպիսի
հանդուգն
ճանապարհորդությունը
ում
ասես,
որ
{խելքից}
չհանի.
բայց
կատակը
մի
կողմը.
նրա
գալուստն
ինձ
շ
,
верьте
мне,
Ну,
не
знаешь
ничего,
{Խելքից}
մտքից
դուրս
բան
է:
Ну,
սաղ
օրը
գլուխս
էր,
քան
թէ
այնպիսի
գործերի
մէջ
խառնուէր,
որ
իւր
{խելքից}
դուրս
էին:
Յիմար
մարդիկը
այն
ժամանակն
են
խելօքան
ր,
մինչեւ
այն
աստիճան
լրբացաք,
որ
ինձ
եւս
կամիք
{խելքից}
հանել....
Ո՛չ,
այդպէս
չէ:
Ես
քեզ
հրամայում
-
Հերի՛ք
է,
-
գոռաց
սատանան,
-
դու
քո
օրումդ
քո
{խելքից}
մի
բան
գրած
չես,
ինչ
որ
ցոյց
ես
տուել
քո
անունով
երայ:
Նա
ասաց,
թէ
իմ
առարկան
միջին
դարերում
ահա
{խելքից}
հանել
էր
Եւրոպայում
մի
քանի
թեթեւահաւատ
մարդիկ,
հարկաւոր
չէ
լեզու
եւ
բանականութիւն,
մտածեցէք
մեր
{խելքով}...
Ահա՛
մեր
բոլորի
ներկայ
դրութիւնը.
այն
սա
,
Փիլիսոփայ
գիտնականէն
դու
միշտ
վե՛ր
ես՝
իմ
{խելքով}
՝
Զերէ
փողով
ամեն
բանը
կը
լըմըննայ
աշխարհիս
ՏՈՒԱԾ
Ո՜վ
երկնային
խաղաղութիւն,
որ
մեր
{խելքով}
չես
չափւում,
Ճառագայթիդ
եւ
մեր
հոգուոյ
աչք
սակով
թերակատար
կամ
պակասաւոր
մարդիկ
չեն,
այլ
թէ
{խելքով}
եւ
թէ
քաջութեամբ
լցուած
եւ
կատարեալ։
Նոցա
հետ
մի
անց
օրագիր
անունը
վերան
դնելու,
որպէս
թէ
իւրեանց
{խելքով}
խաբում
էին
կառավարութիւնը
եւ
ժողովրդի
առաջեւ
հանդ
մնացած
էր
լոկ
խօսքերով
միայն,
բայց
Գրիգորը,
որի
{խելքով}
եւ
կառավարութեամբ
հինգ
պապ
նստել
էին
պապական
գահը
Պապին
իւր
կարգի
պայմանքը։
Այդ
պայմանները
այնպիսի
{խելքով},
այնպիսի
խորին
իմաստութենով
եւ
ներկայ
քաղաքական
արտութեան
մուրճի
տակ.
պատճառ,
բանականութենով
եւ
{խելքով}
կ'ապացուցանուի
ճշմարտութիւնը,
եթէ
կայ,
բայց
հայ
սի
արձանի
ձեռքը՝
խլելով
նորա
նիզակը։
Բայց
նա
իր
{խելքով}
ասում
էր,
երբեմն,
Հռովմի
մէջ
Աթենասի
պաշտողքը
խ
ժամանակին
մեծ
անուն
է
ստացել
Գիրէյ-խանից,
նա
իւր
{խելքովը}
շատ
հարստութեան
տէր
է
դարձած
ճշմարիտ
է,
մի
քանի
գլիան
ուսումնասիրելու
համար
միանգամայն
անպետք
է:
{Խելքս}
չի
հասնում,
թե
թարգմանիչներն
ինչպես
են
հրապարակ
ւր
էր
դարձած:
Շատ
մտածեցի
այս
երազի
վերայ,
բայց
{խելքս}
բանի
չհասաւ:
Էֆիմերդէ
չունէի,
որ
նայէի:
Օրացոյ
то
такой,
Что
он
мог
сделать?
Ну,
իմ
{խելքս}
չի
հասնիլ:
Կաթողիկոս,
Воронцов
Ведь
բ
արացրած
է
եւ
թէ
վերստին
խնդրւում
է
թոյլտւութիւն:
{Խելքս}
չէ
հասնում
այս
հակասական
խօսքերին:
23-ին
երեկոյե
թք,
ի՛նչ
բան.
խելքդ
գլխի՞դ
է,
թէ
ոչ:
-
Իմ
{խելքս}
գլխիս
է,
բայց
քոնը
եկա՞ւ
թէ
չէ.
մի
ժամ
յառաջ
խե
այդ
հաւի
մէջ
տեսանում
էի
այն
գեղեցիկ
օրիորդը,
որ
{խելքս}
առել
էր
գլխիցս:
Ուրախ
ուրախ
ման
էի
գալիս
դրսումը
րամայել,
որ
ոչ
ոքի
չբանամ
այս
գաղտնիքը:
-
Իմ
{խելքս}
բան
չէ
հասանում,
արդեօք
քո
խելքը
վերադ
է,
թէ՞
ջ
անում
ես:
-
Նորա
համար,
որ
նա
ուսումնական,
{խելօք}
եւ
եւրոպացի
մարդ
է,
եւ
նորա
հրատարակած
"
Մեղուն
րականքը
Յիմար
չէին,
այլ
գիտուն,
Բայց
ես
նոցանից
{խելօք}
Գտանուեցայ,
հաստատուն,
Եկեղեցու
միջումը
Օրէնքով
ւմս՝
հազարաւոր
ձագ
է
հանել։
Դու
ե՞րբ
տեսար
{խելօք}
գիտուն՝
որ
հորերուս
ատեթով,
Աստուած
պաշտէր
քում
ու
դատուեցաւ
ժողովով։
Քարտուղարը
{խելօք}
մարդ
էր,
նա
գիտէր
որ
Պիոսը,
Թէ
կին
գտնէ,
Յիմար
չէին,
այլ
գիտուն,
Բայց
ես
նոցանից
{խելօք}
Գտանուեցայ,
հաստատուն,
Եկեղեցու
միջո
:
Իհարկէ,
այս
բանը
նորանից
է
յառաջացել,
որ
նոքա
{խելօք}
մարդիկ
չեն
եղած,
որ
գործարանի
խորհուրդը
լաւ
հասկ
-
ընդհատեց
սատանան,
-
մի
փոքր
յառաջ
աւելի
լաւ
եւ
{խելօք}
կարդացիր:
-
Միայն
ծառայ,
Ձեր
մռայլութիւն,
ւս
կը
կատարենք:
-
Ի՞նչ
մին,
ի՞նչ
տասը...
{խելօք},
ես
քո
համար
շամպայնից
վաննա
(բաղանիս)
կը
շինե
,
ամենայն
ինչ
աւերւում
է,
քանդւում
է
եւ
լսել
եմ
{խելօք}
մարդերից,
որ
ասում
էին,
թէ
այն
բանը,
որ
սկիզբ
գեղեցիկ
խուսակցութեանդ
վերայ.
ճշմարի՛տ,
ես
շատ
{խելօք}
մարդիկ
տեսել
էի
Խաչատուր
աղայի
ղահուէտնումը,
բայ
նային,
նոքա
թող
աշխատին,
որ
լինին
քաղաքավարի,
{խելօք},
ուսումնական,
բարոյական
եւ
այլն:
-
Քաղաքավա
ն
դուրս
չէ
գալիս:
Պէտք
է
ասես,
թէ
նորա
ցեղը
շատ
{խելօք}
չեն,
եթէ
այդպէս
դատելու
լինիս,
դու
եւ
մի
աղջիկ
ողջ
փչացուցել
են,
ասելս
այն
է,
թէ
մեր
ցեղի
նման
{խելօք}
ցեղ
չկայ,
եւ
եթէ
խելքի
արժանաւորութեանը
նայելով
եւ
ինչի՞դ
է
հարկաւոր
կնոջ
խելքը,
մարդը
պէտք
է
որ
{խելօք}
լինի,
եւ
պէտք
չէ,
որ
կինը
իւր
սեփական
խելքը
ուն
կարօտութեան
մէջ
էին.
նոքա
իւրեանց
ցեղով
մի
օր
մի
{խելօք}
բան
չէին
գործել.
մանաւանդ
երկու
հազար
մանէթը
Նախ
րգ
հիմնել,
վասնորոյ
աշխատում
էր
իւր
կողմը
քարշել
{խելօք}
եւ
ուսումնական
մարդիկ։
Բաղդը
յաջողեց
նորան.
նա
թ
լրբութեամբ
պատասխան
է
տալիս:
"
ապրե՞ս,
որդի,
{խելօք}
ես
խօսում,
օձի
փուշը
լակլակը
(արագիլ)
կը
մարսի
իւր
դարու
լեզուին
եւ
խօսուածքին։
Այս
միայն
հայոց
{խելօք}
պարոններն
են,
որ
19
երրորդ
դարու
մարդերը
կամենու
աց.
-
Ա՛,
ա՛,
դու
քարոզում
ես
ինձ
մարդերի
{խելօքանալը}
՛,
ես
քեզ
ցո՛յց
կը
տամ,
անպիտան...
նայի՛ր,
շ
մտանքի,
որպէս
թէ
յայտնի
չէ
ինձ,
որ
մարդիկ
երբեք
{խելօքանալու}
չէին....
-
Բայց
հաւատացնում
եմ,
Ձեր
մռա
ը
կը
հասանի
իմ
պարոնին:
-
Բան
չկայ,
գոնէ
կը
{խելօքանայ}
եւ
կը
դադարի
այդ
բաներից:
Ցոյց
տո՛ւր
ինձ
ախոռը․
խելքից
դուրս
էին:
Յիմար
մարդիկը
այն
ժամանակն
են
{խելօքանում},
երբ
ճաշակում
են
իւրեանց
անխելութեան
պտուղը:
Վե
մ
չես
կարող
խաբել
նորանց,
որպէս
յառաջ.
նոքա
շատ
{խելօքացել}
են
այժմ...
-
Լռի՛ր,
յիմար,
-
գոռաց
սատա
մ
համար
մեր
անիծեալներից,
այս
ինքնահաւանի
տեղ
մի
{խելօքը},
-
ասաց
սատանան,
դառնալով
դէպի
իւր
վեզիր
Բէհեղզ
յն
մարդ
իւր
կարծիքն
է
ասում.
ի
հարկէ
նոցայ
աչքով
{խելօքը}
նա
է,
որ
մի
նոր
եւ
դժուարահաւատալի
բան
ասէ.
բայ
եւ
մի
աղջիկ
եւս
չես
գտանելու.
պատճառ,
մեր
ցեղից
{խելօքը}
չկայ,
մեր
ցեղապետը
Ղրիմումը
թաթարի
իշխանութեան
ժ
ասեն
դեռեւս
հասարակաց
առածը,
թէ
"
խելագարի
հացը
{խելօքի}
փորը"։
Շատ
շնորհակալ
եմ
խրատիցդ:
-
Եղբա՛յր
դուրս
եկել,
երկաթի
ձուեր
են
ածում.
մինչեւ
այժմ
{խելօքները},
գիտնականները,
կարդացողները,
քահանայ
ասես,
վա
ան
տպած
ու
հրապարակած
չունէի,
որ
Պ.
Իսահակեանցի
{խելօքները}
կարողանային
իմ
սխալանքը
լուսաբանել,
չգիտեմ՝
ինչ
երազանց
է,
քան
թէ
անասունքը,
միթէ՞
նորանով,
որ
{խելօքները}
եւ
ուսումնականքը
գոռում
են,
թէ
մարդը
բանականութի
իմարաբանութիւնք,
եւ
ա՞յդ
էր
պատճառը,
որ
ձեր
պէս
{խելօքների}
բերանով
անուանւում
էինք
Լօթեռ
ու
Ֆարմասօն։
Գիտե՞
ցնել
չար
ոգիների
գործակցութեամբ:
Միշտ
պարապում
է
{խեղ}
եւ
խելառ
բաներով,
գիծեր
է
քարշում
ախոռի
մէջ,
սե
եկել
ոչ
թե
հոգու
խարդախությունից՝
ճշմարտությունը
{խեղաթյուրելու}
նպատակով,
ո՛չ,
այլ
անտեղյակ
լինելուց,
ու,
թեր
նորան,
որովհետեւ
չար
ոգիների
ազդելուց
կարելի
էր
{խեղանալ}
իսկոյն
կամ
անդամալուծուիլ:
"
Ապա
հաւատով
խոս
գործում
է
եւ
որ
ազատելու
համար
գնաց
արիւն
թափեց,
{խեղացաւ},
ջարդուեցաւ,
որդին,
եղբայրը
կամ
հայրը
զոհեց:
յետոյ
վերադարձաւ
շուտով,
հալածեց
իւր
յաջորդը
եւ
{խեղացուց}
նորան
ամենագարշելի
կերպով։
Պատմութեան
թերթի
մի
ե
ր,
սաստիկ
վնասակար
լինելով
շնչառութեան,
կարող
է
{խեղդամահ}
սպանել
ե՛ւ
քուրմերը,
ե՛ւ
ուխտաւորքը:
Հեղին
զայս
առնել,
յանդիմանակցացն
յաւել
յարկ
մի
եւս
եւ
{խեղդեաց}
զտունն.
ահա՛
այսպիսի
ինչ
է
եւ
յառաջիկայդ։
Աւելի
թութիւն
է
տարածում:
-
Մորթել
է
Հունգարիան,
{խեղդել}
է
Գալիցիան,
Դալմատիան,
Բոհեմիան
եւ
այլ
գաւառներ
թեան
ընդդէմ,
որ
ժողովուրդը
կատաղելով
կամենում
էր
{խեղդել}
նորան
Դանուբի
մէջ։
Իսկ
Ֆաբերը
Քեօլն
քաղաքում
ստա
գործով,
որ
թե
հնար
ունենար,
ապա
ուրեմն
անշուշտ
{խեղդելու}
էր
Իտալիայի
նորաբողբոջ
ազատությունը
դեռեւս
խանձար
շղթաներ
պատրաստելու
եւ,
եթէ
կարելի
է,
բոլորովին
{խեղդելու}
մարդկային
բանականութեան
օրինաւոր
ազատ
հոսանքը:
Տ
կարող
յանցանքը
պաշտպանել
առանց
զրկուածի
իրաւունքը
{խեղդելու}:
Բնական
օրէնքով,
իրաւունքների
հաւասարութիւնը
պա
ն
օր
պիտոյ
է
կռուին,
ամենայն
օր
միմեանց
սպանեն,
{խեղդեն}
եւ
չքացնեն,
մինչեւ
թագաւորը
կամ
ժողովուրդը
լինի
ւժաթափ
առնեն
նորան
դպրոցական
շարժողութիւններով
եւ
{խեղդեն}
գիտութիւնը
իւրեանց
գրերի
փոշիներով։
Արդարեւ
պիսկոպոսութիւնքը
մահադեղի
պէս
խմեցնելով
սուրբին,
{խեղդեցին}.
որ
թէ
իր
վախճանելու
ժամանակ
ինչ
ահաւոր
նզովք
գր
անցի
վզին,
փոքր
մնաց,
որ
իւր
ասիացի
քնքշութեամբ
{խեղդէր}
սորան:
Մի
օտարոտի
տեսարան
էր:
Շաքարեանցը
ամ
անդաղ
զերթ
մէգ
ուղիղ
Արեւելք:
Տխրագուշակ,
{խեղդուած}
մտքով,
երազով
չարին,
Սկսաւ
կնճռոտ
Կազբէգ
հ
հանդիպելու:
Այլ
խնդիր
է
ջուրը
մտնել՝
թոյլ
տալով
{խեղդուելու}
կարելութիւն,
եւ
այլ
խնդիր
է
մտնել՝
հաստատ
գիտել
Ուռկան
ձգած
գետի
տակ.
Զինուո՛ր,
գետի
մէջ
{խեղդուելու}
Քեզ
էլ
սպառնում
է
վտանգ.
Ինչպէս
խեղդվո
,
եւ
այլ
խնդիր
է
մտնել՝
հաստատ
գիտելով,
որ
պիտի
{խեղդուի}
"։
Հայոց
ազգը,
քանի
որ
չունի
իւր
սեպհական
,
թէ
նորա
ծնողը
հարկադրելու
լինէին,
Դօնը
ընկնիլ
{խեղդուիլ},
քան
թէ
այսպիսի
մարդու
կին
դառնալ:
Նա
շատ
ան
տողերը
գրում
եմ,
բայց
կուրծքս
եւ
թիկունքս
ցավից
{խեղդում}
են,
երբ
մի
փոքր
առողջանամ,
պարապությունից
այնքա
ին
Բէգզադէն,
մի
որդի
ծնանելով,
երկու
օրից
յետոյ
{խեղդում}
է
նորան,
անզգուշութեամբ
քնելով
նորա
վերայ
մահճի
ու
համար
հարկաւոր
ոյժ:
Ձանձրոյթը
միւս
կողմից
{խեղդում}
էր.
չկար
մի
մարդ,
որ
մօտ
լինէր
սրտիս,
որի
հետ
օսք
այն
բաների
համար,
որոնց
մասին
խօսելու
ծարաւը
{խեղդում}
էր
ինձ.
խօսք,
որ
մօտ
էր
իմ
սրտին
եւ
հոգուն,
որ
լ
իւր
ազգը
եւ
եկեղեցին:
Հերի՛ք
է,
արտասուքը
{խեղդում}
են
խօսքերս
կոկորդիս
մէջ,
աչքերս
ընդունակ
են
այժմ
երեւելի
մօնօպօլիստ
սեղանաւորների
մօտ,
որ
աշխարհը
{խեղդում}
են
պարտքի
մէջ,
եւ
երկրորդ,
հողատէրերի
մօտ:
Ոսկ
պատճառը,
յափշտակել
է
նորա
Պօզնայնի
դքսութիւնը
եւ
{խեղդում}
է...
-
Քաղաքակրթութիւն
է
տարածում:
նայք
փափկասուն:
Ո՛հ...
արտասուք
ինձ
{խեղդում}
են,
Այլ
չեմ
կարող
բան
խօսել:
Չէ՛..
ուելու
Քեզ
էլ
սպառնում
է
վտանգ.
Ինչպէս
{խեղդվում}
են
երեխայք,
Շոգ
օրերին
լողալիս,
Էն
կ
,
եթէ
յանկարծ
մարդասէր
Աստուծուց
խօսք
շնորհուի,
{խեղդւում}
են
նախանձից։
Եթէ
տեսան
ժողովրդից
մի
մարդ,
որ
գո
,
այն
տիղմը
եւ
հոտած
ճահիճը,
որի
մէջ
պարանոցաթաղ
{խեղդւում}
ենք,
նուիրական
է,
որովհետեւ
մեք
նորա
մէջ
ենք.
ւնները։
Պասկիէ,
անառակ,
Փարէզեան
խաբեբայ,
{խեղկատակ},
ծաղրածու,
զրպարտութեան
վաճառող,
որ
արժանի
չէ
ղջ
եմ
եւ
թե
բան
ուսանելու
գնացել
եմ
զագրանից,
որ
{խեղճ}
մայրս
հոգս
չառնե:
Եվ
գնալուս
մասին
առայժմս
ոչ
ոք
րեկ
մտածում
եմ
ձեր
բոլորի
վերա
եւ
մեր
ողբալի
ազգի
{խեղճ}
վիճակի
վերա:
Աստված
տար,
որ
ես
գերեզման
չմտած
տ
ավազակներին
մա՛հ
բարոյական:
Քանի
որ
մի
ազգ,
{խեղճ}
վիճակի
մեջ
տառապելով,
պատմական
մահին
հետ
մարտ
դն
ց
անտարբերության
մեջ՝
երբ
խոսքը
վերաբերում
է
մեր
{խեղճ}
հասարակության
աներկբայելի
օգտի
մասին:
Ապացույցնե
նաթող
փարիսեցիների,
որոնք
ի
չարը
գործադրելով
մեր
{խեղճ}
հասարակության
պարզությունը
եւ
բարությունը,
երկար
րքերը
քիչ
են
եւ
գներն
էլ
չտեսնված
թանկ
են:
Որեւէ
{խեղճ}
գրականագետ,
որպեսզի
անհրաժեշտ
գրքերը
ձեռք
բերե,
de
baton-ի
համար,
որով
հյուրասիրել
է
Դոն-Քիշոտը
{խեղճ}
եւ
հավատարիմ
Սանչոյին՝
հանուն
Դուլսինեայի
ազատագ
որ
Անանյանի
նախասենյակում
կամ
իր
հիմար
հնարքներով
{խեղճ}
Գրիշային
ճանապարհից
շեղեր.
վերջինիս
էլ
ես
շատ
եմ
ն
ուղեղ
ունեցող
գրողի
ճիգերը
հասնում
են
կոմիզմի:
{Խեղճ}
Ռոդիսլավսկի:
Նա
միշտ
ստվերի
մեջ
է,
եւ
անշնորհակ
մ,
որ
սկսեց
քարոզել
18-ամյա
մի
պատանու
(հայ):
{Խեղճ}
պատանին
միսիոների
հարցերի
տարափի
տակ
շփոթված,
մե
իսի
սկզբին,
եւ
նրանք
խոստացան
այդ
անել
հօգուտ
իմ
{խեղճ}
որբուկի,
իմ
սիրելի
Սաշայի:
Դրա
հետ
մեկտեղ
նրան
ե
նամակում),
քանի
որ
նա
էլ
ինձ
նման
համակրում
է
{խեղճ}
Գրիգոր
Ալաջալյանին,
ապա
հնարավոր
չէ՞,
որպեսզի
Ա
այդպիսի
գործերով
ես
պարապում.
ո՛վ
գիտէ,
որքա՛ն
{խեղճ}
Հայ
պատանիք
անբաղդացած
են
քո
բարբարոսութենով,
եւ
ի
դրութիւնը.
այդ
բանի
քանի
օրինակները
տեսած
եմ:
{Խեղճ}
ողորմելիքը
չէին
կարող
հաց
ուտել
հանգիստ,
ամեն
մի
ւ
վէրք
վէրքի
վերայ
դնելու։
Ա՜խ,
մինչեւ
ե՞րբ
մեր
{խեղճ}
ազգը
այս
դաժանակիր
լծոյ
տակը
ծնգի
եւ
տառապի։
Մին
ու
կրակ
գործ
դնելով,
այլ
այն
սուտ
ազգասէրքը,
որ
{խեղճ}
ողորմելի
"
Մեղուին
"
լծել
են
մի
սայլի
եւ,
ինքեան
յց
դու
հարցուր
մի
ինձանից,
Աստուած
հեռի
արասցէ,
{խեղճ}
մարդը
կարո՞ղ
է
միթէ
մարսել.
ընկել
է
վերին
աստիճա
ու
կրակ
գործ
դնելով,
այլ
այն
սուտ
ազգասէրքը,
որ
{խեղճ}
ողորմելի
"
Մեղուին
"
լծել
են
մի
սայլի
եւ,
ինքեան
նի
տուեց,
յետոյ
կորուստ
չունի,
որի՞ն
հաւատանք:
{Խեղճ}
մարդ.
ինձ
աբեղայ
է
կարծում,
որովհետեւ
անտեղի
մէ
կան
շինելու
մեղքը
ձգում
է
իւր
վզից
գրաշարի
վիզը։
{Խեղճ}
ողորմելի
գրաշար,
քանի
քանի
հեղինակի
եւ
գրողների
ձեալ
լսւում
են
մօր
վերջին
խօսքերը՝
վրէժ,
վրէժ:
{Խեղճ}
Ազուչենան
համարեա
թէ
խելակորոյս
շտապում
է
այրել
կ
ը,
նոյնքան
մեծ
է
եւ
իշխանութիւնը:
Դու,
լինելով
{խեղճ}
եւ
անզօր
մարդ,
միմիայն
ազատութիւն
որոնելով,
արդ
անծանօթ
հանդիպակացի
շրթունքի
վերայ:
-
Ես
մի
{խեղճ}
մարդ
եմ,
-
ասաց
նա,
-
եւ
իմ
մէջ,
բացի
հիւանդու
60
կոպէկանոց
բանը
մի
մանէթի
տեղ
տալով՝
առնում
է
{խեղճ}
մարդուց
33.
000
մանէթի
մուրհակ,
որի
զօրութեամբ
պ
ենայն
զօրութեամբ:
Երկու
օրից
յետոյ
իմանում
է
{խեղճ}
պատանին,
թէ
խաբուել
էր
իւր
քեռուց:
Լաց
է
լինում
ղքատութիւնը
պատիժ
պիտի
համարուէր
քահանային:
{Խեղճ}
քահանայն,
հոգսից
եւ
նեղութենից
հիւանդանալով,
մե
ղով
վեր
էին
բարձրացել
ազգի
մակերեւոյթից,
այլ
այն
{խեղճ}
եւ
կարեկցութեան
արժանի
ժողովուրդը,
որի
վերայ
ծան
տճառը,
որ
ամենայն
թշուառ
վիճակ
տանելի
է
եղել
մեր
{խեղճ}
եւ
քարուքանդ
ազգին.
նա,
երկար
ժամանակ
սովորելով
ն
զովութիւն
եւ
այս
չափ
միայն:
Այսպէս
եւ
այն
{խեղճ}
գործաւորքը,
իբրեւ
շնորհք,
ստանալով
մի
քանի
շիլլ
տեղը
բերելու
կամ
առաւել
փառաւորելու
համար"։
Եւ
{խեղճ}
ազգը
կրում
է
ծանր
հարկեր,
զոհում
է
իւր
առոյգ
զաւ
չէ
կարելի
խօսել.
կեցցէ՛:
-
Կեցցէ՛,
-
ասաց
{խեղճ}
մարդը
եւ
հեռացաւ
հրապարակից:
Տարին
չորս
եղա
մահ:
Այս
էր
վերջին
խօսքը,
որ
լսուեցաւ:
Եւ
{խեղճ}
մարդը,
վարատական
եւ
անհող,
հարկադրուեցաւ
դարձեա
ւորել:
Այն,
ինչ
որ
պատկերացնում
է
այժմ
մեր
{խեղճ}
ազգի
վիճակը:
Ի՛նչ
տեղ,
ուրեմն,
որոնենք
փրկութե
թ
հայեացքների,
որոնցով
առատօրէն
վարձատրւում
է
մի
{խեղճ}
ծառայ
մի
անտաշ
եւ
տմարդի
պարոնի
մօտ:
Թերեւս
նտեսական
խնդիրը,
որ
եթէ
կարգի
դրուած
լինէր,
այս
{խեղճ}
մարդը
իւր
կեանքը
իբրեւ
շնորհք,
չպիտի
ստանար
բռնա
արող
է
հայանալ:
Հայոց
ազգի
ընտանեկան
կեանքը
{խեղճ}
է
ինչպէս
մի
ասիական
ազգի
կեանք,
բայց
խեղճութիւնը
է՞ս
նուաղ
ու
գունաթափ.
`
Ինչպէ՞ս,
անարգ,
{խեղճ},
կնճռադէմ
Ինչպէ՞ս
անարգում
են
նորան"։
ւթիւնովը
լի
է։
Թշուառ
կրքերից
մինը,
որ
մեր
{խեղճ}
կեանքն
է
պատել,
Այն
է
որ
մենք
չգիտենք
ընկեր
Այսպէս
մահը
հանդիպում
է
Աղքատ,
պանդուխտ,
{խեղճ}
մարդիկ,
Ինչպէս
վաղուց
չտեսնուած
Կարօտա
,
Ուր
թաղուեցաւ
իւր
հօր
մօտին
Մարմինը
{խեղճ}
աղջկան:
"
Հայրիկ,
տե՛ս,
տե՛ս,
աստղ
ր։
Լսելով
պատմում
է
քեզ
Գիւղական
{խեղճ}
քահանայն
Թէ
այնտեղ
ամփոփուած
է
Մեր
քաջ
Գուցէ
այս
կերպով
մի
ստոյգ
նոր
կեանք
Առնու
{խեղճ},
այրի,
մայրն
Հայաստան:
ՏԵՍԻԼ
Աշնան
,
նաեւ
բռնակալների
իշխանութեան
մէջ:
Բայց
այն
{խեղճ}
հայը,
այն
հարստահարուած,
ողորմելի,
աղքատ,
մեր
իրենց
բուն
մայրենի
լեզուի
գիտութեան
մէջ
անհնարին
{խեղճ}
էին
եւ
հայ
լեզուի
ոգուն
եւ
տրամաբանութեան
բնաւ
իս
եզ
հայհոյելու։
Մենք
նոյն
այդ
հայհոյութեանց
մէջ,
{խեղճ}
հեղինակներից
գաղտնի,
ներս
մտած
մեր
ձեւերը
եւ
ոճե
կամ
տարին
մի
անգամ
մի
գրքի
աշխարհ
յայտնուիլը։
Եւ
{խեղճ}
հեղինակը
տարիներով
չարչարւում
է
մինչեւ
իւր
աշխատո
այդպիսի
մարդերից
է
բաղկացած.
եւ
թէ,
ինչպէս
այն
{խեղճ}
մարդիկը
չեն
որոշում
թոյնը,
որ
խառնում
են
Մխիթարե
ինին
գերմանականութեան:
Ընկած
լինելով
այսպիսի
{խեղճ}
վիճակի
մէջ
իրողապէս,
գերմանիկ
ոգին
իր
ելքը
աշխատ
ալ
իր
ազատութեամբ,
մինչդեռ
ուրիշները
եւ
մանաւանդ
{խեղճ}
ողորմելի
գերմանացիք
ցեխում
խրուած,
նախանձու
տրաք
իր
զարգացման
վերին
աստիճանին,
մի
ուրիշ
ազգ,
որ
{խեղճ}
վիճակում
է,
կարող
է
հասնել
այդ
աստիճանին,
առանց
է
ազգի:
Հաւատացէ՛ք,
կարեկցաբար
եմ
ասում,
{խեղճ}
գործարանը
իւր
կարճատեւ,
խռովալից
շրջանի
մէջ
գրեթ
.
նա,
որ
այժմ
այնպէս
շքեղ
է,
առաջին
օրերումը
մի
{խեղճ}
դրութեան
մէջ
էր,
բայց
Քուեպեքի
նախկին
կարդինալի
յ,
ձգեց
սարսափելի
զօրութեամբ:
Ապստամբութեան
{խեղճ}
դեւը,
թափանցելով
բոլոր
դժոխքից,
անցավ
երկրի
օդի
ամարւում
են
ազգասէր,
ապա
ուրեմն
պ.
Մարկոսը,
մի
{խեղճ}
մարդ,
արժանի
է,
որ
միմիայն
ազգին
բարի
ցանկացած
արում
էր
ոչինչ
պակաս,
քան
թէ
կարող
էր
մարդը,
եւ
{խեղճ}
Րօճեր
Բեքոնը
իւր
դաւաճան
կարգակիցների
ձեռքով
ձգու
ոց
բանալ
եւ
այդ
գումարի
տարեկան
շահովը
կրթել
ազգի
{խեղճ}
ողորմելի
զաւակները,
որոնց
մասին
այսքան
աղաղակում
նինք,
պէտք
է
աշխատել,
որ
դժոխքի
բաժին
չլինի
մեր
{խեղճ}
հոգին:
Ուսում
ստացողը
նոյնպէս
պիտի
մեռանի՞,
թէ
անոնը,
թէ
չէ
պիտոյ
արհամարհել
եւ
գայթակղեցնել
մի
{խեղճ}
մարդ,
որի
պատահական
դրութիւնը
նախանձելի
մի
բան
չ
յաւելացնել.
ինքեանք
ընթերցողք
կարող
են
հասկանալ
{խեղճ}
կոմսի
դրութիւնը:
Ին՜չ
պիտոյ
է
առնել:
Ընկել
էր
մ
եան
ամպ
անցաւ
կոմս
էմմանուէլի
երեսի
վերայով:
Այս
{խեղճ}
մարդը
դարձել
էր
մի
ամենազգաստ
ծանրաչափ
-
բարօմետր
յին
մեհենական
երգեր
ու
երաժշտութիւնը,
ապա
ուրեմն
{խեղճ}
ողորմելի
բաներ,
ըստ
որում
օրինաւոր
բան
չէին
կարո
ութեամբ
ականջ
էին
դնում:
Կոմսը
կարդալով
ասաց,
-
{Խեղճ}
մարդ,
ամենայն
կարեկցութեան
արժանի.
ճշմարիտ,
եթ
առնելու,
թէ
այս
մինը
մարդ
էր,
իսկ
այն
միւսը
մի
{խեղճ}
ճճի:
Նախախնամութեան
գոգում,
հաւասարապատիւ
զաւակ
ց
գուշակեց
որոտալու
կայծակները:
Մի
ճնշուած,
{խեղճ}
ողորմելի
սիրտ
ամենայն
վայրկեան,
հարիւրներով
զարկ
:
Ի՛նչ
ատելի
եւ
արհամարհելի
մտածութիւն
էր
այս
{խեղճ}
Մանուշակի
համար,
եւ
ո՞վի
համար
ատելի
չէր
լինելու
ռեց
գրիչը
եւ
գրում
էր:
Երկու
անգամ
հարկադրուեցաւ
{խեղճ}
Մանուշակը
թուղթ
փոխել.
պատճառ,
արտասուքը
աչքերի
էին
իւրեանց
պարկեշտութիւնը
ցոյց
տալ
դորանով,
այլ
{խեղճ}
ողորմելիքը
լաց
էին
լինում
իւրեանց
անբախտ
գլուխը,
պարսպի
միւս
կողմում,
որ
դէպի
փողոցն
էր
նայում:
{Խեղճ}
Մանուշակը
ուշաթափ
ընկաւ
մի
նստարանի
վերայ,
որ
թա
գայ
իւրեանց
հետ,
մի
ծննդկանի
երեխան
ընդունելու:
{Խեղճ}
դայեկը,
որ
շատ
բարեհոգի
կին
է
եղած,
որին
մինչեւ
աքաղաղը
լուսադէմին
սկսած
է
լինում
խօսել...
{Խեղճ}
դայեկը
երեսը
խաչ
հանելով,
մտանում
է
տուն
եւ
քնու
ն
կամ
առաւել
լաւ
ասել,
անբարոյականութեան
վերայ,
{խեղճ}
ողորմելի
թշուառականը
իւր
բոլոր
կեանքումը
կատարելո
զարկը
շատ
երկար
էր
թւում.
իւրաքանչիւր
րոպէի
մէջ
{խեղճ}
Մանուշակը
ի՞նչ
օդեղէն
ամրոցնէր
էր
շինում.
երեւակ
ացած
էր,
թէ
մի
աբեղայական
կարգ,
եւ
այն
չքաւոր,
{խեղճ},
ողորմելի
վիճակում,
եւ
կտրած
բաժանած
իւր
ազգից
նազանդութեան
ծիլը
պապական
մարդերի
հոգու
մէջ։
{Խեղճ}
ողորմելի
Սպանիան
զրկուեցաւ
իւր
գործունեայ
եւ
հարո
ոս
Ծարեցու,
Ոսկան
վարդապետի
եւ
Ղուկաս
Վանանդեցու
{խեղճ}
ողորմելի
վհատական
դրութիւնը
Հօլլանդայի
մէջ,
այլե
ը՝
կէսը
Եափոներէն,
կէսը
Լատիներէն.
այնպէս,
որ
{խեղճ}
անհաւատները
շատ
անգամ
մկրտուելով
չէին
իմանում,
թ
աց
Մակաօ
քաղաքը։
Այնտեղ
փորեց,
հանեց
գերեզմանից
{խեղճ}
ողորմելի
Տուրնօնի
մարմինը
եւ
բերեց
իւր
հետ
Եւրոպա
ը
ծաղրելը
եւ
նորանով
խօսողի
վրայ
որպէս
մի
ստոր
եւ
{խեղճ}
էակի
վրայ
նայելը,
որպէս
թէ
այն
մարդը
յանցանք
է
գ
նուագն
է
խնդիր
սեռի
բայիս
հնչեցուցանէ
",
ուրեմն
{խեղճ}
բամբիռը
մնում
է
անգործ,
թէեւ
տեսքի
համար
մէջտեղ
ն
ժամանակների
եղածները
պիտի
լինէին
շատ
հասարակ
եւ
{խեղճ}
բաներ:
Թողնելով
այն
պարոններին,
որոնց
սիրելի
է
ղինակին
եւ
շատ
տեղ
երեւում
է
ոչ
աւելի,
քան
թէ
մի
{խեղճ}
տիրացու:
Մենք,
վերեւը,
երկու
խօսքով
մեղադ
տեղում,
բոլորովին
պիտակաբար.
եւ
եթէ
թուխս
եկած
{խեղճ}
հաւը,
իր
անխոհեմ
տիրոջ
որկրամոլութեամբ,
զրկուած
բերութիւն
չունէին
կրօնի
հետ,
պիտի
կորչէին:
Թէեւ
{խեղճ}
բաներ,
բայց
եւ
այնպէս
կարելի
է
տակաւին
հաւաքել
բ
անգամ
ասում
ենք,
թէ
այսպիսի
բաները
ներգործում
են
{խեղճ}
եւ
պարզամիտ
ժողովրդի
վրայ
այնպէս,
ինչպէս
հաշիշը
ղրելը,
եւ
նորանով
խօսողի
վրայ,
որպէս
մի
ստոր
եւ
{խեղճ}
էակի
վրայ
նայելը,
որպէս
թէ
այն
մարդը
յանցանք
է
գ
ւկ
պատանին,
որ
տակաւին
նոր
իջած
մի
որպիսի
եւ
իցէ
{խեղճ}
դպրոցի
նստարանից
գրիչ
է
առնում
ձեռքը
եւ
ազգի
դժբա
ին
ասես...
մինը
չի,
տասը
չի...
չարեն
կտրեց
{խեղճ}
երիցի,
քո՛ռ
փոշիման
եկաւ
տեղը
կաննեց,
ու
թու՛,
եր
է
հանում
բերնից
եւ
նախատում
է
Վարդիթերին,
այն
{խեղճ}
կնանիքը
մեղադրում
են
նորա
բարկութիւնը
եւ
անպատշաճ
ել
ասելով
",
մինչդեռ
ջրի
հերթը
իրենը
չէ,
այլ
իր
{խեղճ}
հարեւանին:
Հարեւանը
տեսնում
է
բանը
եւ
բողոքում
է
ար
չեմ,
կ՚ըլնի
որ
ջուրն
ինքն
ա
ծակել
"
եւ
այլն:
{Խեղճ}
հարեւանը
գիտէ,
որ
Հեթումը
սուտ
է
խօսում.
աղաչու
ասէր
են.
էս
ի՞նչ
ա,
հիմի
խարջ
են
կիտում,
ես
մի
{խեղճ}
մարդ
եմ,
նրանք
ինչ
որ
ինձ
կը
հասնէր
խարջը
տալու
եղաններ
ձեռներին
մատաղ
են
կիտում,
իրանց
աղքատ
ու
{խեղճ}
ասելով,
սրտաբաց
ըխտաւորն
էլ
սուրբ
Գէորգի
դոլոն
ե
լ
չի
լինի:
Այսպէս
ահա,
երկիւղը
մոծակից
զրկում
է
{խեղճ}
միաբանին
մի
պատուական
ծառաստանից,
նորա
զովարար
շ
.
Սաղ
աշխարհքը
ձեռդ
առ.
Էս
մեր
դուշման
ազգերին,
{Խեղճացրու}
հոգին
առ:
Ձենդ
լսողը
սասանի,
Ծակը
մտնի,
տազ
ա
այն
անյաջող
կապկութիւնները,
որ
մի
քանի
անարուեստ
{խեղճեր}
"
Հիւսիսափայլի
"
այս
կամ
այն
հատուածի
բովանդակութ
են
տուել
անձնական
օգտի
կամ
փառասիրութեան
ծարաւ.
{խեղճերը}
ազգի
օգտի
համար
անդադար
նեղութեան,
հալածանքի
մէջ
,
բայց
մասնաւոր
արտասուքի
արժանի
են
Հայ
կանայքը:
{Խեղճերը}
բոլորովին
անկիրթ
եւ
անդաստիարակ,
համարեա
թէ
ապրո
մինն
է
տակաւին,
նորանից
անհամեմա՛տ
աղքատները
եւ
{խեղճերը}
կան:
Ահա,
թէ
ինչ
է
պատմում
մեզ
արգոյ
հեղինակը,
տ
անդամ
կախարդ
անունով
ամբաստանուած
եւ
զրպարտուած
{խեղճերից},
որ
անողորմաբար
դատապարտում
էին
նորանց
դէպի
մահ
վ
փրկել
նորան,
գործ
չէր
դնում
իւր
հնարը,
եւ
այն
{խեղճը}
կորչում
էր
այնպէս
զուր
տեղը:
Մեք
ամենքս
մի
ազգի
ն
մի
նամակ,
Ծրարը
կնքած
սեւով:
Բացեց
{խեղճը}
դողալով.
Բայց
ի՞նչ
կարդաց,
ի՞նչ
տեսնէ
-
անկեղծ
եմ
ասում,
խորապես
վշտացրեց
ինձ.
Հանգի՛ստ
{խեղճի}
ոսկորներին:
Վերջին
անգամ
ես
նրան
տեսա
հունիսի
վե
Արի
մի
գնամ
դորա
ախոռը․
ի՞նչ
կայ
այդտեղ,
որ
այս
{խեղճի}
լերդը
պատառել
էր"։
Թէեւ
պ.
Մարկոսը,
զանազ
չորացել
ա"։
Բայց
չնայելով
այս
բոլորի
վրայ,
այն
{խեղճի}
հեռանալուց
յետոյ,
Հեթումը
նորից
քանդում
է
ջրի
ճա
ով
նախընտիր
են
համարում
երգել.
"
ափսոս
քեզ
հայոց
{խեղճիկ}
ժողովուրդ
",
կամ
"
կռունկ
ուստի
կուգասը
"
եւ
Քեօ
իրաջեր
Արեւի՜ց
էլ
վեր.
Նա
-
կոյսը
սիրուն,
Ով
{խեղճին}
անտուն
Պաշտում
է
անանց
Իր
սէրը
ձօնած
`
Երկնքու
երցողներին:
Նոր
Նախիջեւանի
հայերը
ողորմելի
{խեղճութեամբ}
բնակութիւն
հաստատելով
Ազովի
մօտ,
Դոնի
ափում,
կո
՛յ
կանայք,
մեր
ազգը
մինչեւ
այժմ
ապրել
է
ողորմելի
{խեղճութեան}
մէջ.
նա
մոխիր
է
կերել
հացի
տեղ,
եւ
նորա
խմելիքը
այդ
բոլորը
նոցա
վերջին
աստիճան
մայրենի
լեզուի
մէջ
{խեղճութեան}
արդիւնք
է։
Յայտնի
է,
թէ
տալուց
առաջ
պիտի
ունենա
կեանքը
խեղճ
է
ինչպէս
մի
ասիական
ազգի
կեանք,
բայց
{խեղճութիւնը}
դէպի
թշուառութիւն
կը
փոխուի,
եթէ
եւրոպական
ընտան
արշաւանքներից,
ասպետները
ընկան
Արմիդայի
ձեռքը։
{Խեղճութիւնը}
նիւթականապէս
պատճառ
տուեց
կամ,
լաւ
ասել,
որպէս
:
Հաւանական
է
միայն,
որ
անկրթութիւնը
եւ
իմացական
{խեղճութիւնը}
բնականաբար
վնասակար
հետեւանքներ
պիտի
ունենային
մա
նք
ցոյց
տալ
մեր
ընդդիմախօսներին
նաեւ
նոցա
անոճ
եւ
{խեղճուկ}
գրութեանց
մէջ,
երբ
նոքա
թարգմանում
էին
մի
որպիսի
որագրութեան
համեմատ
խօսել
բնաւ
իսկ
մի
որպիսի
եւ
է
{խեղճուկ}
տիրացուի
գործ
չէ.
բ)
Այն
անտէր
երազները
մենք
առ
ւորիլ
հոգւով
օ՜ն,
Քան
յորոգայթ
ցանցել
յիմար
{խենէշութեան}
ի
վանդակ։
Զի՞նչ
որ
ուսումն
ո՛չ
ընձեռէ
հանդիպելիս՝
կնոջ
ձեռը
կը
պաչէր.
Չկար
թէեւ
{խենէշութեան}
մի
անպարկեշտ
նշանակ,
Բայց
վեցերորդ
Պիոս
պապ
`
աճեցեք...
"
եւ
լռեց:
Եւ
կռւում
են
խիստ
անհաշտ
{Խենթ}
հրամանն
ու
բնութիւնն,
Ո՞ւմ
կը
մնայ
մարտադաշտ,
Ո
լաւերը,
Կլիկ
եւ
Րեդերեր
քսանչորս
շիշ.
Մադեռա,
{Խերէս},
Ռէյն-վէյն,
մի
խօսքով
թունդ
գինիներ
տասն
եւ
ութ
նու,
Արքայ
Հաշտարխանու,
Արքայ
Սիբիրիայի,
Արքայ
{Խերսօնիսա}
-Տաւրիկայ,
Թագաւոր
Պսկովի
եւ
Մեծ
Իշխան
Սմօլենսկեա
մայր
է,
բայց
այդ
աշխարհների
սահմանքը
փակուած
են
{Խեցգետնի}
եւ
Այծեղջիւրի
մէջ:
Արարատեան
գաւառը,
որի
ցուրտը
խատաւորների
վերայ
արձակւում
են
խաւարի
զինուորների
{խեցեղէն}
նետերը՝
լարակտուր
աղեղներից:
Յուսահատութեան
հետ
ս
աշխարհքում
մեզ
յայտնի,
Մեզնից
ոչ
ոք
եւ
մի
{խեցի}
Իւրեան
հետը
չի
տանի։
Շատ
թագակիրք,
շ
աճ
համարեցի
գրել
այս
նամակը,
որով
եւ
նորոգել
մեր
{խզած}
նամակագրությունը:
Հույս
ունիմ,
որ
օրագրի
առաջին
,
Ընդ
քարշ
տանիմ
զոսկերս
իմ՝
Մազապուր
{խզեալ}
զկապանս,
Հանգուցանել
յաղքատին
Ի
մերայ
ն
ու
պիտանի
տարրերի
վրա,
որ
չի
կարելի
եւ
չպետք
է
{խզել}
ներկան
ու
անցյալի
շաղկապող
պատմական
շղթան,
պ.
Ն
ա
հաւատացնում
էին
Կայսրին,
թէ
դեսպանը
կամենում
է
{խզել}
քրիստոնեաների
խաղաղութիւնը
եւ
կպչում
է
մինչեւ
անգ
րս
եղեր
չար
դաւանաց
Ապերախտին
անգութ
ձեռամբ
{խզեցաւ}
թել
քո
կենաց.
Անջնջելի
սերտ
յիշատակք
կացցե
ն
դէպի
իւր
կողմը
շրջել։
"
Հոգեւոր
Վարժութիւնքը
"
{խզեցին}
եւ
միանգամայն
ոչնչացուցին
այն
կապը,
որ
կապում
էր
անախորժութեանց
եւ
յանդիմանութեանց,
արհամարհոտ
եւ
{խէթ}
հայեացքների,
որոնցով
առատօրէն
վարձատրւում
է
մի
խ
երբեք
կեղծաւորուիլ:
Սոյն
այս
պատճառով
կարդինալը
{խէթ}
աչքով
էր
նայում
սորան:
Սա
ինքն
եղաւ
իւր
արձակման
ընդուր
որ
գիտեն,
թէ
դու
ինձանից
լաւ
ես.
քեզնից
{խէր}
կը
հանեն,
համա
ինձնից,
ութ
տարի
չարչարուին,
չո
մփորդներին
ենք
տալի
կամ
աղքատներին,
էս
լաւ
ա
հլա
{խէր}
ա
ըլնում.
քաղքումն
ամէն
բանն
էլ
փողով
ա,
գեղըցո
ԱՒԵԼՈՒԱԾ
ԱՂՑՄԻՔ
Աշխարհաբար
թարգմանութիւն
Մկրտիչ
{Խէրանեանի}
Nos
prêtres
ne
sont
point
ce
qu'un
vain
peuple
ս
մայիսի
1-ին
դուրս
կուգամ
այստեղից
Սամարի
գավառը
{խըմըզ}
խմելու
երթալու
եւ
արդեն
մեկ
ամիս
է,
որ
մինիստրից
է.
ինչ
ալ
ըլանե
այժմ
անվտանգ
մայիսին
կհասնիմ
եւ
{խըմըզի}
ալ
կերթամ
տեյի,
հույս
ունիմ,
եւ
ինձ
նայող
բժիշկ
իայն
ապուխտ,
ան
ալ
2
հատ,
չըլլա
թե
ավելի,
զերե
{խըմըզի}
ատեն
ուտելու
բան
չէ,
իսկ
վրայեն
ալ
տաքերը
անցնին
տունս
քանդողը,
ճարին
ճարը
տակա
գտած
չիմ:
Հույսս
{խըմըզին}
վրան
է,
մեմ
ալ
տաք
տեղ
մը
երթալու
դիմացի
ձմեռը
կ
անբաժանելի
Մ.
Նալբանդյանց
Ցուրտերը,
պոռան
{խըյամեթները}
10
օր
է
խափաթմիշ
արել
են
ինձի,
տանը
մեռելկոխ
նստ
Դեռ
Հայաստանն,
լսի՛ր
ինձ,
Նորան
չի
լինիլ
{խընայել},
Քանի
փախչում
է
լուսից։
Լսեցէ՛ք
միւս
եւս
երուանդունի
Ներսէհ
անուն,
միաբանեալ
'ի
{խընդիր}
բարի
ցանկութեան,
ընդ
որս
եւ
հաւանեալ
եւ
այլ
արք
ուղարկած,
այդպիսի
դիպվածում
կարող
եք
ստանալ
նորա
{խընդիրը}
եւ
հասուցանել
ինձ
նորա
հասցեն
եւս,
ուրիշների
հետ
իր,
Երբ
յուսահատն
առանձին
Մահ
էր
{խընդրում}
ճարակըտուր,
Սփոփեցիր
դու
նորան։
Ծառ
ո
ւշկինից)
Գետը
վազում
է
կատաղած
Ու
{խըռոված}
յորձանքով.
Սարերի
մէջ
ահա
յոգնած
Քնեց
այնցանէ,
այլեւ
ունիմ
ինձ
կայք
uանաթով,
չիթով
եւ
{խըսեպագրով}
պահանջմունս
որպես
ամենահարկաւոր
թուղթքն
եւ
տներիս
Կան
արդուն
ոգիք.
Միւս
անգամ
հողմդ
{Խըփէ}
դրօշակին
Մասեաց
դաշտերում
Հայոց
աշխարհի
ող
ընդունել
տպաւորութիւնք,
մինչեւ
մի
դղրդեցուցիչ
{խթան}
չներգործէ
նորա
վերայ:
Բայց,
սատանայական,
այնպէ
րեսի
տեսակետից
քաղաքակրթության
զարգացման
հիմնական
{խթանը}
կրոնի
մեջ
չէ,
այլ
ավելի
շուտ,
կրոնների
վերածնու
աքակրթության
գործում,
բայց
ես
խոսում
եմ
հիմնական
{խթանի},
այսինքն՝
ազդակի
կամ
դիաստազզի
մասին,
լծակի
մա
մարտութեան
դէմ
պատերազմելը
ամենեւին
անօգուտ
էր
եւ
{խթանի}
դէմ
աքացողը
պիտի
միայն
իւր
ոտքը
վիրաւորէր.
այս
չ
նենալով
նրա
ներկա
վիճակը
եւ
խորամուխ
չլինելով
այն
{խթաններին},
որոնք
ֆիզիոլոգիորեն
հասցրել
են
նրան
այդ
դրությա
ւթականապէս
պատճառ
տուեց
կամ,
լաւ
ասել,
որպէս
մի
{խթանով}
ծակեց
քնած
ազգերի
կողքը.
զարթեցան
եւ
նայեցան
իւր
ն
ճգնեցաւ
խաղաղեցուցանել
զեկեղեցի
մեր
եւ
մաքրել
ի
{խժական}
հաւատագիտութեանց
հերիսիովտաց,
որք
զայնու
ժամանակ
,
այլ
յաղագս
անուանելոյ
նորա
զմասնիկքս
ում
եւ
կը
{խժականս},
աւելորդ
համարիմք
մանրախուզիւ
դատապարտել
զկարծիս
պառնիացեալ
մասնիկս
"
կը
"
եւ
յաւելու,
թէ
այդոքիկ
{խժականք}
էին.
գործեալ
է
դորա
այդ
արդարեւ,
այլ
խորհուրդ
ն
եւած
Աւետարանից
կամենան
այսպիսի
օրինակներ,
աւելի
{խի՛ստ}
եւ
աւելի
զարհուրելի՛
բաներ
կը
գտնեն։
Փրկի՛չը,
գ
մ,
պոռնիկների
արքայութիւն
չժառանգելու
մասին
գրեց
{խի՛ստ}
շատ
են,
եւ
այդ
բոլորը
մանրամասն
գրել
այստեղ
շա՛տ
ի
մի՛
յիւր
ընթացս
դեգերեսցի
վայրապար։
{Խի՜ղճ}
ազդեսցէ
գո՛նէ
ի
սիրտդ,
յէ՜
անոպայ
դատաւոր,
ամար
է.
"
վատէրը
կ՚եփենք
կազ
կը
շինենք,
լաւն
էլ
{խիաթի}
կը
քաշենք,
է՜հ,
մի
բանի
պէտք
կը
գայ
էլի
",
-
աս
ա,
-
թող
էնքան
հաչան,
հոգիները
դուրս
գայ.
քա՛,
{խիզա՛ն},
էս
ի՛նչ
կրակ
ա,
ամօթ
չունի՞ն
ըստօնք.
ինչ
բերա
յդ
սխալները:
Բայց
չնայած
այդ
բոլորին,
ոչ
ոք
չէր
{խիզախում}
նախաձեռնել
լուրջ
աշխատանք
եւ
մեր
կոչերին
պատասխան
ական,
հրապարակեալ
ճակաճանութեան
մասին
դատաստանից
{խիթալով}
վեղարը
գետնին
զարկող,
կրօնավարական
կարգը
ուրացող
ացի
վաստակս
եւ
զառաւելութիւն
հոգւոյ,
զի
իւրեանցն
{խիթան}
յապաւել
կարծեցեալ
գերազանցութիւն,
սուտ
եւ
ճղճիմ
լ
յառաջին
վարդապետսն:
Հասեալ
հրեշտակացս
առ
Սահակ
{խիլայեալ}
ի
կայսերէ՝
զանձուկ
փափագանաց
սրտիցն
լնուլ
ըղձանա
բանական
ի
միտ
առեալ
իմաստնապէս
զգրուածս
սորա
ո՛չ
{խիլայէր}
մեծաւ
յարգութեամբ
զարժանաւորութիւն
առնս
հանճարեղի
րտարութիւն,
որով
սակաւք
յոյժ,
քան
եթէ
բազումք,
{խիլային}
ի
բնութենէ՝
աստուածային
գոգցես
կայծակամբք
ջահաւո
ամբ:
Եւ
ո՞ր
ընդարմացեալ
սիրտ,
ո՞ր
սալացեալ
{խիղճ}
կարիցէ
արդեօք
աչք
բացօք
տեսանել
զվիճակ
ազգի
մերոյ
աստղ
էր,
Որ
իւր
օրում,
իւր
կեանքումը
{Խիղճ}
ասածը
չըգիտէր,
Աղքատները
նորա
դռնից
"
Հայր
իմ
հարազատ
ծերունի
հայկազն.
{Խիղճ}
իմ
ստիպեց,
որ
ուղիղն
ու
պարզն
Յայտնեմ
ձեր
ա
ւ
գլխաւոր
սոցայ
մէջ,
սոցայ
դատաւոր
եւ
առաջնորդ,
{խիղճ}
ունի:
Մարդը
ազատ
է
ճանաչել
բարին
եւ
չարը,
գործե
չիցեն
ըստ
նպատակի
հիմնողին,
անդատապարտ
է
նա,
եւ
{խիղճ}
մտաց
նորա
ջինջ
է
քան
զհայելի
սուրբ,
արար
նա,
զո
տ
բան
քննադատության
չի
դիմանա:
Ինչ
էլ
լինի,
նրա
{խիղճը},
համենայն
դեպս,
մաքուր
է:
Բարեւս
հաղորդիր
Ս.
ի
արծաթագլուխ:
-
Եթէ
չճարենք
եւս,
գո՛նէ
մեր
{խիղճը}
մաքուր
է
եւ
հոգին
հանդարտ,
գո՛նէ
չկայ
մի
մարդ,
մն
մի
փոքր
գողանալ...
։
Չխռովելով
մեր
{խիղճը},
Չաղմկելով
մեր
հոգին,
Տո՛ւր
մեզ
տաղե
ն
կողմից
գիտակցութեան
արդիւնք
լինելով,
երբէք
մեր
{խիղճը}
չէ
տանջել
մեզ,
երբէք
չենք
ցաւած,
երբ
ցախաւելով
աստուածասէրքը
ամեն
ժամանակ
այնպէս
ապրին,
որ
նոցա
{խիղճը}
չտանջէ
նորանց
"),
աղօթք
էր
անում՝
ասելով,
թէ
արերի
փոքրն
էիր
ընտրում
ինձ
գալով:
-
Մի՞թէ
քո
{խիղճը}
չէ
տանջում
քեզ,
-
պատասխանեց
Մանուշակը,
-
այդպիս
խոստովանի՛ր
ինձ,
որ
ես
կարողանամ
հանգստացնել
իմ
{խիղճը}
այն
բանի
մէջ,
թէ
ես,
աւերելով
մի
մարդու
առաջացր
ով
նայում
էր
նորա
վերայ,
պատճառ,
մաքուր
էր
նորա
{խիղճը},
եւ
հոգու
յօժարութենով
ցանկանում
էր
ամուսնանալ
Շ
,
-
շարունակեց
Մուրաօ
անունով
միւսը,
ի՞նչպէս
Պապի
{խիղճը}
չէ
տանջում,
այլ
ներում
է
այսպիսի
գործեր
կատարել
այս
միայն,
որ
այդ
մարդիկը,
մեռուցանելով
իւրեանց
{խիղճը},
կամենում
են
պատճառ
դառնալ,
որ
հայոց
մանուկների
հայկական
տրամաբանութիւնը
կարելի՞
է
պահանջել։
Ո՞ր
{խիղճն}
է,
որ
պիտի
ներէ,
ո՞ր
ձեռքն
է,
որ
պիտի
բարձրանա
ղում
ենք
եգիպտական
ծարիրը
(սիւրմէ)
եւ
պարսկական
{խինան},
որոնցից
առաջնովը
արտեւանունքն
են
ներկում,
իսկ
լինեն
մեր
ստորագրողքը,
որքան
այս
տարի
էր,
բանը
{խինդ}
կլինի,
ուրեմն
Ձեր
առաջեւ
բացվում
է
այժմ
աշխատութ
Անդ
եւ
թակոյկք
ճախարակեայ
Ժմտեալ
նմա
գոգ
ի
{խինդ},
Անդ
եւ
սոսորդ
ոչ
ի
բացեայ,
Երկի՜նք
ում:
Այսօր
քսան
օր
է,
ինչ
ընդունում
եմ
ծծմբային
{խինին}
եւ
գործ
եմ
ածում
իբրեւ
օծանելիք
kali
jodatum։
Ե
ւցէ
Պ.
Իսահակեանցը
վիրաբուժութիւն
բառը,
փոխանակ
{խիռուռգիա}
հասկանալու,
կարծում
է,
թէ
Գաստռօնօմիա
է.
արդար
թուել
է,
որ
ազգի
վէրքերը
արեւին
են
ցոյց
տալիս:
{Խիռուռգիայի}
մէջ
այդպիսի
բան
չկայ,
բայց
գուցէ
Պ.
Իսահակեանցը
ին:
Եվ
իրեն
բադորոժնայի
մասի
կամ
իրեն
գալու
մասի
{խիստ}
շուտով
թե
տարիք
տեսեք,
որ
ուրիշ
սեմթե
խափանողներ
մով,
որպեսզի
ալկալիական
այդ
ջրով
չեզոքացվի
արյան
{խիստ}
թթվեցումը
եւ
այդպիսով
ըստ
կարելույն
խափանվեն
այն
որոնց
կարիքը
մեր
հայրենի
գրականության
մեջ
այնպես
{խիստ}
զգալի
է:
Առայժմ
նա
թող
աշխատի
իր
մասնագիտությամբ
չ
այժմ
գոյություն
ունեցած
բոլոր
խմբագրությունների
{խիստ}
հուսահատական
վիճակին:
Պետք
է
ճշմարիտն
ասել,
որ
ենդանի
լեզվից,
բայց
դրանք
ընդհանրապես
կորչում
են
{խիստ}
սիստեմամոլության
հեղեղում:
Ակներեւ
է,
որ
այս
խո
՞,
որպեսզի
Անանիան
մի
անգամ
նրան
իր
մոտ
կանչի
եւ
{խիստ}
téte-a-téte
պայմաններում
ասի
նրան
բոլորն
անկեղծոր
շատ
բարեւ,
չունիմ
ուրիշ
գրելիք,
եւ
ժամանակն
ալ
{խիստ}
կարճ
էր:
Եղբայր
քո
Միքայել
Նալբանդյանց
,
վերուր
թապլե,
անոր
համար
կասիմ,
որ
երկու
հատը
{խիստ}
բավական
է:
Ասկեց
ջոկ
մեկ
կապ
մը
աղեկ
թաժա
չորցած
մ
հօրեղբայրը
իմ
գլխին
ցենզօրի
նման
մի
բան
է,
շատ
{խիստ}
բարոյականութեան
տէր
մարդ
է,
ամենայն
օր
նայում
է
հաւորեմ
քո
անբաղդութիւնը,
որի
վերայ
ուրախացել
եմ
{խիստ}
շատ.
Աստուած
կեանք
տայ
դորա
պատճառին:
Փա՛ռք
Աստ
ն
յղի
թողնում
է
իւր
կինը
եւ
գնում
է
օտար
աշխարհ՝
{խիստ}
պատուէրներ
տալով
իւր
կնոջը
զգուշանալ
իւր
առողջութ
նակը,
ասես
թէ
ծնած
կարապետ
լինէր...
Միւսերը
եւս
{խիստ}
լաւ,
բայց
պետերբուրգեցի
աստիճանաւորի
պաշտօնը
չափ
ութեան
կնիքը:
Հիւսիսային
սառուցեալ
օվկիանոսը
իւր
{խիստ}
շունչը
փչում
է
մինչեւ
շատ
հեռի
տեղեր,
եւ
ամենայն
րա
երեսի
վերայով:
Ճշմարիտը
պիտոյ
է
ասել,
ես
{խիստ}
վարուեցայ՝
յանդիմանելով
նորա
անհաստատութիւնը
կրօ
ն:
Նայիբները,
որ
նստած
էին
նորա
մօտ,
լսելով
իմ
{խիստ}
խօսքերը,
երբեմն
երբեմն
զարմացական
"
մեղաներով
"
նչ
էր
պատահել
այդ
մարդուն,
երեւի
թէ
իմ
հաստատ
եւ
{խիստ}
խօսակցութիւնը,
հոգեբանաբար
ներգործելով,
թուլացո
բուն
այդ
վէճի
մէջ
տեսանում
ենք
լուսաւորութեան
եւ
{խիստ}
բարոյականութեան
սկիզբը:
Մի՛թէ
մի
քայլափոխ
չէ
դէպ
պէս
պատմում
են,
մեր
ազգից
կարգուած
պարոնը
առաւել
{խիստ}
վարւում
է
հեղինակների
հետ,
քան
թէ
պահանջում
էր
Թ
փորձանք
կը
սպասէ.
Ազատութիւն
սիրողին
Այս
աշխարհը
{խիստ}
նեղ
է:
-
Ազատութի՜ւն,
-
գոչեցի,
-
Թող
որոտայ
րաբերութիւն
չունէր
օտար
կամ
դրացի
ազգերի:
Հայերը
{խիստ}
լաւ
գիտէին,
որ
իւրեանց
կրօնը
կամ
դաւանութիւնը
վն
ար
(մանաւանդ
շարժողութեանց
մէջ),
այլեւ
իւրեանց
{խիստ}
բարոյականութեամբ,
որ
սեփական
է
բոլոր
հայասեռ
կան
մի
տիկին.
Տեսքով
սակայն
տխուր
սաստիկ
ու
խռով,
{Խիստ}
թխագոյն
մի
վերարկու
կար
հագին:
"
Ողջոյն
քեզ,
ք
մարդը,
հաւատա՛,
Տոկալ
բնա՛ւ
չի
կարող"։
Ադամը
{խիստ}
հեգնում
է
Սերովբէին
եւ
ասում,
Եւ
մի
վայրկեան
լոկ
ն
ի՞նչ
`
Թէ
`
աճեցեք...
"
եւ
լռեց:
Եւ
կռւում
են
{խիստ}
անհաշտ
Խենթ
հրամանն
ու
բնութիւնն,
Ո՞ւմ
կը
մնայ
մ
խափանել
զօրագիրն
Հիւսիսափայլ,
եւ
զիս
արկանել
ընդ
{խիստ}
պատժովք
եւ
դատապարտութեամբ,
ըստ
ամենայն
սաստկութ
անբան
բողոք
կալան
սաստկագոյն։
Դժողակէզ
ապստամբն
{խիստ}
՚ի
շղթայս
ահագին,
Կաշկանդեցաւ
իմ
հանդէպ
արե
քումս
թշուառութիւն,
ուրախութիւն,
մի
կերպով
{Խիստ}
սուր
կ՚անցնեն,
ինչպէս
արծիւն
օդն
է
կտրում
իւր
թե
Ու
սպիտակ
մահու
պատանք:
Ատամները
{խիստ}
սուր
են,
Ճակատը
լերկ
մազերից,
Բազուկ
հ.
Նա
անյագ
սիրեց,
Գտնել
մի
հնար
{Խիստ}
շատ
աշխատեց,
Որ
իւր
աղօթքը
Լինի
դիւրա
ք
Քո
վիճակի
դառնութիւն,
Կը
թուլացնենք
ճակատագրիդ
{Խիստ}
հարուածի
սաստկութիւն"։
Նա
տանում
է,
տառապելով
Որ
երկնքիցը
նորան
նայում
է
Մի
դատապարտող
{խիստ},
անմերժելի:
Բայց
այս
երազ
էր...
ո՛վ
ծ
ցաւս:
Ինձ
հայր
Վոյլպին
պատուիրել
է
{խիստ}
սաստիկ
`
Տօն
օրերում
մարդ
չսպանել
բնաւին.
փորձանք
կը
սպասէ.
Ազատութիւն
սիրողին
Այս
աշխարհը
{խիստ}
նեղ
է"։
"
Ազատութի՜ւն,
-
գոչեցի,
-
Թող
որոտա
-
Տէ՛ր
իմ,
խնայէ՛,
հոգեւոր,
Մի՛
տալ
պատիժ
{խիստ}
սաստիկ.
Մի՞թէ
չկայ
մարմնաւոր
Մի
ուրիշ
աթաւել
մի
մեծ
մարդու
մէջ
արեան"։
Այս
{խիստ}
ընթացքը
յանկարծ
հանդարտեց,
Ջերմաջերմ
արտօսր
եմ
այս,
գրեթէ
բոլորովին
հանգիստ
եմ,
տկարութիւնս
{խիստ}
թոյլ
է
ազդում
այս
րոպէիս:
17
լոյս
18
գիշերը
լաւ
ւ
գրեթէ
չկայ:
Եղնջ[եան]
տենդը
տակաւին
կայ,
թէեւ
{խիստ}
թոյլ,
պէտք
է
բաղնիս
ընդունել:
27-28
idem
28-
յատկութեանց:
Նա
ձգտում
էր
հպատակեցնել
միտքը
նոյն
{խիստ}
կարգին
եւ
նոյն
հնազանդութեան,
որին
հպատակուած
էր
ռաջին
փորձովը
խրատուիլ,
վերստին
շարունակել
է
իւր
{խիստ}
ընթացքը:
Եթէ
նա
ասելու
է,
թէ
վերակացուները
ինձ
Սա
մի
պատանի
մարդ
էր,
մեղմ
բնաւորութեան
տէր
եւ
{խիստ}
հմուտ
մեքենայագործութեան
մէջ:
Սորա
խանգարած
բանը
գրել
է
նա"։
Թէ
ճշմարի՞տ
էր
այդ,
դո՛ւ,
Տէ՛ր,
{խիստ}
լաւ
գիտես,
քան
թէ
այն
սո՛ւտ
կարծողքը։
Եւ
ուտող
նից
է՛լ
աւելիներին
հանդիպելով
այս
աշխարհում,
շատ
{խիստ}
վշտերով
վախճանեցան։
Երանելի
Մովսէս
Փիլիսոփոսը
արպեցու
Աշուշայի
դռնումը
երեւելը
կարող
էր
ունենալ
{խիստ}
շատ
պատճառ,
բացի
նորա
ծնողների
ականաւոր
եւ
հարու
ած
է,
իսկ
դժոխքինը՝
տպած:
Դժոխքի
թագաւորը
{խիստ}
սուր
ճաշակ
ունի.
նա
կուլ
է
տալիս
անխնայ
իւր
ղահո
ճարել
Ձեր
մռայլութեան
համար:
Սատանան
թէպէտ
{խիստ}
պահպանում
էր
ամենայն
բանի
կարգը
իւր
տէրութեան
մէջ
ոյ
է
զարմանայ,
որ
մի
քանի
թերթ
յառաջ
նկարագրուած
{խիստ},
անողորմ,
բարկացող
եւ
աներկիւղ
սատանան
ինչպէս
ա
մի
շատ
չափաւոր
վարձատրութիւն,
որովհետեւ
հիւանդը
{խիստ}
կարճ
միջոցում
առողջացել
էր:
Պարացելսոսը
կորուսան
ը:
Երբեմն,
արտասուքներ,
որ
յառաջանում
են
հոգու
{խիստ}
մօտիկ,
խիստ
սիրական,
բայց
օտարի
համար
գաղտնի
պա
արտասուքներ,
որ
յառաջանում
են
հոգու
խիստ
մօտիկ,
{խիստ}
սիրական,
բայց
օտարի
համար
գաղտնի
պատճառից,
չէ
պ
էր
երջանկութեան
քաղցրութիւնը:
-
Ինչու
այդպէս
{խիստ}
պատժում
է
Նախախնամութիւնը
իմ
ընտանիքը:
-
Ո՛հ
բժշկապետ,
որ
դուք
ձեր
խորհուրդը
տուեցիք
ինձ
շատ
{խիստ}
խօսքերով:
-
Ճշմարտութիւնը
միշտ
աչք
է
ծակում
էր,
սիրտը
արագ-արագ
զարկում
էր,
եւ
կարը
ակամայ
{խիստ}
արագութեամբ
կարում
էր
բնական
ազդեցութենով,
որպէս
՝
պատմագրութեան
եւ
ժամանակագրութեան,
[զորս,
մի
{խիստ}
ումեք
թուեսցի
բանս,
եթե
ասիցեմ
աբեղայական
դերձակ
ութիւն
"
Exercitia
spiritualia,
եւ
որ
Յիսուսեանք
{խիստ}
շատ
պաշտում
են։
Չ'նայելով
այս
գրքի
խորհրդական
պա
ց
էր
ուտում
եւ
նաւի
սպասաւորներին
քարոզում
էր
շատ
{խիստ}
բարոյականութիւն։
Նորա
քարոզները
փոքր
մնաց,
որ
գ
անողների
ներկայութեամբը
ծեծել
Իգնատիոսին.
այս
մի
{խիստ}
պատիժ
էր,
որ
գործ
էին
դնում
այն
ժամանակ,
երբ
բա
ւտով
նորանից
յետոյ
սկսեց
դարձեալ
ապաշխարութիւն
եւ
{խիստ}
բարոյականութիւն
քարոզել
ժողովրդին։
Նորա
քարոզութ
,
եւ
շարադրեց
երեխաների
համար
մի
կրօնագիտութիւն՝
{խիստ}
յարգուած
Պապականներից
եւ
մինչեւ
այժմ։
Ֆրանսի
ելու
իրաւունքից։
Բայց
այս
բանի
վերայ
չէ՛ր
լինում
{խիստ}
ուշադրութիւն,
եւ
Գեներալը
քանքարաւոր
մարդիկ
ընդո
ակ,
մի
խօսքով
հերքել
իւր
ասածները։
Րիշիէ
չ'լսեց
{խիստ}
նախարարի
եղբօր
հրամանին,
եւ
հաստատ
կերպով
ջատագո
ազնուական
գերդաստանները
հարկադրուած
էին
խոնարհել
{խիստ}
նախարարի
կամքի
առաջեւը,
որ
եւ
խորամանկութենով
եւ
ւոր
լինելով
իւր
գիտութենովը,
բարեպաշտութենովը
եւ
{խիստ}
բարոյականութենովը՝
չ'կարողացաւ
հաճոյ
գտանուիլ
Յի
գերեզմաններից
եւ
ձգուեցան
խորխորատների
մէջ։
Այս
{խիստ}
ու
կոշտ
վարմունքը
շարժեց
Ֆրանսիացոց
ատելութիւնը
դ
տափոր
դը
Բոմոմ
անունով
անուսումն
եւ
անկիրթ,
բայց
{խիստ}
եւ
կամակոր
մարդը,
որ
մի
քայլ
եւս
չէր
փոխում
առան
ի
ցուցակից:
Պատրիարք
ընտրուելու
իրաւունքից
զրկող
{խիստ}
կասկածանքի
տեղիք
են
տալիս
նրանք,
ովքեր
որ
յարում
բարբառը),
որով
գրված
է
գործի
բնագիրը,
ուր
կամ
{խիստ}
քիչ
խառնել
է
հեղինակը
Աշտարակի
բարբառի
մէջ
օտար
ձ
ւս
մեր
պահանջողութիւնը
երիտասարդ
գրողներից
այնքան
{խիստ}
չէ,
որովհետեւ
նոցա
մեծագոյն
մասը
հին
լեզուն
չգիտ
թէ
լեզուի
բոլոր
բառերը
գնում
են
այդ
հոլովումի
տակ
{խիստ}
քիչ
բացառութեամբ։
Պ.
Պռօշեանցը
գիտէ
այս,
որ
համբերեցինք,
որ
մի
քանի
խօսք
չասենք։
Այս
խնդիրը
{խիստ}
մօտ
է
իմ
սրտիս,
ուստի
թող
ներեն
մեզ
մեր
ընթերցող
թիւն:
"
Ագապին
"
արուեստի
կողմից
կարող
է
դիմանալ
{խիստ}
քննութեան:
Բնականութեան
կողմից
եւ
հոգեբանական
հա
ւ
յոյս
ունինք,
որ
մեր
անկեղծ
ու
արդարադատ,
թէեւ
{խիստ}
եւ
անկաշառ
քննութիւնը,
եթէ
համբուրելի
հեղինակին
ուգակշիռը
պահելու
համար:
Հասակի
այս
անաջող
առքը
{խիստ}
անախորժ
տպաւորութիւն
է
անում
կարդացողի
վրայ:
Ասե
լիսոփայութեան
վերահասու
լինելու:
Սոցա
օրինակները
{խիստ}
շատ
կան
Ասիայում,
ուր
այլաբանական
խօսուածքը
եւ
ձ
ի
բարբառը,
որով
գրուած
է
գործի
բնագիրը,
ուր
կամ
{խիստ}
քիչ
խառնել
է
հեղինակը
Աշտարակի
բարբառի
մէջ
օտար
ձ
Կացինի
ձայն
հեռուից
յանկարծ
լսում
եմ.
{Խիտ}
ծառերի
միջերից
դուրս
վազելով,
Յանկարծ
մի
ա
հին
շինուածքների
կործանում:
Այնքան
շատ
եւ
այնքան
{խիտ}
են
այդ
անտէր
շինուածքը,
որ
մարդը
ճամփայ
չունի,
եւեցան
նորա
դժոխային
կիրքը,
ինչպէս
խոր
գիշերումը
{խիտ}
անտառի
մէջ
իւրեանց
որջերից
կոկորդաբաց
դուրս
են
գա
ած
էին
դէպի
իւր
կարը,
այսուամենայնիւ
փայլում
էին
{խիտ}
եւ
երկայն
թերթերուկների
միջից:
Սորա
կապան
նմա
ս
կողմից
Մասիսի
օդը
ցրտից
ճնշուած
սեղմ
է
եւ
աւելի
{խիտ},
ուրեմն
օդի
բնական
զուգակշիռը
խանգարուած
է
այդտե
վատ
առաջնորդ
լինելով
ջերմութեան,
նորա
օդը
աւելի
{խիտ}
է,
քան
թէ
նաւահանգստի
կամ
քաղաքի
օդը,
որ
անմիջա
:
Նորա
հայրը,
որպէս
բժիշկ
ուսուց
նորան
Ֆիզիկա
եւ
{Խիրուրգիայ},
բայց
Ալքիմիան
սիրական
գիտութիւնն
էր
երիտասարդ
Պ
ձայնը,
Հետեւիր
դու
կոչողին։
Նա
աւելի
{խլանում}
է,
Երբ
տեսնում
է
վախկոտին։
Վերջ
զատութիւն
ազգաց,
դնեալ
արեամբ
Յիսուսի
Քրիստոսի,
{խլեալ}
՚ի
նոցանէ,
պնդեցին
ի
զարհուրելի
շղթայս
ստրկութեա
Tinctu[ra]
Belladonae,
բայց
մենք
այս
անգամ
չենք
{խլել}
այն
հոմեապատներից,
որովհետեւ
մեզ
այլեւս
ուրիշ
ոչ
հասել
վարդապետական
աստիճանին,
որ
ոչ
ոք
չէ՛
կարող
{խլել}
նորանից,
եւ
եթէ
ստուգապէս,
ինչպէս
դու
ասում
ես
ցնել
Խորենացու
անձը՝
ասելով,
որ
հանգամանքը
բռնի
{խլել}
էին
նորա
բերանից
այդ
ողբը։
Առաջինը՝
Պարո՛ն,
Խո
նորա
այն
երախայամիտ
խօսքը,
թէ
"
հանգամանքը
բռնի
{խլել}
են
Խորենացու
բերանից
նորա
ողբը
",
կցորդել
էի,
թ
ում
ես
մի
կերպով
Խաղաղութիւն
վրդովել,
{Խլել}
մեր
հանգիստ
քունը,
Սրտերիս
մէջ
դող
ձգել:
ակիչների
բարեսիրտ
հոգացողութեամբ
հազիւ
կարողացանք
{խլել}
մեր
կեանքը
մահուան
գրկից,
բայց
ամենեւին
կորցրեցի
,
եթէ
այսպէս
առանց
մեր
նիզակակցութեան
կամեցած
էիք
{խլել}
թշնամու
ձեռքից
յաղթութիւնը,
ապա
զուր
էր
ձեր
կողմ
ելուց
յետոյ,
ասւում
է
եղած,
թէ
դուք
հետամուտ
էք
{խլել}
այդ
պարոնի
պաշտօնը
եւ
այլ
այսպիսի
շատ
բաներ:
Դու
յնիսկ
բնութեան
վերայ,
աշխատում
են,
եթէ
կարելի
է
{խլել}
նորա
իրաւունքը
մեր
մարմնի
վերայից.
մեր
անձնասիրո
շտ
ապահով
կացուցանեն
իւրեանց
բարեկեցութիւնը։
Նոքա
{խլել}
էին
ժողովրդից
եւ
այն
ազատությունը,
որ
Մովսէս
թոյլ
ւնը
չքանում
է.
ուրեմն
շատ
հեշտ
էր
Յիսուսեաններին
{խլել}
ողորմելի
երեխաներից
նոցա
անգէտ
համաձայնութիւնը։
գում
նորա
որդուն...
Չդիմացայ
այս
անարգութեանը
եւ
{խլելով}
այն
բոլոր
շանթերը,
որ
Կիկլոպները
պատրաստել
էին
մ
ւմ
է
պաշարել
բոլորովին
Մանրիկօյի
բնակութիւնը
եւ,
{խլելով}
Լէոնորան,
սպանել
Մանրիկօն:
Այս
միջոցին
Ազու
ից
պիտի
իմանայ),
թէ
ծծումբը,
վառուելու
ժամանակ
{խլելով}
օդից
երկու
չափ
թթուածին,
բաղկացնում
է
ծծմբաթթու
դէին
հաճոյանալու
համար
ցոյց
տուեց
իւր
քեռորդուն՝
{խլելով}
նորա
ձեռքից
Բէգզադէի
տուած
5
մանէթը:
Եթէ,
ի
ղբայրակիցներին,
թէ
ահա,
մեր
նոր
մատենագրութիւնը
{խլելով}
մի
հնացած
ու
վաստակած
ծերունու
ձեռից
դորա
կարգից
ան
պատմագրքի
մէջ
վկայութեամբ
հաստատում
են,
թէ
դա
{խլելով}
բոլորի
ազատութիւնը
եւ
կամքը,
իւր
մէջ
կազմել
է
մի
ր
Սիքստոս
հինգերորդը
տուեց
Աթենասի
արձանի
ձեռքը՝
{խլելով}
նորա
նիզակը։
Բայց
նա
իր
խելքով
ասում
էր,
երբեմն
ր
ինքը
հասուցանէ,
դու
պառաւ
կին
ես
եւ
անզօր,
կը
{խլեն}
նամակը
ձեռքիցդ
եւ
ինքեանք
կը
տանեն,
իսկ
դու,
քո
նի,
ազգի
յետագայ
զաւակները
այդ
անցքը
անպատճառ
կը
{խլեն}
Թորոսից
եւ
կը
վերագրեն
մի
մարդու,
որ
կամ
առաջ
է
մ.
հիմի,
էս
հո
մեր
պապական
հիքին
ա,
ուզենան
կը
{խլեն}
կը
տան
ուրիշի
(!!!).
քանի՞,
քանի՞
օրինակներ
կ
ում:
Քանի
մի
տարի
սորանից
յառաջ
բարձրացած
մրրիկը
{խլեց}
նորան
իւր
տեղից
եւ,
բաւական
միջոց
պտուտելով,
ձգ
իւր
հզօր
բազուկը
ծովի
անդունդի
մէջ,
եւ
մեզ
դուրս
{խլեց}
նորա
կոկորդից.
միթէ՞
արժան
էր
մեզ
վհատել,
տրտմա
սաստիկ
արիւնահոսութիւն
բացուեցաւ
նոր
թոքերից,
որ
{խլեց}
նորա
ձայնը
եւ
քամեց
վերջին
զօրութիւնքը։
Փետրո
կրօնական
պիտոյքը,
պիտոյ
է
ձրիաբար
բաժանուին։
Նա
{խլեց}
դպիրների
ձեռքից
սուրբ
գիրքը,
այն
խաբեբայ
կարդացո
Դոմինիկեանների
հակառակ,
թէ
եւ
երկու
կողմը
եւս
չ'
{խլեց}
մինը
միւսից
յաղթութեան
ձիթենին,
եւ
երկար
չոր
ու
ա
ժառանգը,
առ
հասարակ
քրիստոնեաներին
չ'սիրելով,
{խլեց}
քարոզիչներից
շատ
արտօնութիւններ,
որ
ունէին
յառաջ
ով՝
ցոյց
տուեց
մատով
մօտակայ
ուռիների
անտառը),
{խլեցին}
իմ
ձեռքից
այդ
կտակը...
Այստեղ
հեկեկանքը
եւ
ա
ծածկեցին,
Արուսեկի
նուազ
լոյսն
էլ
իմ
աչքիցը
{խլեցին}.....
Ով
բնութեան
դու
Արարիչ,
իսկոյն
գ
րտասուք
աչքերից,
Ո՛վ
ողբաց,
բողոքեց,
երբ
{խլեցին}
հաց
որբից:
Քնած
էր
Ամիրան,
աչք
փակած
եւ
դի
կալ
Տէրը
սրտացաւ
գործաւորներ
ուղարկել,
որ
խնամով
{խլէին}
այդ
փուշերը,
որպէսզի
ազնիւ
բոյսերը
հնար
ստանային
նքը
մի
ժամանակ,
թէեւ
չկար
մի
պատճառ,
որ
տարաժամ
{խլէր}
նորա
կեանքը:
-
Միթէ՞
քո
աչքումը
մարդը
եւ
ճրագ
պ.
Հայրապետյանցը,
պ.
Էմմա[նուել]
Պոպովը
եւ
պ.
{Խլթճիյանցը}:
"
Մասյաց
Աղավնին
"
վերջացել
է,
եւ
պ.
Այվազի
շ
եւյալ
պարոններին.
Հայրապետյանցին,
Քայալյանցին,
{Խլթճյանցին},
Պոպովին
եւ
այլոց,
որ
մեր
սիրելի
եւ
բարեկամ
կճա
ղ
օգտվել
այդ
իրավունքով.
կգա
ժամանակ
եւ
ոչ
ոք
չի
{խլի}
քեզնից
քո
իրավունքները:
Ինչի՞ն
վերագրել
այն,
գուցէ
քաղիցէք
զորոմնն
եւ
զցորեանն
ընդ
նմին
'ի
բաց
{խլիցէք}.
թո՛յլ
տուք
երկոցունց
աճել
'ի
միասին
մինչեւ
'ի
հ
մ
հարիւրամեայ
ծառերը
արմատից
եւ
տան
ծածքը
պատերից
{խլող}
մրրիկ,
ո՛չ,
այլ
այնպիսի
խաղաղ
երեւոյթք,
որ
չեն
առաջ
տարաւ
իւր
պատմութիւնը.
-
Ինձ
ասացին
այդ
{խլողքը},
թէ
մահաբեր
կը
լինի
իմ
համար
այդ
կտակը,
ինձ
ասա
նազան
քիմիական
շոգիների
ազդեցութենից,
որպիսի
էին
{խլոռից}
բաղկացած
աղերի
շոգիքը,
որոնք
մեծ
ազդեցութիւն
ուն
վատաբաղդութիւն
կը
համարեմ
ինձ,
եթէ
ո՛րեւիցէ
գնով
{խլուած}
էր
իմ
ազատութիւնը:
Մեր
կրօնի
արդիւնքը
ազատութիւն
ն
այն
արտօնութիւնքը,
որ
Յիսուսեանների
օգտի
համար
{խլուել}
էին
նորանից։
Բաստիլիայում
փակած
արգելած
Յանսէնեա
այն
ժամանակ
Կարգի
կալուածքը
Ֆրանսիայի
մէջ
պիտոյ
է
{խլուէին}
պարտքի
դէմ։
Բայց
Յիսուսեանք
պատասխանեցին,
թէ
Հ
ժողովրդի
աստվածատուր
ազատությունը
եւ
իրավունքը,
{խլում}
է
նորան
սեղանապիղծ
ձեռքով,
եւ
ուրիշները
աղքատացն
կան
զբաղմունքը,
պանդխտության
դժնդակ
ծանրությունը
{խլում}
են
ինձնից
իմ
վերջին
հնարները:
Բայց
դու
աշխատիր
գ
ած
հրովարտակի
իրավունքներով:
Ոչ
ոք
ոչ
ոքից
չի
{խլում}
ո՛չ
ազնվականությունը,
ո՛չ
աստիճանը,
ո՛չ
էլ
հարս
դհանրապէս,
չգիտէ,
որ
մի
ցորենակշիռ
աւելորդ
դեղը
{խլում}
է
կազմուածքի
կեանքի
գումարից
սորա
տասը
ֆունտը:
Ե
տակ,
բնակւում
է
ցրտաշունչ
եւ
դաժան
Բորէասը,
որ
{խլում}
է
աղքատ
շինականների
տան
ծածքը,
որի
զօրութեանը
չե
անակուայ
երեւելի
գեղեցիկներից
Բերրիեան
դքսուհին,
{խլում}
էին
Օրլէան
Դուքսի
բոլոր
ժամանակը։
Երբ
նա
հարկադր
ուց,
կան
դեռեւս
յուրյանց
տներում:
Նոցա
եկեղեցին
{խլված}
է
եւ
գտանվում
է
այլ
կրոնավորների
ձեռքում:
Նե
չ
քոյր.
"
Ո՜հ,
ցնցէին
մկանունք,
Եւ
{խլրտէր}
եւ
գելոյր
Եւ
շողային
վառ
աչկունք.
Մեր
ցու
աչքից։
Այս
պատճառով
եւս
տեսանում
ենք
զանազան
{խլրտմունք}
եւ
թշնամական
յարձակմունք՝
"
Արեւմուտքի
"
թէ՛
հիմ
ը
եւ
այն
գլուխները,
որոնց
անմիջական
քարոզութեամբ
{խլրտուել}
էր
մի
ճշմարտութեան
լոյս
պապական
անմխիթար
եւ
մռայլ
,
փա՛ռք
եւ
պարծանք
նորա
պաշտօնեաներին։
Այդ
տարում
{խլրտուեցան}
մի
քանի
միտքեր,
որոնք
մեծ
յոյսեր
տալիս
են
Հայերի
՞ս,
քոյրն
ինչպէ՞ս:
"
Ցնցւո՜ւմ
էին
մկանունք,
Եւ
{խլրտում},
գալարւում,
Շողում
նրա
վառ
աչկունք.
Կոյս
գրկու
լ
եպիսկոպոսէ
կամ
յարբանեկաց
նորա
եւ
ձեռնագրեալ
՚ի
{խղճալի}
եւ
՚ի
համր
բնակչաց
Ջուղայու,
թերեւս
ի
ներքոյ
գաւ
կելու
գլուխը
խաւար
վիշապի,
որ
դարերով
ծծել
է
մեր
{խղճալի}
ազգի
արիւնը,
քամել
է
նորա
վերջին
ոյժը
եւ,
շինել
ռից
մինչեւ
բեւեռ
ցրուած
աշխարհի
երեսին
գտանւում
է
{խղճալի}
վիճակի
մէջ,
գերի
եւ
ստրուկ
խաւար
նախապաշարմունքն
եւորւում
եմ
դէպի
Ֆրանսիա,
Տանջուած,
յոգնաբեկ,
{խղճալի}
տեսքով:
Մեքենաները
վիթխարահսկայ
Ծխում
են
ահա
դ
նտէր
աղքատին"։
Ձեզ,
սիրելիք,
ասե՞մ
ով
էր
Այս
{խղճալի}
աղքատը,
Այն
ցրտումը,
ոտաբոբիկ
Կանգնած,
ժամի
դռ
,
որ
պէտք
է
չառաջանային
դոցայ
թիւր
ուղղութեամբ:
{Խղճալի}
՛
գործարան,
դու
խաղալիք
ես
եղել
այդ
անբարոյական
մ
թենից,
բայց
եւ
նորին
չհասանելով
պատկերացուցին
մի
{խղճալի}
վիճակ
վեհերոտութեան,
մի
անմերժելի
ապացոյց
այն
բա
էպի
երկինք
բողոքել:
Մի
քանի
բարեսիրտ
Հայեր,
{խղճալով}
այս
անօգնական
տղայի
վերայ,
ժողովում
են
մի
քանի
մ
ում
էք
իմ
սիրտը,
Շուտ
պատասխան
տուր
նազելի
{խղճալով}:
-
"
Մեք
երկուքս
քոյր
ենք
միմեանց
անբ
այախօսութեան,
եւ
ո՞վ
արդեօք
յերկուանալ
իւրում
ոչ
{խղճահարեսցի},
թէ
պարոն
Թաղիադեանցն
զվառ
եւ
զսուրբ
ծնունդս
մտա
ին
եւ
հալածեն
զմեզ,
ի
վերջէ
զազգն
ամբողջ
ինչ
ո՛չ
{խղճահարին}
կորուսանել,
առ
՚ի
գիւտ
բարեկենդանութեան
կամ
ի
զո
կրակի
մէջ,
բայց,
նայելով
անմեղ
երեխայի
վերայ,
{խղճահարւում}
է.
գութը
յաղթահարում
է
վրիժական
հոգին:
Յանկարծ
ւնը,
կ'ասեն՝
սա՛
երեւելի
հայկաբան
է...
Չեմ
{խղճահարւում}
այս
խօսքերը
ասելու
ժամանակ.
պատճառ,
կենդանի
ճշմ
այելով
այս
բաների
վերայ,
Մարկոսը
եւ
Կիրակոսը
չեն
{խղճահարւում}
կատարել
մի
բարոյական
սպանութիւն,
եւ
այս
բանը
գոր
ենից
լուծուած,
եթէ
ժողովուրդը
ամենայն
իրաւունքով
{խղճահարւում}
է
օրէնք
ստանալ
անօրէնից,
ինչո՛վ
ուրեմն
պիտի
երեւ
ացնել
անմեղ
ժողովրդի
գայթակղութիւնը
եւ
անդորրացնէ
{խղճերը}:
Քրիստոս
հրամայում
է,
եթէ
քո
եղբայրը
մեղան
ն,
որ
կարէ
վկայել
ըստ
ամենայն
քրիստոնէական
իւրոյ
{խղճի}
գ)
անընդհատ
եւ
առանց
խտրելոյ
լուծանէ
նա
զպահս
ձկ
,
եւ
ո՛չ
կարեն
զայդ
ի
վերայ
իմ
հաստատել
ըստ
արդար
{խղճի},
թերեւս
եւ
բռնութեամբ
իսկ
բեւեռեսցեն,
դարձեալ
ա
տասարդների
դեմքի
վերա
գծագրված
էր
ուրախություն
եւ
{խղճի}
հանգստություն.
նոցա
ճակատը
փայլում
էր
արժանավոր
ըստ
վկայութեան
նամակագրին,
բարւոք
կառավարեալ
ըստ
{խղճի}
մտաց,
գուն
գործելով
աճեցուցանել
ըստ
ամենայն
կարի
պրոցի
օգուտը
պիտի
հետեւի
նորա
ուղղութենից.
առանց
{խղճի}
եւ
մտքի
ազատութեան,
չկայ
լուսաւորութիւն:
Ազ
իցը
վայրկեան
մի
շփոթեցաւ
եւ,
իրաւը
պէտք
է
ասել,
{խղճի}
խայթ
եւս
զգաց,
ազնուաբար,
որ
հին
ժամանակների
վե
ֆանատիկոսութեան
խաւարը
եւ
դորա
տեղ
քարոզել
սէր,
{խղճի}
ազատութիւն,
մարդկային
բանական
արժանաւորութիւն։
Մեր
խղճմտանքը
մաքուր
է,
եւ
մեք,
հետեւելով
մեր
{խղճի}
ու
բանականութեան
առողջ
թելադրութեանը,
պարտականու
բանն
Պօղոսի,
զի
յամենայն
ժամ
աստուածասէրքն
առանց
{խղճի}
մտաց
կեցցեն
"
(եր.
37)։
Ո՛չ
միայն
Պաւղոսի
թղթ
րծ
ենք
դրել
ճիշդ
պահել
արդարութեան
կշիռը,
անարատ
{խղճի}
մաքրութիւնը,
ականջներս
բաց
պահելով
դէպի
Քրիստոսի
ազգի:
Պաշտօն
նորա,
ջանք
եւ
վաստակք,
եթէ
ըստ
{խղճի}
մտաց
վկայեսցուք,
եղեւ
միայն
աղճատել
եւ
թեքթեքել
բր
նոր
հայախօսութեամբ,
այլ
այդոքիկ
տետրակք,
ըստ
{խղճի}
մտացն
վկայելոյ,
չեն
այլ
ինչ
եթ
է
ոչ
խառնուրդ
հին
ն
բոլոր
Եւրոպական
թագաւորներին,
տիրապետեցին
նոցա
{խղճի}
վերայ
եւ
այս
ճանապարհով
սկսեցին
ներգործել։
Կարգի
)
երեւակայել
լաց,
սուգ
աղաղակ,
ծուխ,
ծծումբ,
{խղճի}
որդունքը
եւ
այլն
եւ
այլն։
Բացի
սորանցից,
այս
հր
են
պաշտպանք
հին
հայախօսութեան,
եւ
ասասցեն
մաքուր
{խղճմ}
ըտանօք,
թէ
ո՞վ
ոք
[ի
հայկականս
ընկերութենէ]
կարէ
կանուի
իւրեանց
տունը,
որի
մէջ
բնակւում
են.
ի՞նչ
{խղճմըտանքով}
ուրեմն
աշխատում
են
մի
այդպիսի
ապականութիւն
պահել
գերազանցութիւն:
Այլ
մեք,
ըստ
քրիստոնէական
արդար
{խղճմտանաց},
տալով
զԱստուծոյն
Աստուծոյ,
զմարդոյն
մարդոյ,
տ
զատուել
էր
վտանգներից
ու
ապրել
էր
ասրահով:
{Խղճմտանից}
բռնադատուած
`
ինքն
էլ
լացեց
մի
մեծ
լաց,
Մոռ
իր,
ի՞նչ
մարդ
ես,
ինձ
եւ
այդ
աստղը
մի
շինեցիր.
{խղճմտանք}
չունի՞ս,
Աստուծուց
չե՞ս
վախենում,
ես
մի
մեղաւոր
յն
փարիսականութիւն.
նա
կամի
մաքուր
սիրտ,
անարատ
{խղճմտանք},
ամբիծ
հաւատ
եւ
մանկական
պարզահոգութիւն։
Մի
անք
առնուլ:
Չէ
կարելի
ազատութիւն
քարոզել
եւ
{խղճմտանք}
բռնաբարել:
Այսպիսի
"
չէ
կարելիներ
"
հազարա
աւել,
քան
թէ
ինքը
յիմար
լինելուց,
մեռուցանում
է
{խղճմտանքը}
եւ
համարձակւում
է
ցեխոտ
կօշիկներով
ոտք
կոխել
բժշկ
խախնամութիւնը
յանձնել
էր
մի
հզօրի՝
սորա
սիրտը
եւ
{խղճմտանքը}
փորձելու
համար:
-
Խե՛ղճ
մարդ,
-
ասաց
Շամիլ
որդիքը:
Մեր
կարծիքով,
եթէ
մաքուր
էր
Մխիթարեանց
{խղճմտանքը}
(կա՞յ),
չէ
պիտոյ
ապերախտ
գտանուէին
ընդդէմ
բարե
ատավճիռը
գործ
դնելու
մէջ,
պաշտօնակատար
է
միմիայն
{խղճմտանքը}
եւ
իրաւադատութիւնը:
Այս
խօսքերը
ասելուց
յետոյ
ատութեամբ:
Ոչ
ոք
իրաւունք
չունի
բռնաբարել
ուրիշի
{խղճմտանքը}
եւ
սրտի
ազատ
խոստովանութիւնը
եւ
Հիւսիսափայլը,
հա
ուածում
մեք
չենք
դատապարտում
այն
մարդը,
որ,
իւր
{խղճմտանքը}
ուրիշի
խղճմտանքի
վերայ
դնելով,
խաբուել
էր
իւր
տգ
պէիս
այնտեղ
ենք
հասած,
որ
չենք
կարող,
առանց
մեր
{խղճմտանքը}
արատաւորելու,
ասել,
թէ
մեր
ազգը
ունի
մատենագրու
ն
րոպէ
փոփոխութեան
եւ
նորոգութեան
տակ
է։
Մեր
{խղճմտանքը}
մաքուր
է,
եւ
մեք,
հետեւելով
մեր
խղճի
ու
բանական
սի
վատաբաղդ
դիպուածում
եւս
մեր
հոգին
հանդարտ
է
եւ
{խղճմտանքը}
՝
հանգիստ։
Մեք
գիտենք,
որ
ապագայքը,
որ
կարող
էին
ս
ի
եւ
առողջ
բանականութեան
վերայ,
որի
առաջնորդը
էր
{խղճմտանքը},
բայց
ի՞նչ
առնես,
կան
րոպէներ
մարդու
կեանքի
մէջ
քի
ձայնի
առաջեւ,
եւ
ոչինչ
այնպէս
բան
չգործէ,
որ
{խղճմտանքը}
խածատէր
եւ
վիրաւորէր
նորա
հոգին:
-
Այս
բոլոր
ր
հանդարտեցնէ
ծնողաց
սիրտը,
որ
մաքուր
մնայ
նոցայ
{խղճմտանքը}
այն
բանի
մէջ,
թէ
անխնամ
չէին
մնացած
դէպի
իւրեանց
երբեք
համարձակութիւն
ունի
բռնաբարել
կամ
դատապարել
{խղճմտանքը}
ազատ
հոգիների,
որոնց
ազատութիւնը
գնուած
է
Քրիստո
պատասխանատու
ենք
Աստուծոյ
առաջեւ,
պատասխանատու՝
{խղճմտանքի}
եւ
առողջ
դատողութեան
առաջեւ:
Եթէ
մեր
խորհուր
րա
ընտանեկան
եւ
տնտեսական
ապահովութեան
մէջ,
նորա
{խղճմտանքի}
եւ
բանականութեան
ազատութեան
մէջ:
Մասնաւոր
մարդիկ
նելու
ժամանակ,
եւ
զայրացած
ամօթապարտւում
ենք
մեր
{խղճմտանքի}
առաջեւ՝
մտածելով,
թէ
մինչեւ
ո՛ր
աստիճան
աւերանք
ուրբ
Գրքի:
Չգիտենք՝
ի՛նչ
մտածել
Պ.
Խուդաբաշեւի
{խղճմտանքի}
մասին,
որ
չէ
երկբայում
մուր
քսել
այսպիսի
անմերձե
անում,
որ
կրօն
ասացեալը,
դաւանութիւն
ասացեալը,
{խղճմտանքի}
բան
լինելով,
բնաւ
վերաբերութիւն
չունէր
օտար
կամ
բողոքելուց,
ո՛վ
պիտի
համարձակի
բռնանալ
մեր
ազատ
{խղճմտանքի}
վերայ
եւ
հարկադրել
եկեղեցական
ճանաչել
մի
պիղծ
էակ
ական
հաւատալիքը,
վերացական
բաներ
լինելով,
այլեւ
{խղճմտանքի}
սահմանի
մէջ
ամփոփուած,
պիտի
վերանորոգուին
կամ
հն
դատապարտում
այն
մարդը,
որ,
իւր
խղճմտանքը
ուրիշի
{խղճմտանքի}
վերայ
դնելով,
խաբուել
էր
իւր
տգիտութեամբը,
որով
ձակւում
ես
սուտ
խօսել,
իմ
առաջեւս,
այդպէս
առանց
{խղճմտանքի},
որպէս
թէ
յայտնի
չէ
ինձ,
որ
մարդիկ
երբեք
խելօքա
թիւնը,
թէ
ամենայն
զոհ,
որ
վարձատրւում
էր
մաքուր
{խղճմտանքի}
գիտակցութեամբ,
արդէն
ամենալաւ
աղբիւրն
էր
մխիթարո
է
նա
վերջապէս
հնազանդ
մնայ
եւ
ականջները
սուր
պահէ
{խղճմտանքի}
ձայնի
առաջեւ,
եւ
ոչինչ
այնպէս
բան
չգործէ,
որ
խղ
ն
բացայայտ
տեղեկութիւն
չունիմ,
ես
միանգամայն
ձեր
{խղճմտանքի}
վերայ
յուսացի
եւ
ներգործեցի
այնպէս,
ինչպէս
դուք
ինակը
կրօնաբար
ուզում
է
ազդել
այդպիսիների
քարացած
{խղճմտանքի}
վրայ,
կամ
գոնէ
բարոյապէս,
երբ
յիշեցնում
է
նորան
ւ
այդ
եկեղեցականութիւնը
պիտի
դատաւո՞ր
նստի
ուրիշի
{խղճմտանքին},
պիտի
յանդգնի
բերա՞ն
բանալ,
մա՞րդ
խրատել,
իրաւ
անների
թագաւորական
խոստովանահայր
դառնալու
եւ
նոցա
{խղճմտանքին}
տիրելու
համար
աշխատութենների
գլխաւոր
հիմքը։
Բայց
մին
նամակը
առ
հրատարակողը,
որ
ճշմարտությունից
եւ
{խղճմտանքից}
հարկադրված
գրել
եմ,
գուցե
դորանով
ստանալու
եմ
մի
այս
բոլորի
պատճառը
էր
մատանին,
հայրս
տանջուելով
{խղճմտանքից},
որ
իւր
ձեռքովը
պատճառ
էր
եղած
քո
ամուսնու
մահին
ն
Ամերիկայի
այս
դիւցազնական
անձնազոհութիւնը,
ո՛ր
{խղճմտանքն}
է,
որ
հաշտ
կարող
է
մնալ
Հարաւային
Ամերիկայի
`
մի
գզադէի
բրդգզութիւնը,
այլ
դորա
փոխանակ
թող
մաքրեն
{խղճմտանքները}
եւ
մի
փոքր
մտածեն՝
լա՞ւ
են
արդեօք
այն
գործերը,
մնաք
իմ
աշխատությունից,
որովհետեւ
ամենայն
մաքուր
{խղճմտանքով}
գործակատար
եմ
գտնված։
Խնդրեմ
ներեցեք,
որ
այս
հաշիվը
քաղաքին
ցույց
տալու
հանձնառու
ենք,
մաքուր
{խղճմտանքով}
եւ
ամենայն
արդարությամբ:
§
7.
Եթե,
ինչպես
§
ականութիւնը
սուրբ
բան
է,
պիտոյ
է
արդարութեամբ
եւ
{խղճմտանքով}
գործակատար
լինել
եւ
այդ
հանդիսում.
ինչ
որ
Աստուա
րծերը
անցեալ
տարում.
արդեօք
այնպէ՞ս,
որ
հանգիստ
{խղճմտանքով}
եւ
պայծառ
ճակատով
կարող
էինք
ձեռքերս
սրտերիս
վերա
արեալ
ուշադրութեամբ,
այնպէս,
որ
կարող
եմ
մաքուր
{խղճմտանքով}
յայտնել
իմ
կարծիքը:
Գրքի
բովանդակութիւնը
եւ
ատուասիրութիւնը
եւ
անձնասիրութիւնը,
ուստի
մաքուր
{խղճմտանքով}
եւ
ձեռքերս
սրտերիս
վերայ
դրած,
ոչ
միայն
զոհում
ե
ք
Յիշատակարանիս
միջնորդութեամբ
խօսել,
ուր
մաքուր
{խղճմտանքով}
կ՚աշխատենք
հանդէս
հանել
մեր
պատճառները
եւ
կերպարա
առաջին
լոյս.
ուստի
եւ
ամենայն
հաւատ
դէպի
նա
ազատ
{խղճմտանքով}
եւ
գիտակից
ազատութեամբ:
Կարկատած
աբեղայական
խ
նդդէմ
գործերը
եւ
նկարագրում
էր
ամենայն
ինչ
մաքուր
{խղճմտանքով}
։
Եւ
այս
երկար
աշխատութեան
մէջ,
ամենայն
քայլափոխ
խնամով
այն
բոլորը,
ինչ
որ
հիմք
չունի,
եւ
մաքուր
{խղճմտանքով}
ներգործելով,
ոչ
բնաւ
ներել
իրեն
դորա
փոխանակ,
ի
մեզ,
ձեռքը
սրտի
վերայ
դրած
վկայել
մեր
ասածին,
եւ
{խղճմտանքով},
եւ
առանց
կողմնապահութեան
դատաստան
առնել.
բայց
ու
եսա՞ր,
երբեւիցէ
քո
կեանքում,
երկու
Հայ,
մաքուր
{խղճմտանքով}
եւ
անկեղծ
սրտով
միմեանց
մօտ
եկած
մի
ազգային
գործի
Երանի՛
այն
մարդուն,
որ
վաճառականութիւն
չէ
առնում
{խղճմտանքով}
։)
Այս
առարկայի
առաւել
մանրամասն
քննութի
տակ։
Ա՜խ,
պարոննե՛ր,
մաքուր
սրտով
եւ
սուրբ
{խղճմտանքով}
ասում
եմ
ձեզ,
քանի
որ
դուք
այդ
վսեմ
ոճերի
քամակի
լոր
ջանքը
գործ
է
դրել
հեղինակը,
ո՞չ
միայն
մաքուր
{խղճմտանքով},
այլ
եւ
շատ
լաւ
հասկացած
լինելով
եւ
ըմբունելով
ի
.
այս
գրածներս
լավ
միտք
առնելով
կարդա
ու
հետո
քո
{խղճմտանքովդ}
քո
սրտին
եւ
հոգուն
պատասխան
տուր,
թե
իրավո՞ւնք
է
այից
քննություն
ունեի,
այժմ
թեեւ
ազատ
չեմ,
բայց
{խղճմտանքս}
տանջեց,
ստանալով
այս
վերջին
նամակդ,
մնալ
անպատա
րայ
գիտակցութեան,
զոր
ո՛չ
ընդունի
հոգին,
մաքուր
{խղճմտանօք},
այլ
առ
հարկի
կամ
ստիպանաց,
չար
քան
զանհաւատութ
ակին
անվարձ,
որպէս
եւ
ազգն
ողջոյն
գրաւեալ
մաքուր
{խղճմտանօք}
առ
ի
նմանէ:
Երանի
թէ
ողջոյն
օրագիրք
մեր
նովին
ըն
ցա
եւ
զկնի
բարօք
վերահասու
լինելոյ
ասասցին
մաքուր
{խղճմտանօք},
թէ
զաւակն
Հայկական
ընդ
բիւր
հարուածովք
ժամանակի
է
պատուելի
հայրենակիցք
մեր
ընկալցին
զգրածս
մաքուր
{խղճմտանօք}
իբրեւ
բղխուածք
ազգասէր
սրտի,
առանց
իրիք
կողմնապա
ճուկ.
Նորա
նախկին
բարեկամքը
Չեն
ասում
նորան.
"
{Խղճո՛ւկ},
Եկ
դու
մեր
մօտ,
մեք
կ՚ամոքենք
Քո
վիճակի
դառնու
համար
հեռու
գնալու
կարիք
չկա.
մեր
քաղաքի
նախկին
{խղճուկ}
կառավարությունը
դեռ
ամենքի
թարմ
հիշողության
մեջ
է
մարվում
է
ուսանող
"
ex
officio"։
Ես
նրան
շատ
եմ
{խղճում}.
հանցանքի
ծանրությունը
կընկնի
Իսահակի
վրա.
նա
շ
ինների
շրջանումն
է։
Ես
նրան
(լուրջ
եմ
ասում),
{խղճում}
եմ.
նա
չար
չէ,
այլ
շատ
վատ
ուղու
վրա
է:
Սատանա
ն,
երբ
դուրս
էի
գալիս
Մոսկվայից.
այն
ժամանակ
նա
{խճճված}
էր
միանգամայն
այլ
հիվանդության
ցանցում,
հիվանդու
ւ՝
մի
տեսակ
բթացել
եմ.
ուշ
եմ
հասկանում
մութ
եւ
{խճճված}
պատասխանները:
Հուսով
եմ,
որ
այս
անգամ
կբավարարե
լ,
-
պատասխանեց
բժշկապետը:
-
Նորա
հիւանդութիւնը
{խճճւում}
է
վերահաս
ախտաւոր
յայտնութեններով:
Քաջ
գիտէք
դու
Սատուրնոսը
մերձենալ
եւ
իմ
գրածներովը
յուր
որկորը
{խճողել},
թեպետ
այս
գրվածքը
մի
երեւելի
բաներ
չեն,
այլ
նո
ական
բաներով,
շատ
հասարակ
արարողութիւնքն
էլ
գիտէ
{խճողել}
զանազան
նշանական
ձեւերով
եւ
պայմաններով,
-
զարդ
խ
ւի
գլխից
չէ
անցել։
Հաւաքել
այդ
բոլորը
եւ
նոցանով
{խճողել}
ու
հաստացնել
մեր
աշխատութեան
փորը
ձանձրալի
է
թւու
ուն
քա
նէ
պալխ
նէ
քսի,
խաֆեիով
խմէ:
Հազի
{Խճտխանի}
քոքն
մէկ
անգամն
ծեծէ,
ջուրն
հանէ,
մէկ
գիշեր
աստ
եթե
այդ
ձեզ
կամ
քրոջս
ցավ
է
եղել,
եղբայր,
կերած-
{խմած}
բան
չկա,
եթե
կկամենաք
եւ
եթե
նորա
այստեղ
ուսումն
եթէ
գիտութեան
կաթն,
այլեւ
ո՛չ
մի
բաժակ
լոկ
ջուր
{խմած}
չլինելով:
Պ.
Իսահակեանցը
ասում
է,
թէ
"
ես
կան
եւ
աղբյուրներ
եւ
ուր
բժիշկ
Նայդենեւը
կումիս
է
{խմացնում}
տկարներին.
ուրեմն
մինչեւ
սեպտեմբեր
գրեթե
ես
կմնա
այրից:
Ճիշտ
է,
նա
մեծ
պաշար
ունի
որպես
աղբահորի
{խմբագիր}
(թեեւ
նախկին):
Մանավանդ
որ,
ահա
8
ամիս
է,
ին
կանալով
ամեն
գնով
որեւէ
պարբերական
հրատարակության
{խմբագիր}
լինել,
ի
վերջո
նա
հաշտվեց
այն
մտքի
հետ,
որպեսզի
,
որ
պատիվ
չի
բերում
հայ
մամուլին,
ունի
միայն
մի
{խմբագիր}
ի
դեմս
կաշառված
Ղուկաս
Բալտազարյանի,
հիրավի
հենց
ասին:
Այդ
ի՞նչ
դժբախտ
օր
է
հոկտեմբերի
17-ը:
Նրա
{խմբագիրը}
բարի
ժամու
չի
ծնվել.
իսկ
Անանիան,
չար
ոգու
նման
Թուրքիայում
դեսպան
եղած
Կապինգը,
որից
զարմանալի
{խմբագիրը}
՝
մի
ինչ
որ
լրտեսի
միջոցով՝
խնդրել
ու
շորթել
էր
հրատարակել
գալիք
տարվա
հունվարից:
Գիտնական
{խմբագիրը}
՝
առաջին
հայը
Ռուսաստանում,
որը
նոր
Եվրոպայի
ժող
անչյուր
բարեկամի
կողմից:
"
Հյուսիսափայլի
"
{խմբագիրը},
հրավիրելով
համագործակցել
իր
գրական
ձեռնարկությա
հենվելով
այս
սկզբունքների
վրա,
"
Հյուսիսափայլի
"
{խմբագիրը}
իր
համար
նախանշել
է
կրկնակի
աշխատանք:
Տարածել
ժո
հայազգի
Բաղդասարը,
"
Արշալույս
Արարատյան
"
թերթի
{խմբագիրներից}
մեկը:
"
Արշալույս
Արարատյան
"-ը
մի
անարգ
թերթ
է
յոց
Պատմութիւն
"
անունով
ամենին
յայտնի
երեք
հատոր
{խմբագիրքը},
որ
մէկ
անգամ
է
տպուել
եւ
էլ
չպիտի
տպուի։
Սե
թարգմանությամբ
ես
ձեզ
կհաղորդեմ
մի
կրճատ
քաղվածք
{խմբագրի}
՝
ընթացիկ
մայիսի
30-ին
հրատարակված
ծրագրից
եւ
թու
կ
Արծրունու
դստերքն
են։
Հ.
Մ.
Չամչեանը,
իր
{խմբագրի}
մէջ,
որ
Հայոց
Պատմութեան
մակագիր
ունի,
Հատ.
Ա
на
квартире
Хафафова
98.
"
ՄԵՂՈՒ
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻԻ
"
{ԽՄԲԱԳՐԻՆ}
Պարո՛ն,
Որպես
հավելված,
ճիշտ
սրանից
երեք
անութիւն
ՀԱՅԵՐԵՆ
ԼԵԶՎՈՎ
ՆՈՐ
ԱՄՍԱԳՐԻ
ՄԱՍԻՆ
(Նամակ
{խմբագրին}
)
Ողորմած
պարոն,
Այն
հաճելի
համոզմամբ,
ո
ՆԱՄԱԿ
"
ՄԵՂՈՒ
"-Ի
{ԽՄԲԱԳՐԻՆ}
Արգոյ
Հայրենակից
պ.
Սըվաճեան,
Մ
է
լսուելու
համար"
եւ
"Գլուխ
վեցերորդ"
յօդուածները
{խմբագրութիւնս}
միացրել
է
մի
վերնագրի
տակ՝
իբրեւ
միեւնոյն
նիւթի
վ
ս
արտաքին
հանգամանքները
հօգուտ
Բեստուժեւ-Ռյումինի
{խմբագրության}
չեն
խոսում:
Է՜հ,
ոչինչ,
առայժմ
այդ
էլ
բավական
ն-գիտական
հոդվածներ
կազմելով:
Դրա
դրդապատճառը
{խմբագրության}
կողմից
տրվելիք
նյութական
վարձատրությունն
է,
որ
ի
հետ
Տոբոզոյում,
ապա
վաղօրոք
կարելի
է
շնորհավորել
{խմբագրությանը}
՝
ապագա
coup
de
baton-ի
համար,
որով
հյուրասիրել
ունենա
նրանց
(հայերին)
դասել
գնչուներից
հետո:
{Խմբագրությանը}
հաճելի
չէ՞
արդյոք
համաձայնել,
որ
Եվրոպայում՝
Ռո
ելվածին
եւ
ուրիշ
բառերին,
որոնց,
բարեբախտաբար,
{խմբագրությունը}
դեռ
չի
հասել,
ոչ
էլ
այդ
զարմանալի
գրքի
գրողները
ցածր
է
ամենայն
միջակությունից.
այդ
գիտե
եւ
ինքը
{խմբագրությունն}
ու
դրա
համար
-
թեեւ
այլ
պատճառաբանությամբ
-
գրքի
հուսահատական
վիճակին:
Պետք
է
ճշմարիտն
ասել,
որ
{խմբագրությունները}
քիչ
չեն
մեղավոր՝
իրենց
նկատմամբ
ժողովրդի
անտարբե
նենար՝
չնայած
մինչ
այժմ
գոյություն
ունեցած
բոլոր
{խմբագրությունների}
խիստ
հուսահատական
վիճակին:
Պետք
է
ճշմարիտն
ասել
երից
հետո
Կոստանդնուպոլսում,
սպանություններից
եւ
{խմբական}
աքսորներից
հետո,
գեղձախտի
բժիշկ
Լուի
Ֆիլիպը
Դռան
Սոս
եւ
Վարդիթերի
"
մէջ
կեանքը
հասարակաց
է.
աւելի
{խմբերը}
հանդէս
ունին,
քան
թէ
նորանց
կազմող
անհատքը:
Պաշ
ւմ
էր
նա
իր
հետեւողքը
մի
մշտական
կենտրոնացութեամբ
{խմբի}
մէջ
եւ
կախողութեան
զգացողութիւնը
վարձատրում
էր
ան
Զրահաւորուած
զինուորի
զէնքով,
Մի
ամբողջ
{խմբի}
տալիս
էր
հրաման,
Իւր
ձեռքի
բռնած
թեթեւ
հրացա
եզուն
չէ
կարող
կազմուիլ
կամ
փոխուիլ
մի
անհատի
կամ
{խմբի}
ցանկութեամբ
եւ
կամքով.
Լեզուն,
որպէս
ամբողջ
ազգ
սարդ
տղոց
ձի
խաղացնելը,
տաղ
ասելը
եւ
Վարդիթերենց
{խմբից}
չհեռանալը
բոլոր
Վարդիթերի
արածն
է:
"...
Չէք
ա
միակ
ճարը
պար
գալն
է.
եւ
պար
գալ
բազմութեամբ,
{խմբովին},
ոչ
այնպէս
յամրաշարժ,
ինչպէս
մեր
"
կուռ
բռնուկը
լ...
։
Բոլորիցդ
շնորհակալ
եմ,
որ
իմ
կենացը
{խմել}
եք.
ես
երբեք
չեմ
կասկածել
իմ
լավ
ընկերների
զգացմ
ունենա
եւ
նորա
լեզուն:
Մեր
հին
լեզվում
չկա
"
ծեծ
{խմել}
"
ձեւը,
իսկ
նոր
լեզվում
ծեծը
չի
խմվում,
այլ
ուտ
արդկային
կեանքի
խորհուրդը,
մի՞թէ
լաւ
ուտել,
լաւ
{խմել},
լաւ
հագնել,
փառաւոր
ապրել,
հարստութիւն
ճարել
ւթեան
մէջ
եւ
այս
որոշումով
յօժարում
է
մինչեւ
տակը
{խմել}
թշուառութեան
բաժակը:
Այո՛,
մնում
է
նա,
բայց
տո
որ
նորա
թշնամու
վրէժխնդիր
նետը
նախ
իմ
արիւնիցս
է
{խմել}:
Որ
ազգը
անհետացել
է
երկրիս
երեսից,
ես
մինչեւ
ն
ն
է
մտածել
եւ
աշխատել,
որ
օրէ
օր
աւելի
կարողանայ
{խմել},
որովհետեւ
մեր
հայ
երիտասարդներից
շատերը
խմելով
եցել
քո
մօտ:
Միթէ՞
խաղ
է,
կամ,
կատա՞կ
է
իմ
հետ
{խմել}.
ես
նորան
այն
օրը
ձգեմ,
որ
շունը
ձեռքից
հաց
չառ
Բայց
այս
խօսակցութեան
մէջ
արդէն
սկսած
լինելով
{խմել}
թէյը,
խօսակցութիւնը
կտրուելուց
յետոյ,
մի
երկու
էս
ինքեանք
ասում
էին,
հարկադրեցին
Յանսէնեաններին
{խմել}
մինչեւ
տակը
Յիսուսեան
Կարգի
ատելութեան
բաժակը։
Ա
թիւնը
նամակը
կարդալուց
յետոյ:
Երբ
աւարտել
էր
թէյ
{խմելը},
վեր
առաւ
վերարկուն,
գլխարկը
եւ
ջոխին,
եւ
դուր
ցի
բաժակներին,
իսկոյն
վեր
առեց,
երբ
աւարտել
էին
{խմելը}:
Երկու
րոպէ
չքաշեց
նոր
լցրած
բաժակներ
յայտնուեցա
սին:
Միմիայն
արաղ
առել
եմ
մի
վեդրօ,
իսկ
հասարակ
{խմելի}
գինի
հարիւր
քսան
շիշ,
Շամպայն,
շատ
լաւերը,
Կլի
մլել
նորանց,
ձեր
ձեռքով
պատրաստելով
մի
քաղցրահամ
{խմելիք}
-
Ձեր
մռայլութիւն,
դժբաղդութիւնը
այս
է,
որ
ճութեան
մէջ.
նա
մոխիր
է
կերել
հացի
տեղ,
եւ
նորա
{խմելիքը}
խառնուած
է
եղած
արտասուքով:
Բռնակալութեան
մուրճե
նացի
գոմի
մէջ:
Ստանում
էի
մի
շատ
պարզ
կերակուր,
{խմելիքս}
էր
կորեկաջուր:
Այդ
երկու
շաբաթական
բանտարգելութի
ութեան
եւ
եկեղեցու
հաստատութեան
համար
մինչեւ
տակը
{խմելով},
պիտի՞
համարուին
իւրեանց
օգուտը,
անձնական
իրաւո
պաշտելով
միայն
յուր
մարմնավոր
օգուտը,
ուտելով,
{խմելով},
փառավորապես
ապրելով,
որպես
թե
աստված
ստեղծել
է
է՝
376
թ-ին,
ուրացաւ
եւ,
քրիստոնեայ
Հայերի
արիւնը
{խմելով},
հինգ
տարի
անդադար
թուր
քաշեց
ազգի
եւ
եկեղեցու
ըն
անօթութիւն
դժոխքի
մէջ:
Դժոխքի
հրամանատարը,
{խմելով}
իւր
ղահուէն,
դարձուց
իւր
հայեացքը
դահլիճի
եւ
ներ
այ
խմել,
որովհետեւ
մեր
հայ
երիտասարդներից
շատերը
{խմելով}
չափում
են
իւրեանց
քաջութիւնը:
Սորանից
մի
քանի
տա
ցաւ
ամբողջ
ճաշի
ժամանակ․
բայց
գինու
վերջին
բաժակը
{խմելով},
իսկոյն
անհետացաւ
ամառը,
եւ
ցուրտը
դարձեալ
փչեց
տասխանեց
Շահումեանցը,
փոքրիկ
արծաթի
դրգալով
թէյը
{խմելով},
նորա
քաղցրութիւնը
փորձելու
համար.
բայց
երբ
խմե
կին,
նա
բարձրացրեց
բաժակը
օդի
մէջ
եւ
ասաց.
-
{Խմելով}
այս
բաժակը
օրիորդ
Թիւթիւնճի-օղլուի
անունով,
ես
պ
ալ
Սամարի
գավառը,
Սամարից
60
վերստ
հեռի,
կումիս
{խմելու}
թեեւ
մինչեւ
մայիսի
1-ը
հասնելիս
աստված
գիտե.
այս
սի
1-ին
դուրս
կուգամ
այստեղից
Սամարի
գավառը
խըմըզ
{խմելու}
երթալու
եւ
արդեն
մեկ
ամիս
է,
որ
մինիստրից
խնդրել
ն
ժամանակի
խնդրեց
ինձ
եւ
իմ
մի
բարեկամիս,
որ
թէյ
{խմելու}
գնանք
իւր
մօտ։
Յօժարութիւն
ցոյց
տուեցինք
եւ
գնաց
,
որ
գնում
են
ծառերի
տակին
կանաչ
արօտի
վերայ
թէյ
{խմելու}
կամ
խորոված
ուտելու
համար:
Վանքի
սարից
որ
ցած
ես
յգուդ
գինու
Խառնարանը
դու
տանես
Եւ
տաս
գինին
քո
{խմելու}
`
Յար
օրհնուա՜ծ
դու
լինես:
Զ.
ՄՈԳԱՊԱՇՏԸ
ԶՈՀԱԲԵ
իշները,
ինչպէս
մի
բարի
հայ
քրիստոնեայ:
Նորա
շատ
{խմելու}
վերայ
երեւակայելը
եւ
երազելը,
պ.
Շաքարեանցի
ժլա
սի
համար
մի
պակասութիւն
չէ,
եթէ
նա
մտածում
է
շատ
{խմելու}
վերայ,
եւ
ո′չ
այսչափ
միայն,
այլեւ
պարտական
է
մտ
Մանթուխեանցի
երկբայութենից,
որ
ցոյց
էր
տուել
իւր
{խմելու}
վերայ,
-
եթէ
դուք
հրաւիրելը
յանձն
առնուք,
խայտա
սէր
եւ
մարդասիրութիւն
է,
եթէ
ես,
մի
գաւաթ
արաղ
{խմելու}
համար
մտանեմ
գինետուն
եւ
խօսիմ
արաղավաճառի
հետ.
ՊՌՕՇԵԱՆՑԻ
(Մատենախօսութիւն)...
Գինի
{խմելու}
ժամանակ
ամեն
տեղ
գործ
են
ածում
եւ
շատ
անգամ
էլ
որ
րծ
դրեց
նորան...
ի՞նչ
կ'առնուս
գորտի
նման
ջուր
{խմելուց}.
ջուրը
Աստուծոյ
ձեռքին
մի
գործիք
է,
չարագործ
մա
ենք
մեր
խնջոյքի
մասին,
-
ասաց
պ.
Մարկոսը,
արաղը
{խմելուց}
յետոյ,
ցած
դնելով
բաժակը:
-
Խօսենք,
եղբա՛յ
կրկնեց
պ.
Մանթուխեանցը,
-
մի
բաժակ
արաղ
արժէ՛
որ
{խմեմ}.
ասում
են,
թէ․
"
Ծերաց
գաւազան
է
"
երկար
աշխատո
ռնալուն
բուն
պատճառը
դարձաւ,
որ
մարդիկ
միւսանգամ
{խմեն}
նորա
գիտութեան
աղբիւրից
եւ
արդարութիւն
պտղաբերեն
ուն,
Փող
շատ
ըլլայ՝
ուտենք
հագնենք՝
գինին
{խմենք}
ու
պառկենք.
Եւ
աս
կերպով
մեր
օրերնիս՝
ուրա
բերէք
գլխին
ածենք
Մեր
Նուրինի
փայը
տուէք,
Ուտենք
{խմենք}
քէֆ
անենք"։
"
Կնանիքը,
-
շարունակում
րպով
կերաւ,
ճաշակեց
Ու
սիրուն
գինին
վերայից
{խմեց}
։
Երբ
այս
աւարտած՝
տընից
էր
դուրս
գալ
մեանց
վերայ,
թաթախեց
աւազանի
մէջ,
կուլ
տուեց
եւ
{խմեց}
նաւթը
վերայից:
Պիտոյ
է
իմանալ,
եթէ
մի
սատան
ն
ժամը
տասներկուսն
էր,
իսկոյն
ղահուէ
մատուցինք,
{խմեց}
եւ
խօսեց
երկար
միջոց
Մարիամի
եւ
իմ
հետ
(Մարիամի
լով,
նորա
քաղցրութիւնը
փորձելու
համար.
բայց
երբ
{խմեց},
խնդրեց
Մանուշակից,
որ
փոքր
ինչ
ջուր
յաւելացնէ
մէջ:
Մեծ
սիրով
բաժակները
միմեանց
զարկելուց
յետոյ
{խմեցին}:
Բայց
Մանթուխեանցը
արաղի
վերջին
ումպը
կուլ
չտուա
ահա
գնացել
է
քնելու:
Այս
խօսակցութիւնից
յետոյ
{խմեցին}
թէյի
վերջին
բաժակը,
եւ
Թիւթիւճի-օղլուն
նոյնպէս,
ուի
անունով,
ես
պարգեւում
եմ
նորան
առողջութիւն:
{Խմեցին}
եւ
միւս
բոլոր
օրիորդները,
կրկնելով
այս
խօսքերը:
մաչելով,
խաբէական
եպիսկոպոսութիւնքը
մահադեղի
պէս
{խմեցնելով}
սուրբին,
խեղդեցին.
որ
թէ
իր
վախճանելու
ժամանակ
րստահարուած
ազգին
թշուառութեան
մրուրը
մինչեւ
տակը
{խմեցնելու}
համար,
այլ
ազգի
ապականող
աղուէսները
բռնելու
եւ
հ
ղ,
ոմանք՝
թեթեւ
թափելով
բժշկող,
ոմանք՝
դեքոքտ
{խմեցնող},
եւ
ոմանք,
որ
մի
բաւական
պաշտօնական
բան
է
իւրեա
իշնեւ
Պերնէն
արուն
քա
նէ
պալխ
նէ
քսի,
խաֆեիով
{խմէ}:
Հազի
Խճտխանի
քոքն
մէկ
անգամն
ծեծէ,
ջուր
գիշեր
աստխին
թիր
լուսանայ
նէ,
լատով
քամէ,
ջուր
{խմէ}:
ի
ձեռն
եղբօր
իմոյ
Գրիգորի
Ղազարեան
շատ
սովորական
բան
է:
Երիտասարդ
մարդը,
որքան
շատ
{խմէ},
այնքան
շատ
պատուելի
է
նա,
այնքան
փառք
ու
պարծա
իրագործել,
նա
մի
ջիլ
մարդ
է,
գուցէ
քեզանից
շատ
{խմէ},
-
ասաց
Մանթուխեանցր:
-
Եղբա՜յր,
դու
վշտաց
վշտացնում
ես
ինձ.
նա
ինչ
մարդ
է,
որ
ինձանից
շատ
{խմէ}:
Ես
մինչեւ
այժմ
կարծում
էի,
թէ
դու
փոքր
ի
շատէ
Դուք
ստեղծուած
չէք,
որ
միմիայն
հագուիք,
ուտէք,
{խմէք}
եւ
քնէք,
այլ
պարտական
էք
մայրութիւն
առնել
եւ
ձեր
ւր
խնդրի,
Եւ
սուրբ
Յակոբ
Նահապետի
Ջրհորիցըդ
տաս
{խմի},
Առատահոս
աղբըրակիդ
Անոյշ
բախտից
դու
հրճուես,
նը
միւսից
գերազանցում
են
եւ
մա՛նաւանդ՝
կերակրի,
{խմիչքի}
եւ
ցանկականի
համբերութեան
մէջ։
Իսկ
Հայոց
աշխարհի
եւեր
է
հանում
դա՛"։
Երբեմն,
գինեմո՛լ
եւ
ուտող
{խմող}
էին
անուանում՝
Նորա
աշակերտների
ասելով.
"
Ինչի՞
լաւ
գիտես,
քան
թէ
այն
սո՛ւտ
կարծողքը։
Եւ
ուտող
{խմող}
եւ
պի՛ղծ
մարդիկ
քա՛ղցր
ախորժանքով
ընդունում
էին
ա
տեւ
չէր
կամեցել
իւր
մէջ
պահպանել
մի
գայթակղութեան
{խմոր}:
Ստոյգ
արժանաւորութեան
վկայութիւնը,
եթէ
կա
ն
պաշարն
էր,
այդ
պաքսիմատների
թթու
եւ
տտիպ
նիւթը
{խմորել}
է
գինին
եւ
այնպիսի
թունդ
քացախ
է
դարձել,
որ
բերա
ւ
այլն,
ներգործելով
նորա
վերայ,
սկսանում
են
ահա
{խմորել}
մարմինը,
լուծանել
նորան
եւ
լուծանելով
նորոգել
նո
եղբայր,
Երեկ
չէ
մյուս
օրն
ստացել
եմ
գրքերն
ու
{խմորեղենը},
իսկ
երեկ
ստացա
ամսիս
4-ին
եւ
6-ին
գրած
նամակներ
այի
մէջ,
ըստ
մեծի
մասին
գործածական
կերակուրքը
են
{խմորեղէն},
որ,
մեծապէս
զօրացնելով
զօլօտուխա
ասացեալ
տկարո
ւում
է
զանազան
ազգութեան
անդամների
մէջ:
Այս
բանի
{խմորը}
ընկնում
է
եւ
մեր
ազգի
մէջ,
եւ
մեզանում
լսւում
են
ի
հերոսը
չէր
եկեղեցական,
որտե՛ղ
խռովութիւն,
որի
{խմորը}
չէր
եկեղեցական:
Այո՛,
ժամանակը
լցուած
է,
ու
զի
բացցին
աչք
ազգին,
եւ
ապրեսցին
մանկունք
մեր
՚ի
{խմորոյ}
պապականութեան,
զոր
առատութեամբ
բաշխէ
Այվազովսքին
իսկ
բնութեան
մէջ
մենք
տեսնում
ենք,
որ
մի
փոքրիկ
{խմորոցը}
որոշեալ
պայմանների
ազդեցութեան
տակ
խմորում
է
շաղա
,
շատ
կամ
սակաւ,
այդ
այլ
խնդիր
է,
եւ
կախւում
է
{խմորոցի}
որակութիւնից,
հասարակաց
լեզուի
վրայ։
,
օբսկուրանտները,
եզուիտները
եւ
Մաքիաւելու
հոգով
{խմորուած}
մարդիկը
լաւ
վերահասու
են
այս
բանին,
ուստի
եւ
ստի
ք,
օբսկուրանտներ,
եզուիտներ
եւ
Մաքիաւելու
հոգով
{խմորուած}
պարոններ,
կատաղեցէք
եւ
փրփրացէք,
եւ
ձեր
պարսաւն
վերայ,
որի
վերջը
կորուստ
է:
Մարդկութիւնը
մի
{խմորուած}
վիճակի
մէջ
գտանւում
է
ներկայումս,
մարդկութեան
մէ
ը
չէ,
եթէ,
ոտքից
մինչեւ
գլուխ
միստիկականութեամբ
{խմորուած},
Պ.
Չամուռճեանը
նայում
է
հոգեւորների
վերայ,
որ
,
մարդկային
իմացականութիւնը
միջին
դարերի
վերջումը
{խմորուելով}
դուրս
էր
թափւում
հեղեղաբար՝
ազգերի
դրութիւնը
բար
քերորդ
դարումը,
որ
մինչեւ
տասն
եւ
հինգերորդ
դարը
{խմորուելով}
՝
վերջապէս
այս
դարումը
դուրս
երեւեցաւ
ամենայն
տեղ
փոքրիկ
խմորոցը
որոշեալ
պայմանների
ազդեցութեան
տակ
{խմորում}
է
շաղախը՝
եթէ
հացի
եւ
եթէ
այլ
բաների։
Անհնար
է
Բայց
Իտալիայի
ներկա
վիճակը,
խելքերի
ընդհանուր
{խմորումը}
վկայում
են,
թե
շուտով
կհնչե
եւ
Հռովմի
ճակատագրակ
յառաջընթաց
ազնիւ
կուսակցութեան:
Նորա
մէջ
նոյնպէս
{խմորւում}
է
մի
ոգի,
եւ
այսօր
երկու
երեք
միմեանց
հակառակ
տա
ր,
մանաւանդ
մտածելով,
եթէ
բոլոր
արաղը
եւ
գինիքը
{խմուելուց}
յետոյ,
մի
քանի
մարդ
եւ
ինքը
մնան
զգաստ,
առանց
ա
ք
kali
jodatum։
Երկուշաբթի
օրից
սկսած
առավոտները
{խմում}
եմ
մեկական
բաժակ
դառը
ջուր,
բայց
տակավին
"
ավելի
ափոր
եւ
զուարճախօս
բժիշկը,
որ
12
շիշ
գարեջուր
էր
{խմում}
օրը,
որ
անցեալ
տարի
տեսանք
Մարիենբադումը,
անցեա
ք,
Որ
չէ
կերել
Լուկուլլոսը:
Ես
{խմում}
եմ
Շամպայն,
Մադեռ,
Ուռցնում
ես
դու
փորդ
ջր
նք,
երբ
օտարից
շատ
Մենք
ենք
մեր
ազգի
արիւնը
{խմում},
Մոխրատնով
լցինք
Դուին,
Արտաշատ,
Ծխի
՞
ձեր
Վարդապետը
մեղաւորների
հետ
միասին
ուտում
է,
{խմում}
"։
Բացի
սորանից,
"
պահք
չպահո՛ղ
եւ
ամեն
ժամանա
՞"։
Բայց
դու
կրակը
տես,
որ
թուրքը
իսկի
գինի
էլ
չի
{խմում}
ընդհանրապէս,
եւ
եաքըշի
եօլ
էլ
յայտնի
է,
թէ
չունի.
են
նորանց
նոյն
յուսահատեցուցիչ
սառնութեամբ,
որով
{խմում}
են
սառուցով
գարեջուրը
եւ
պար
են
գալիս
Mein
lieber
Այսպիսի
պատկերներ
ստեղծագործելով
ուղեղի
մէջ,
{խմում}
էր
պ.
Մարկոսը
իւր
թէյը,
երբեմն
երբեմն
արձակելով
րպարտութիւն
կը
լինէր:
Պ.
Մարկոսը,
ճշմարի՛տ
է,
{խմում}
է,
բայց
ինչպէս
ուրիշները,
ինչպէս
մի
բարի
հայ
քր
գերազանցութիւնը
անասուններից
այն
է,
որ
անասունը
{խմում}
է
այն
ժամանակ
միայն,
երբ
ծարաւի
է.
իսկ
մարդը
եւ
աւի
չլինելով
կարող
է
բաժակներ
դատարկել:
Անասունը
{խմում}
է
միայն
լոկ
ջուր,
իսկ
մարդը,
ցոյց
տալով
իւր
մեծ
իւր
մեծութիւնը
եւ
անասուններից
գերազանցութիւնը,
{խմում}
է
ոգիաւոր
հեղանիւթք,
երբեմն
300
եւ
երբեմն
աւելի
իրաւորուած
մարդերի
մօտ,
ուր
եւ
գիշերը
քնում
էր,
{խմում}
էր
այն
ջուրը,
որով
հիւանդը
լուացել
էր
իւր
վէրքը
նա
հարկադրուած
էր
պարապիլ
Տէրութենական
գործերով,
{խմում}
էր
քանի
մի
բաժակ
Շամպայնեան
գինի,
որ
արծարծէ
իւր
.
օրինակ,
"
ի՞նչ
են
անում
ծոյլերը
"՝
"
ուտում,
{խմում},
պառկում
",
այսինքն՝
ուտում
են,
խմում
են,
պա
ւտում,
խմում,
պառկում
",
այսինքն՝
ուտում
են,
{խմում}
են,
պառկում
են։
Յայտնի
է,
որ
թէ
եմ,
ես
էն
էակ
էական
բայ
լինէր
եւ
միւս
բայերի
կազմող,
ուտում,
{խմում},
պառկում
չէին
կարող
բայի
զօրութիւն
ունենալ
առանց
ռանց
բայական
վերջաւորութեան,
ինչպէս,
"
ուտում,
{խմում},
պառկում"։
Որեւիցէ
հեղինակ,
մի
բան
գրելու
մ
չկա
"
ծեծ
խմել
"
ձեւը,
իսկ
նոր
լեզվում
ծեծը
չի
{խմվում},
այլ
ուտվում
է,
այնինչ
հին
լեզվում
ոչ
մի
տեղ
չի
բարձր
սրբազնութիւն
թեմակալ
արքեպիսկոպոսն
Մատթէոս
{խնամ}
տարեալ
ինձ
եւ
առեալ
ընդ
իւրեան
ի
քաղաքէն
Նախիջեւա
երեսը.
թող
հայրը
մնա
պատված,
իսկ
որդուն
պիտո
է
{խնամ}
տանել,
զարգացնել,
ըստ
որում
հայրը
այսօր
էգուց
մ
էին
մեզ
պահել
նորա
անմահությունը,
ուրեմն
ջանք
ու
{խնամ}
ունենալ
նոր
լեզվի
տղայական
հասակի
վերա:
Վերանորո
ը,
տեսանելով
իւր
վերայի
կեղտը,
զզուի,
գարշի
եւ
{խնամ}
տանէ՝
լուանալու
եւ
մաքրելու
իւր
անձը,
որպէս
զի
շատակը
եւ
աղօթէր
քո
գերեզմանի
վերայ,
իսկ
եթէ
դու
{խնամ}
տանէիր
եւ
դաստիարակէիր
ուրիշ
մարդերի
դստերքը,
որ
է,
որեւիցէ
կարեկցութիւն
ցոյց
տալով,
գործակատարը
{խնամ}
տանէր
տղային,
այնուհետեւ
Բէգզադէն
տալու
չէր
գործ
ւ
շնորհեսցի
Ամենակալ
Տեառնէ՝
եթէ
հնասէրք
հայոց՝
{խնամ}
տարեալ
հայկական
մանկտւոյն,
որ
ի
բերան
առեալ
զանո
լինէր,
եթե
պատուելի
հայրենակիցք
մեր
ազգասիրաբար
{խնամ}
տարեալ
կորըստեանս,
բանային
ի
զանազան
հայաբնակ
քա
մարդու
գործը։
Մեռնողին
սիրողը
պիտի
նորա
ժառանգին
{խնամ}
տանի,
սորանից
աւելի
հզօր
ապացոյց
չունի
նա՝
իր
ս
ղուանեանցը,
-
ես
բոլորովին
համաձայն
եմ
քեզ
ուրեմն
{խնամախօսութիւն}
բաց
դրացու
հետ,
միայն
աշխատիր,
որ
Թիւթիւնճի-օղլ
Չգիտեմ
ի՛նչ
էր
պատճառը,
երեւի
թէ
յաջող
չգնաց
այս
{խնամախօսութիւնը},
որ
Մկրտիչը
ճանապարհորդեց
շուտով
ղեպի
Ղրիմ,
այն
առին։
Իգնատիոսը
գտանւում
էր
թշնամիների
մեծահոգի
{խնամածութեան}
տակ
եւ
վերջապէս
իւր
ցանկութեանը
համաձայն
ուղարկու
բրեւ
պաշտպան
ցուցեալ
ինձ
ի
բարձր
սրբազան
տեառնէ՝
{խնամակալ}
լիջիք
ինձ
նեղելոյս,
եւ
հրամայեսջիք
դարձուցանել
ա
ը
օրհնութիւն
դնէ
եւ
բարի
յիշատակ
ժառանգէ,
եթէ
նա
{խնամակալ}
լինի
իւր
աւելորդ
արծաթը
գործ
դնել
չքաւորների
անտէ
ն
շահով,
ծառայության
փոխարեն
վնաս
հասցրին
իրենց
{խնամակալին},
եւ
այս
դեպքում
նրանք
շատ
են
հիշեցնում
կռիլովյան
նելով
անիրավ
դատը,
այնքան
ծախսեր
անել
տվին
իրենց
{խնամակալին},
որ
համենայն
դեպս
կբավարարեին
հասարակության
պահա
ս
Աչքը
չէ
նայում
չա՛ր
կամքերի
ուզածներին,
այլ
իր
{խնամակալութեան}
աջողութեամբ,
հանապազ
եւ
անփոփոխ
բարին
է
կատարում
ս
պարեգօտաւորաց
"
(զօրացուցեալ
պայծառացոյց
Վերին
{Խնամակալութիւնն}
),
ասում
է
ինքն
Փարպեցին,
իր
Թղթում,
պաւղոսեան
,
որի
մասին
կարող
ես
իմանալ
Բերբերյանից
թե
ինչպես
{խնամատար}
էի
նորա
մաքուր,
գեղեցիկ
եւ
անսխալ
տպագրությանը:
վ
մի
քանի
ամիսներ։
Աբովեանը
չէր
դադարում
ամենայն
{խնամատարութեամբ}
կրթել
եւ
վարժել
իւր
աշակերտքը
գերմանական
լեզուի
մ
,
թողեցին
պանդխտական
Մխիթարեան
քաջագօտի
աբեղաների
{խնամատարութեանը}
այդ
հանդէսը,
ուրեմն
եւ
պարծանքի
պսակը,
որ
միշտ
ուժ
գործ
դնելու
առաջանում
են,
եթէ
միայն
աչքաբաց
{խնամատարութիւն}
լինի
շինականի
կողմից:
Եթէ
միայն
շերամաբուծութեան
48-56
թթ.
հանձնված
էին
շահով
Օդեսայի
հասարակական
{խնամատարության}
դրամատեղին:
Այս
վերջին
երկուսը
իսպառ
զերծ
էին
վտ
անացի
սիրտ
է,
որ
կարողացել
է
այդպիսի
քնքշութեամբ
{խնամարկել}
իւր
թշնամու
որդին,
-
ասում
եմ
ես:
-
Իսկ
ես
իմոց
թշնամեաց
եւ
սրբեցիք
զարտասուս
աչացս
հայրական
{խնամարկութեամբ}:
Եթէ
ազգասիրական
ձեռնտուութիւնք
Ձեր
մեծագունից
ք
մով,
եւ
թէ
երջանկացուցանէք
զիս
Ձերով
մշտնջենական
{խնամարկութեամբ},
որ
ո՛չ
միայն
յիս,
այլեւ
ի
բազումս
ի
մերայնոց
ե
պի
Կայսերական
համալսարանի
հիւանդանոցը,
ուր
աւելի
{խնամարկութեամբ}
կարելի
էր
դարման
տանել
ցաւին։
Հանգուցեալը
Յու
վեանի
բարեխօսական
նամակի
հիման
վերայ
ընդունեց
իւր
{խնամարկութեան}
տակ
այժմ
հանգուցեալ
Դաւիթ
Թամամշեանը։
Այստեղ
մտա
րը
Անոյշին:
Իսկ
ինչ
որ
վերաբերւում
է
շերամի
{խնամարկութեան},
աստուա՜ծ
ազատէ,
թէ
ի՜նչ
վիճակում
է:
Շերամի
դե
իւրաքանչիւրը
իրաւունք
չունէին
քո
հայրական
սէրը
եւ
{խնամարկութիւնը}
հաւասարաչափ
ստանալու.
մի՞թէ
քո
աչքումը
նոցանից
մ
եւս
իմաստասիրաբար
քննելով՝
պարտավոր
ենք
տածել
ու
{խնամել}
նոր
բողբոջները,
որ
գինի
սերմիցը
հառաջացած՝
խոստ
ընկալան
ի
տանն
իմ,
վասնորոյ
առաւել
հարկ
է
զնոսա
{խնամել}:
Գ.
ՀԱՏՈՐ.
Երրորդ
պատուէրս
յայտնեմ
Յանձին
տանել
զցոլմունս.
Եւ
ո՞ւմ
հոգալ,
{խնամել}
Զքեզ,
ընդունակ
ո՞ր
էակն
Զկայծականցդ
ւոր
Կաթողիկոսներ,
որ
կարող
էին
հայր
դառնալ
ազգին,
{խնամել}
եւ
հովուել
ժողովուրդը՝
հոգալով
նորա
հոգեկան
պիտոյ
.
Քեզ
համար
առիթ
չի
կարող
հանդիսանալ
մեր
հորը
{խնամելդ}:
Նրան
քեզանից
պակաս
չեն
խնամում,
եւ
ես,
համենա
ները
աւելի
բարակ
մետաքս
են
տալիս,
բայց
բանը
նորա
{խնամելն}
է),
եւ
ուխտ
է
անում,
որ
հետեւեալ
տարին
էլ
կը
պ
,
եր.
37)
մէկ
քանաքեռցու
այսպէս
է
ասել
տալիս
իր
{խնամի}
Յարութիւնին.
"
ասածս
սարին,
քարին
դիպչի,
քամին
ա՛յ
էլ,
ի՞նչ
վէճդ
ա"։
Բագրատ
աղայի
գլուխը
{խնամի}
Յարութիւնի
գլխիցը
շատ
պինդ
է:
Սօսի
խօսքերը
նորա
աղջիկ
ունին
որպես
թե:
Շատ
բարեւ
նույնպես
Մանուկ
{խնամիին}
եւ
կնոջը,
նացա
մորը
եւ
այլ
հարցանողաց
շատ
բարեւ
ընտիր
զոհեր
`
կեր
կամ
զգեստ,
պատարագ:
Ո՛վ
{խնամող}
եւ
հաստիչ
աջ,
ո՜վ
երկնային
կառավար,
Ո՞վ
է
ս
ուղիղ
չեն.
պատճառ,
այդ
բաների
աղբիւրը
ամենայն
{խնամով}
պիտոյ
է
որոնել
ազգային
կեանքի
հետ
յարակից
հանգամա
ք
ամենակալ
Տէրը
սրտացաւ
գործաւորներ
ուղարկել,
որ
{խնամով}
խլէին
այդ
փուշերը,
որպէսզի
ազնիւ
բոյսերը
հնար
ստ
տնկէ
տղայական
սրտերի
մէջ
ազգութեան
սերմը
այնպիսի
{խնամով}
եւ
հոգաբարձութեամբ,
որ
հիւսիսի
ցրտաբեր
մրրիկը
կա
յին
դպրոցք
պարտական
են
կատարել
այս
պաշտօնը
քնքուշ
{խնամով}:
Մեր
ազգին
հարկաւոր
է
ընդհանուր
լուսաւորութի
խորհուրդը
կը
լինէր
իւր
գոյացուցած
արծաթով
ամենայն
{խնամով}
եւ
հոգաբարձութեամբ
հոգալ
այն
բոլորը,
ինչ
որ
պատմ
իայի:
8.
Այս
տպուած
պատմութիւնքը
պատշաճաւոր
{խնամով},
հազարաւոր
օրինակներով
ձրի
կը
բաժանէր
ազգի
աղքատ
րաւունքը,
այնուամենայնիւ
հարկ
կայ
մատենագրի
վրայ
{խնամով}
եւ
կամաց
կամաց
ազնուացնել
ամբոխի
ձեւ
ու
ոճը՝
որչ
ւ
կամ
լուսաբանելու,
պարտակա՛ն
է
հերքել
եւ
մերժել
{խնամով}
այն
բոլորը,
ինչ
որ
հիմք
չունի,
եւ
մաքուր
խղճմտա
րովհետեւ
միշտ
համարեա
բաց
են
նորա
ախոռի
դուռերը,
{խնամով}
ընկղմեցի
պատկերը
պտուկի
մէջ
եւ
լաւ
զետեղեցի
նորա
նայն
իմաստնոցն
Հայոց,
մինչ
դեռ
հարկ
է
վերայ
կայր
{խնամով}
հոգաբարձու
լինել
նոցին,
արշաւին
ի
մարտ
պատերազմի
սուրբ
գրոց:
Սորա
հանճարեղ
բանականութեան
է
գործ՝
{խնամով}
աւանդել
յետնոցս
զպատմութիւն
ազգիս՝
սկսեալ
յառաջն
ամենիս
գրուածքի
մէջ։
Բայց
այս
է
մեր
ասածը,
թէ,
{խնամով}
եւ
ուշադրութեամբ
վարվելով
նոր
լեզուի
հետ,
հարկաւ
Բացի
սորանից,
հին
լեզուի
յոգնակի
սեռականները
շատ
{խնամով}
(որովհետեւ
օտար
է
ժողովրդին)
պիտի
թոյլ
տալ
երբե
ը
ներս
առնուլ,
բայց
եւ
այնտեղ
պարտք
կայ
մեր
վրայ
{խնամով}
գործ
դնել
եւ
աշխատել,
որ
բուն
իր
խնդրի
մօտ
մի
հի
ակութեանց
մէջ։
Պէտք
է
այդ
բոլորից
էլ
օգուտ
քաղել
{խնամով}
եւ
շրջանկատ
ընտրութեամբ։
Եթէ
այժմեան
գրագէտը
մի
թիւնքը,
որ
անում
ենք
ժողովրդի
ձեւի
ընդդէմ,
պիտի
{խնամով},
զգուշութեամբ
եւ
միայն
անհրաժեշտ
եղած
տեղը
գործ
շիշը
կազմուածքի
վրայ,
ուստի
պարտական
ենք
ամենայն
{խնամով}
արմատախիլ
անել
այդպիսիքը
եւ
մաքրել
հայկական
անդաս
ս
իմ,
թէ
եկեսցէ
ժամանակ,
յորում
Ձերով
Հայրագութ
{խնամովք}
աւարտեալ
զընթացս
ուսման,
եւ
գործով
ցուցից
զիմո
ե
դիսանալ
մեր
հորը
խնամելդ:
Նրան
քեզանից
պակաս
չեն
{խնամում},
եւ
ես,
համենայն
դեպս,
արել
եմ
նաեւ
իմ
կարգադր
ն
ժամանակ
բաց
է
մեր
դուռը:
Ինչպէ՞ս
է
Վարդ-խաթուն
{խնամուս}
առողջութիւնը:
-
Փառք
Աստուծոյ:
Խօսքերը
վե
զողջոյն
զկտակակատարութիւնն,
որպէս
եւ
զդրամսն
՚ի
{խնամս}
Կիրակոսին
Յարութիւնեան,
որ
եւ
ըստ
վկայութեան
նա
ն
արարեալ
զմեզ
եւ
զճակատագիր
ողբալի
ազգի
մերոյ
՚ի
{խնամս}
Վեհաստիճան
Հայրապետիդ:
Մնամ
Վեհափառութեան
Ձեր
ամ
յ
գտանէի
տխրազգեաց։
Երբ
աշխարհի
կարճեցաւ
գութ
առ
{խնամս}
Օծելոյն
Մատանց
նորա
գործք
անբան
բողոք
կալան
ում
են
արմատների
մոտ:
Դա
անհրաժեշտ
է,
որեւէ
այլ
{խնամք}
չի
պահանջում
այս
շատ
օգտակար
պլանտացիան:
Խնդրում
բայց
իրաւունք
ունի
մեր
կողմից
պահանջելու
փոյթ
եւ
{խնամք}
իւր
վերայ:
"
Հայաստանը
ոչինչ
իրաւունք
չունի
մեզա
դիկ,
տեսանելով,
որ
Բէգզադէն
մեծ
ուշադրութիւն
եւ
{խնամք}
է
ցոյց
տալիս
հարսնացու
օրիորդի
վերայ,
զարմանում
մարդկութիւնը,
գիտէր
այսպիսիներին
ցոյց
տալ
սէր
եւ
{խնամք},
հաւատաց
նորան
եւ
բարի
յուսով
թոյլ
տուեց
մինչեւ
Նորա
արդիւնքն
էր,
որ
գերդաստանների
մէջ
թագաւորեց
{խնամք},
դարմանատարութիւն
եւ
խաղաղութիւն.
մի
խօսքով՝
ն
շակութիւնքը
հիմնելով
եւ
ժողովրդին
խաբելով,
աւելի
{խնամք}
են
ունեցել
այդպիսի
բաները
գրով
մինչեւ
մեզ
հասցնել
ւնը,
բա՛
նորա
այնքան
ցոյց
տուած
բարեկամութիւնը,
{խնամքը}
եւ
սէրը
չպէ՞տք
է
հանէր
դորայ
մտքից
այն
դաւաճանութ
քանի
պարտիաների
բաժանելու
համար:
Իհարկե,
Դռնից
{խնամքով}
թաքցրին
մեդալի
մյուս
երեսը,
որտեղ
խորամանկ
ձեռքո
րողացել
է
Ազուչենան
օտարի
զաւակը
մայրական
գթով
եւ
{խնամքով}
սնուցանել
իւր
որդու
պէս,
բայց
ի՞նչ...
Պատահում
դարած
մանր
յակինթներով
(եաղութ):
Գլխի
մազը
շատ
{խնամքով}
երեք
բաժանած
եւ
մի
գէս
հիւսած
ընկած
էր
թիկնամիջու
այն
օրից,
երբ
դու,
Տէ՛ր,
քո
անարգ
մարդ
մեծարող
{խնամքովդ}
ինձ
քո
ընտանիքին
յանձնեցիր,
դոքա
եղան
իմ
վրայ
քո
ձ
էր,
եւ
ես
հաւաստի
չլինելով
յաջողութեան
մասին,
{խնայաբար}
գործ
էի
դնում
միշտ
նիւթերը,
որ
թէեւ
թեթեւագին
բա
(այս
է
ի
ձեռնտուութիւն
ազգայնոց),
չունիք
երբէք
{խնայել}
զձեր
ովսանն
պարտ
ու
պատշաճ
ներգործութիւն:
Աշա
ոսութեան
յիշատակը
ես
չմնայ
Հայերի
մէջ:
Եթէ
նա
չէ
{խնայել}
այս
պատմական
յիշատակարանքը,
այն
հոյակապ
արձաններ
յին
ազգը,
որ
նորան
ծառայութենից
փրկելու
համար
չէ
{խնայել}
իւր
արիւնը
եւ
կեանքը,
եւ
մարդկային
ազգը
ազատ
կաց
արտասուելի
գործերի
ականատես,
որ
գործուել
էին
մեր
{խնայելի}
ազգի
մէջ:
Որքա՛ն
մարդիկ՝
մեզ
ծանօթ
ու
անծանօթ,
որա
յարգը,
ի՛նչ
օգուտ,
որ
չգիտէ
ժողովուրդը,
թէ
{խնայելով}
պիտոյ
էր
ներս
բերել
կազմուածքի
մէջ
օտար
մարմիններ
յ,
այլ
միայն
խնդրում
ենք
արգոյ
ժողովագրից,
որ,
{խնայելով}
իւր
ութսունամեայ
հասակին,
հանգիստ
տայ
իւր
անձին
այ:
Ջերմ
սրտով
աղաչում
ենք
Ամենակալ
Տէրը,
որ
նա
{խնայելով}
Նախիջեւանի
հասարակութեանը,
յառաջացնել
նոցայ
մէջ
ասել
հանապազ.
"
Փա՛ռք
քեզ,
Տէ՛ր
Աստուած,
որ,
{խնայելով}
մարդկութեան
տկարութեանը,
ստեղծել
ես
նոյնպէս
հնար
իւն.
եթէ
սրտցաւութեամբ
եւ
Ձեր
մռայլութեան
գանձին
{խնայելով}
գործ
կատարենք,
այն
ժամանակ,
գլուխ
կը
գայ
77,
5
նդդէմ
ստութեան
դրօշակի
տակ
ամրացած
սպասաւորների,
{խնայելով}
նախախնամութիւնը,
պ.
Շահբէգին
իսկոյն
ազատեց
Շամի
է
նորում
չկայ
այդ
ձեւը
կամ
այդ
բառը,
բայց
միշտ՝
{խնայելով}
եւ
պէտք
եղածից
աւելի
չառնելով։
Մենք
ասացինք,
որ
ս
ունիմ,
որ
դուք
ձեր
ազգասիրական
օգնությունը
չեք
{խնայելու}:
Եղբայր,
մեք
առանց
ձեր
ոչինչ
ենք,
նույնպես
եւ
ետեւ
ամենայն
կարող
մարդ
զանազան
դիպուածներում
չէր
{խնայելու}
իւր
օգնութիւնը:
Այն
արծաթը,
որ
մի
Հայ
մարդ
պիտի
տուեցան
դէպի
կորուստ,
դէպի
կրակ՝
առանց
ամենեւին
{խնայելու},
կորան,
կործանուեցան
եւ
այն
գեղեցիկ
արձանները,
էն
մարդոց
վերայ
յարձակուելով,
սպանում
են՝
առանց
{խնայելու}
հասակի
եւ
սեռի,
Ռուսիոյ
գերմանաթաթար
կառավարութի
այց
շատ
անզօր
գտանուեցան
շարժելու
մարդերի
սիրտը,
{խնայելու}
կիսակենդան
մնացածները:
Պատմութիւնը
մի
դափնե
ի
նման
վազեցին
իմ
ունեցած
չունեցածի
վրայ
եւ
առանց
{խնայելու}
կտրատեցին,
երբ
տեսան,
թէ
քո
աչքից
ընկայ։
Եւ
այ
ի
բոզ
յայտնուէր,
իսկոյն
քարկոծում
էին
նորան
առանց
{խնայելու}
։
Էլ
ի՞նչպէս
ուրեմն
կարող
էր
յատուկ
բոզանոց
լինել
տ
օրէ
մեծարուելով
ինձանից,
հաւատայ,
որ
ոչինչ
չէ
{խնայելու}:
-
Շատ
բարի,
-
ասաց
վէզիրը
եւ
առաւել
ցոյց
տ
ն
տէրն
եմ։
Միայն
խնդրում
եմ
ամէն
մի
մարդուց,
որ
{խնայեն}
իմ
Յիշատակարանը,
եւ
բան
ուղարկելու
ժամանակ
աշխատ
ան
հետ
նրա
բամբիռը"։
Պարոններ,
Աստծու
սիրուն,
{խնայեցէք}
ժողովրդին,
իրաւունք
երէք
նորան։
Նախ՝
որ
ոչ
մի
սիրտը,
խորովելու
էր
իմ
ներսը:
Նախախնամութիւն,
{խնայէ}
՛
ինձ...
Նախախնամութիւն,
խնայէ՛
իմ
սիրական
ազգին
Նախախնամութիւն,
խնայէ՛
ինձ...
Նախախնամութիւն,
{խնայէ}
՛
իմ
սիրական
ազգին.
Նախախնամութիւն...
Զ.
վ
Շան
սատակնե՞րը
հանեմ"։
-
Տէ՛ր
իմ,
{խնայէ}
՛,
հոգեւոր,
Մի՛
տալ
պատիժ
խիստ
սաստիկ.
ւ
կարողացան
նորա
քարացած
սիրտը
ի
գութ
շարժէլ,
որ
{խնայէր}
բովանդակ
հին
աշխարհի
մայրաքաղաքին:
Մոռանում
էի
ա
ակորդը,
բայց
մի
ձայն
վերեւից
կանչում
է
նորան.
"
{Խնայի՛ր},
խնայի՛ր"։
Այդ
րոպէից
կոմսի
որդին
եւ
Մանրի
այց
մի
ձայն
վերեւից
կանչում
է
նորան.
"
Խնայի՛ր,
{խնայի՛ր}
"։
Այդ
րոպէից
կոմսի
որդին
եւ
Մանրիկօն
դառնու
Ո՛վ
Հայր,
ո՛վ
դու
Հայր,
որ
երկնքումն
ես,
{Խնայիր}
թշուառ
մեր
անտէր
ազգին.
Մի՛
տար
զոհ
գնալ
թշ
ով
նայողը
կը
տեսնէ,
որ
նոր
լեզուի
մէջ,
ժամանակի
{խնայողութիւը},
առոգանութեան
ներդաշնակութիւնը
եւ
արտաբերութեան
րմուհիքը.
այո՛,
եւ
պսակում
է
իսկ,
այո՛,
եւ
չէ
{խնայում}
իւր
կոկորդը
կեցցէնե՛ր
գոռալով,
չէ
խնայում
իւր
ձե
եւ
չէ
խնայում
իւր
կոկորդը
կեցցէնե՛ր
գոռալով,
չէ
{խնայում}
իւր
ձեռքերը
եւ
ձեռնոցները,
որ
շատ
անգամ
մի
երեկո
եւ
հասկացողութեանը
ընդդէմ
պատերազմ
է
բացում.
չէ
{խնայում}
ոչ
ոքին,
ամէնի
ճակատին
զարկում
է.
ասացէք
այժմ,
ը
եւ
նպատակը,
որին
հասանելու
համար
ոչինչ
բան
չէր
{խնայում}
։
Անդադար
ապաշխարութիւնը,
երեխաներ
կրթելը,
ընտա
թէ
ի՞նչ
սիրով
պահւում
է
այնտեղ
շերամը:
Ծառի
տէրը
{խնայում}
է
իր
լաւ
թթենու
տերեւը.
(թէեւ
նորա
լաւ
կարծած
կ
ով,
երգեց
գիտնական
Թէոդորոս
Եսայեան
Խատամեանցի
"
{Խնդա}
՛
այսօր,
Հայաստա՛ն
"
երգը,
որ
մի
ժամանակ
երգուած
նդով
հա՛ր
Աստուածային
քո
քնար.
Թո՛ղ
մի
{խնդա}
մայրն
Հայաստան,
Թո՛ղ
մի
լսէ
նա
քո
ձայն։
երին
Պակասեցաւ
երկնքիցը
Մի
պայծառ
աստղ
{խնդագին}:
Երրորդ
օրը
շատ
սգաւորք
Փորեցին
մի
գ
կերներ․
Ինձ
չէ
թոյլ
տուած
երկաթի
կեանքում
{Խնդալ},
վայելել
ոսկի
րոպէներ։
Մի
յիշեցնե՛ք,
տիչ
վարդապետի
եւ
Հայր
Իգնատիոս
վարդապետի,
'ի
տէր
{խնդալ}
։
Զգիր
վերապատուելութեանց
ձերոց,
գրեալ
'ի
Հռ
իւն
զաւակի
սկզբնապատճառիս:
Խնդացէք
ուրեմն,
{խնդակից}
եղիք
ծերունուս,
դժոխքի
զօրութիւնք,
որ
այսօր
տես
-
պատասխանեց
պառաւը,
-
Աստուած
անփորձ
պահէ,
շատ
{խնդաս}:
Աղքատը
հեռացաւ:
Մանուշակը
մտաւ
ներս:
Մա
երում.
Թէեւ
յաջող
ժամանակ
մեզ
մօտ
լինէր
ու
{խնդար},
Մեր
քաջաբաղդ
գործերը՝
գովելով
ուրախանար
ւ
այնպիսի
բազմարդիւն
զաւակի
սկզբնապատճառիս:
{Խնդացէք}
ուրեմն,
խնդակից
եղիք
ծերունուս,
դժոխքի
զօրութիւ
ամարաւ
132,
զոր
ընթերցեալ
բազում
մխիթարութեամբ՝
{խնդացի}
ընդ
աղօթս
եւ
օրհնութիւնս,
զորս
հեղուիք
՚ի
վերայ
ը
Արձակուեցան,
բացուեցան,
Մինչ
ծնողքս
իմ
ձայնից
{Խնդացին}
ու
բերկրեցան,
Նախկին
խօսքն
որ
ասացի,
Չէր
հայր,
ը
Արձակուեցան,
բացուեցան,
Մինչ
ծնողքս
իմ
ձայնից
{Խնդացին}
ու
բերկրեցան,
Նախկին
խօսքն,
որ
ասացի,
Չէր
հայր
ակների
մատուռները
եւ
ուսումնարանները
ամեն
ժամանակ
{խնդացին}
եւ
ուրախացան
նորանով.
նորան
լսողների
հոգիները
ծա
ղ
ասեն
մեզ.
մենք
գոնէ,
չգիտենք)։
Բարոյական
{խնդի՞ր}...
Ո՞ւր
է
դորա
աղբիւրը,
միթէ
դո՞ւրս
է
դա
մարդկո
հայ
Միքայէլ
Ղազարեան
Նալպանդովն,
իսկ
եթէ
զի՞նչ
է
{խնդիր}
իմ,
այնմ
զհետ
գան
յօդուածք:
Յանդիման
կացուցե
յ
Հայոց
հասարակութենէ:
Որպէսզի
ընկալեալ
զայս
{խնդիր}
իմ
հրամայեալ
լիցի
յաղագս
առաջի
առնելոյ
զվերոյիշեա
ԷԻ
ԹԵՄԱԿԱԼ
ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ
ԵՒ
ԱՍՊԵՏԻ
Խոնարհագոյն
{խնդիր}
Թեպետ
ես
ի
10-էն
մայիսի
խնդրամատոյց
լեալ
էի
ի
Ր
ԿԱՌԱՒԱՐՈՒԹԵԱՆՆ
ի
Միքայէլ
դպրէ
Նալպանտեանց
{Խնդիր}
Նախ՝
ըստ
հաւաստի
տեղեկութեանս
իմացեալ
եմ
զի
Բ
Ր
ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆՆ
Ի
Միքայէլ
դպրէ
Նալպանտեանց
{Խնդիր}
Զհրովարտակ
հոգեւոր
կառավարութեանդ
զոյգ
ընդ
պատ
ՈԴՆ
ՍՐԲՈՅ
ԷՋՄԻԱԾՆԻ
Միքայէլ
դպրի
Նալբանդեանց
{Խնդիր}
Նորին
բարձր
սրբազնութիւնն
տէր
Մատթէոս
վիճակաւո
գամ
ծանոթանալուց
հետո,
պարունակում
է
յուր
մեջ
մի
{խնդիր},
որ
կարելի
էր
միայն
գործել
երկար
ու
շատ
ծանոթութ
ր:
Այս
խորհրդով
պ.
Նազարյանցն
ամսույս
տասնիննից
{խնդիր}
գրեց
ազգային
լուսավորության
նախարարին,
որի
հետ
մ
րեկան
եկամուտը
պիտի
սեփականվեին
քաղաքին:
Այժմ
{խնդիր}
է,
գնացող
պարոնները,
որոնց
առաջարկվում
է
հարյու
բնակելոց
ի
քաղաքիդ,
յաղագս
գնալոյ
՚ի
Կալկաթա,
ի
{խնդիր}
ազգային
հրիտանացն
մակագրելով
այսպէս.
"
Զայս
թուղ
Յարութիւնի
Աջեմեանց,
վասն
գնալոյ
ի
Հնդկաստան,
ի
{խնդիր}
ազգային
հրիտակացն,
հաստատեմք
եւ
վաւերացուցանեմք
յաւելոյր,
զի
թէ
իջայց
ի
Կալկաթա,
առանց
զառաջինն
{խնդիր}
գործելոյ
ի
Լոնդոն,
յայնժամ
կառավարութիւնն
հնդկակ
ված
իր
ամբողջ
ընտանիքի
բախտը,
իսկ
դա
երկրորդական
{խնդիր}
չէ:
Հանգստացրու
նույնպես
մեր
ծնողներին:
Ներքին
է,
-
դարձյալ
ոչինչ
անել
չես
կարող:
Դա
շատ
նուրբ
{խնդիր}
է:
Լեզուն
տրակտատ
չէ՝
չի
շարադրվում:
Լեզուն
օր
ե
ե՞րբ՝
այդ
եւս
չի
կարելի
ասել,
որովհետեւ
դժվար
{խնդիր}
է:
Բարեւներ
երկու
սեռի
բարեկամներիս,
նրանց
բ
րատով.
ուստի
ինձ
հարկ
եղավ
ամսույս
15-ից
վաղօրոք
{խնդիր}
գրել
առ
գավառապետն,
որ
հրաման
հանե
կամ
ինքը
տա
մ
լ
ձեր
շահը
նայելով,
գրել
տեղվույդ
Մագիստրաթին
մի
{խնդիր},
որ
նա
մեր
հորը
վախճանից
հետո
ինչ
որ
մնացել
է,
դիրն
զազգային
հրիտակաց
եւ
ընտրելոյ
զերեսփոխանս
'ի
{խնդիր}
մեծակշիռ
ժառանգութեանն:
'Ի
պաշտօնական
ազգային
րստենէ:
Հուսացեալք
եթէ
ոչ
անտեսեսցէ
Տէրդ
զայս
{խնդիր}
ազգային,
յանձն
առնեմք
զանձինս
'ի
պաշտպանութիւն
ա
լով
յետ
դառնային
իւրեանց
տեղը.
այս
մի
շատ
քնքուշ
{խնդիր}
է
`
անտես
մնացած
մեր
ազգից
մինչեւ
այսօր:
Ի՞ն
կրտիչ
Նազիրեանի
ձեռքով
տուեց
ՄԵԶ
ամենահպատակագոյն
{խնդիր},
նոցա
իրաւունքները
եւ
առանձնաշնորհութիւնքը,
պար
կանութեան
հանդէսը:
Երկար
ու
ձիգ
քննութեան
արժանի
{խնդիր}
է
այս,
բայց,
թողնելով
այլ
ժամանակի,
յառաջ
տանե
ական
օրէնսդրութեան
մէջ:
Հարցասիրութեան
արժանի
մի
{խնդիր}
է
այս,
ուստի
պիտի
խնդրեմ
եւրոպական
իրաւաբաններից
երգեն
երեկոյ
առաւօտ:
Աղօթքի
բովանդակութիւնը
է
մի
{խնդիր}
առ
Աստուած,
որ
բոլոր
Հայերը,
պապական
դառնալով,
ենից:
Լուսաւորութիւն.
ահա
մի
մեծ
եւ
հոյակապ
{խնդիր},
որ
ազգի
կարողքը
եւ
ուսումնականքը
պարտական
են
լո
աթագլուխ
կայ
եւ
ո՛չ
վարժապետք:
Այս
եւս
մի
ահաւոր
{խնդիր}
է,
որի
լուծումը
որքան
դժուարին
եւ
անհնարին
է
երե
Ձեզանից
Յիշատակարանիդ
միջնորդութեամբ
առաջարկել
մի
{խնդիր}.
մի՞թէ
չէ
կարելի
մի
ընկերութիւն
կազմել
մեր
ազգի
ք
կառավարութիւնը
եւ
ազնուականութիւնը,
այդ
մի
այլ
{խնդիր}
է
եւ
այն
ժամանակ
վերագրեալ
հարստութիւնը
չէ
վերաբե
բեմն
ոսկին
եւ
արծաթը:
Տնտեսական
խնդիրը
միակ
{խնդիր}
է
մարդու
կեանքը
եւ
գոյութիւնը
ապահովելու
համար,
աւոր,
հազարաւոր,
իսկ
միւսը
ամենեւին
ոչինչ:
Այլ
{խնդիր}
է
աշխատութեամբ
ձեռք
բերուած
այն
բանը,
որ
բնութիւ
ւթիւնը
եւ
ազնուականը:
Այս
խնդիրը
մահու
եւ
կեանքի
{խնդիր}
է.
"
to
be,
or,
not
to
be!"։
Քսան
երեք
միլիո
ը
եւ
փետրուար
2-ից
տուել
է
կայսեր
մի
մեծախորհուրդ
{խնդիր}
։
Յետընթաց
կուսակցութիւնը
մնացել
է
ազգի
եւ
ւ
համար
մինչեւ
նորա
խելահասութիւնը
չկայ
բարոյական
{խնդիր},
բայց
մարդը
մինչեւ
այդ
աստիճան
հասանելը,
կարօտ
չէ
այլեւս:
Տնտեսական
խնդիրը
մահու
եւ
կեանքի
{խնդիր}
է,
կրկնում
ենք
դարձեալ:
Եւ
անկարելի
է
Հայոց
ազգ
՝
նոյնքան
հաւանականութիւն
նորան
չհանդիպելու:
Այլ
{խնդիր}
է
ջուրը
մտնել՝
թոյլ
տալով
խեղդուելու
կարելութիւն
տնել՝
թոյլ
տալով
խեղդուելու
կարելութիւն,
եւ
այլ
{խնդիր}
է
մտնել՝
հաստատ
գիտելով,
որ
պիտի
խեղդուի"։
ծից
երեւում
է,
որ
մեք
մարդուն
համար
իբրեւ
առաջին
{խնդիր}
առնում
ենք
տնտեսական
խնդիրը
եւ
անուանում
ենք
նորա
ն
խնդիրը
եւ
անուանում
ենք
նորան
"
մահու
եւ
կեանքի
{խնդիր}
"։
Այս
բաւական
է,
որ
մի
տեսակ
մարդիկ,
որոնց
բո
Եթէ
ի
բոց
սիրոյ
կիզեալ
Ջրոյ
կենդանւոյ
ի
{խնդիր}
Վառիս,
երթաս
զոտս
ամբարձեալ
Եւ
խոյզ
Եւ
ո՞ւմ
տեղի
ճակատուն.
Էր
երբեմն
այս
{խնդիր},
Բե՛ր,
ասել
նաեւ
կնճիռն,
Այլ
գիտութ
ն:
Այսօր
վերակացուի
ձեռքով
ուղարկեցի
կոմենդանտին
{խնդիր}
միջատների
մասին,
որ
անդադար
ապականում
էին
կերակո
իչքը
գրած
լինէին
առանց
չափելու
եւ
կշռելու.
ուրիշ
{խնդիր}
է,
թէ
ինչպէս
էր
այդ
չափը,
բայց
եւ
այնպէս
կարծու
նը։
Թղթի
հարազատութիւնը
երկբայութեան
ենթակայ
{խնդիր}
չէ։
Մեծ
Վահանի
օրով,
Ղազար
Փարպեցու
կրօնաւորներ
ղ
էր
յիշեցնել
կռապաշտութիւնը,
այդ
ապացուցի
կարօտ
{խնդիր}
չէ,
որովհետեւ
պատմութեան
ձեռքով
արդէ՛ն
ապացուցեա
րհուժանի՝
Աղանին
եղբայր
լինելը
տարակոյսի
ենթակայ
{խնդիր}
չէ։
Նախ,
ինքը՝
Փարպեցին,
իր
Պատմութեան
մէջ
(
խոստացաւ
ամենայն
հնար
գործ
դնել,
ամենայն
հարց
ու
{խնդիր}
անտես
չառնել,
այդ
օրիորդը
գտանելու
համար,
եթէ
մ
րջ
կը
տայ
եւ
կը
հեռանայ,
մանաւանդ
եթէ
մի
այդպիսի
{խնդիր}
առաջարկես.
թող
այդ
խնդիրը
լինէր
խելացի
եւ
լօգիկա
ում
"
Լոյս
զուարթը"։
Ահա
քեզ
մի
ուսումնական
{խնդիր},
որ
արժէ
tartarus
emeticus
․
ինձ
հարկաւոր
չէ
մի
լռութիւն:
Տիրացուն
առաջարկեց
մի
այլ
պատմական
{խնդիր}:
-
Պարոն,
-
ասաց
նա,
-
Առաքել․․․
պատմագիրը
ս
մտած
չմտած,
բարեւը
ասած
չասած
առաջարկում
էր
մի
{խնդիր},
որպէսզի
պատճառ
տայ
Թիւթիւնճի-օղլուին
խօսելու,
կչոտութենով
ներս
մտանելուց
հասկացել
էր,
որ
նա
մի
{խնդիր}
ունի.
պատճառ,
եթէ
այդպէս
չլինէր
փեսացուն,
փոքր
արեանց
ընդ
Քօլլեճեանս,
եւ
սակայն
այս
ո՛չ
հայի
առ
{խնդիր}
ինչ
եւ
կամ
հետեւողութիւն
հեղինակի
յԱստուածաբանակա
Ի՛նչ
է
պապականութիւնը.
մեր
համար
ծանր
լուծանելու
{խնդիր},
որովհետեւ
մեր
ազգը,
մինչեւ
այսօր
առաջնորդուելո
աք
զհնասէրս
ի
հանդէս
հանել
զայնս
առ
ի
պարզել
զայս
{խնդիր}
ազգային
մատենագրութեան:
Խնդրեմք
ի
պատուելի
հնասի
առ
ի
խաբել
զազգին
պարզամտութիւն:
Ասացաք
արդէն
եւ
{խնդիր}
ի
մէջ
արկաք,
թէ
զի՞նչ
ուսեալ
է
դոցա
ի
հին
մատենա
ամբ,
որպէս
թէ
ոք,
որով
թարթափեալ
էր
ի
յոյզ
եւ
ի
{խնդիր}
միոյ
միայնոյ
հայաբար
հնախօսութեան
կարող
էր
մտածել
ալ
զնա,
բուռն
հարկանէ
զլուսաւորութենէ
Ազգին
եւ
ի
{խնդիր}
ելեալ
հայկական
նշանագրաց
առ
ի
կենագործել
զդպրութի
Հայոց:
Դարձցուք
վերստին
ի
կարգ
մերոց
բանից:
{Խնդիր}
ի
մէջ
ելանէ,
այո
եւ
հարցասիրութիւն
իսկ,
եթէ
միա
թշուառ
եւ
զողորմ
դրութիւն
հայկական
որդւոց,
որք
ի
{խնդիր}
աւուրն
պարենի
անբանացեալ
չիցեն
աղքատ,
ողորմելի,
չեւ
անգամ
ինքեանք
անդամները
կարո՛ղ
էին
հրաժարական
{խնդիր}
տալ
Գեներալին,
որ
ազատ
իրաւունք
ունէր
արձակելու
mpagnie
du
saint
coeur
de
Marie)։
Քանի
մի
գունդ
{խնդիր}
տուեցին,
որ
Տէրութիւնը
ընդունէ
այս
Հասարակութիւն
իզի
մէջ,
իսկ
ներքին
խորհուրդը
բոլորովին
քաղաքական
{խնդիր},
այն
ժամանակ
Փարիզի
հասարակութիւնը,
քաղաքի
իւրաքա
ինչի՞
վրայ
գործադրւում,
վերին
աստիճանի
փափուկ
մի
{խնդիր}
էր
այդ.
ուղղակի
պատասխան
տալ
այդ
հարցին
չէր
կարե
է,
վասն
որոյ
եւ
մեր
լեզուի
մէջ
ասւում
է
գործ
կամ
{խնդիր},
արժանի
հարցասիրութեան.
այս
է
բուն
կլասսիկական
նթլպատութիւն,
այլ
որպէս
նոր
արարած։
Այո՛,
ծանր
{խնդիր}
է
այս
եւ
իր
բնութեամբ
շատ
ժամանակի
կարօտ.
բայց
գ
որպէս
էական
բայ,
ուրեմն
ներկումը
դառնում
է
նորան
{խնդիր}
եւ
ուրիշ
բան
չէ
հասկացնում,
եթէ
ոչ
այս
թէ
"
նորա
րկում
է
",
որպէսզի
ներկում
խօսքը,
էական
է
բային
{խնդիր}
չդառնայ
եւ
գաղափարի
շփոթութիւն
չծագի։
Բայց
մեզ
կ
երը
ներկում
են
",
ուր
ներկումը,
որպէս
նախադաս,
{խնդիր}
է
լինում,
ներկումից
չէ
ընդունվում
որպէս
առանձին
ւնվում
որպէս
առանձին
առնված
բայ
եւ
ներկումը
նորան
{խնդիր},
այլ
երկուքը
միասին
մէկ
բայ,
թէեւ
բայական
վերջա
ւնը,
որ
հին
լեզուում
սովորաբար
վերջահոլով
տրական
{խնդիր}
է
առնում,
նոր
լեզուում
բոլորովին
անգործածական
է
այքն
պսակին
ըստ
ճգնութեանցն
",
այն
ժամանակ
ըստ-ի
{խնդիր}
դարձած
բառը
առնում
է
սեռական
հոլովով
եւ
նորա
մօտ
արկան
նուագն
է
կամ
Չամչեանի
խօսքերով՝
"
նուագն
է
{խնդիր}
սեռի
բայիս
հնչեցուցանէ
",
ուրեմն
խեղճ
բամբիռը
մն
ամ
կրակը
ընդունելով
որպէս
իրողութիւն,
բնականաբար
{խնդիր}
է
առաջ
գալիս,
թէ
ի՞նչ
լոյս
կամ
ի՞նչ
կրակ
եղած
պի
կամ
անթլպատութիւն,
այլ
որպէս
նոր
արարած"։
Ծանր
{խնդիր}
է
այս
եւ
իր
բնութեամբ
շատ
ժամանակի
կարօտ,
բայց
գ
այց
իր
մօրը
նման
չէ,
կամ
այնպէս
գեղեցիկ
չէ։
Այս
{խնդիր}
չէ,
այլ
ցնո՛րք։
Կարող
է
նա
իր
մօրը
չնմանելով
աւ
ա
էութեան
գագաթնակէտը։
Նորա
համար
չկայ
բարոյական
{խնդիր}
։
(Եթէ
գիտեն
սորանից
աւելի
թշուառ
վիճակ,
թող
աս
եթէ
օրանգութանգի
կամ
կօրիլլի
համար
կայ
բարոյական
{խնդիր},
ապա
ուրեմն
կայ
եւ
մունջի
համար,
բարոյական
խնդի
միայն
արժանի
էր
այս
վսեմ
անունին
լիամասն
կերպով.
{խնդիր},
որ
զայրացնում
է
զգայուն
սրտի
վէրքերը։
Ազգը
քեմ
նաեւ
նորա
առջեւը։
Պարոն,
լեզուի
խնդիրը
ծանր
{խնդիր}
է
եւ
որքան
ծանր,
այնքան
վերադարձ
չափակցութեամբ,
լը։
Բայց
կրկնում
ենք,
այս
շատ
զգուշալի
եւ
նազիկ
{խնդիր}
է,
որովհետեւ
հեղինակը
հերիք
չէ,
որ
պիտի
օրէ
օր
ւթիւնը
ազդեցութիւն
չանէ,
շատ
կամ
սակաւ,
այդ
այլ
{խնդիր}
է,
եւ
կախւում
է
խմորոցի
որակութիւնից,
հասարակաց
դտեղ
մի
հոգաբարձու
մարդ
չունենանք
այս
բանին,
մեր
{խնդիրը}
չի
ընդունվելու,
մանավանդ
որ
պատճառը
պատրաստ
է:
արձակվելու
չէի:
Հավատացած
եմ,
որ
կկատարեք
իմ
{խնդիրը}:
Ստորագրողների
անունը,
ինչպես
պ.
Նազարյանցը
ար
ենակից
եւ
խնդրում
եմ
ազգի
անունով
անտես
չառնել
իմ
{խնդիրը},
այլ
մի
քանի
ազգասիրաց
ձեռնտվությամբ
հասուցանել
պիսի
հաշիվները:
Հույս
ունեմ,
որ
կկատարեք
իմ
այս
{խնդիրը}:
Մեծարանքով
միշտ
ձեր
Մ.
Նալբանդյան
48
ի
օրից:
Տեսանում
եք
ահա՛,
որ
մոտից
քննելով,
{խնդիրը}
ճյուղավորվում
է:
Ես
վաղուց
նախատես
էի
այս
բանին
այլ
այսպիսի
բաներ,
որ
պիտի
բացահայտ
կացուցանեին
{խնդիրը}
եւ
գնացողների,
ե՛ւ
քաղաքի
առաջեւ:
Ներկայում
ջ
գործերի,
մեր
կողմից
այսպես
կարող
ենք
վճռել
այս
{խնդիրը}:
Ես
եւ
պ.
Հարություն
Աջեմյանցը,
որի
հետ
Ձեր
ցվելը,
մինչդեռ
առաջնակարգ
նշանակություն
ունի
այն
{խնդիրը},
թե
արդյոք
Նախիջեւանում
նա
կհասնի
մինչեւ
սերմ
տա
մության,
խնդրում
եմ
անուշադրության
չմատնի
իմ
այս
{խնդիրը}:
Թող
նա,
իր
հերթին,
մանրամասն
գրի
Իվան
Մինաեւի
ոլիս
հասնելը
նավասենյակից
դուրս
չեկավ:
Ամբողջ
{խնդիրը},
կարճ
ասած,
ահա
թե
ի՛նչ
է:
Հայերը
Թուրքիայում
ռել
մեր
եկեղեցու
ծոցը:
Յուրաքանչյուր
ոք,
ով
այդ
{խնդիրը}
դիտի
այն
տեսանկյունից,
բնականաբար
կհանգի
հետեւյա
՝
հիշյալ
աշխատանքն
է:
Եվ
մինչեւ
որ
չավարտեմ
այդ
{խնդիրը}
՝
այնպես
ինչպես
ես
եմ
ցանկանում
ավարտել՝
ոչ
մի
տ
տեսնել,
որ
ինձ
հետ
խոսող
մարդը
խոսեր
ինձ
նման.
{խնդիրը}
բացառապես
այն
է,
որ
նա
հասկանա
ինձ:
Հասկանալն
ա
րեն
ուսումնասիրի
արհեստականորեն
ձկներ
բազմացնելու
{խնդիրը}.
սա
մի
մեծ
բան
չէ,
տեսականորեն
ֆիզիոլոգիայից
մե
են:
Բայց
առաջին
գործն
է՝
լավ
ուսումնասիրել
այս
{խնդիրը}:
Անանիան
շատ
ճանապարհներ
ունի
այդ
անելու
1)
զոո
տճառող
ճանճերից
ազատելու
համար՝
միանգամից
լուծեց
{խնդիրը}
-
սպանեց
ճանճին
եւ
իր
անճոռնի
թաթի
միեւնույն
հարվ
որ
ձերդ
գերազանցությունը
չի
մերժի
իմ
ամենախոնարհ
{խնդիրը}:
Ձերդ
գերազանցության,
ողորմած
տեր,
ամենա
ի,
հեչ
գրելու
ուժ
չկար
վրաս,
ինչու
որ
ան
թերմաշ
{խնդիրը}
գրեցի
Մագիստրատ,
մեռելս
ելլավ:
Ինչեւիցե,
ասի,
Արի՛
մի
փոքր
ֆիզիկապէս
եւ
բարոյապէս
քննենք
այս
{խնդիրը}
եւ
տեսանենք,
թէ
կայի՞ն
այնպիսի
օրէնքներ
բնական
ե
ոյ
է
ստանար՝
մնալով
իւր
հայրենի
հողի
վերայ:
Այս
{խնդիրը}
լուծանելու
համար
հարկաւոր
է
քննել
այն
պայմանքը,
նելով
ձեզանից
ՄԵԶ
ուղարկած
ընդհանուր
եւ
յօժարակամ
{խնդիրը},
անցեալ
տարու
Յուլիսի
16
թուականից
Բաղչիսարայ
քա
մար
եւ,
ՄԵՐ
Գերագոյն
ողորմութեամբ
ընդունելով
այդ
{խնդիրը}
եւ
ցոյց
տալու
համար
ՄԵՐ
մշտական
բարեհաճութիւնը
դէ
քամակից։
Մինը
հարցանէ,
թէ
Հայոց
պատմութեան
ո՞ր
{խնդիրը}
պիտի
պարզէր
այդ
բուրգերի
մակագիրը
կամ
ովի՛ն
քանի
էս
է
թւում,
որ
մեր
նորընտիր
Հայրապետը
չթողու
այս
{խնդիրը}
առանց
ուշադրութեան:
Ինձ
պատմեցին
Փարիզում,
Ցանկացողքը
ստանալ
այս
օրագիրը
կարող
են՝
իւրեանց
{խնդիրը}
պատկանեալ
արծաթով
հանդերձ
հասուցանել
կամ
Պ.
Նազա
ւնը
յարգելի
է
մեզ,
թէ
խնդրի
վսեմութեան
եւ
թէ
այդ
{խնդիրը}
լուծանելու
մասին
դիւրին
ճանապարհներ
մէջբերելու
հա
նց
այդ
ճանապարհորդութեան
եւս
կարող
ենք
մեր
ներկայ
{խնդիրը}
լուծանել,
այսինքն՝
իմանալ
ազգի
ստոյգ
քանակութիւ
եա՛լ
է
Աստուած:
Պարոն
Տիրատուրեանի
առաջարկած
{խնդիրը}
շատ
մեծ
յարգ
ունի
մեր
աչքում.
համաձայն
ենք
նորա
տճառով
գրելու
գրքի
մէջ,
դառնում
ենք
դէպի
երկրորդ
{խնդիրը},
որ
արել
էին
մեզանից:
§2.
Երբ
առաջին
անգամ
նացի
խօսէ
Շնորհալու
հետ
եւ
կարգի
դնէ
միաւորութեան
{խնդիրը}:
Այս
բաների
մասին,
որպէս
պատմական
գրաւոր
յի
անած)
գործի
մասին:
Այժմ
դառնանք
դէպի
երրորդ
{խնդիրը}:
§3.
Սկայորդու
տարածած
լուրերը
աւելորդ
էինք
նչպէս
կամին
հաւատացնել
հարաւայինը,
այդտեղ
չէ
մեր
{խնդիրը}:
Ներկայ
պատերազմի
այսօրուայ
հետեւանքը
մեք
ընդուն
յ
եւ
Ֆրանսիոյ
մէջ
զարմանալի:
Բայց,
որ
սովորել
է
{խնդիրը}
քննել,
քրքրելով
նորա
բոլոր
ծնուցիչ
պատճառքը,
նա
արտութիւնը
եւ
նոյնիսկ
Անգլիոյ
մէջ,
բայց
այստեղ
է
{խնդիրը},
երկրագործի
համար
երկիր
է
հարկաւոր
գործելու,
որ
ցուած
էին
երբեմն
ոսկին
եւ
արծաթը:
Տնտեսական
{խնդիրը}
միակ
խնդիր
է
մարդու
կեանքը
եւ
գոյութիւնը
ապահովել
ը
ապահովելու
համար,
եւ
որչափ
ծանր
արժէք
ունի
այս
{խնդիրը},
որչափ
մարդը
անքակտելի
կապուած
է
նորա
հետ,
այնք
ի
բռնանայ
իւր
ընկերի
վերայ:
Եւ
քանի
որ
տնտեսական
{խնդիրը}
՝
այն
բազմակնճիռ
Գորդիասի
կապը
լուծուած
չէ,
հասա
այսօր
ռուսական
կառավարութիւնը
եւ
ազնուականը:
Այս
{խնդիրը}
մահու
եւ
կեանքի
խնդիր
է.
"
to
be,
or,
not
to
b
ողովրդեան
սանձը:
Մինչ
այս,
մինչ
այն,
տնտեսական
{խնդիրը}
մի
աներեւոյթ
զօրութեամբ
ընկաւ
մէջտեղը.
հարկը
ստի
ղ
աշխատեցանք
միմիայն
մերկացնել
նորան:
Ի՛նչ
է
մեր
{խնդիրը}:
Ո՛չ
Ամերիկայի
պատերազմը,
ո՛չ
Անգլիոյ
սեպհականո
ակը,
ո՛չ
մինը
եւ
ո՛չ
միւսը:
Ի՞նչ
է
ուրեմն:
Մեր
{խնդիրը}...
ինչ
որ
աւելի
իրաւունք
ունի
գրաւելու
մեր
ուշադ
մեզ,
որի
հետ
անքակտելի
կապերով
կապուած
ենք,
մեր
{խնդիրը}
է
մեր
խե՜ղճ
ազգի
թշուառութիւնը:
Այս
տողերից
սկսա
ունի,
ինչպէս
ուրեմն
կարող
է
օգնել
ուրիշին:
{Խնդիրը}
նոյնիսկ
այնտեղ
է,
որ
նա
աղքատ
է
եւ
պիտի
առաւել
ա
ւ
այդ
աստիճան
հասանելը,
կարօտ
է
նիւթի:
Նիւթական
{խնդիրը}
միշտ
կայ:
Առաջին
շունչի
հետ
մարդը
առնում
է
օդի
թ
նդունելու,
նա
կենդանի
չէ
այլեւս:
Տնտեսական
{խնդիրը}
մահու
եւ
կեանքի
խնդիր
է,
կրկնում
ենք
դարձեալ:
Ե
դը,
կարօտ
է
օրական
հացի,
քանի
որ
նորա
տնտեսական
{խնդիրը}
կարգի
չէ
դրւում:
Հայոց
հասարակ
ժողովուրդը
ա
ժողովուրդը
մի
փոքր
ազատ
շունչ
կառնու:
Բայց
{խնդիրը}
այստեղ
է,
թէ
ո՞վ
տայ
երկրագործին
այն
դրամը,
որ
ւթիւն
կայ
մէջտեղում,
քանզի
պէտք
կայ,
քանզի
հացի
{խնդիրը}
ամեն
րոպէ
բաղխում
է
նորա
դուռը:
Եւ
մի
այդպիսի
վա
։
Այդ
տնտեսական
խնդիրն
է,
մարդը
եւ
հացը:
Եւ
այդ
{խնդիրը},
կանուխ
թէ
ուշ,
թէեւ
սոսկալի
փոթորիկներով,
պիտ
ն
ու
հեղեղեցին
Եւրոպա,
այնպէս
եւս
մարդու
եւ
հացի
{խնդիրը}
լուծուելուց
յետոյ
եւրոպական
մարդը
պիտի
իջանէ
Ասիա
արոզում
ենք
հաւասար
իրաւունք,
ուրեմն,
ազգութեան
{խնդիրը}
եւ
ուշադրութեան
արժանի
բան
չէ.
մարդը
ապրել
է
Հայ
այսօր
ոչնչանան,
վաղը
ոչ
միայն
չէ
մնում
ազգութեան
{խնդիրը},
այլ
հարկաւոր
եւս
չէ:
Բայց
այս
է
բանը,
որ
դորա
ուղիղ
ճանապարհից:
Այս
պատճառով
մէջտեղ
դնում
ենք
{խնդիրը}
՝
ի՛նչ
է
ազգութիւնը:
Ազգութիւնը,
իբրեւ
պատ
ու
հնարները:
-
Եւ
այստե՞ղ
հանեցիր
տնտեսական
{խնդիրը}...
Եւ
չկամելով
բռնաբարութեան
կերպարանք
տալ
ազգութեան
ներքին
եւ
էական
խորհուրդը
չէ
տնտեսական
{խնդիրը},
անհիմն
է
այդ
ազգութիւնը,
սո՛ւտ
է
այդ
ազգութիւն
րանայ
մինչեւ
1000
ղուրուշ:
Մեր
բարձրացուցած
{խնդիրը}
մի
վերացական
եւ
անբնական
Փիլիսոփայութիւն
չէ,
որ
ապրուստի
համար
կարօտ
չլինի
նիւթի
եւ
չհասկնայ
հացի
{խնդիրը}.
եւ
մեք
խօսեցանք
միայն
այն
խնդրի
վերայ,
քանզի
ն
ուն
համար
իբրեւ
առաջին
խնդիր
առնում
ենք
տնտեսական
{խնդիրը}
եւ
անուանում
ենք
նորան
"
մահու
եւ
կեանքի
խնդիր
"
պայմանները:
Պայմանների
մէջ
տեսնում
ենք
տնտեսական
{խնդիրը},
տեսնում
ենք
մարդկային
համերաշխութիւնը,
որ
դաւա
:
Եւ
ի՞նչպէս
չդառնաս
դարձեալ
դէպի
տնտեսական
{խնդիրը},
որ
եթէ
կարգի
դրուած
լինէր,
այս
խեղճ
մարդը
իւր
կալ:
Ի՞նչ
է
մնում
մեզ:
"
Քարոզել
տնտեսական
{խնդիրը},
քարոզել
մարդը,
քարոզել
ազգութիւնը,
միստիկների
անապարհով
գործ
դնելու
ազգի
պիտոյքների
վերայ,
ահա
{խնդիրը}:
Արդէն
վաթսուն
տարին
լրացած
`
դէպի
եօթանաս
ը
եւ
թէյը:
Երեկոյեան
ինձ
յայտնեց
վերակացուն,
թէ
{խնդիրը}
տուել
է
կոմենդանտին
եւ
թէ
նա
հրամայել
է
մաքրել
խո
Պ.
Չամուռճեանի
նման
մի
աղօտ
լուսով
լապտերի,
այդ
{խնդիրը}
այս
տեղիս
վերաբերութիւն
չունի:
Բայց
այս
է
բան
ինէականի
տակ
լինէր
աճում։
Թէ
տաճկի,
թէ
սատանայի
{խնդիրը}
այդ
չէ,
այլ
այն
է,
թէ
այսօր
նաեւ
հայի
սեփականն
նի
լեզուին։
Բայց
արդեօք
հասե՞լ
եմ
նպատակիս։
Այդ
{խնդիրը}
իմ
գործ
չէ
լուծանել։
Նոր
լեզուն
դեռեւս
մանո
յսպէս
ձայն
տալ
մեր
հին
մատենագրութեան
վերայ։
Այս
{խնդիրը}
վճռելու
համար
կրկնում
ենք
սորանից
յառաջ
ասածներս
արձակ
հաստատութեամբ
բռնել
է
ամէն
կողմից
իր
առջեւի
{խնդիրը}:
Հեգելը
իր
քաղաքական
ասպարէզը
"
Գերմանիան
տէրութ
ը
տակաւին
չէ
հասած
իր
վերջին
կատարելութեան,
բայց
{խնդիրը}
այստեղ
է,
թէ
այդ
կատարելութիւն
ասուածը
արդեօք
ան
անքներ:
Այս
պատճառով,
եթէ
նաեւ
յաջողութիւն
գտնէ
{խնդիրը}
(bill),
որի
մասին
է
այժմ
վէճը,
եւ
ճանապարհ
բա
այց
բանի
էութիւնը
քեզ
լաւ
հասկացնելու
համար,
այդ
{խնդիրը}
թող
մի
փոքր
քրքրեմ
այստեղ:
Կարդինալին
քաջ
մուռճեանը
ենթակայ
է
մի
հոգեկան
հիւանդութեան.
այս
{խնդիրը}
չէ՞
ընկնում
երկբայութեան
տակ,
սակայն
հոգեկան
տկա
ւ
օրհնում
է
Աբովեանին
եւ
խոստանում
է
կատարել
նորա
{խնդիրը},
մանաւանդ
թէ
իւր
հայրապետական
խոստմունքը,
միայն
նելութիւն
առնէ
ծայրագոյն
Բրամինին:
Ճշմարիտ
է
այդ
{խնդիրը},
բայց
եւ
այն
ճշմարիտ,
որ
այդ
յեղափոխութիւնը
կատ
մանաւանդ
եթէ
մի
այդպիսի
խնդիր
առաջարկես.
թող
այդ
{խնդիրը}
լինէր
խելացի
եւ
լօգիկական,
բայց
այդ
բոլորը
անուա
թիւնը,
բայց
դա
մի
արտաքին
բան
է,
եւ
խոր
քննելով
{խնդիրը},
կը
տեսանենք,
որ
բանաստեղծութիւնը
եւս
նոյնպէս
ճ
րբնական
անցքեր
ու
տեսարաններ
եւ
այլն,
բայց
այս
է
{խնդիրը}
․
կատարուե՞լ
են
այդ
իրողութիւնքը,
կամ,
եթէ
չեն
ե
երմը
խոր
դրա՞ծ
էր
ազգի
ուղեղի
եւ
արիւնի
մէջ,
ահա
{խնդիրը}:
Այժմ
աչքի
տակ
առնունք
մեր
ազգի
կեանքը
-
ամա
ամենաչնչին
բանի
համար
եւս
պատրաստ
էր
կատարել
նորա
{խնդիրը}:
Նախիջեւան
քաղաքի
նման
տեղում,
մի
հարուստ
եւ
աբար
ծանօթանալու
համար
պիտոյ
է
յառաջուց
վճռել
այս
{խնդիրը},
թէ
ի՞նչ
ասել
է
կրօնը
եւ
թէ
ինչ
է
պապականութիւնը
օրէնքին։
Բայց
պապը
խոստանում
է
կատարել
Հենրիկոսի
{խնդիրը},
այն
պայմանով
միայն,
որ
սա
յետ
գանչէր
աքսորից
Յ
որեւիցէ
ուսումնական
հանդիսում։
Առհասարակ
այն
{խնդիրը},
որ
պիտի
լուծանէր
Մխիթարեանց
միաբանութիւնը
մեր
հ
ած
նորա
առաջեւը
աղաչում
էին
մնալ։
Նա
հերքեց
նոցա
{խնդիրը},
հրաժարուեց
նորանց
օգնութենից
եւ
շտապեց
դէպի
Վեն
էր,
բայց
յետոյ,
չ'կարողանալով
հերքել
հասարակաց
{խնդիրը},
որ
ծունկ
չոքած,
աղաչում
էին
յանձն
առնուլ,
համ
ժամանակ
ժողովրդի
վկայութիւնը
պահանջելը:
Թո՛ղ
այս
{խնդիրը}
գէթ
լուծանէ
մեր
Կրօնական
ժողովը,
եթէ
չէ
լուծանու
Հռովմէակա՞ն
դառնան,
բողոքակա՞ն
դառնան:
Այդ
{խնդիրը}
մեզ
չէ
վերաբերւում.
այդ
մասին
թող
մտածեն
հռովմէա
աղօթք
անում
ու
հոգին
աւանդում։
Իրար
մօտ
թաղելու
{խնդիրը}
անում
է
նաեւ
Վարդիթերը,
երբ
դեռ
Սօսը
մեռած
չէ,
ութիւնը,
որ
ինչքան
մեր
ոյժը
կը
տանի,
ձգտենք
այս
{խնդիրը}
լուծելու։
Ուզելով
շինել
հազարամեայ
աւերանքը,
րող
բուն
էական
բայ
կարծվել,
որովհետեւ
էական
բայի
{խնդիրը}
միշտ
նախադաս
է
լինում
բայից.
չենք
ասում
"
ձեռքեր
յնպէս
չհամբերեցինք,
որ
մի
քանի
խօսք
չասենք։
Այս
{խնդիրը}
խիստ
մօտ
է
իմ
սրտիս,
ուստի
թող
ներեն
մեզ
մեր
ընթ
ից
լուսաւորեալ
բաժինը,
հաւատում
է
կախարդութեան,
{խնդիրը}
այդ
չէ,
եւ
մենք
դորա
վրայ
վէճ
չունինք.
այլ
այն
աղօթք
անում
ու
հոգին
աւանդում:
Իրար
մօտ
թաղելու
{խնդիրը}
անում
է
նաեւ
Վարդիթերը,
երբ
դեռ
Սօսը
մեռած
չէ:
անութիւնը,
որ
ինչքան
մեր
ուժը
կը
տանի
ձգտինք
այս
{խնդիրը}
լուծելու:
Հարկ
չկայ
ասել,
որ
այս
բանի
համար
հար
այլ
եւ
շատ
լաւ
հասկացած
լինելով
եւ
ըմբունելով
իր
{խնդիրը}:
Այնպիսի
բարակ,
հոգեբանական
եւ
շատերի
աչքից
անզ
եցում:
Անոյշը
սրտով
ուզում
է
կատարել
իր
ազգականի
{խնդիրը},
բայց
իր
սեռի
սեփական
ամօթխածութիւնը
ստիպում
է
ն
ի
խաղերը:
Ո՞րն
է
լաւ,
ո՞րն
է
վատ
`
դորա
վրայ
չէ
{խնդիրը},
երեւոյթը
հարկաւոր
է
առնուլ
որպէս
իրողութիւն:
ելուց
յետոյ
երբ
պատուաստը
(լաւ
է
թէ
վատ,
այն
չէ
{խնդիրը}
)
բնիկ
է
դարձել,
հնար
կա՞յ
այդ
բոլորը
քերել
հանե
ենք,
թէ
ինչ
աստիճանի
տղայական
է
լոկ
գեղեցկութեան
{խնդիրը},
լեզուի
խնդրի
մէջ,
որ
ծառայում
է
մարդու
բովանդա
մոռցուած
է
այսօր։
Լա՞ւ
է
եղել,
վա՞տ
է
եղել,
{խնդիրը}
այդ
չէ։
Ամեն
մարդ
գիտէ,
որ
այդ
սոսկալի
տարաբաղդ
նդիր,
ապա
ուրեմն
կայ
եւ
մունջի
համար,
բարոյական
{խնդիրը}
կարող
է
լինել
միմիայն
լուսի
մէջ,
եւ
"
եւ
խաւար
ն
ն
մահացուցիչ
հարուածի
հետ
դադարում
է
եւ
բարոյական
{խնդիրը}
։
Սա
չէ
նմանում
այն
նիւթական
տարերքներին,
որոնք
ստիճան
թողուին
իրենց
կերպարանքը,
ո՛չ,
բարոյական
{խնդիրը}
չքանում
է
ական
թօթափել։
Ժամանակի
հարուածը
վաղ
ծունկ
կը
չոքեմ
նաեւ
նորա
առջեւը։
Պարոն,
լեզուի
{խնդիրը}
ծանր
խնդիր
է
եւ
որքան
ծանր,
այնքան
վերադարձ
չափա
լ
ենք
ինքներս
նորան
տարեկան
բավականություն
տալ
եւ
{խնդիրի}
մեջ
գրել
ենք,
թե
նա
առանց
վարձի
պատրաստ
է
ծառայե
րնոնը
դրուեցաւ
Մակաօ
քաղաքի
բանդը։
Պատերազմը
այս
{խնդիրի}
վերայ,
թէ
Կօնֆուցիուն
Աստուծոյ
պատիւ
տալը
քաղաքա
(բայց
ոչ
իրավունքը):
Բայց
լեզվի
մշակման
առաջին
{խնդիրն}
այն
է,
որպեսզի
նա
հասնի
դյուրըմբռնելի
բարոյական
ություն
չեմ
վերցնում
հարցին
այնպես
պատասխանել
կամ
{խնդիրն}
այնպես
լուծել,
որ
կարելի
լիներ
ասել
Satis
est
կա
ունը,
ո՛չ
աստիճանը,
ո՛չ
էլ
հարստությունը,
բայց
{խնդիրն}
այն
է,
որ
այդ
քաղաքացիական
եւ
սոցիալական
տեսակետ
ր
մի
դժուար
լուծանելի
խնդրի
առջեւ։
Այդ
տնտեսական
{խնդիրն}
է,
մարդը
եւ
հացը:
Եւ
այդ
խնդիրը,
կանուխ
թէ
ուշ
է
այդ
ազգութիւնը,
եւ
նա
կը
կործանուի:
Տնտեսական
{խնդիրն}
է
այն
զօրութիւնը,
որ
մի
փոքր
յառաջ
խոստացանք
անո
անագիրս
Մեծին
Մեսրոպայ։
Կայսրն
Թէոդոս
զիջանէր
ի
{խնդիրն}
եւ
հրաման
կայսերական
տայր
յարգել
զՍահակ՝
ի
կարգի
պառ
հասարակաց
դարձած
չլինելով,
նոցա
միաւորութեան
{խնդիրն}
ենք
բարձրացնում։
Այդ
խորիմաստ
փիլիսոփային
էլ
խոր
մէջ
ամէն
մի
Հայ
մարդու
սրտի
եւ
հոգու
մօտ
բաներ,
{խնդիրներ},
որ
յարակցութիւն
եւ
ազդեցութիւն
ունէին
մեր
ազգի
անառակութիւնը
եւ
սպանութիւնը
պիտի
համարէ
կրօնական
{խնդիրներ},
ուրեմն
եւ
Կրօնական
ժողովի
դատաստանին
ենթակայ,
ones,
այսինքն՝
"
Ո՛չ
ոք
չէ
պիտոյ
յառաջ
բերէ
նոր
{խնդիրներ}
"։
Այս
կանոնների
զօրութենով
բոլոր
ուսումը
սահման
տոյ
առանձին
մնալով
Րիշիէի
հետ,
առաջարկեց
մի
քանի
{խնդիրներ},
որ
յարաբերում
էին
Պապական
իշխանութեանը։
Երբ
վա
լ
նոյնը
անել,
պատճառ,
խորհուրդ
չգտանք
զուր
տեղը
{խնդիրներ}
առաջարկելու
մէջ,
միմիայն
մերժելու
եւ
չէ
ասելու
հ
զգային
պիտոյքը
կամ
լուսաւորութեան
մասին
բարձրացած
{խնդիրները}
եւ
անաչառապէս
դատաստան
կատարել:
Ինչո՞ւ
փախչենք
լ
րեւի
թէ
ձեռք
չէ
տալիս
նորան,
եւ,
խառնափնդորելով
{խնդիրները},
կարծում
է
իւր
անձը
արդարացուցած:
Այդպէս
չէ։
Ե
ներին
կը
պատասխանեմ
մեծ
ուրախութեամբ:
Սոքա
են
իմ
{խնդիրները},
որ
հրատարակուեցան
"
Հիւսիսափայլի
"
հինգերորդ
ամ
ռայլութեանը,
եւ
յայտնի
է,
որ
Ֆրանսիայի
դրամական
{խնդիրները}
կարգի
դնելու
համար
կազմած
ժողովից
դուրս
ցոլացաւ
Ռ
րբ
այս
կերպով
քննուեցան
անհամաձայնութեան
նշանաւոր
{խնդիրները},
եւ
ողջից
գլխաւորը,
որ
բովանդակում
էր
իւր
մէջ
Ք
ալ
հողի
վերայ,
որ
պատկանում
է
Իտալիային,
եւ
երբ
{խնդիրները}
սկսում
են
սաստիկ
յուզուիլ,
երբ
առաջարկութիւնք
առ
դարձաւ:
Դարձեալ
վերջացան
տիրացուի
երկբայական
{խնդիրները}
դարձեալ
լռութիւն:
Փողոցը,
որով
գնում
էին
այ
ւներին)
մի
ազատ
ժողով
կազմել՝
հաւատի
վերաբերեալ
{խնդիրները}
քննելու
եւ
վճռելու
համար։
Բացի
դորանից,
Ֆրանսիա
Լայենէզը
այնպիսի
ճարտարութենով
խառնափնդորում
էին
{խնդիրները},
որ,
մինը
միւսից
դուրս
գալով,
անվերջանալի
էր
լ
ել
Ձեր
յարգութեանը:
Ուրեմն
թողնենք
այսպիսի
{խնդիրները}
ձեր
առողջամիտ
դատողութեանը,
որովետեւ
վաղուց
յայտ
երութենից"։
Այս
հաւաստի:
Հաշուատեսութեան
{խնդիրները}
լսելով
հեղինակից,
մի
անտանելի
ա՛խ
քարշեցի
սրտիս
անրապէս,
որ
մանրամասնաբար
պիտի
քննուին
այն
բոլոր
{խնդիրները},
որ
վերաբերութիւն
ունէին
նոր
լեզուի
մշակութեան:
ր
առաջին
աստիճանքն
էին
լուսաւորութեան,
թո՛ղ
վսեմ
{խնդիրները},
եւ
ահա
ճշմարիտ
էր
այն
սարսափելի
վճիռը
եւ
նոցա
վ
մնաւոր
կերպով
սկսեցի
մտածել
մի
քանի
փիլիսոփայական
{խնդիրների}
վերայ:
Այդտեղ
վերստին
նուիրեցի
իմ
անձը,
իմ
կեան
ջեւ:
-
Ուրեմն,
դու
եւս
պատերազմի
մէջ
ես
այդ
{խնդիրների}
վերայ:
-
Անտարակոյս:
-
Մոլորութիւն
մոլ
մարեա
թէ
յարակցութիւն
չունին
իմ
նուիրական
ազգային
{խնդիրների}
հետ:
Ի՛նչ
օգուտ
ինձ
Լոնդոնի
հսկայական
կերպարանքի
լը
"
չէ
նուիրում
այնքան
ուշադրութիւն
բուն
ազգային
{խնդիրների},
որքան
լցնում
է
իւր
էջերը
կա՛մ
ընդհանուր
լուսաւո
րով,
կա՛մ
շատ
եւ
շատ
հարեւանցի
քերուելով
ազգային
{խնդիրների}
մօտից:
Այս
չորս
խնդիրքը
հասել
են
մեզ
բազմաթի
անագործել
մեր
հայեացքը,
որ
ունէինք
այս
առաջարկած
{խնդիրների}
մասին:
§1.
Պ.
Չերքեզեանցին
յարգութիւն
ցոյց
ում
աստուածաբան
դառնալով,
մէջ
է
մտանում
կրօնական
{խնդիրների}
եւ
ծիծաղելի
է
կացուցանում
որպէս
Հայոց
ազգը,
նոյն
տեւ
կեանք
ունի:
Աւարտելով
մեր
խօսքը
այն
չորս
{խնդիրների}
մասին,
որ
եղած
էին
մեզանից՝
չենք
կարող
չյայտնել
եք,
ուրիշ
անգամ,
դարձեալ
կը
խօսինք
նորա
հետ
այս
{խնդիրների}
վերայ
եւ
մեր
ամեն
ճիգը
կը
թափենք
աւելի
մշակել
եւ
յն,
որ
ուղղակի
վերաբերութիւն
ունին
դաւանաբանական
{խնդիրների}:
Ո՞ր
աշխարհի
մէջ
տեսուած
է,
որ
եկեղեցականը,
աֆիզիքական
քննողութեանց,
այլեւ
մի
քանի
տնտեսական
{խնդիրների}
քննողութեանց
մէջ,
որ
մեր
ներկայ
խորհրդին
բնաւ
վե
վ
գրուածքը
լինում
են
փիլիսոփայական
կամ
հնասիրական
{խնդիրների}
վերայ,
որ,
ժամանակի
որպիսութեանը
անյարմար
լինել
յց
հազիւ
թէ
դոցա
հեղինակութիւնը
բան
արժէ
պատմական
{խնդիրների}
մէջ։
Եթէ
Հ.
Չամչեանը
Վռամ
չասէր
այլ
մի
ուրիշ
ան
ղ
սկսուեցաւ
մի
խօսակցութիւն
հասարակաց
եւ
մասնաւոր
{խնդիրների}
վերայ,
որ
տեւեց
ամբողջ
երեք
ժամ:
Բայց
չկարծէք,
ւսեանները,
Տրիդենտեան
ժողովի
մէջ
նոցա
առաջ
բերած
{խնդիրների}
եւ
կարծիքների
մասին,
հաստատեց
ֆակուլտէտի
վճիռը՝
ով
բոլոր
ուսումը
սահմանափակւում
էր
մի
քանի
յայտնի
{խնդիրների}
շրջանի
մէջ,
որից
չէր
կարելի
ուսանել
եւ
մի
նոր
բա
ն
(այսպէս
անուանուած)
Աստուածաբանական-քաղաքական
{խնդիրների}
մէջ,
որ
այնքան
երկար
ժամանակ
զբաղեցուցել
էր,
ո՛
՝
ազգը՝
կենդանի,
գրական
լեզուի
կարօտ։
Թէեւ
այս
{խնդիրների}
ընդհանուր
մշակութիւնը
տեղիս
վերաբերութիւն
չունի,
նչ
մարդավայել
ազնիւ
միտք,
մանաւանդ՝
ուսումնական
{խնդիրների}
վերայ,
չէ
կարելի
բացայայտել,
իսկ
թէ
ինչո՞ւ
համա
..
Դո՛ւք
էք,
որ
երեւելի
եւ
աներեւոյթ
ծաղրալի
{խնդիրներով}
ազգը
ճղակոտոր
հանեցիք
ու
ընտանեաց
մէջ
հուր,
սուր
լը,
եթէ
խնդրեն
նորա
միջնորդութիւնը:
Ազգային
{խնդիրներով}
պարապող
եւ
ազգի
վիճակին
ուշադիր
եղող
մարդը
չէ
կար
ո՞ւր
գնացին:
Հոգեւորականութիւնը
իւր
տղայական
{խնդիրներով},
եզուիտների
ձեռքում
գործիք
դառնալով,
ճղակտոր
հա
մասն
նկարագրութիւնն
ընենք:
Բայց
մենք
այսպիսի
{խնդիրներու}
մէջ
մտնելու
եւ
Մխիթարեան
համախոհին
օրինակաւը
ժողո
սահման
հավատալ
քեզ
այս
խնդրում,
ինչպես
բոլոր
այլ
{խնդիրներում}:
Մեր
շատ
սիրելի
քրոջ՝
Գայանեի
նամակն
անչափ
վ
-
ինձ
ուղարկեց
Բոկը՝
"
Առո՛ղջ
եղեք"։
Բոկը
շատ
{խնդիրներում}
իրավացի
է:
Բայց
նորից,
իր
հերթին,
այնպիսի
ծայր
քի
զօրութեան
չափը,
ես
յոյս
ունիմ,
որ
այն
դժուար
{խնդիրներում}
մինչ
տէր
սատանան
պիտոյ
է
կապուէր
մնար
հնար
չգտանե
յինք,
պիտի
հարցնէինք
իրեն:
Նախ՝
մեր
ընտանի
{խնդիրներուն}
մէջ
մտնելու
արտօնութիւնը
ուստի՞
առած
է:
Երկր
էճին
լրումն
տալ:
Իսկոյն
վերստին
զարթեցնում
է
այն
{խնդիրներր},
որ
վաղուց
հերքուել
էին
իւրեանց
անճոռնի
ստութեա
տկանեալ
կարգադրութիւն:
Ի
10
մայիսի
1848
ամի,
{խնդիրս}
այս
պատկանի
մատուցանել
ի
Նախիջեւանայ
հայոց
հոգեւո
ակ
ծառայութիւն
Ձերոյին
կայսերական
մեծութեան:
{Խնդիրս}
այս
պատկանի
մատուցանել
լուսաւորչական
հայոց
Սինօդի
ամության
եւ
սիրո
վերա,
առաջարկում
եմ
իմ
անձնական
{խնդիրս},
որ
թեպետ
ուղղված
է
ազգին,
մանավանդ
Նախիջեւանի
չունեմ
ասելու
առ
ժամս,
միայն
խնդրում
եմ
կատարել
{խնդիրս},
եթե
կարելի
է
մինչեւ
դեկտ.
վերջը,
որ
կարողանամ
ջին
փոշտով
Նարզարյանցի
վերա:
Հույս
ունիմ,
որ
{խնդիրս}
անտես
չես
առնիլ
եւ
ինձ
չես
մոռանալ,
ես
եւս
կմնամ
նակ
կցնծացնում
ամեն
բան։
Ահա
եղբայր,
իմ
միակ
{խնդիրս}
եւ
ցանկությունս.
Փարիզում
ես
կարող
եմ
ապրել
800
այնի
ընթասցուք
ընդ
այն,
ընթացուսցուք
եւ
զազգային
{խնդիրս},
օ՜ն
յառաջ,
որքան
եւ
որչափ
ներեալ
լիցուք
ի
շուր
եկութիւն
Ձեր,
եթէ
զո՛րպիսի
անտեղի
եւ
զանխորհուրդ
{խնդիրս}
յարուցանեն,
որք
ակն
յայտնի
հային
ի
պաշտպանութիւն
աճառականութեամբ,
յԵւրոպա
եւ
յԱսիա
հռչակաւոր,
առ
{խնդիրս}
իմ
ի
մասին
հնդկական
հրիտակացն,
ծանոյց
թէ
տունն
եր
լրագրի
մեջ:
Հավատացած
եմ,
ոչ
չպիտի
մերժվի
{խնդիրս},
քանի
որ
էլ
չեմ
կարող
հրատարակել
մեր
"
Հյուսիսափ
,
թէ
կարող
էի
երջանկանալ:
Բայց
բոլոր
իմ
հարց
ու
{խնդիրս},
բոլոր
աշխատութիւնս
զուր
կորան.
իսկ
աղջկայ
պատկ
նորհ
բերէք
իմ
մօտ.
յոյս
ունեմ,
որ
կը
կատարէք
իմ
{խնդիրս},
եւ
կատարելով,
չէք
զղջալու
ձեր
ցոյց
տուած
ներող
ի
վճիտ
կամ
խրթին
հայախօսութեամբ:
Այլ
զայսմանէ
չէ
{խնդիրս}.
այդ
ամենայն
կարեն
պատահիլ
եւ
ամենայն
դարս,
զի
գիտակցութեան
եւ
ընտրութեան,
յառաջ
բերէ
յամենայն
{խնդիրս},
թէեւ
չունէր
զոչինչ
յարաբերութիւն
առ
այն
զդաւանա
գամավորների
գալը
բան
չավերվիլ:
Հարկ
կլինի
կայսեր
{խնդիրք}
տալ,
ուրիշ
դուռը
չկա,
ինչպես
հարցուցի
իրավագետ
ունների,
այլեւ
գիտության
ասպարեզում:
Ի
դեպ՝
մի
{խնդիրք}
ունեմ
նրան.
ասա,
խնդրեմ,
նրան,
որ
նա
ձեռք
բեր
անց
1
-
Բուդաղ[եանց]
1
-
Կարկանով
1
-
Շանշեանց
{Խնդիրք}
Արամայ.
Տփխիսի
բնակիչք
որչափ
են
եւ
մասնաւորապէս
ք,
ողորմած
տեր,
ճշտությամբ
կկատարեք
իմ
օրինական
{խնդիրքը}:
Իմ
ականջիս
է
հասել,
որ
պ.
Ալաջալյանը
(իսկ
քերուելով
ազգային
խնդիրների
մօտից:
Այս
չորս
{խնդիրքը}
հասել
են
մեզ
բազմաթիւ
նամակներով,
թէպէտեւ
առ
ի
ս
մեր
գնացածը
եւ
ո՛ւր
է
դորայ
ելքը:
Սոքա
են
ահա
{խնդիրքը},
որ
ամենայն
բանական
հայ
պարտակա՛ն
է
լուսափայլ
կա
սկվայից
գրած
նամակս
ստացած
լինիս
մինչեւ
այժմ,
եւ
{խնդիրքս}
կատարած,
ըստ
որում
մեծ
է
իմ
հույսս
քո
բարեկամութ
ախըմի
օռգանն
է.
հույս
ունիմ,
որ
շուտով
կկատարես
{խնդիրքս}:
Նազարյանցը
կսրբագրե
այն
չնչին
թերությունքը,
որ
շնորհաբեր
գալստեան
քում
բերանք
մեր
եւ
սիրտք
լցեալ
{խնդութեամբ},
աղաղակեն.
"
Օրհնեալ
եկեալ
յանուն
Տեառն,
օրհնե
ն
եւ
վրայ
հասնելով՝
դէպի
մահ
խոցոտեցին։
Բայց
{խնդում}
եմ
ցնծալով,
որ
այն
վէրքերով,
իմ
հոգիս,
որ
առաջ
Ամենայն
օր
իմ
սեղանում
Բաքոսն
ազատ
{խնդումով}
Իմ
բաժակը
միշտ
լցնում
է
Անմահարար
նեկտա
թիւն
պահանջին
յայնմանէ
յորոյ,
վասն
որոյ
գտանի
ոք
{խնդրագործ}:
Ես
ամենախոնարհաբար
խնդրեմ
դատ
առնել
ընդ
մէջ
նորոյ
եւ
ց1850
ամն
չունէի
ես
զայնմանէ
եղեալ
ուրեք
{խնդրագործ},
իսկ
յամի
1850
յամսեանն
մարտի
իբրեւ
տեսի,
թէ
ար
Ի
սմին
խնդրոյ
զոր
շարադրեցի
եւ
պարզագրեցի
ես,
{խնդրագործ}
Միքայէլ
ջահընկալ
Ղազարեան
Նալբանդեանց
ստորագրեցի
զիւր
վասն
իմ
տնօրինութիւն,
պարտաւորեցայ
առանձին
{խնդրագրաւ}
ի
10-էն
դեկտեմբերի
անցեալ
1852
ամի
աղերսել
զնոյն
ային,
ուստի
եւ
պարտաւորեալ
գտա
այսու
իմով
յատուկ
{խնդրագրով}
ծանուցանել
հոգեւոր
կառավարութեանդ
զի
ես
երբէք
յ[ը
ս
թէ
նամակն
այն
անկեալ
ի
ճանկս
թշնամեաց,
առանձին
{խնդրագրով},
ստորագրութեամբ
իբր
280
անձանց
առաքեալ
է
առ
վեհա
ընդ
ձեռն
պ.
Յոնանեանցին,
եւ
որպէս
թէ
նամակն
այն
{խնդրագրով}
մերձ
իբր
280
անձանց
առաքեալ
է
առ
վեհափառ
կաթողիկո
Ա
մ
ե
ն
ա
խ
ո
ն
ա
ր
հ
խ
ն
դ
ի
ր
Իմ
խոնարհ
{խնդրագրով}
համարձակվում
եմ
ձերդ
գերազանցությանը
նեղություն
պ
,
թէ
ես
գրեալ
իցեմ
նմա
զգիր
թէ
ոչ,
առ
որ
վերստին
{խնդրագրութեամբ}
իմով
յանուն
նոյն
հոգեւոր
կառավարութիւն
ի
3-էն
յաջ
տությունը
հանդես
հանելու
համար,
որի
մասին
վաղուց
{խնդրած}
էի
Ձեր
օգնությունը
եկավորների
բերանով,
թե
մի
փոք
ի
չէին
ամենեւին
առանց
պատրաստութեան
ոտք
կախել
մեր
{խնդրած}
ուսումնարանի
շէմքի
վերայ:
Այն
ուսումնարանը,
որ
ամ
բանը
չուղարկեցին
այնպիսի
մարդերի,
որ
ամենեւին
{խնդրած}
չէին՝
ճիշդ
պահելով
մեր
Տիրոջ՝
Քրիստոսի
խրատը,
կատարել
էր՝
լրագիր
ուղարկել
զանազան
մարդերի,
որ
{խնդրած}
չէին,
եւ
մի
քանի
ամսից
յետոյ
հրապարակով,
դոյն
ա
մմանուէլի
Յիշատակարանի
մէջ,
որովհետեւ
այն
պարոնի
{խնդրած}
դպրոցները
նոյնպէս
ցանկալի
են
ինձ,
որպէս
եւ
ամենա
ի,
կը
հոսէ:
Կարծեմ,
որ
բաւական
որոշ
նկարագրեցի
{խնդրած}
ճշմարտութեան
ինչութիւնը
եւ
բնաւորութիւնը:
Նո
էմ
գրում
ես
ինձ,
թէ
անհնար
է
այժմ
գլուխ
բերել
իմ
{խնդրած}
բանը,
այսինքն՝
կազմել
մի
մատեան,
ուր
պիտի
երեւ
րը
Հայոց
ազգից:
Ազգը
կարօտ
չէ
նորան
եւ
երբէք
{խնդրած}
չէ
նորա
փաստաբանութիւնը։
Պարոնը
ինքնակամ,
իւր
ս
ո՛,
մի
տեսակ
մարդիկ,
կարծելով,
թէ
Հիւսիսափայլի
{խնդրած}
վերանորոգութիւնը
վերաբերւում
է
դաւանաբանութեան,
ամ
գէթ
սահմանաւորել
կենթադրուէր:
Հիւսիսափայլի
{խնդրած}
ռեֆօրմը
վերաբերւում
էր
եկեղեցական
կառավարչութեան
հոգեւորական
չարաչար
կառավարութենից
եւ
Հիւսիսափայլ
{խնդրած}
ռեֆօրմը
հետ
չառնելով
կրկնում
ենք
այսօր
նոյն
պահան
քաջ
յայտնի
է,
որ
քանի-քանի
անգամ
չնչին
արծաթներ
{խնդրած}
եմ
քեզանից
ածուխ
գնելու
համար:
Այժմ,
որ
Աստուած
որ
ունի
նա
"
Տէ՛ր
կեցո
"-ի
նօտերը,
ապա
թէ
ո՛չ,
{խնդրած}
կը
լինէի
ածել
այդ
եւս,
ըստ
որում
շատ
սիրում
եմ
ա
աղեղների
աղմուկը,
աղօթեց
Աստուծուն
եւ
շուտով
իր
{խնդրածը}
ստացաւ,
որի
փափաքելի
ոսկերքը
մենք
ո՛չ,
այլ
ուրի
րցնել,
իսկ
դուք
մոռացաք
բերել
Շերրի
վաղուց
ի
վեր
{խնդրածս}
գիրքը.
անե՞ծք
կա
այդ
գրքի
վրա,
թե
ինչ
է,
որ
ոչ
Ի
Խոնարհագոյն
խնդիր
Թեպետ
ես
ի
10-էն
մայիսի
{խնդրամատոյց}
լեալ
էի
ի
հոգեւոր
կառավարութիւնն
տեղւոյս
եւ
յանդի
ալսարանի
կանդիդատ
Միքայել
Նալբանդյանից
Իմ
{խնդրանով}
իշխանությունը
հանձնել
է
իմ
եղբայր
Ղազարոսին
Հնդկա
աճեցուցանել
զայն,
մինչեւ
ցօրն,
յորում
երեւեսցին
{խնդրանք}
հրիտակին:
Եւ
այսպէս,
որդի
հանգուցելոյն՝
պ
լիսի,
ազգն
մեր
միաբան
հաւանութեամբ
եւ
թախանձագին
{խնդրանօք}
ընտրեաց
յիւր
'ի
լրացեալ
երեսփոխանութիւն,
զյարգոյ
ոսն,
թէ
այս
իմ
կտակն
է,
իմ
յետին
կամքն
է
եւ
իւր
{խնդրանօքն}
մեր
անունը
գրեցաք
որպէս
վկայ.
վերն
գրածն
չորք
մի
նքն
ենթարկիմ
քննութեան
եւ
դատողութեան
առ
այն
իմով
{խնդրաւ}
ի
8
նոյն
մարտի
յանուն
Նախիջեւանայ
հոգեւոր
կառավար
րակութենէ
Նախիջեւանայ,
(յաղագս)
զարձակագիր
զոր
{խնդրաւ}
մատուցի
հոգեւոր
կառավարութեան
Նախիջեւանայ,
յաղագ
եթե
քաղաքը,
որի
մեջ
ծնած
եմ,
միաբան
ցանկությամբ
{խնդրե}
մեզանից,
ազգի
անունով
հանձն
առնուլ
այս
ծանր
պաշտ
է,
-
կանչեց
Թիւթիւնճի-օղլուն,
-
ես
տան
մարդ
եմ.
{խնդրե՛մ}
հրամայեցէք,
ի՞նչ
ասել
է
փոխանակ
տան
տէրը
հիւրին
ի
առնէ,
այնպէս
պիտի
առնէ,
բայց
հարցրե՞լ
է
ինձ,
{խնդրե՞լ}
է
իմ
համաձայնութիւնը:
Ես
գալոց
ամառից
յառաջ,
չե
ել
տեղւոյս
կայսերական
համալսարանն,
զորմ
է
երկիցս
{խնդրեալ}
էի
ի
բարձրապատիւ
Եփրել
վարդապետէ՝
միջնորդել
առաջ
գործոյն
մերոյ
ամենայն
ժրութեամբ։
Պ.
Բայլն,
{խնդրեալ}
յինէն
զթուղթն
երեսփոխանութեան
իմոյ,
եւ
զայն
թարգ
իւր
ութսուն
չորս
(284)
կումպանու
ռուփիս,
զորմէ
{խնդրեալ}
եմ
՚ի
պ.
Պալէ
մուծանել
զայն
՚ի
ցուցակ
ծախսուցն
ե
Մինչ
ի
Հայոց
Կոկիսոն...
Յահեղ
ծարաւն
զջուր
{խնդրեալ},
Եւ
ջո՛ւր
նմա՝
ընդ
եղէ՜գնն.
Եւ
ոռոգ
յետ
մահուանն
Սուրմակայ
ժողովեալ
հայրապետացն
Հայոց
{խնդրեալ}
գտին
քահանայ
ոմն
Յովսէփ
անուն...
եւ
հրամանաւ
Վար
ց
Եղիա
եւ
1-ոապիոն
դպրաց
եւ
այլոց
հոգեւորականաց,
{խնդրեաց}
ի
բաց
հանել
զիս
ի
թուոյ
աշակերտաց,
հակառակորդի
ե
ութեան,
որ
եւ
մատուցեալ
նորին
բարձր
սրբազնութեան
{խնդրեաց}
զարժանին
տնօրինութիւն,
յորմ
է
եւ
առաքեցաւ
ի
Սինօ
նութիւն
յանդիման
կացուցեալ
Սինօդին
սրբոյ
Էջմիածնի
{խնդրեաց}
վերստին
հաստատել
զիս
ի
հոգեւոր
կոչման:
5
Յետ
սրբազան
արքեպիսկոպոսն
Մակար
հրաւիրեալ
զիս
առ
ինքն
{խնդրեաց}
թարգմանել
զվճռադատութիւն
ձեր,
զոր
տուեալ
էիք
՚ի
պ.
նախարարն
արտաքին
գործոց
տէրութեան
Ռուսսիոյ,
{խնդրեաց}
՚ի
նմանէ
իրազեկ
առնել
զտէրութիւնն
Անգլիոյ,
զբովա
լ
առ
պ.
նախարարն
արտաքին
գործոց,
ի
Պետերբուրգ,
{խնդրեաց}
՚ի
նմանէ
իրազէկ
առնել
զտէրութիւնն
Անգլիոյ
զբովանդ
Պ.
Դեսպանն,
բառոն
Բրուննով,
գրութեամբ
իւրով
{խնդրեաց}
՚ի
մինիստրէ
արտաքին
գործոց
Անգլիոյ
՚ի
վսեմապատիւ
ամենայն
մանրամասնութեան
զբովանդակութիւն
գործոյն,
{խնդրեաց}
յինէն
ընթեռնուլ
թարգմանօրեն
ըստ
կարի
ճիշտ
զերկրոր
իազ
՚ի
15/27-էն
Յունիսի
պատասխանի
գրեաց,
որով
եւ
{խնդրեաց}
յինէն
գնալ
առ
ինքն
յետ
վեց
աւուրց,
այն
է
յ3
Յուլ
ոչ
կամեցաւ
հրամայել
վասն
տասնեւհինգ
արծաթոյ,
այլ
{խնդրեաց}
վասն
այն
զերեսուն
արծաթս
զորս
եւ
ոչ
տուեալ
իմ
մնա
,
Ողորմած
տէ՛ր
Ինչ
ո՛չ
երկմտիմ,
թէ,
եթէ
ի
{խնդրել}
փութացայց
ի
բարձրապատուութենէ
ձերմէ
զայն,
առ
որ
վել
զսնունդ
իւր
յայդմիկ
պանդխտութեան,
զորմէ
ունի
{խնդրել}
ի
նոյն
հոգեւոր
ատենէ
կարգել
զինքն
ի
նոյն:
Առ
անուցանելով
զվերտողեալ
տեղեկութեանցն
միանգամայն
և
{խնդրել}
խոնարհաբար
թելադրել
զՀոգեւոր
Ատեանն
տեղւոյդ
պահպա
ի
յետին
ծայր
ապաբաղդութեան:
Ընդ
այսմ
համարձակիմ
{խնդրել}
զայս
եւս,
զի
ի
դէպս
չընդունելոյ
զիս
Սինօդին
ի
հո
յց
տեսանել
զՁեզ
այսր:
Այժմիկ
զայս
միայն
մնայ
ինձ
{խնդրել}
ի
Ձերոյին
գերազանցութենէ,
զի
Դուք,
ողորմած
տէր
անձն
բարերարացդ,
համարձակիմ
ըստ
Ձերում
հրամանի՝
{խնդրել}
ի
ՁԷնջ,
ողորմած
տեարք,
զայս
մի
ինչ,
զի
շնորհես
Ճեմարանի.
պարտիս,
ասէ
ինձ
(նոյն
իշխանութիւնն)
{խնդրել}
յիշխանութենէ
Ձերոյին
ճեմարանի՝
զայլ
վկայագիր,
յ
երեկի,
որ
էր
ամսույս
10,
կիրակի
օրը
ժամից
հետո
{խնդրել}
էի
ինձ
մոտ
ճաշ
ուտել,
շնորհակալ
եմ,
եկավ:
Ճ
գ
Հովհաննիսյան
Շահխաթունյանցի
հետ
հորս
անունով
եւ
{խնդրել}
էի,
որ
թե
այդ
պատվական
տղան
գար
Նախիջեւան,
նորա
անցը,
ամենայն
ամիս
ութածալ
ութն
թերթ
(իմ
անվամբ
{խնդրել}
չէր
կարելի,
պատճառ,
որ
ես
համալսարանում
լինելով
ոն
Նազարյանցը
նույնպես,
մի
պրոֆեսոր
Մուխլինսկիից
{խնդրել}
է,
որ
նա
եւս
աշխատի:
Ուրիշ
մարդերից
չէր
կարելի
է,
որ
նա
եւս
աշխատի:
Ուրիշ
մարդերից
չէր
կարելի
{խնդրել}
պատճառը,
որ
հայերը
դժբախտաբար
այնպիսի
մի
զարմանա
ծ
չկա
տպարանում:
Այս
մասին
գրել
եմ
այս
փոշտով
եւ
{խնդրել}
եմ
պ.
Սաղաթել
Դավթյան
Քայալյանից
եւ
հույս
ունիմ
սկվա
Հ.
Գ.
Սրբազանին
գրած
թղթին
օրինակը,
որ
{խնդրել}
եմ,
ուղարկեցեք
պ.
Սալթիքյանցի
անունով,
Նովսքու
հասուցանելու
250
մանեթը
(ավելի
չեմ
համարձակվում
{խնդրել}
)
ուղարկես
պ.
Նազարյանցի
անունով,
նա
կտնօրինե
ը
անալ
(եւ
պետք
է
ստանալ),
ես
ասել
եմ
Սահակին
եւ
{խնդրել}
եմ,
նա
կկատարե.
պատկերներն
յուրյանց
մակագրով
հա
նիմ
եւ
որի
մասին
չկամիմ
ոչ
ոքի
բերան
բանալ
եւ
բան
{խնդրել}:
Այս
պատճառով
ոչինչ
մասնակցություն
չունիմ
այս
,
ի
մասին
ասացեալ
գործոյն
եւ
ձեռնտու
լինիլ
մեզ
՚ի
{խնդրել}
զազգային
զհրիտակս:
Համաձայն
եզրակացութեանն,
սովից
եւ
գանակոծ
լինելուց:
Պ.
Ֆեռգուլան
դրամ
է
{խնդրել}
քաղաքական
կառավարութենից
զորքի
անունով.
քաղաքը
պ
դեսպանատունն
առ
ի
յայտնել
զպատասխանւոյն
եւ
առ
ի
{խնդրել}
զանօրէնութիւն
յաղագս
պատշաճ
եղանակաւ
հաստատելոյ
զ
առ
արժանապատուութիւն
Ձեր,
շնորհ
ունիմ
խոնարհաբար
{խնդրել},
հաղորդ
կացուցանել
զիս
տեղեկութեանց,
վերաբերելո
արդ
ոչ
ետ
պատասխանի
ինչ.
եւ
՚ի
գնալ
իմ
առ
նաեւ
ի
{խնդրել},
փութացուցանել
զպատասխանին,
ասաց.
եթէ
յետ
եօթ
ը
այս
մեկով
ուղարկել
եմ
առ
պ.
Ս.
Հ.
Աբգար,
եւ
{խնդրել}
եմ
որ
ինքյանք
կարդան
եւ
ձեզ
եւս
ցույց
տան:
Այ
դեպ,
այդ
գրքերն
ընդսմին
վերադարձնում
եմ:
Ես
քեզ
{խնդրել}
էի
Շլոսսերը
կամ
Մակոլեյը,
եթե
քեզ
հաջողվի
ճարել
ստացա՞ր,
թե
ոչ:
Եթե
չես
ստացել,
ապա
պետք
կլինի
{խնդրել}
[բանտի]
վարչությունից
թույլտվություն,
որպեսզի
ես
յան
եմ
փափագում։
Երեկ
չէ
մյուս
օրը
վարչությունից
{խնդրել}
եմ,
որ
գոնե
զատկին
թույլ
տան
տեսակցության,
բայց
մ,
որ
դու
բոլորովին
այն
չես
ուղարկել,
ինչ
որ
ես
{խնդրել}
էի:
Այս
գրքույկը
պարունակում
է
ոմն
Մադաթյանի
անպ
էլ
հենց,
երեւի,
քեզ
մոլորեցրել
է,
որովհետեւ
ես
{խնդրել}
էի
Սայաթ-Նովան,
որ
բոլորովին
այլ
է:
Քո
ուղարկած
:
Հույս
ունեմ,
որ
դու
այժմ
հասկացար,
թե
ի՛նչ
եմ
{խնդրել}
ես:
Չափազանց
ինձ
կուրախացներ,
եթե
դու
ինձ
համար
՞ւ
դրանք
գինու
վերածվեցին:
Ես
քեզանից
գինի
չեմ
`
{խնդրել}
եւ
զարմանում
եմ,
որ
դու
այդպիսի
աններելի
վրիպում
լ
-
նա
պետք
է
տեղափոխվի,
որովհետեւ
այդ
մասին
ես
{խնդրել}
եմ
դեռեւս
անցյալ
տարի,
հունիսի
սկզբին,
եւ
նրանք
Քո
Միշել
Հ.
Գ.
Անանիան
հաջողությամբ
կարող
է
{խնդրել}
ամենաբարի
Մարիա
Նիկոլաեւնային,
որ
նա
օժանդակի
այ
ց
զարմանալի
խմբագիրը՝
մի
ինչ
որ
լրտեսի
միջոցով՝
{խնդրել}
ու
շորթել
էր
60
ֆ[ունտ]
ստերլինգ
տարեկան
եկամուտ
րանք
ժամանեն
այնտեղ:
Դու
ինձնից
տեղեկություն
էիր
{խնդրել}
ռնգեղջյուրի
մասին.
ես
մի
քանի
բան
այդ
մասին
գրել
չեն
այդ
գիտությանը:
Էլ
ինչո՞վ
ես
կարող
եմ
նրանց
{խնդրել}
եւ
հրավիրել
զոհաբերելու
համարյա
10
հազար
ռուբլի
ա
կկատարեն
իմ
հանձնարարությունները,
եթե
ես
կամենամ
{խնդրել}
նրանցից
մի
որեւէ
բան:
Ես
այլեւս
չեմ
երկարացնո
բորս
յոթ
կետի
մասին,
որոնց
վերաբերյալ
հարկավոր
է
{խնդրել}
նորին
սրբության
վեհափառ
մեր
հայրապետին.
այդ
կետե
լ
է
քեզ
հարկավոր
բաների
մասին,
որովհետեւ
ես
նրան
{խնդրել}
եմ.
այլեւս
միայն
այսքանն
եմ
ավելացնում
-
ոչ
մի
բ
ն
հարկավոր
չէ:
Սերովբե
եղբայրը
կմնա.
ես
նրան
{խնդրել}
եմ
այդ
մասին,
նա
ինձ
փոխարինում
է.
քո
կողմից
ամ
չեւ
ստիպվեցա
հրավիրել
տեղվույս
բժիշկներից
մինը
եւ
{խնդրել},
որ
տա
ինձ
քինա
եւ
այլն,
եւ
այլն.
ընդունեցի,
խմելու
երթալու
եւ
արդեն
մեկ
ամիս
է,
որ
մինիստրից
{խնդրել}
եմ
եւ
այս
օրերս
հույս
ունիմ
հրամանը
անպատճառ
ստան
րաց
յիւրաքանչիւրոց
զտասնեւհինգ
մանէթ
արծաթիս
եւ
ի
{խնդրել}
իմ
հրամայել
քահանայից
օծանել
եւ
զբերեալ
պատկերն
ը
երեզմանից,
թափում
են
ջրի
մէջ:
Այստեղ
աւելորդ
չէ
{խնդրել}
ձեզանից,
որ
յայտնէք
նոյնպէս,
թէ
դուք
ո՞ր
ժամանա
արմանալի
մտածութիւն,
Ղզլարից
Րեդուտկալէ
կնքահայր
{խնդրել}:
Բայց
սոքա
երկրորդական
բաներ
են,
մանաւանդ
թէ՝
լ
նորա
մեղքը,
ըստ
որում,
երեխայութենից
ուսել
էի
{խնդրել}
Աստուծուց
թողուլ
իմ
մեղքը՝
խոստանալով
իմ
կողմից
,
մեք
ինքնին
պարտական
ենք
նախ
գործ
սկսանել
եւ
ապա
{խնդրել}
Տիրոջ
յաջողութիւնը:
Առաջին
գործը
է
դպրոցների
թողու
բռնաբարութենից
Հայոց
եկեղեցին,
որ
երբէք
չէ
{խնդրել}
պարոնի
փաստաբանութիւնը
եւ
այսուհետեւ
եւս
կամք
չու
րոնի
փաստաբանութիւնը
եւ
այսուհետեւ
եւս
կամք
չունի
{խնդրել}:
Չենք
կարծում,
թէ
Պ.
Խուդաբաշեւի
ցանկութիւ
որիանոսի
հետ,
արտասուքը
աչքերում,
յանձնեց
նորան
{խնդրել}
թագաւորից,
որ
Կոստանդնուպօլսի
մէջ
իւրեանց
խոստով
սիայի
կուսակալի
եւ
ներքին
գործերի
նախարարի
ձեռքով
{խնդրել}
տէրութեան
հաճութիւնը,
որ
արտաքին
գործերի
նախարար
չքը
`
Դողդողում
էր
երդումից
Եւ
ակնարկում
Ադամին
`
{Խնդրել}
ներումն
նորից
`
Երդման
համար
դժուարին:
"
Գնա՛,
Թէ
սիրակեզ
հէգ
ծարաւոյ
Ընդ
ծագ
պտղան
ջուր
{խնդրել}
Նահապետին
ի
Յակոբու
Ջրհորոյդ
դու
տաս
ը
ողանի
հարկանէր,
Եւ
առ
Ադամ՝
զներումն
{Խնդրել}
երդմանցն
ակնարկէր.
"
Ե՛րթ
յետս
իմ,
սերովբ
ի
խան
Եղիազար
Յովհաննիսեան,
Հուջիխան
Բեշիքդաշ.
{խնդրել}
սոցանից
պ.
Խազեզեանցի
գրքերը
կամ
դրամը
Աստուածատ
թէ
ազգի
բախտաւորութեան,
միայն
իւրեանց
օգուտն
են
{խնդրել}
եւ
ո՛չ
թէ
ազգի:
Հաւատացէ՛ք,
կարեկցաբար
եմ
մու
ձեռքից
յաղթութիւնը,
ապա
զուր
էր
ձեր
կողմից,
{խնդրել}
ձեր
դաշնակիցների
օգնութիւնը:
Առանց
ձեզ
եւս
կատար
ւ
ասածը
իր
Թղթում.
"
Եւ
դու
(Վահան)
յայց
ելեալ
{խնդրել}
զիս
եւ
գտել
յաշխարհին
յայնմ
ածէր
'ի
տուն
ո՛չ
իբրե
յ:
Ես
այժմ
ապիկար
զօրական
եմ,
եկած
եմ
արձակուրդ
{խնդրել}
Ձեզանից,
վեց
ամիս
ժամանակով
օտար
աշխարհ
գնալ,
հ
ախոռը
եւ
ծունկ
չոքած
նորա
առաջեւ,
աչքը
արտասուք
{խնդրել}
է...
Ահա
այս
պարոնն
էր
պ.
Մարկոսին
տոմսակ
-
Ամենեւին
համաձայն
եմ,
եւ
այդ
պատճառով
եւս
{խնդրել}
եմ
քեզ
իմ
մօտ.
արի՛
նստենք
եւ
կատարենք
մեր
գործը
մ
կարող
խոստանալ,
պահանջում
էք.
միթէ՛
չէ
կարելի
{խնդրել},
որ
առանց
փոխարինի
երգէք:
-
Միթէ՛
չէ
կարել
ծ
լինելով
վերջին
տառապանքի
եւ
նեղութեան,
եկել
էր
{խնդրել}
իւր
անցած
ծառայութեան
վարձը:
-
Ինչո՛ւ
ես
եկել,
պատկանում
է
ինձ.
բայց
ես
չեմ
համարձակւում
այդքան
{խնդրել},
առ
ժամս
հերիք
է
տասն
արծաթը:
Խնդրում
եմ,
ոտքե
,
եւ
ահա՛
ես
հասած
եմ
իմ
փափագին:
Մնում
է
ինձ
{խնդրել}
քեզանից
միմիայն
ընդունել
այս
անկեղծ
հոգու
զգացմու
վնաս
է,
աւուր
կարճութիւն
է.
մանաւանդ
ես
ինչ
որ
{խնդրել}
եմ,
ուխտ
դնելով,
ստացել
եմ,
փառք
Աստուծոյ:
գրգռեաց
զՊատրիարգն
Հայոց
վրէժխնդիր
լինել
այնմ
եւ
{խնդրել}
զոմանս
յԱստուածաբանից
Քօլլեճեանց
'ի
վիճաբանել
եւ
ա
'ի
մայրենի
իրաւանց
իմ
տէր
է,
յորմէ
ո՛չ
դադարիմ
{խնդրել}
ո՛չ
թշնամեացս
վրէժ,
այլ
զդատաստան
արդար
մինչ
հան
։
Այս
խորհրդով
խոստացան
նոքա
ընկնել
Պապի
ոտքերը,
{խնդրել}
նորա
օրհնութիւնը,
մատուցանել
նորան
իւրեանց
ծառայ
դեռեւս
Կարգին
օրինաւոր
եւ
վաւերական
հաստատութիւն
{խնդրել}
։
Նա
երկու
հզօր
թշնամի
ուներ
Հռովմի
մէջ՝
Կարաֆֆա
տինեան
աբեղայի,
որ
պատարագում
էր
նոցա
համար,
եւ
{խնդրել}
էին
այս
աբեղայից
հասուցանել
նամակների
ծրարը
թագաւ
ւմք
զի
հակառակն
ուսանիմք
յառակայն
Քրիստոսի
՚ի
շատ
{խնդրելն},
որում
շատ
տուաւ:
Եթէ
այսպէս
իցէ,
որպէս
եւ
է
ս
յր
ուրուք
եւ
իցէ
եւ
զառաջս
առնուլ
գրութեան
թղթոյն
{խնդրելոյ}
ի
Թադթէոս
եպիսկոպոսէ,
զի
մի՛
շփոթեսցեն
ընթացք
գո
ենահպատակ
ծառայութիւն
Ձերդ
կայսերական
մեծության,
{խնդրելով}
ընդ
նմին
զվկայագիր
իմ
չեղծանել
ըստ
առաջնոյն
խաչագ
ան
Ձեր
բարձր
սրբազնության
հավատացած
թեմի
մեջ:
{Խնդրելով}
Ձեր
բարձր
սրբազնության
օրհնությունը
եւ
աղոթքը,
մ
ալ
ճանապարհական
ծախուց
ի
պէտս
գործադրութեան:
{Խնդրելով}
աներկբայ
լինիլ
յանկեղծութեան
իմոյ
առ
Ձեզ
յարգանաց
այսմ
մասին
տաջիք
ինձ
զպաշտօնական
տեղեկութիւն:
{Խնդրելով}
աներկմիտ
լինել
ի
յարգանս
իմ
առ
Ձեզ
եւ
առ
ազգն,
մ
ութեան:
Սպասելով
տնօրէնութեան
ձերում,
այլ
եւ
{խնդրելով}
ընդունիլ
զյարգութիւն
իւր
առ
Ձեզ,
Մեծարու
Տիկին,
ծանր
յոյժ
եւ
տաղտուկ,
քամէ
զվերջին
իմ
զոյժ:
{Խնդրելով}
հաւատալ
անկեղծութեան
հարգանացս
զոր
ունի
առ
Ձեզ,
իկնոջդ:
Սպասելով
տնօրէնութեան
Ձերում,
այլեւ
{խնդրելով}
ընդունել
զյարգութիւն
իւր
առ
Ձեզ,
Մեծապատիւ
հ
սին
գործոյն
Բաբաջանեանի
առաքեալ
է
առ
փաստաբան
իւր
{խնդրելով}
զնորա
(1
անընթեռ.
)
թէ
զիա՞րդ
արժան
իցէ
վարիլ
ե
ր
հրիտակին,
զոր
յաջողեցաւ
ինձ
՚ի
ձեռս
բերել:
{Խնդրելով}
ընդունել
զհաւաստիս
իմոց
առ
Ձեզ
անկեղծ
յարգանաց,
ում
եմ
ձերդ
գերազանցությանը
նեղություն
պատճառել,
{խնդրելով}
թույլ
տալ
ինձ
Մոսկվայում,
ստատսկի
սովետնիկ
Ստեփա
'ի
կատար
զայսունակ
մեծակշիռ
զգործս,
եթէ
ոչ
նախ
{խնդրելով}
զհաստատութիւն
եւ
զօրհնութիւն
վեհափառ
քահանայապետի
երի
վերայ,
որ
փաշան,
Պայծառափայլ
Դուռնից
հրաման
{խնդրելով},
առանձին
գերեզմանատուն
նշանակեց
Աւետարանական
Հայ
ւր
կողմից,
ուստի
եւ
աւելորդ
ենք
համարում
վերստին
{խնդրելով}
ձանձրութիւն
պատճառել:
Չէ
կարելի
մի
երկու
խօս
ետնափոր"։
Մօտենում
եմ
նորան
դարձեալ
{խնդրելով}.
-
Իմ
նազելի,
իմ
սիրական,
ասա՛
ինձ,
արկեց
վեհափառ
կաթողիկոսին,
վերստին
տպելու
հրաման
{խնդրելով}:
Պատճառում
էր
իւր
նամակի
մէջ,
թէ
բոլոր
տպուածքը
Յակոբ
II-ին
եւ
վերջը
նորա
որդուն,
որ
70
տարի
թագ
{խնդրելով}
թափառեցաւ
մուրացկանութեամբ:
Բոռքը
էլ
չէր
յիշում
հայրապետական
աթոռը,
Աբովեանը
դիմում
է
դէպի
նա՝
{խնդրելով}
որոշել
ժամանակը,
երբ
կամք
էր
վեհափառ
տիրոջը
աշակ
կերութիւնը:
Բայց
դայեկը
վերմակ
կամ
այլ
պաստառներ
{խնդրելով}
նորածինը
փաթաթելու
համար,
բերում
են
նորան
թանկագ
Քրիստոնէութեան
առաջին
նահատակ
անուանեց
նորան,
եւ
{խնդրելով}
Պապից՝
դասել
տուեց
նորան
սուրբերի
կարգը։
Կս
ր
համարելով,
գրում
ենք
մի
քանի
տող,
ներողութիւն
{խնդրելով}
ընթերցողից,
որ
մեր
գրուածքը
շատ
ճիւղաւորւում
է
ա
ացութեան
ազգին
ի
քաղաքիդ
եւ
երեսփոխանական
թղթոյ,
{խնդրելոց}
է
ի
նորին
պայծառափայլութենէ,
ընդ
ձեռն
որոց
անկն
աստել
Խալիբյանին:
Այդ
կլինի,
նախ,
ներողություն
{խնդրելու}
պես
մի
բան,
որ
իմ
եղբայրը,
անփափկանկատ
գտնվելու
արմին
դարձած
մեծատունների
ոտքը,
ազգի
անունով
բան
{խնդրելու}
համար,
յանձնառու
չենք։
Մեք
փորձը
առած
ենք
այդ
բ
նա
է
օրինաւոր
ազգասէրը,
որ,
առանց
մեզանից
արծաթ
{խնդրելու},
բացում
էր
ուսումնարաններ,
եւ
դեռեւս
գովում
էր
ցաւում
են,
դէպի
կարդինալն
են
դիմում,
օգնութիւն
{խնդրելու}:
Տղայամիտնե՛ր,
միթէ՞
այդ
բանը
կարդինալից
ծածուկ
ստան
գնաց՝
Թէոդոս
կայսրից
Պարսից
ընդդէմ
օգնութիւն
{խնդրելու}
(Ինչ
ապրանք
էր
այդ
կայսրը,
Եղիշէն
ասում
է
թէ
"քան
ենայն
ջանք
պիտոյ
է
գործ
դնէի,
այդ
աղջիկը
ինձ
կին
{խնդրելու},
որովհետեւ
ինձ
թւում
էր,
թէ
ստեղծուած
եմ
միմիայ
այնպէս
կը
վայելէ:
-
Չէ.
ես
ձեզ
տեսանելու
եւ
{խնդրելու}
եկել
էի,
-
ասաց
կակազելով
պարոն
Մկրտիչը,
-
որ
եթէ
ղուանեանցը
եկել
էր
Թիւթիւնճի-օղլուի
տուն
հարսանիք
{խնդրելու},
բայց
ոչինչ
պատասխան
չստացաւ
հարսնացուի
ծնողքի
կ
ղ
էր
յետ
կանչել
քարոզիչները,
եթէ
կամենար,
առանց
{խնդրելու}
Պապի
յատուկ
համաձայնութիւնը։
Բացի
բոլոր
այս
կարգ
կուեցաւ
զանազան
Պապական
թագաւորների
մօտ
օգնութիւն
{խնդրելու}
։
Նա,
Փարիզի
մէջ
ժողովուրդը
գրգռելով,
Հուգե
(Եղիշ.
եր.
13-14)։
Թէեւ
այս
բանը
Հայոց
օգնութիւն
{խնդրելուց}
առաջ
էր)։
Իսկ
այն
չիք
Մեհրուժաններից
առաջինը,
րդեղութիւն
Քրիստոսի
",
որպէս
եւ
դուք
տեսեալ
էք.
{խնդրեմ}
ի
քէն
յայտնել
ինձ,
կարելի՞
է
զայն
գիրք
առաքել
առ
ցեալ
զպատասխանին,
ի
մեծի
տրտմութեան
տարուբերիմ:
{Խնդրեմ}
գրել
ինձ
զգիր
եւ
յայտնել
զայն
ամենայն,
զոր
յառաջ
ն
նուիրէ
եւ
ամենայն
ընտանիք
ձեր
ողջ
եւ
առողջ
են:
{Խնդրեմ}
զպատասխանին
գրեսջիք:
Ի
Նախիջեւան
առ
Տօնաւիս
գ
Նախիջեւանայ
քաղաքական
գլխոյ,
ամենահպատակութեամբ
{խնդրեմ}
ի
սմին
խնդրոյ
արձակեալ
Նախիջեւանայ
Հայոց
հասարակո
ւսով
առ
Ձերդ
բարձր
սրբազնութեան,
ամենախոնարհաբար
{խնդրեմ}
առաջարկել
զայսմանէ
լուսաւորչական
Հայոց
Սիւնհոդոսի
արցա
կարդալու-
Սվեդա
էր,
սվեդոյչիք
էր,
ինչ
էր,
{խնդրեմ}
ինձի
շուտով
գրեք,
որ
ես
ալ
միամիտ
ըլամ,
եւ
ասկե
ապետին
գիր
գրից,
որ
թաթիմորիին
Կարապետին
խրկեն:
{Խնդրեմ},
եղբայր,
նարա
ասիք,
որ
ինքը
տված
թուղթեն
թող
չ
վն
կառնում
եւ
կտանիմ
Քիշնեւ,
հոնեն
կխրկիմ:
Դուն
{խնդրեմ},
գիրդ
մի՛
պակասեր
եւ
թաթիեորիի
բանին
դուն
ալ
օր
դ
ինքեան
զգրութիւն,
կամ
ինքն
ընդ
իս,
եւ
երկրորդ
{խնդրեմ}
՝
զկնի
պատկանաւորն
հետազօտութեան
տալ
ինձ
զբաւական
որոյ
գտանի
ոք
խնդրագործ:
Ես
ամենախոնարհաբար
{խնդրեմ}
դատ
առնել
ընդ
մէջ
իմ
եւ
քահանային
Բարսեղի
համաձայ
քահանային
Պոպովեան:
Վասն
որոյ
ամենախոնարհաբար
{խնդրեմ}
յատէնէ
այտի
ո՛չ
միայն
առաքմամբ
պատճէնի
պատասխանւո
,
իմոյս
երախտաւորի,
սովին
դոյզն
նամակագրութեամբ
{խնդրեմ}
ի
բարձրապատուութենէ
ձերմէ,
զի
թէ
մարթ
ինչ
իցէ,
բերանես
չէր
հանեի,
բայց
հարկադրեցիք
նե,
ասացի,
{խնդրեմ},
եթե
ձեզի
այս
բանով
վիրավորեցի,
ներեցեք
ձեր
եղբ
գործ
ունիմ,
եւ
այն
ժամանակ
ինձի
չէիք
մեղադրել:
{Խնդրեմ}
իմ
ողջույնը
հասուցանել
ծերունի
հորս
եւ
սիրական
մո
իքովից
եւ
պարոն
Մաթեոս
Խաչատուրյան
Երեցփոխյանից:
{Խնդրեմ}
այսուհետեւ
հարած-վարած
մարդոցմե
ինձ
վերա
բան
չհար
,
որ
դիմացի
ձմեռը
այստեղ
մնա
մինչեւ
գարուն:
{Խնդրեմ}
հարցանես
գերապատիվ
Մատվեյ
Խրիստոֆորիչ
Երեցփոխյանի
ի՞նչ
օգուտ
տվին
քեզ
կամ
թե
գործ
ածեցի՞ր,
թե
ոչ,
{խնդրեմ}
հայտնես:
Ինձ
թե
գիր
գրեք,
ահա
հասցես.
Его
б
կարծում
իս,
թե
ես
ալ
կիմանամ,
բայց
ուրիշ
անգամ
{խնդրեմ}
միշտ
տեղյակ
գրիս,
որ
ես
մտատանջության
մեջ
չմնամ
3
հատ
սպրինցովկա
ուղարկել
էի,
ստացա՞ր
թե
ոչ:
{Խնդրեմ}
գիրիս
պատասխանը
առաջին
փոշտով
գրիս,
սպասում
եմ:
չէ
հասած:
Այն
ոտանավորն
կուղարկեմ
դիմացի
շաբաթ,
{խնդրեմ}
ներողություն:
Պարոն
Նազարյանցի
նամակից
իմացած
կուսի
զանազանությունը,
որոշել
չարը
եւ
բարին:
{Խնդրեմ}
մյուս
անգամ
գիր
գրելու
ժամանակ
հայտնես
ինձ,
ի՞նչ
առողջ
չեմ,
եւ
այս
օրերս
շատ
ցուրտեր
կա
տեղը:
{Խնդրեմ}
գիրդ
անպակաս
արա՛
եւ
մի
մոռանար
ինձ՝
քո
հարազատ
եսերին
հույս
ունիմ
Նախիջեւանում
քեզ
տեսանել:
{Խնդրեմ}
ողջունես
իմ
կողմից
բոլոր
մեզ
սրտով
բարեկամքը:
Ին
նացած
տոմսակները
եւս,
որքան
կարելի
է,
բաժանվի:
{Խնդրեմ}
ասացեք
տեր
Գեորգին,
որ
այս
մասին
աշխատի
ամենայն
ենայն
մաքուր
խղճմտանքով
գործակատար
եմ
գտնված։
{Խնդրեմ}
ներեցեք,
որ
այսպիսի
հանձնարարությամբ
Ձեզ
ձանձրաց
ատարիմ
գրավական
լինել
ասած
կամ
խոստացած
բաներիս:
{Խնդրեմ}
առանձին
ուշադրությամբ
կարդաք
7
եւ
8
համարների
"
Հ
ւմ
եմ
Ձեր
մխիթարական
նամակին
եւ
գործունեությանը:
{Խնդրեմ}
ողջունել
մեր
բոլոր
սրտակիցքը,
չեմ
մոռացել
ոչ
մին
որ
մի
փոքր
զգույշ
մնար
"
Հյուսիսափայլին
"
մասին:
{Խնդրեմ}
Դուք
Ձեր
բարեկամությունը
եւ
նամակակցությունը
անըն
ւս
համբավը,
որ
Նախիջեւան
տարածվի
գնալուցս
հետո,
{խնդրեմ}
մերոնց
միամտացնես,
թե
ես
ողջ
եւ
առողջ
եմ
եւ
թե
բ
:
Ինչպե՞ս
կլինի,
եթե
երթամ
Նազարյանցին
200
մանեթ
{խնդրեմ},
այստեղ
100
մանեթը
մանր
պարտքեր
տալու
եւ
100
ման
ղիր
որպես
բարեկամ.
ասացի՝
սիրտս
արյունի
ծով
է:
{Խնդրեմ}
Նազարյանցի
բանը
ոչ
ոքի
մի՛
ասա,
հարկավոր
չէ,
թո
տ
ժամանակ
է
ոչ
մեկդ
գիր
չունեի
եւ
միամիտ
չէի:
{Խնդրեմ}
մեր
բոլոր
ազգականաց
շատ
եւ
շատ
բարեւ
անես,
մանավ
կացութեանն,
զայսմ
ամենայնէ
իրազեկ
արարեալ
զՁեզ,
{խնդրեմ}
ի
յարգութենէ
Ձերմէ
յայտնել
պատուելի
ազգի
մերում
՚
ուղեղի,
ոյր
ուրուք
եւ
իցէ
հնարողի
զառասպելը:
{Խնդրեմ}.
միամիտս
առնել
զայսմանէ
զբարեմիտ
ազգայինս,
յորո
ղեալ
են,
թողեալ
զթշնամիս
բերանաբաց
մէկուսի:
{Խնդրեմ}
միամիտս
առնել
զայսմանէ
զլրութիւն
ազգիս,
որք
ամեն
ըստ
պատուիրանի
Ձերոյ
տուեալ
զայսչափ
տեղեկութիւն,
{խնդրեմ}
խոնարհաբար
ի
սէր
ազգին
մերոյ
չխնայել
յաշխատութիւն
ուհանիս
վերա
ցույց
է
տալիս
միշտ
48+.
ցնծա՛:
{Խնդրեմ}
ինձնից
նամակ
ստացածդ
մարդու
չասես,
ըստ
որում
այլ
ի
՚ի
վարձ
բազմօրյա
աշխատությանն:
Ընդունեցեք,
{խնդրեմ},
իմ
անկեղծ
հարգության
հավաստիքը,
որով
մնամ
Մ
աչելով
Ձեր
ժիր
հոգաբարձությունը
այս
գործի
մասին,
{խնդրեմ}
ընդունել
իմ
անկեղծ
հարգությունը,
որով
մնամ
միշտ
իտակացն
եւ
հասեալ
զարդիս
ի
Նախիջեւան,
խոնարհաբար
{խնդրեմ}
ի
յարգութենէ
Ձերմէ
ժողով
գումարել
հասարակութեան
մ
ասպարեզում:
Ի
դեպ՝
մի
խնդիրք
ունեմ
նրան.
ասա,
{խնդրեմ},
նրան,
որ
նա
ձեռք
բերե
այստել
"
Ազատ
տնտեսագիտա
սին
կարող
էի
ես
գրել
իմ
ներկա
վիճակում:
Ա՜հ,
{խնդրեմ}
հաղորդել
Անանիային,
որ
ես
հանրագիտական
բառարանը
՛չ
միայն
ծավալով,
այլեւ
տեսակարար
կշռով.
ասացեք
{խնդրեմ},
առաջին
հատորը
70
թերթ
է,
եւ
դեռ
հազիվ
մինչեւ
1
եղություն
եմ
տալիս,
իմ
սիրելի
եղբայր:
Ասացեք
{խնդրեմ},
ի՞նչ
եղավ
հավատարմագիրը,
որ
պետք
էր
Հնդկաստան
վ
կստանա,
որ
ես
նրանց
բոլորին
ողջունում
եմ:
Ասա
{խնդրեմ},
ինչու
Dandy-ն
(Ալաջալյանը)
այստեղ
է
գալիս:
Շ
նորին
գերազանցությանը
գրքերի
եւ
ողջույնի
համար.
{խնդրեմ}
հաղորդես
նրան
իմ
անկեղծ
հարգանքը:
Հավանորեն
մ
ր
արդի
պահանջներին
համապատասխանող
նոր
ձեւեր,
ապա
{խնդրեմ}
տվեք:
Լեզուն
որեւէ
ուսմունք,
այսինքն՝
դոկտր
ազմելու
հարկ
չկա:
Դե՛,
ցտեսություն:
Ի
դեպ,
{խնդրեմ}
այդպես
ուշ
չգաս,
այդ
ի՞նչ
արիստոկրատական
այցելու
մ
ամենայն
հաջողություն:
Երբ
դու
գնաս
Մոսկվա,
{խնդրեմ}
այդ
մասին
հանգամանորեն
խոսես
ում
հետ
հարկն
է
եւ
հ
,
կամ
էլ
Նիժնի
Նովգորոդի
Մակարեւյան
տոնավաճառից:
{Խնդրեմ}
այս
մասին
հայտնես
նրան:
Խնդրում
եմ
հաճախակի
գ
ինչ
է,
որ
ոչ
մի
կերպ
չեմ
կարողանում
ձեռք
բերել
-
{խնդրեմ}
մյուս
անգամ
չմոռանաք
բերել:
Օգտվելով
Անանիայի
այ
Չգիտեմ
ում
թարգմանությունն
է,
կարծեմ
անանուն
է,
{խնդրեմ}
չմոռանաք:
Հա՛,
մի
տարուց
էլ
ավելի
է,
ինչ
Իս
ող
լռել
Խալիբյանին
արած
քո
դիմումի
մասին:
Ասա՛,
{խնդրեմ},
ո՞ւր
է
քո
գլուխը:
Դու
ինձ
հարկադրեցիր
բողոք
գր
անէ
յայտնելով
խոնարհաբար
Ձեր
բարձր
սրբազնութեան՝
{խնդրեմ}
ի
Ձէնջ
հրաման
տալ
միում
ի
քահանայից
քաղաքիս
օծանե
ն
հրամանաւ
միոյ
աշխարհական
անձին,
եւ
թէ
կարելի
է
{խնդրեմ}
ներել
եւ
ինձ:
Ձերոյն
բարձր
սրբազնութեան
էր
այդ
"
Մեղուի
"
14
համարում,
Ապրիլի
5-ից:
{Խնդրեմ}
շուտով
ուղարկել
ինձ
այն
երաժշտական
նօտերը,
որոնց
միւս
նորա
գործը՝
"
Շարք
կաթողիկոսաց
"
անունով։
{Խնդրեմ}
կարդացէք
Ղազար
Փարպեցու
նամակը,
որ
գրում
է
Մամիկ
չունիմ
գրելու,
սաստիկ
վաստակած
եմ։
Մնաս
բարով:
{Խնդրեմ}
նամակդ
չպակասեցնես
ինձանից։
Ողջ
եղիր:
Քո
եղ
ւրգ,
այնուհետեւ
աւարտուած
էր
քո
ասպարէզը:
-
{Խնդրեմ},
որ
դուք
եւս
չմոռանաք,
որ
մեր
կայսրը
վարւում
է
ն
է
որոնում
անապատում՝
միայնութեան
մէջ"։
-
{Խնդրեմ}
ներողութի՛ւն,
-
ասացի
ես,
-
եթէ
անպարկեշտութեամ
Հարցասիրութեան
արժանի
մի
խնդիր
է
այս,
ուստի
պիտի
{խնդրեմ}
եւրոպական
իրաւաբաններից,
որ
տեղեկութիւն
տան
ինձ
նաց,
որ
վերստին
(Յիշատակարանիս
միջնորդութեամբ)
{խնդրեմ}
վերապատուելի
Հ.
Ղեւոնդից
շնորհ
առնել
դադարեցնել
տմութեան
վերայ:
Նամակիս
խորհուրդը
այն
է,
որ
{խնդրեմ}
Ձեզանից
Յիշատակարանիդ
միջնորդութեամբ
առաջարկել
մի
ջնորդուի
իւր
բոլոր
գործողութեան
մէջ:
Կո՛մս,
{խնդրեմ},
այս
նամակը
հրատարակելով
Յիշատակարանիդ
մէջ,
մօտ
անգամ
երկուքը
չորս:
-
Շատ
բարի.
բայց
ասա՛
{խնդրեմ},
ազա՞տ
եմ
ես,
միմիայն
օրէնքով,
քաղաքականապէս
ա
յլն։
Շա՛տ
բարի,
պատասխանում
եմ
ես,
բայց,
ասա՛
{խնդրեմ},
ի՛նչ
բանի
համար
պահենք,
ի՛նչ
է
պահելու
օգուտը
ետ
այնու
ընդունելոց
եմ
իբրու
հոգեւորդի,
վասնորոյ
{խնդրեմ}
հարկիւ
ի
ժառանգորդացս,
զի
իւրեանց
ստացած
ժառանգո
Այլք
ամենայն
չեն
արժան:
Ուսո՛յ,
{խնդրեմ},
Մուսայ
նազիկ,
Տուր
վրձինիս
քաջ
ներկեր,
ամ,
կրկնեցի
ես,
դոքա
շատ
հետաքրքրելի
բաներ
են,
{խնդրեմ}
ինձ
պատմես,
եւ
տաս
փոքր-ինչ
մի
ըստ
միոջէ
տեղեկու
ալու
մէք
չունէինք
իշխանութիւն:
Ընդունեցէք,
{խնդրեմ},
իմ
անկեղծ
յարգութեանս
հաւաստիքը,
որով
ցանկամ
մ
թիւնը
աշխարհի
վերայ՝
օրագիրների
միջնորդութեամբ,
{խնդրեմ}
հրամայեցէք
բերել
տալ
Ֆրանսիայից,
Անգլիայից,
Բել
սիրոյ
նամակներ
են
գրուած
մի
ամսի
մէջ....
ասա
{խնդրեմ},
միթէ՞
այս
կարճ
ժամանակում
դու
այսքան
ամուսնութի
հաւի
մարմին,
տեսայ
մի
ջրով
լիք
պտուկ․
բայց
ասա՛
{խնդրեմ},
միթէ՞
Յուլիա
Պոստրանայի
պատկերը
եւս
անհրաժեշտ
ա
օր
քո
դրան
առաջեւ
եւս
կը
չոքեմ...
-
Ասա՛,
{խնդրեմ},
ի՛նչ
խորհուրդ
ունի
այս
բոլորը․
ես
ոչինչ
բան
չեմ
ւմ
է
Ալքիմիայով...
-
Ի՛նչ
ասել
է
Ալքիմիա,
{խնդրեմ}
հասկացրու,
-
վեր
առեց
շուտով
պ.
Մարկոսը:
-
պիսի
բաներ
կան
աշխարհի
երեսին:
-
Բայց
ասացէք
{խնդրեմ},
-
շարունակեց
պ.
Մարկոսը,
-
եթէ
Մանթուխեանցը
ա
րովհետեւ
անտարակոյս
պիտի
նեղութիւն
պատճառէի
քեզ.
{խնդրեմ},
հրամայեցէք
նստեցէք,
շատ
ուրախ
եմ:
-
Բարով
երգի
վայելքից,
որ
շատ
գեղեցիկ
երգում
էք:
-
{Խնդրեմ},
առանց
հաճոյախօսութեան...
ես
ի՛նչ
երգող
իմ,
խազեր,
այդ
կարող
է,
վնասակար
լինել
ձեր
ձայնին:
{Խնդրեմ}
այս
ասածներս
ընդունել,
որպէս
մի
բարեկամի
խորհուր
մանկ,
բայց
ինքնաբաւական
ժպիտ:
-
Բայց
ասացէք
{խնդրեմ},
-
հարց
արեց
կոմսը,
-
ի՛նչ
ոտանաւոր
է
այդ
եւ
ով
Մեղուին.
Ճռաքաղը
եւս
հեռի
չէ
մնացել
իմ
շնորհից,
{խնդրեմ}
չմոռանալ:
-
Այս
բաները
այնքան
աննշան
են
եւ
մ
մ
է
ձեր
ընտանիքի
եւ
ձեր
զաւակների
վերայ:
Պարոն,
{խնդրեմ},
թոյլ
տուեցէք
ինձ,
որպէս
բժշկապետի,
մի
քանի
նկ
ցը:
-Պարոն,
-
պատասխանեց
ծառան
դողալով,
-
{խնդրեմ},
եթէ
կարելի
է,
շնորհեցէք
ինձ
տասն
արծաթ:
-
Ի՛
ծ
մէջքից
ծածկում
էր
մինչեւ
ոտքերը:
-
Ներեցէ՛ք
{խնդրեմ},
պարոն
փեսայ,
-
ասաց
Թիւթիւնճի-օղլու
տիկինը,
-
ո
-
Շատ
բարի,
-
պատասխանեց
պարոն
Մկրտիչը,
-
միայն
{խնդրեմ}
այնպէս
առնէիք,
որ
այո՛
լինէր
քան
թէ
ո՛չ.
պատճառ
-
Մնաք
բարեաւ:
-
Երթաք
բարեա՛ւ,
ողջունեցէ՛ք
{խնդրեմ}
Վարդ-խաթուն
տիկինը:
-
Յատուկ
շնորհակալ
եմ:
ղեցաբար,
թող
ընդունին,
այդ
նոցայ
գործն
է:
{Խնդրեմ}
ընդունել
իմ
անկեղծ
յարգութեան
հաւաստիքը,
որով
ցա
եւ
կարասներս
սակաւ
եւ
ներկիս
գոյները
պակասաւոր,
{խնդրեմ}
դուք
ինքներդ
օգնութիւն
հասուցանէք,
եթէ
ո՛չ,
ինձ
ս
առ
ի
պարզել
զայս
խնդիր
ազգային
մատենագրութեան:
{Խնդրեմք}
ի
պատուելի
հնասիրացդ
իբրու
յապացուցութիւն
մերոյս
եալ,
տալու
համար
պատրաստ
է
կոմս
Էմմանուէլը,
եթէ
{խնդրեն}
նորա
միջնորդութիւնը:
Ազգային
խնդիրներով
պարա
-ի
կողմից՝
Դիւպերրոն
եւ
դ'Օսսա՛,
այն
մասին,
որ
{խնդրեն}
չքացնել
Հենրիկոս
IV-ի
ընդդէմ
գրուած
նզովքի
կոնդակ
ատեանից։
Ես
գիտեմ,
ձեզանից
մի
քանիսը
ժամանակ
կը
{խնդրեն}
մտածելու,
բայց
նոցա
մտածողութիւնը
այժմեան
ժամանա
գլխիս
զարկեց,
-
ես
քեզ
ընկեր
մինչեւ
ի
մահ,
ե՛կ
{խնդրենք}
այդ
բոլոր
անիրաւութենների
վրէժը:
-
Ես
քրիստո
այն
պատիւն
անոր
ընելու
միտք
չունինք
եւ
ուխտիւք
կը
{խնդրենք},
որ
անոր
նման
քանի
մը
հատ
գրքեր
դուրս
հանէք,
որ
,
նոյնպէս
բոլոր
ազգը
թոյնը
կ'ընդունէ
շաքարի
տեղ,
{խնդրենք}
ներողութիւն,
այդպէս
չէ.
Հայերի
համար
եւս
մի
փոք
յ
քահանաների
եւ
տաճարի
սպասաւորների
աղօթքի
հետ
եւ
{խնդրենք}
Աստուծուց՝
մեր
երկնաւոր
հօրից,
միաւորել
հանգուց
այ,
մենք
գեղեցութեան
ճարտարապետից
կամ
սիրողից
կը
{խնդրենք},
որ
իր
չափը
ծոցը
դնէ,
որովհետեւ
նորը,
ընդունակ
յոք
իմ
ստրախավոր
գրած
նամակս
ստացե՞լ
է,
թե
ոչ
եւ
{խնդրես}
որ
պատասխանն
շուտով
գրի,
ես
նորան
եւս
գիր
պիտի
գ
մեղք,
որ
մահու
չափ
են.
ոչ
վասն
այնորիկ
ասեմ
եթէ
{խնդրեսցես}.
ամենայն
անիրաւութիւն
մեղք
են.
եւ
են
մեղք,
որ
գործոց
Անգլիոյ
իրազեկ
արարեալ
զպետութիւնն
Անգլիոյ
{խնդրեսցէ}
հրամանագրել
զայսմանէ
կուսակալին
Անգլիոյ
՚ի
Հնդկաս
սզի
նա
իմ
անունից
դիմեր
Անդրեաս
արքեպիսկոպոսին
եւ
{խնդրեր}
վերոհիշյալ
գործի
մասին՝
հանուն
արդարության,
խստ
ու:
Այս
քաղաքավարի
մարդը
երեկոյեան
ժամանակի
{խնդրեց}
ինձ
եւ
իմ
մի
բարեկամիս,
որ
թէյ
խմելու
գնանք
իւր
ը
Ռուսսիա
մտանել։
Կամի
տեսանել
եւ
Էջմիածինը,
եւ
{խնդրեց}
ինձանից,
որ
ես
ուղեկից
լինիմ
նորան
այս
ճանապարհո
դէպի
Պառնաս
Իռիս
հասաւ
նորանից։
{Խնդրեց}
Մուսայիդ
քընարը,
Խնդրեց
Մուսայց
պարը,
որանից։
Խնդրեց
Մուսայիդ
քընարը,
{Խնդրեց}
Մուսայց
պարը,
Հիւր
ընդունել
իւր
ծողում,
անցից.
բացի
սորանից,
ծերունի
Քամը
թոյլտւություն
{խնդրեց}
սատանայից
մի
արձակ
կամ
ոտանաւոր
ճառ
կարդալ
այն
հա
րդը,
որի
համար
խելքը
թռուցել
էր
պ.
Շաքարեանցը,
{խնդրեց}
սորանից
նկարագրել
այդ
օրիորդը:
Պ.
Շաքարեանց
մի
փոքր
հանդարտել
էր
պ.
Շաքարեանցը,
պ.
Մարկոսը
{խնդրեց}
մի
բաժակ
արաղ․
եւ
մի
փոքր
նախաճաշիկ:
Նա
ասում
էր
,
որոնց
հանդիպում
էր
նա:
Ալբերտոսը
մի
անգամ
ճաշի
{խնդրեց}
իւր
մօտ
մի
հոլլանդացի
կոմս:
Իւր
երեւելի
հիւրը
աւ
ցակի
մէջ,
կատարուի
իւրեանց
խնջոյքը:
Պ.
Մարկոսը
{խնդրեց}
յատկացնել
խնջոյքի
օրը.
նորան
պատասխանեց
Շաքարեան
տեղեկութիւնքը
հարցանելուց
յետոյ,
գնալու
ժամանակ
{խնդրեց}
ինձանից,
թէ
երբ
կարող
էր
գալ
մեր
տուն
մի
հայոց
ե
որա
քաղցրութիւնը
փորձելու
համար.
բայց
երբ
խմեց,
{խնդրեց}
Մանուշակից,
որ
փոքր
ինչ
ջուր
յաւելացնէ
վերան.
պ
շինել
Շահումեանցի
թէյը:
Բայց
Շահումեանցը
վերստին
{խնդրեց},
որ
փոքր
ինչ
ջուր
յաւելացնեն,
պատճառելով,
թէ
ա
գու
տէր
մարդու
մօտ
եւ,
յայտնելով
իւր
խորհուրդը,
{խնդրեց}
նորա
օգնականութիւնը։
Կամենալով
դեռեւս
խունկ
ծխել
եւ,
յայտնելով
իւր
խորհուրդը
Մարգար
վարդապետին,
{խնդրեց}
նորա
ձեռնտուութիւնը։
Բայց
եւ
այս
եպիսկոպոսը
չէր
բժշկութեան
ժամանակ,
անգործութենից
ձանձրանալով,
{խնդրեց}
կարդալու
համար
Ասպետական
վիպասանութիւններ,
բայց
մինչեւ
շատ
հեռի
տեղեր։
Պորտուգալիայի
Տէրութիւնը
{խնդրեց}
Իգնատիոսից,
որ
սա
մի
քանի
մարդ
ուղարկէ
Հնդկաստան
ատ
տարիներով
պիտոյ
է
փորձուէին,
վասնորոյ
Լայենէզ
{խնդրեց},
որ
բացառութիւն
լինի
իւրեանց
Կարգի
մասին,
այսին
ղայական
Կարգերի
մասին։
Այս
միջոցին
Իգնատիոսը
{խնդրեց}
եւ
ստացաւ
Պապից
ուրիշ
շատ
արտօնութիւններ
իւր
Կարգ
լինէր.
պատճառ,
խաբեբայութենով
էին
մկրտուած)՝
{խնդրեց}
Պօրտուգալացոց
թագաւորից,
որ
Ինկուիզիցիօ
հաստատէ
quales
"
(մեք
այնպէս
ենք,
ինչպէս)։
Կառավարիչը
{խնդրեց}
նորանից
բացայայտել
այս
խօսքերը։
Աբեղան
պատասխանե
ողքը։
Հենրիկոս,
տեսանելով
իւր
սխալը,
օգնութիւն
{խնդրեց}
իւր
փեսայ
Հենրիկոս
Նավարրացիուց։
Այս
երկու
թագաւ
։
Դուքս
Մայէնը
տուեց
այս
նամակները
Բուրգուանին
եւ
{խնդրեց}
համոզել
Կլեմանը,
որ
հարցուփորձի
ժամանակ
չ'յայտնէ
ի]
կոնդակով
Մայիս
1
65
Փանեանցին,
Աստուածաշունչ
{խնդրեցայ}
5
66
Նազարեանցին,
հանդերձ
ձեռա[գրով]
13
67
Նազ
Սուլթանին
26
30
Մատթ[էոս]
սրբա[զանին],
պատճէնք
{խնդրեցան}
28
31
Հայրապետեանցին
Կ.
Մ.
Մարտ
9
32
Նազարեան
պետեանցին
Կ.
Մ.
Մարտ
9
32
Նազարեանցին,
նամակք
{խնդրեցան}
10
33
Փարիզ,
Կովայլսկուն
15
34
տէր
Մովսէսին
1
րիլ
ընդ
որոց
արժանն
էր
եւ
պիտոյ,
թէեւ
այնչափ
ինչ
{խնդրեցաւ}
'ի
վանաց
'ի
գալ
հարկին,
եւ
ո՛չ
լսելի
եղեւ
բացարձ
այստեղ,
երեւի,
ծանոթների
մոտ
կա.
աղաչում
եմ՝
{խնդրեցեք}
եւ
ուղարկեցեք:
Բացի
այդ,
ինձ
էլի
հարկավոր
են
մի
ԵՐԿՈՒ
ՏՈՂ
Ճշմարտութիւնը
կրօն
է,
նորան
միայն
{խնդրեցէք},
իսկ
նորանից
ոչինչ:
Robert
Owen
Ազա
յն
մարտի
յանուն
Նախիջեւանայ
հոգեւոր
կառավարութեան
{խնդրեցի}
բանալ
զօրինաւոր
քննութիւն
ըստ
այսր
առարկայի
վասն
ն
ներկայացեալ
առ
պ.
Բույլվեր,
դեսպանն
Անգլիոյ,
{խնդրեցի}
՚ի
նմանէ
տալ
ինձ
զթուղթ
ընծայութեան,
յանուն
հնդկ
ն
ներկայացեալ
առ
պ.
Բույլվել,
դեսպանն
Անգլիոյ,
{խնդրեցի}
տալ
ինձ
զթուղթ
ծանօթարար
յանուն
Հնդկական
կառավարո
աց:
Ելեալ
անտի,
փութացայ
առ
փաստաբանն
իմ
եւ
{խնդրեցի}
բողոքել
առաջի
գեներալ
Պրօկուրօրին,
որպես
զի
սա
ս
է
Հայր
Ղեւոնդի
անձը,
այս
պատճառով
եւս
թախանձելով
{խնդրեցի}
դադարեցնել
այդ
անբնական
աղօթքը,
բայց
վերապատուել
վ
գրուած.
22-ին
պատասխանեցի,
որ
կ՚երթայ
վաղը
եւ
{խնդրեցի}
շերամադարմանութիւն
եւ
պակսիմատ:
24-ին
նամակ
ստա
լի
մնացին:
Տեսնենք
բժիշկը
ինչ
կ՚ասէ
վաղը.
այսօր
{խնդրեցի},
որ
կանչեն:
Այսօր
ուղարկեցի
բերդակալին
մի
թուղթ
նչեն:
Այսօր
ուղարկեցի
բերդակալին
մի
թուղթ,
որով
{խնդրեցի}
օրէնքի
Թ
հատորը:
14-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս.
1
արմացայ,
երեւի
այդպէս
պատահել
է...
ինչեւիցէ,
{խնդրեցի}
որ
նստի,
արդէն
ժամը
տասներկուսն
էր,
իսկոյն
ղահո
կար
ժամանակ
թողուլ
եւ
ճաշից
յետոյ,
բայց
ես
նորան
{խնդրեցի},
որ
ինքը
այս
երեկոյ
մեր
մօտ
շնորհ
բերէ
թէյի..
ան
վազեցի
մինչեւ
ի
վերջը:
Հետ
այնորիկ
վարժապետից
{խնդրեցի},
որ
ժամագիրք
առնում,
բայց
վարժապետը
հրամայեց
աս
Յետ
ստանալոյ
զպատասխանի
առ
այս
երթայց
առ
նա
եւ
{խնդրեցից}
զհրիտակն,
զորոյ
յանցուցանել
ի
Նախիջեւան
եւ
ի
կոր
.
ՆՈՐ
ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ
ՀԱՅՈՑ
ՀՈԳԵՒՈՐ
ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆԸ
{Խնդրէ}
արձակեալ
ի
Նախիջեւանայ
հայոց
հասարակութենէ
յաղագս
53
16.
ԷՋՄԻԱԾՆԻ
ՍԻՆՈԴԻՆ
1853,
մայիսի
24,
{Խնդրէ}
Միքայէլ
ջահընկալ
Ղազարեան
Նալբանդեանց,
համաթուեա
ն,
պաշտօնական
գրութեամբ
իւրով,
առ
Այվազովսքին,
{խնդրէ}
առաքել
առ
ինքն
զպաշտոնական
թուղթ
մի,
ստորագրու
ան
քաղաքի
(որ
մերձ
յամրոցն
Ազովու),
խոնարհաբար
{խնդրէ}
ի
Ձէնջ
նշանակել
առ
այս
զժամադրութիւն,
երբ
եւ
ուր
եւան
քաղաքի,
որ
մերձ
յամրոցն
Ազովու,
խոնարհաբար
{խնդրէ}
՚ի
յարգութենէ
Ձերմէ,
շնորհ
առնել,
նշանակել
առ
ա
ապրանքի
վաճառականութիւնը,
չկայ
մինը,
որ
ապրանք
{խնդրէ}
նորանից,
ապրանք
ապսպարէ
նորան,
եւ
եղածը
առնու՝
էր
իմ
մօտ,
որ
ածուխ
գնելու
համար
կէս
մանէթ
արծաթ
{խնդրէ}:
Այդ
միջոցին
ասաց
ինձ,
թէ
փոքր
է
մնացել
նպատակի
անհաւատ,
թիւր,
շնացող
եւ
չար
ազգը
միայն
նշան
կը
{խնդրէ}.
պատճառ,
ինքը
խելք
չունենալով
հասկանալ
որեւիցէ
ւթենից:
-
Նա
եկել
էր,
-
շարունակեց
կինը,
-
որ
{խնդրէ}
քեզանից,
որ
դու
այս
եօթն
շաբաթի
մէջ
ամուսնացնես
ի՞նչ
կայ.
մի՞թէ
այժմեան
ժամանակումը
պիտի
կտրիճը
{խնդրէ}
աղջիկ,
աղջի՛կը
կտրիճ
պիտի
խնդրէ,
մէք
կամեցանք
բ
ումը
պիտի
կտրիճը
խնդրէ
աղջիկ,
աղջի՛կը
կտրիճ
պիտի
{խնդրէ},
մէք
կամեցանք
բաղդաւոր
առնել
Թիւթիւնճի-օղլուի
աղ
ոփանոս
անուն,
որ
վարժ
էր
ի
գրթեան
Հելլենականին,
{խնդրէ}
զձեռնտուութիւն
առ
ի
կատարել
զգործն,
այլ
եւ
ի
սմա
հրիտակաց,
այո՛,
բողոքէի
ապաքէն
առ
փոխարքայն
եւ
{խնդրէի}
բանալ
զքննութիւն
ի
վերայ
պարականոն
ներգործութեանց
այն,
ինչ
որ
չենք,
երբե՜ք:
Բայց
ինչո՞ւ
ես
այդ
{խնդրէի}.
մի՞թէ
նրանք,
որ
աչքեր
ունեն
տեսնելու,
չպիտի՞
ահին,
տառապանքին
պատճառ
եղած
չլինինք:
"
Ուխտիւք
{խնդրէի}
ես
իսկ
ի՛նքն
նզով
լինիլ
ի
Քրիստոսէ,
վասն
եղբարց
0,
Ը.
52.
Ժ.
20.
Մարկ.
Գ.
30։
§
36.
"
{Խնդրէին}
հակառակ
Յիսուսի
վկայութիւն
ինչ,
զի
սպանանիցեն
զն
ին
յարանց
ոմանց,
որք
խոստանալով
քեզ
Տեառն
կարասի
{խնդրէին}
զտեղիդ"։
Մի՞թէ
իրաւունք
պիտի
ունենայ
բարկանա
սկանալ,
եթէ
արք
Սեւկոյ
դրախտին
խոստանալով
կարասի
{խնդրէին}
զտեղին։
Այս
այն
աստիճանի
պարզ
կանոն
է,
որ
բն
նել,
որի
միաբաններից
ոմանք
"
կարասի
խոստովանելով
{խնդրէին}
զտեղին
",
զոր
Ղազարու
տայր
Վահան։
Երբ
սրտապն
Հայերը
չկամին,
որ
եղբայրաբար
խօսելով
նոցա
հետ,
{խնդրէինք}
վերացնել
այն
տգեղութիւնքը,
որոնց
համար
ամօթապարտ
ռնի
յատեան
դոցա,
եւ
'ի
միջոյ
կիսոյ
ժամու
էառ
զոր
{խնդրէրն}
զի
պատրաստ
էր
ամենայն։
Ապա
բացեալ
զգլուխ
իւր
յատ
քի
վարդապետն
որպէս
տէր,
եւ
որովհետեւ
այժմիկ
դուք
{խնդրէք}
զայն
եւ
ցուցնէք
զձեզ
որպէս
եւ
էք
իսկ
երեսփոխան
ա
§
49.
Պաւղոսը
ինքն
է
վկայում.
"
Եթէ
զփորձ
ինչ
{խնդրէք}
զՔրիստոսի,
որ
ինեւս
ընդ
ձեզ
խօսի
"
(Թ.
Պաւղ.
այի
մեջ
հայոց
լեզվի
ցենզոր
չլինելը:
Այս
մասին
{խնդրի}
մեջ
ասված
է,
որ
անդամ
ընդունեն
Մոսկվայի
ցենզուրն
ուն,
Դուք
նույնպես
չէիք
կարող
ժողով
գումարել
այդ
{խնդրի}
մասին,
թեեւ
թե՛
իմ
եւ
թե՛
Ձեր
կողմից
միջոցներ
էի
զ
որոշակի
ոչինչ
չեմ
կարող
ասել,
մանավանդ
որ,
իմ
{խնդրի}
պատասխանը
դեռեւս
չունեմ:
Խնդրում
եմ
անկեղծ
հա
ակիցների՝
ամերիկական
արկածախնդիրների
օգտին:
Այդ
{խնդրի}
մասին
ինչ
էլ
որ
տպագրեն
միսիոներները՝
անիրավացի
տություն:
Անանիային
խնդրում
եմ
այդ
մասին
հարցնել
{խնդրի}
մասնագետից՝
Գովարտովսկուց.
Dorema
armeniaca-ն
ա
ք
առավել
եւս
պետք
է
ուրախանանք
եկեղեցական
փողերի
[
{խնդրի]}
հարություն
առնելուն,
քանի
որ
նրանց
համարում
էին
յուրաքանչյուրին
յուր
պատկանյալ
բաժինը
տա:
Այս
{խնդրի}
մեջ,
որ
այսօր
այս
թղթիս
հետ
փոշտ
տվի,
գրած
եմ
ն
ասին
միտք
ունիմ
առանձնապէս
խօսել,
մանաւանդ՝
այն
{խնդրի}
վերայ,
թէ
արժանայիշատակ
Մուրադը,
նուիրած
լինելո
յց
մի
այլ
բան
մէջ
ընկնելով՝
խափանառիթ
է
եղել
այս
{խնդրի}
մշակութեանը:
Ի՛նչ
էր
այդ
այլ
բանը.
այն,
որ
մեք
արեխղճութեամբ
աշխատում
էին
մի
քանի
երիտասարդք
այս
{խնդրի}
վերայ,
մէջ
եմ
բերում
մեր
բարեկամներիցս
մինի
նամա
ի
նամակը,
որի
բովանդակութիւնը
յարգելի
է
մեզ,
թէ
{խնդրի}
վսեմութեան
եւ
թէ
այդ
խնդիրը
լուծանելու
մասին
դիւր
ը
սարից
սար
եւ
քարից
քար,
թէ
ինչ
է
պիտի
օգնէ
այս
{խնդրի}
լուծմանը,
ո՛ր
ուսումնականը
մեր
մէջ
վիճակուած
է
ա
ն
ապսպարուած
գործը,
կարօտութիւն
չունի
մտանել
այն
{խնդրի}
մէջ,
թէ
ի՛նչ
չափով
պիտանի
էր
այդ
գործը
ապսպարողի
ն:
Որքան
խօսք
ու
ժողովք
եղած
են
միաւորութեան
{խնդրի}
մասին,
այդ
բոլորը
միշտ
պատահել
են
նախ՝
Յոյների
ելի
կապուած
է
նորա
հետ,
այնքան
դժբախտ
է
եղել
այդ
{խնդրի}
ճակատագիրը:
Նա
դարձել
է
մի
քար,
որի
վերայ
մարդը
չ
կառավարութիւնը
եւ
օրէնքը
ազդեցութիւն
չունին
այս
{խնդրի}
վերայ:
Ստիւարտ
Միլը
խօսում
է
հասարակութեան
հետ,
թագաւորում
է
բռնութիւնը:
Նոյն
այս
տնտեսական
{խնդրի}
առաջեւ
կանգնած
է
այսօր
ռուսական
կառավարութիւնը
եւ
եւ
իրողապէս
չէ
կարող
մարմնանալ՝
առանց
տնտեսական
{խնդրի}
լուծուելուն:
Ոչ
մի
ազատ
կառավարութիւն,
ոչ
մի
ազ
ձարանների
մէջ,
գրեթէ
ազդեցութիւն
չունին
դրամական
{խնդրի}
վերայ:
Եւ
հասարակ
ժողովուրդը
այնչափ
աւելի
կարօտո
յոց
ազգի
մեծագոյն
մասը:
Բայց
եւ
այնտեղ
տնտեսական
{խնդրի}
սահմանից
չէ
պիտոյ
դուրս
գանք
այս
անգամ:
Ամէ
յո՛,
Եւրոպան
կանգնած
է
այսօր
մի
դժուար
լուծանելի
{խնդրի}
առջեւ։
Այդ
տնտեսական
խնդիրն
է,
մարդը
եւ
հացը:
Ասիոյ
ապագան
աւելի
մեծ
է,
աւելի
լայն
է
տնտեսական
{խնդրի}
վերաբերութեամբ,
քան
թէ
Եւրոպիոյ
ապագան:
Հայերին
ն,
յառաջուց
պարզել
մեր
հայեացքը
եւ
այս
ծանրակշիռ
{խնդրի}
համար
մի
երկու
քայլ
խոտորիլ
մեր
ուղիղ
ճանապարհից
առլամենտի
մէջ
լորդ
Ջօհն
Ռըսսելի
խօսքերը
ամերիկեան
{խնդրի}
վերաբերութեամբ:
"
Չէ
կարելի
բուռն
զօրութեամ
ը
չխոստովանուած
ազգութիւնքը:
Տարբերութիւնը
էական
{խնդրի}
մէջ
չէ.
տնտեսական
խնդրի
դուռը
եւ
նորա
համար
փակո
քը:
Տարբերութիւնը
էական
խնդրի
մէջ
չէ.
տնտեսական
{խնդրի}
դուռը
եւ
նորա
համար
փակուած
է:
Նորա
ազատութիւնը
ւնը:
Որչափ
շօշափելի
եւ
հասկնալի
է
տնտեսական
{խնդրի}
ճշմարտութիւնը,
որ
մեք
այս
նեղ
սահմանի
մէջ
աշխատե
չհասկնայ
հացի
խնդիրը.
եւ
մեք
խօսեցանք
միայն
այն
{խնդրի}
վերայ,
քանզի
նորանով
միայն
կարող
է
պահպանել
մարդ
լինես:
Թէ
սիրակէզ
հէգ
ծարաւին
Պտղից
պտկից
ջուր
{խնդրի},
Եւ
սուրբ
Յակոբ
Նահապետի
Ջրհորիցըդ
տաս
խմի,
Ա
,
-
Յար
օրհնուա՜ծ
դու
լինես:
Թէ
մէկը
գայ
վարդըդ
{խնդրի},
Դու
-
որպէս
մայր
գթութեան
-
Վարդի
հետ
քո,
անչ
ւմ
իր
վերջին
յօդուածը
"
Անգլիական
վերանորոգութեան
{խնդրի}
վրայ
քննութիւն
"
անունով,
"
Bill
of
reform
".
[5
ելը
չէ
պախարակում
ձգտողութիւնը
եւ
վերանորոգութեան
{խնդրի}
(bill)
բովանդակութիւնը,
այլ
դատապարտում
է
նոյն
ան
աջո՛ղ
է
եղել
այդ
առասպելի
արուեստականութիւնը։
{Խնդրի}
վախճանական
լուծումը
թողում
ենք
ժամանակին.
բայց,
Արդա՛րեւ
մեզ
շատ
զուարճալի
է
թւում
այս
փոքրիկ
{խնդրի}
լուծումը։
Այն
ժամանակ
միայն
Անձեւացեաց
իշխան
ւում:
-
Այո:
-
Այդ
ուրիշ
բան
է.
ես
այդ
{խնդրի}
մասին
պատրաստ
եմ
օրերով
խօսել,
սիրական
Շաքարեանց
իկ
առաքինութիւն
է
եւ
եթէ
դուք
այդ
աչքով
նայում
էք
{խնդրի}
վերայ,
ուրեմն
թոյլ
տուեցէք
ինձ
ասել
ձեզ
իմ
կարծի
դպրութիւնը,
որ
այժմ
մեծ
լոյս
կարող
էին
ծագել
այն
{խնդրի}
վերայ,
թէ
ինչպէ՛ս
էր
նախնի
Հայկազանց
հայկաբանութ
,
թէ
պարոն
Շահումեանցը
կամենում
է
դարձեալ
մի
նոր
{խնդրի}
վերայ
խօսել,
իւրեանց
սովորական
կերպով:
Բայց
ինչ
լորը
չեն
մտածում
լուծանելու
համար
մեր
առաջեւ
դրած
{խնդրի}
մէջ.
դոքա
աւանդւում
են
կրօնների
պատմութեան
մէջ,
ւթեան
պատմութեան
մէջ։
Բայց
քերուելով
անցանել
այս
{խնդրի}
մօտից
անհրաժեշտ
էր
մեզ՝
ցուցանելու
համար
պապական
ետ
պահել
նրանց
այդ
քայլից
`
մինչեւ
Կանոնադրութեան
{խնդրի}
աւարտումը:
Հայ
ազգը,
զուրկ
արտաքին
ամէն
մի
մեր
վրայ
խնամով
գործ
դնել
եւ
աշխատել,
որ
բուն
իր
{խնդրի}
մօտ
մի
հին
յոգնակի
սեռական
յատկացուցիչ
էլ
չունենա
էս
թէ
արբեցութիւնից
պատճառուած
"
ինքնակիզութեան
"
{խնդրի}
մէջ:
Մունքէի
եւ
Քոփփի
սքանչելի
կարծիքները
ճշմարտ
իճանի
տղայական
է
լոկ
գեղեցկութեան
խնդիրը,
լեզուի
{խնդրի}
մէջ,
որ
ծառայում
է
մարդու
բովանդակ
կեանքին,
բոլ
որհուրդ
ձգողութեան
հետ,
այո՛,
մեր
փաստերը
երկու
{խնդրի}
ընդդէմ
եւս
կարող
են
գործ
դրուել։
Որովհետեւ,
եթէ
յութեան,
որպէս
աւելի
դրական
տեսութեան,
բայց
այս
{խնդրի}
մէջ
բնաւ
սխալ
չէ
եւ
եզրակացականը
եւ
մենք
առանց
յո
ետքը,
3
աղբար,
1
քուր
եւ
մայրս
մնաց.
նույնպես
{խնդրիլ}
եմ,
որ
քո
եւ
մորս
իրավունքները
տեղը
բերին
եւ
ինչ
փորձեր
եւ
օրինակներ
ստորասաբար
պատասխանում
են
այս
{խնդրին},
այո՛,
եւ
իմ
սեպհական
նկատողութիւնքը,
ուրիշ
շա
ը
վիրաւորելու,
այլ,
մանաւանդ,
հանդէս
տալով
այդ
{խնդրին},
ցանկացել
եմ
զգալի
կացուցանել
մեր
ազգին
այդ
նորա
ս
շարունակելով
մեր
խօսակցութիւնը,
չմօտեցանք
բուն
{խնդրին},
որի
մասին
ինձ
բերեցին
ձեր
առաջեւ։
Ես
այսքան
մի
,
որ
աղբիւր
էին
եւ
նիւթական
շահաստացութեան։
Այս
{խնդրին}
կարող
է
կատարելապէս
պատասխանել
առեւտրական
կապակցո
ծ
կատարել:
Աշխատենք
պատասխան
տալ
եւ
հետեւեալ
{խնդրին}:
§4.
"
Հիւսիսափայլը
"
կամ
Յիշատակարանս
կարե
Բայց
մինչեւ
այստեղ,
մեք
մեր
առջեւ
դրած
բուն
{խնդրին}
չդպանք,
մինչեւ
այստեղ
աշխատեցանք
միմիայն
մերկացն
տեւ
դա
երկրորդ
մասն
է
այս
յօդուածի
մէջ
լուծանելու
{խնդրին}
։
Ի՛նչ
է
պապականութիւնը.
մեր
համար
ծանր
լուծ
գաւորին,
թէ
պապը,
զիջանելով
երիտասարդ
արքայազնի
{խնդրին},
ընդունել
է
նորա՝
դէպի
սուրբ
Պետրոսը
եւ
դէպի
նո
ն
չունենայ
Յիսուսականացու
աշակերտների
վերայ։
Այս
{խնդրին}
բոլոր
միաբերան
համաձայնեցան,
բայց
երբ
այս
սահման
կայութիւնքը
եւ
ապացոյցքը
աւելի
վերաբերւում
են
այն
{խնդրին},
թէ
ո՞րը
պիտի
նախընտիր
համարենք՝
հի՛ն,
թէ՛
նոր
տկին
թույլ
տան
տեսակցության,
բայց
մինչ
այս
րոպեն
{խնդրիս}
պատասխանը
չունեմ,
չնայած
հուսով
եմ...
Շատ
րից
կրկնում
եմ՝
գրքեր,
գրքեր
եւ
գրքեր:
Եզյանից
{խնդրիր}
Շլոսսերը,
կարծեմ
նա
ուներ,
իսկ
եթե
ոչ՝
գտիր
ին
են,
դա
անհրաժեշտ
է
նրանց
հանգստության
համար:
{Խնդրիր}
Անանիային,
որ
քո
նամակում
որոշ
նորություններ
գրի
ր,
Կաթողիկէ,
բա՛յց
Էջմիածին՝
եւ
ո՛չ
մէկը։
Մեր
{խնդրից}
դուրս
է
ցոյց
տալ,
թէ
ե՛րբ
է
երեւում
մեր
գրքերում
խնամութեան
կամքը,
որպէսզի
ընտրեալքը
երեւին։
Մեր
{խնդրից}
դուրս
է
խօսել
այստեղ
եւրոպական
լուսաւորութեան
աստ
ապականուող
գանձով
հարստացնելու
համար,
որ
իրենցից
{խնդրողներին}
տալ
կարողանան
աստուածային
խօսքը,
հոգու
փրկութեան
աղաքական
գլխոյ,
ամենահպատակութեամբ
խնդրեմ
ի
սմին
{խնդրոյ}
արձակեալ
Նախիջեւանայ
Հայոց
հասարակութենէ:
Որ
ոք
իրաւացի
ի
բարձրագոյն
դատաստանս
համաձայն
առաջին
{խնդրոյ}
իմոյ
առ
գա
հետեւեցելոյ
ի
8-էն
նախընթաց
ամսոյն
մար
աժնի
քաղաքին
յանդիման
նոր
որգոստային:
Ի
սմին
{խնդրոյ}
զոր
շարադրեցի
եւ
պարզագրեցի
ես,
խնդրագործ
Միքայէ
ծառափայլութիւն
տէր
փոխարքայն
Կովկասում,
համաձայն
{խնդրոյ}
վեհափառ
հայրապետին,
հրամայեաց
դիպլոմատիկական
դիւ
մ
յաջողիլ,
որպէս
յայլ
ամենայն
ձեռնարկս
զհնդկական
{խնդրոյ},
ցայս
վայր
ժամանակի:
Ի
սոյն
կէտ
տեղեկացեալ
ր
կ՚ելնէ
(իբրեւ
կարեկից)
Էջմիածնայ
վարդապետի
մը
{խնդրոյ}
մէջը
կը
մտնէ,
ու
"
գայթակղութիւն
"
բառը
վերջապէս
ւ
սուրբ
Յակոբ
Հայրապետ
Մծբնայ,
Զգօն
կոչեցեալ,
ի
{խնդրոյ}
Վրթանիսի՝
որդւոյ
սրբոյն
Գրիգորի,
գրէ
տասն
եւ
ու
առաջնոց
Հայկազանց
մինչեւ
ցաւուրս
իւր,
զոր
արար
ի
{խնդրոյ}
Սահակայ
Բագրատունւոյ,
կցորդեալ
յայն
եւ
զԱշխարհագ
ին
ականատես
վկայ:
Զայս
պատմութիւն
գրեալ
է
սորա
ի
{խնդրոյ}
Դաւթի
երիցուն
են
սորա
եւ
այլ
ճառք,
աստուածաբանակ
Զկնի
սորա
յառնէ
Թովմաս
Արծրունի
պատմաբան,
որ
ըստ
{խնդրոյ}
Գագկայ
Արքայի
յազգէն
Արծրունեաց
յօրինէ
զպատմութիւ
Կոզեռն
վարժ
քաջ
ի
մաթեմատիքական
ուսմունս:
Սա
ըստ
{խնդրոյ}
Անանիայի՝
եպիսկոպոսի
Վաղարշապատեցւոյ,
գրեաց
զճա
եան,
եւ
աստղաբաշխական
գիտութեամբ,
զորմէ
գրեաց
ի
{խնդրոյ}
իշխանին
Վրաց
Վախթանկայ
եւ
եպիսկոպոսին
Տփխիսայ
յամ
շատ
թէ
փոքր
շահեալ
էր
զվարկ
ժողովրդեանն՝
ի
վերայ
{խնդրոյ}
մատենագրութեան,
եւ
յապացուցանել
մ
եր
զօգտակարութ
աց,
որք
առ
շրջելոյ
զուշադրութիւն
ժողովոյն
ի
բուն
{խնդրոյն},
որ
էր
վերանորոգութիւն,
եթէ
ո՛չ
Հռովմէական
եկեղ
ի
Յունաց
եւ
ի
Քաղդէացւոց,
գրէ
եւ
զզանազան
ճառս
ի
{խնդրով}
հարց
միանձաց:
Թեոդորոս
Քռթենաւոր
ինքնացեալ
վա
իսկ
թէ
գործիականի
մտքով
չէ
կարելի
հականալ
ըստ
իր
{խնդրով},
օրինակ
"
վկայքն
պսակին
ըստ
ճգնութեանցն
",
այն
"
եւ
այլն։
Մէկ
խօսքով՝
ըստ-ը
վերջահոլով
տրականի
{խնդրով}
կենդանի
լեզուի
մէջ
չէ
գործածվում։
Համաձայն
ենք,
առը
պատրաստ
է:
Վասն
որո
ովի՞ն
կարող
էի
դիմել
այս
{խնդրովս},
եթե
ոչ
Ձեզ
իբրեւ
հայրենակցի
եւ
ազգի
օգտին
ցավակ
կեցւոց
Հ.
Մկրտիչ
Աւգերեան
տայր
պատասխանի
ամենայն
{խնդրոց},
միաբանութեամբ
Պօղոս
աղայի
Սեբաստեան
գրէր
առ
Կոս
.
ասասցէ՛
որ
գոնեայ
ժամ
մի
եւ
եթ
նուիրեալ
այդպիսի
{խնդրոց}
[վերահասու
եղեալ
իցէ]
ճշմարտութեան.
բայց
ինձ
այլ
"
Եւ
տեղին
այն
տաճար
լիցի
Աստուծոյ
եւ
տուն
աղօթից
{խնդրուածոց}
ամենայն
հաւատացելոց
եւ
աթոռ
քահանայապետութեան
"
(
18)։
"
Ընդէ՞ր
աշակերտքն
Յովհաննու
պահեն
ստէպ
եւ
{խնդրուածս}
առնեն,
նոյնպէս
եւ
փարիսեցւոցն,
եւ
քոյքդ
ուտեն
ե
՞
որ
ախորժանքով
անկաջ
դնողների,
լսողների
եւ
նոցա
{խնդրուածքի}
համար։
Նայեցէ՛ք
Յունաց
ժողովրդի
վրան,
երբ
իմա՛ց
.
թեւերը
բանալով՝
խաչի
նման
են
լինում
եւ
միաձայն
{խնդրուածքներով}
եւ
արտասուալից
աղաղակով
խնդրում
են
Փրկչից.
"
Խօ՛
ֆակուլտետի
առաջին
կուրսում,
Ձերդ
գերազանցությանը
{խնդրում}
եմ
այս
առթիվ
ինձ
տոմս
տալ:
Ընդ
որում,
պատիվ
ուն
Михаилу
Лазаревичу
г-ну
Налбандову
в
Москве.
{Խնդրում}
եմ
ողջույնս
հասուցանես
պարոն
Խատամովին
եւ
ասես,
երեւացած
կլինի՞,
թե
ոչ,
այսուամենայնիվ
դարձյալ
{խնդրում}
եմ,
որ
թե
գա,
նորան
ընդունեք
եւ
մեր
տունը
կամ
մ
ոչինչ
լուսավորության
հնար:
Այս
հիման
վերա
ես
{խնդրում}
եմ
Ձեզանից
չխնայել
ձեր
աշխատությունը,
որ
նախարար
րյալ
երգերու
հոտը
եւս
չկա
այժմ
Մոսկվայի
մեջ:
{Խնդրում}
եմ
քո
մեծահոգի
ներողամտությունը,
որ
քո
հանձնարար
նորհակալ
լինելով
Ձեր
գործունյա
մասնակցությունից,
{խնդրում}
է,
որ
ամեն
աշխատություն
ի
սեր
ազգի
գործ
դնեք
դար
գրությունը
կարոտ
է
400
մանեթ
ծախքի,
այս
պատճառով
{խնդրում}
եմ,
որ
ինչպես
Նազարյանցի
հանդեսը
տպվեցավ
ստորագր
ումը:
Ուրիշ
բան
չունեմ
ասելու
առ
ժամս,
միայն
{խնդրում}
եմ
կատարել
խնդիրս,
եթե
կարելի
է
մինչեւ
դեկտ.
վե
մ
եմ
Ձեզ
Քրիստոսի
տեառն
մերո
սուրբ
Հարությունը
եւ
{խնդրում}
եմ
աստուծուց
ողջություն
եւ
հաջողություն
Ձեր
եւ
Ձե
դարձյալ
դիմում
եմ
դեպ
ի
Ձեզ,
արգո
Հայրենակից
եւ
{խնդրում}
եմ
ազգի
անունով
անտես
չառնել
իմ
խնդիրը,
այլ
մի
ք
վ
որ
երբեմն
նամակներս
ուշանում
էին:
Եղբայր,
{խնդրում}
եմ
ներողություն
"
Թափառական
Հրեայի
"
ճակատին
գրած
չհարկադրեն,
բայց
մի
փոքր
առողջանալ
սկսելով
ինքը
{խնդրում}
է
այնուհետեւ:
Հոկտ.
տետրակի
մեջ
կբանանք
ստո
ց
եւ
մինչեւ
ի
մահ
մոռանալու
չեմ
քո
սերը
իմ
վերա:
{Խնդրում}
եմ,
որ
ինձ
հասուցանելու
250
մանեթը
(ավելի
չեմ
հ
մ
հետ
տանելով
ձեր
ազնիվ
բարեկամությունը
եւ
սերը:
{Խնդրում}
եմ
իմ
հարգությունը
հայտնել
Գայանե
Նիկոլաեւնային
ե
դ
գտանել,
ուղարկում
եմ
ձեզ
այն
պատկերները
եւ
շատ
{խնդրում}
եմ,
որ
աշխատություն
հանձն
առնուք
հրատարակել
այդ
,
թե
ի՛նչ
ասել
է
կամ
ո՛ւր
է
Կալկաթա:
Մենք
հատուկ
{խնդրում}
ենք
Ձեզանից,
որ
աշխատություն
հանձն
առնուք
ցույց
ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ
Պ.
ՄԵԼՔՈՆ
ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ,
Այս
նամակովս
{խնդրում}
եմ
Ձեզանից
առաջին
մեքենայով
ուղարկել
ինձ
մի
օրինա
,
Կալկաթա
ՄԵԾԱՐՈՒ
ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ,
ԱՐԳՈ
Պ.
ՍԵԹ
{Խնդրում}
եմ
Ձեզանից
իմ
հաշվով
տալ
ծերունի
եւ
աղքատ
Ռեթեոսի
տետրակ,
սկսած
931
համարից
մինչեւ
960
համարը,
եւ
{խնդրում}
եմ
չխնայել
Ձեր
աշխատությունը
այս
ազգօգուտ
գործի
մ
՞:
Ինձ
հաճելի
է
նախօրոք
անսահման
հավատալ
քեզ
այս
{խնդրում},
ինչպես
բոլոր
այլ
խնդիրներում:
Մեր
շատ
սիրել
կնում
եմ
-
ինձ
ոչինչ
հարկավոր
չէ,
մի՛
ուղարկիր:
{Խնդրում}
եմ՝
թող
սիրելի
քույրիկս
զբաղվի
իր
առողջությամբ.
լ
խնամք
չի
պահանջում
այս
շատ
օգտակար
պլանտացիան:
{Խնդրում}
եմ,
եղբայր,
հենց
որ
Սուլթան-Շահը
գա,
ցույց
տու
լոր
հանձնարարությունները.
հանուն
բարեկամության,
{խնդրում}
եմ
անուշադրության
չմատնի
իմ
այս
խնդիրը:
Թող
նա,
ռաջացնում,
ինչպես
tartarus
stibioticus-ը,
ուստի
{խնդրում}
եմ
գրքերն
ընտրել
ամենայն
ուշադրությամբ,
որպեսզի
սերը
կամ
Մակոլեյը,
եթե
քեզ
հաջողվի
ճարել,
ապա,
{խնդրում}
եմ,
մի
քանի
հատոր
միասին
բերես,
եւ
ոչ
թե
հոմեոպ
ությունս
Անանիային՝
առաջարկած
ձկան
համար,
միայն
{խնդրում}
եմ,
մի՛
բերի,
ինձ
ոչինչ
հարկավոր
չէ:
Ծխախոտ
ես
նից
արդյոք
ստացա՞ր
եւ
պարտքերն
արդյոք
վճարեցի՞ր:
{Խնդրում}
եմ
չմոռանաս
այդ
մասին
ինձ
գրել:
Ինձ
տանջում
է
այ
ւ
մերոնք
իրենց
հերթին
վերցրե՞լ
են
արդյոք
նրանից:
{Խնդրում}
եմ,
որպեսզի
քո
նամակում
իմ
բոլոր
հարցերի
պատասխա
նը
տանը
մնաց,
իսկ
երկրորդը
Եկատերինոսլավումն
է:
{Խնդրում}
եմ,
թող
Անանիան
այս
մասին
հանգամանորեն
գրի
Կամեն
նավանդ
որ,
իմ
խնդրի
պատասխանը
դեռեւս
չունեմ:
{Խնդրում}
եմ
անկեղծ
հարգանքս
հաղորդեք
նորին
գերազանցություն
տված
շատ
հետաքրքրական
տեղեկությունների
համար:
{Խնդրում}
եմ,
Քրիստոսի
տոնի
առթիվ,
իմ
անխախտ
հարգանքը
եւ
ալ
եմ
Մարիա
Աֆանասեւնայից
իր
նեղության
համար,
եւ
{խնդրում}
եմ
հաղորդել
նրան,
ինչպես
եւ
երկու
սեռի
բարեկամնե
են,
արդյոք:
Բայց
այդ
մասին
կխոսենք
երեքշաբթի:
{Խնդրում}
եմ
աշխատես
քեզ
հետ
բերել
"
Սոս
եւ
Վարդիթերն
"
ու
մեմատելու
համար
-
ինչպես
եւ
ուրիշ
շատերի
վրա:
{Խնդրում}
եմ
Անանիային
գրես,
որպեսզի
հիմնավորապես
եւ
մասնա
նրա
ուշադրությունն
եմ
հրավիրում
այդ
հարցի
վրա
եւ
{խնդրում}
եմ
լարել
բոլոր
ուժերը
նպատակին
հասնելու
համար:
րդյոք
գործածել
իբրեւ
անուշահոտություն:
Անանիային
{խնդրում}
եմ
այդ
մասին
հարցնել
խնդրի
մասնագետից՝
Գովարտովս
,
որ
ոչ
ավելի
եւ
ոչ
պակաս
"
թույլ
"
են,
ուստի
եւ
{խնդրում}
եմ
ազատել
ինձ
նրանցից:
Բարեւիր
երկու
սեռի
բոլ
իրությամբ
եւ
անպետք
կլինեի
ճարպակալման
համար:
{Խնդրում}
եմ
հաղորդիր
անձամբ
Մարիա
Նիկոլաեւնա
Պանովային
իմ
դու
գրում
ես:
Շատ
ուրախ
եմ
Րեստենի
վերաբերյալ:
{Խնդրում}
եմ
բարեւս
հաղորդես
Կովալսկուն
եւ
շնորհավորես
նրա
:
Ասա
նրան,
որպեսզի
բարեւի
Կոլյա
Ուստիմովիչին:
{Խնդրում}
եմ,
հնարավորության
սահմաններում
հաճախ
գրես
ինձ,
բ
նամակս
վաղուց
արդեն
ուղարկված
էր:
Այդ
պատճառով
{խնդրում}
եմ,
որ
դու
երկուշաբթի
բերես
ինձ
նույն
տեսակի
մի
աս
Բալտազարյանի,
հիրավի
հենց
նա
է
քեզ
այցելողը:
{Խնդրում}
եմ
այլեւս
չթողնես
քեզ
մոտ
այդ
սրիկային:
Նա
մի
վա
коту
масленница,
մյուս
անգամ
հետեւանք
էլ
կլինի.
{խնդրում}
եմ
միայն,
որ
դու
լավ
բացատրես,
թե
ինչպես
պետք
է
[Հ.
Գ.
]
Ի
դեպ,
շնորհավոր
նոր
տարի:
Անցիր,
{խնդրում}
եմ,
ծնողներիս
մոտ
եւ
ասա,
որ
ես
եւ
եղբայրս՝
Ղա
ալածող
դժբախտությունը
նույնպես
վերջ
ունի:
Ես
քեզ
{խնդրում}
եմ
հանգստացնել
մեր
ծնողներին:
Ես,
փառք՝
աստ
եւ
քո
զավակներին:
Ի
սեր
աստծո,
մի
անգամ
էլ
{խնդրում}
եմ,
հանգստացրու
մեր
ծնողներին:
Ափսոս
որ
չի
կարե
տոնավաճառից:
Խնդրեմ
այս
մասին
հայտնես
նրան:
{Խնդրում}
եմ
հաճախակի
գրես
Ղազարոս
եղբորը
մեր
ընտանիքի
կացո
ռանաք
բերել:
Օգտվելով
Անանիայի
այդտեղ
լինելուց,
{խնդրում}
եմ
նրան՝
տեղեկանալ,
լո՞ւյս
չի
տեսել
արդյոք
Բոկլ
այդ
պատրվակով
անհանգստացնել
մորս,
չեմ
կարող,
եւ
{խնդրում}
եմ
քեզ՝
թողնել
նրան
հանգիստ,
եթե
չես
ուզում
`
գ
,
դիմելով
Ձերդ
գերազանցությանը,
ամենախոնարհաբար
{խնդրում}
եմ
չմերժել
Ձեր
աջակցությունը
վերոհիշյալ
թղթերն
ետ
ե՛ւ
միւսը,
ազատապէս
կարող
ես
խօսել,
բայց
այսքան
{խնդրում}
եմ
հասկանալ,
որ
"
Մեղուի
"
հրատարակողի
գրագիր
լի
Պ.
Խ.
վեր
կացաւ
տեղից
եւ,
բարեաւ
մնա
ասելով,
{խնդրում}
էր
ինձանից
իւր
մօտ
հիւր
գնալ:
Ես
զարմացայ
դորա
ա
ամենեւին
յառաջանում
է
դոյն
այդ
բաների
չլինելուց:
{Խնդրում}
ենք
ցոյց
տալ
մեզ
երկու
Հայ,
որ
միասին
խորհուրդ
կ
չարագործութեան
ամրոցի
վերայ:
Պարո՛ն
Իսահակեանց,
{խնդրում}
ենք
անհանգիստ
չլինել,
թէ
Հայաստանի
փլատակների
տա
ւթիւն
ստանալով,
կը
դառնայ
շատ
անբարոյական
մարդ:
{Խնդրում}
ենք,
որ
դուք
մի
փոքր
աշխատութիւն
յանձն
առնուիք
ծ
ունիմ
քո
հետ
գլուխ
դնելու,
գլուխս
ցաւում
է:
Դու
{խնդրում}
ես,
որ
ես
Էֆիմերդէ
բանամ
քո
համար
եւ
այդ
պատճառո
մ
իմ
առաջին
նկատողութեանը,
որ,
ուղարկելով
քեզ,
{խնդրում}
եմ
հասուցանել
"
Հիւսիսափայլի
"
հրատարակողին:
Հաւ
դիցը
հարկադրուէր
դադարեցնել
նորա
գոչիւնը:
Ես
{խնդրում}
եմ
նորանից
ցոյց
տալ
ինձ
ազգի
գիտութեան
եւ
յառաջադ
տալ:
Յանկարծ
բանտի
մօտ
գալիս
է
կոմսը։
Լէոնորան
{խնդրում}
է
ողորմութիւն,
կոմսը
հրաժարւում
է
փրկել
որպէս
Մա
գնացած
Կոստանդնուպօլիս
Յունաց
Թէոդոս
կայսրի
մօտ,
{խնդրում}
է
ողորմիլ
Հայաստանին
եւ
թագաւոր
դնել
Արշակի
որդի
դտեղ
ես
իմ
Յիշատակարանի
անմիջական
տէրն
եմ։
Միայն
{խնդրում}
եմ
ամէն
մի
մարդուց,
որ
խնայեն
իմ
Յիշատակարանը,
ւնը,
առանց
ճարտար
ներածութենների,
եւ
խոնարհաբար
{խնդրում}
եմ,
որ
դու
եւ
քո
Յիշատակարանիդ
սիրողքը
առանձին
ո
իմ
ձեռքում,
յանդգնո՞ւմ
ես
այդ
խօսքը
ասել:
-
{Խնդրում}
եմ
չբարկանալ
իմ
վերայ,
եթէ
ես
չկամեցայ
կեղծաւորո
Ո՛ղջ
լինիս,
-
պատասխանեցի
ես,
-
եթէ
կարելի
է,
{խնդրում}
եմ
չխօսել
կրօնի
վերայ.
պատճառ,
այդ
բանը,
շատ
մ
գ
մահը:
Նա
չէ՞ր,
որ
դեռեւս
Հօրից
ներողութիւն
էր
{խնդրում}
իւր
չարչարողներին:
Մի
սարսուռ
զգացի
ես՝
լսե
գործների
մահու
չափ
ատելի,
դէպի
քեզ
եմ
դառնում
եւ
{խնդրում}
եմ
քո
մեծահոգի
ներողամտութիւնը,
որ
ինձ
եւս
ձգես
ը
սրբելու
վերայ
է,
յետոյ
յուսահատուելով՝
իսկոյն
{խնդրում}
է
չլինելը
այն
բաների,
որ
կային
Մովսէս
Խորենացու
..
Մեք
բողոքում
ենք
այդպիսի
քննիչների
ընդդէմ,
եւ
{խնդրում}
ենք,
ուշադիր
լինելով
մեր
անբաղդացած
ազգի
վիճակին
կապկապած
Լալիս
էի
անդադար,
Մօրս
քունը
խանգարած,
{Խնդրում}
էի
նորանից
Բազուկներս
արձակել.
Ես
այն
օրից
ուխտե
ը,
նիւթականութիւնը
եւ
երեխայական
դատողութիւնքը,
{խնդրում}
են
պատասխանել,
թէ
ի՛նչ
աղբիւրից
յառաջանում
էին
դ
քանի
օրից
յայտնւում
է
հաճոյակատար
գործակատարը
եւ
{խնդրում}
է
տալ
ինքեան
իւր
2000
մանէթը:
Բէգզադէն,
որ
ինքը
հետ,
յանձն
է
առնում
վճարել
76
մանէթը,
ուստի
եւ
{խնդրում}
է
իւր
անցաթուղթը:
Բէգզադէն
պատասխանում
է.
"
Մին
կութենից՝
երեւելով
բոլորովին
այլ
զգեստով։
Միայն
{խնդրում}
ենք,
որ
մեզ
հասուցած
տպելիքը
յարմարեցուցած
լինին
նչ
չափով
պիտանի
էր
այդ
գործը
ապսպարողին:
Նորանից
{խնդրում}
են
կօշիկ,
նա
կարում
է.
մանաւանդ
եթէ
ապսպարողը
ե
բան
չենք
յաւելացնում
այդ
նամակի
վերայ,
այլ
միայն
{խնդրում}
ենք
արգոյ
ժողովագրից,
որ,
խնայելով
իւր
ութսունա
գոյութիւնը:
Ազգի
եւ
ազգային
եկեղեցու
անունով
{խնդրում}
ենք
բոլոր
հայկական
օրագրերից
եւ
լրագրերից,
բոլոր
մի
փոքրիկ
հասարակութիւն
գործակատար
գտանուիլ:
Մեք
{խնդրում}
ենք
այն
մարդերից,
որ
թեթեւ
աչքով
նայում
են
մի
շա
ւ
ոչ
միայն
այսչափ,
այլեւ
սաստիկ
թշնամի
է
նորան,
{խնդրում}
է
իւր
անկախութիւնը,
բայց
Ռուսիոյ
կառավարութիւնը
ահանջում
է
ուրիշների
հաւասար
իրաւունք
եւ
ոչինչ
չէ
{խնդրում}
աւելի:
Ազգութիւնը
օգտակար
է
եւ
հարկաւոր
այն
ժամա
կները
չկամին
այս
տեսնել,
նոքա
վերացականութիւն
են
{խնդրում},
նոքա
այնքան
բարձր
կանգնած
են,
որ
մարդը
հող
եւ
ն,
որ
իմ
կտակակատարն
պետք
է
լինին,
ի
նոցանէ
եւս
{խնդրում}
եմ
եւ
պատուիրում
եմ,
որ
մշտապես
հաւատարմաբար
հետ
ois
rien".
Béranger
Ամենից
առաջ
այս
մի
բանն
ենք
{խնդրում},
որ
ոչ
մէկը
չկարծի,
թէ
մենք
մեզ
հայկաբանի
կամ
բ
բարձրանում
է
Կոկիւսոնը
Հայոց
մինչեւ...
Ջուր
է
{խնդրում},
ու
եղէգնից
Վարար
ջուր
է
տրւում
նրան,
Գնալ-գալ
ա՜ղ,
Մինչեւ
ամառը
թուխս
նստեմ
նորից
`
Ծածկիր,
{խնդրում}
եմ,
դու
ինձ,
աքաղա՛ղ
".
Ասում
է,
փափկում,
Տ
Բիւր
արձագանգ
խաղացին։
-
Զո՛ւր
ես
{խնդրում},
-
ասաց
Մուսան,
-
Որ
բնակիմ
Արարատ.
ԱՌՕՐԵԱՅ
ԱՇԽԱՐՀ
Ի՛նչ
ես
գոռում,
ի՛նչ
{խնդրում},
Դու
անհանգիստ
հեղինակ.
Մեզ
խաղալիք
կապկապած
Լալիս
էի
անդադար,
Մօրս
քունը
խանգարած,
{Խնդրում}
էի
նորանից
Բազուկներս
արձակել.
Ես
այն
օրից
ուխտե
րով
յայտնում
են
ռնգեղջիւրի
վէրք
ստանալը
եւ
ճար
են
{խնդրում}:
3-ին
տեսութիւն
եղբարցս
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւն
ուցանում
ենք
ազգի
ուշադրութիւնը
այս
բանի
վերայ
եւ
{խնդրում}
ենք
սրբագրել,
եթէ
յիրաւի
առանց
բացատրութեան
ասու
թռան,
ո՛հ,
ո՛հ,
Հիւսիսափայլը
բողոքականութիւն
է
{խնդրում},
գոչելով:
Հիւսիսափայլը
կրօնական
օրագիր
չէ
եւ
նք
այսօր
նոյն
պահանջողութիւնքը:
Այո՛,
ռեֆօրմ
{խնդրում}
ենք
այն
սկզբունքների
մէջ,
որոնցից
կախուած
են
հոգ
րժում
ենք
եկեղեցականների
այդ
մտացածին
արդիւնքը
եւ
{խնդրում}
ենք
գործ
ցուցանել
մեզ:
Ինչո՞վ
պահեցին
ազգը,
մ
էր
որ
հինգ-տասը
հոգի
միասին
էին
գալիս
վրաս)
ես
{խնդրում}
էի
նոցանից
ցոյց
տալ
ուղիղ
ճանփան,
եթէ
մոլորական
ն
եւ
խօսում
էին
դոքա,
ծանօթ
էին
ժողովրդին։
Բայց
{խնդրում}
ենք
փորձ
փորձել
գիտութիւնք
աւանդել,
մարդու
վայել
աւագ
մարդերից
եւ
հառաչանքով
նոցանից
օգնութիւն
են
{խնդրում},
ասելով.
Ազատեցէ՛ք
մեզ
ի
սէր
աստուծոյ
այս
ողորմ
անց
"),
աղօթք
էր
անում՝
ասելով,
թէ
Աստուծուց
{խնդրում}
ենք,
որ
ձեզ
մի
չար
բան
չպատահի,
եւ
միտքը
դրեց
ա
խօսքերը,
որ
այն
մարդիկը,
քեզ
արծաթ
խոստանալով,
{խնդրում}
էին
այդ
տեղը։
Եւ
դու,
Տէ՛ր,
կանչելով
քո
եղբօր
թէ
քո
արդարութիւն
փնտռող
մտքիդ
ընդունելի
երեւի,
{խնդրում}
եմ
Տիրոջիցդ,
ամեն
բանից
առաջ
այդ
բանը
քննել,
եւ
եւ
միաձայն
խնդրուածքներով
եւ
արտասուալից
աղաղակով
{խնդրում}
են
Փրկչից.
"
Խօ՛սք
տուր,
-
ասում
են,
-
շնո՛րհ
ու
ի
բուն
օգուտը
եւ
նորա
յառաջադիմութեան
շարժառիթքը։
{Խնդրում}
ենք
այդ
պարոններից,
որ
բամբասելու
էին
մեզ,
ձեռքը
,
նորա
մտածութիւնը
էր
միայն
իւր
մայրը,
որի
մասին
{խնդրում}
էր
իւր
եւ
մեր
բարեկամ,
պատուելի
բժիշկ
Յարութիւն
քո
գրքերի
մէջ,
ոչինչ
գտանելու
չե՛ս.
իսկ
թէ
շատ
{խնդրում}
ես
ինձ,
ուրեմն
ես
ցոյց
կը
տամ
քեզ
մի
թուղթ,
որի
ի՛նչ
բան
է
նորա
համար:
-
Ինչու
համար
քեզանից
{խնդրում}
էր
կէս
մանէթ
ածուխ
գնելու
համար,
միթէ՛
ինքը
չուն
տ,
այս
րոպէիս
խօսում
էինք
քո
մասին:
Պ.
Մարկոսը
{խնդրում}
էր
ինձանից,
որ
իւր
հետ
միասին
գայի
քո
մօտ,
բայց
եսփոխանը
պատասխանում
էր.
"
Չէ՛,
տեարք
հարք,
ես
{խնդրում}
եմ,
որ
հաշիւներիս
վերայ
աչք
դարձուցանէք,
եկեղեց
վնաթանեանցը,
ծածկելով
իւր
տհաճութիւնը:
-
Սակայն
{խնդրում}
եմ
լսել
ձեր
խորհուրդը,
որի
պատճառով
այսքան
խօսք
կան
կեանքի
մասին,
բարի
խորհրդով:
-
Իսկ
ես,
{խնդրում}
եմ,
պարոն
բժշկապետ,
եթէ
հնար
է
ազատ
թողուլ
ինձ
ում
այդքան
խնդրել,
առ
ժամս
հերիք
է
տասն
արծաթը:
{Խնդրում}
եմ,
ոտքերդ
համբուրում
եմ,
մի
մերժէք
ինձ,
ես
աղ
քած
Աստուածածնի
պատկերի
տակ,
աղաչում
էր
նորան
եւ
{խնդրում}
էր
նորայ
պաշտպանութիւնը.
նա
ասում
էր.
"
Տիրածի՛
երայ
Մանուշակը
եզրակացնում
էր,
որ
իւր
փեսայացուն
{խնդրում}
էր
շուտով
ամուսնութիւն:
Ի՛նչ
ատելի
եւ
արհամար
սկածում
ես
իմ
սրտիցը
եւ
համարելով,
թէ
ամուսնանալ
{խնդրում}
էի
քո
հետ,
քո
անունի
եւ
հարստութեան
պատճառով,
կ
ուռը.
մարդիկ
առանց
ներս
մտանելու,
կարճ
խօսքերով
{խնդրում}
են
նորանից,
որ
շուտով
պատրաստուի
եւ
գայ
իւրեանց
անի
վայրկեան
ժամանակ
կայ
մինչեւ
երեխայի
ծնանելը,
{խնդրում}
է
մի
ջրով
լցրած
աման,
բերում
են
նորան
մի
արծաթի
լաւ
է,
քուրիկ,
բայց
այդ
մատանին...
Ա՜խ...
{Խնդրում}
եմ.
մի
այլ
բան
ընծայիր,
եւ
ոչ
մատանին...
րամանը,
այո՛,
հրամանը.
պատճառ,
անզգամ
կինը
չէ
{խնդրում}
իւր
ամուսնուց
կամ
եղբօրից
եւ
այլն,
եւ
այլն,
այլ
ղապետը
Խանի
ուրախ
ժամանակը
ահ
ու
սարսափով
մօտեցած
{խնդրում}
է
նորանից
մի
շնորհ,
պատճառելով
նորա
այսքան
յաղթո
կ,
մատանու
ողբալի
պատմութիւնը.
ահա
այս
պատճառով
{խնդրում}
եմ
քեզանից,
որ
չընծայես
այն
իմ
հարսին
խունկ
ծխել
ից.
բայց
շատ
հարկաւոր
բան
ունենալով
ձեզ
ասելու,
{խնդրում}
եմ,
որ
դուք
անպատճառ
շնորհ
բերէք
իմ
մօտ.
յոյս
ո
րոն
Շահումեանցը,
-
պատասխանեց
Թիւթիւնճի-օղլուն,
-
{խնդրում}
է
մեր
Մանուշակի
հետ
ամուսնութիւն
եւ
մեր
ծնողական
ն
մարդու
համար
աղջի՞կ
է
պակաս
Նախիջեւանի
մէջ,
որ
{խնդրում}
է
Մանուշակին:
-
Դու
ի՞նչ
պատասխանեցիր,
-
հարց
ապը
խոստացաւ
լուծանել
այս
ամուսնական
կապը.
միայն
{խնդրում}
էր
յետ
կանչել
Յիսուսեանները
աքսորից՝
որպէս
թէ,
նգամն
է,
որ
մի
օրագիր,
իւր
վճիռը
հրապարակելով,
{խնդրում}
է
բանաւոր
հասարակութեան
կարծիքը:
Անպատմելի
ուրախ
:
Այսպիսի
"
չէ
կարելիներ
"
հազարաւոր
կան.
{խնդրում}
ենք
այս
բաների
վերայ
մի
փոքր
մտածել:
Եթէ
մէ
եմն
պիտի
հակառակի
Քրիստոսի
հրամանին:
Մեղուն
{խնդրում}
էր
ազգի
անդամների
կարծիքը,
իւր
վճռի
մասին,
որպէ
կից
Պ.
կոմս
Էմմանուէլ
Խոնարհաբար
{խնդրում}
եմ
Ձեր
ազնուամտութենից,
որ
ճշմարիտ
քրիստոնէաբար
նելով,
որ
Սարգիս
պատրիարքի
երկդիմի
վարքագիծն
այս
{խնդրում}
արժանի
չէ
նրա
կոչմանը
`
հայ
ժողովուրդը
պահանջում
նակը,
դուրս
գալով
բնականի
սահմանից,
օգնութիւն
է
{խնդրում}
երեւակայութիւնից։
Այս
դրութիւնը
մենք
արդէն
օ
,
յետ
գնում,
գլուխը
Գարեգինի
ձեռքի
վրայ
դնելով՝
{խնդրում}
է,
որ
աշխատի
երկուսին
(իրեն
եւ
Վարդիթերին)
իրա
,
արգոյ
հեղինակը
բնութիւնը
թողնելով,
օգնութիւն
է
{խնդրում}
երեւակայութիւնից
եւ
հնարաստեղծում
է
անբնական
բանե
նակը,
դուրս
գալով
բնականի
սահմանից,
օգնութիւն
է
{խնդրում}
երեւակայութիւնից:
Սորա
մի
քանի
օրինակը
ցոյց
տուի
վրայ
հետ
գնում,
գլուխը
Գարեգնի
ձեռքի
վրայ
դնելով
{խնդրում}
է,
որ
աշխատի
երկուսին
(իրեն
եւ
Վարդիթերին)
իրա
տութեամբ
երեւում
է
Անոյշի
մէջ
մի
հայ
աղջիկ:
Սօսը
{խնդրում}
է
նորանից
ծաղկազարդ
կիրակի
օրը
իր
քաղած
մանուշակն
աթան,
ասում
է,
որ
ինքը
հաստատ
է
իր
սիրու
մէջ
եւ
{խնդրում}
է,
որ
Սօսն
էլ
խօսքին
հաստատ
մնայ.
"
համայ,
իմ
:
Նա,
խաղող
դնելով
նոցայ
առջեւը,
ներողութիւն
է
{խնդրում},
որ
մի
ուրիշ
բանով
չէ
կարում
մեծարել,
որովհետեւ
այդ
ժանգոտած
լեզուով
նոր
ժողովուրդը
լուսաւորել։
{Խնդրում}
էինք,
եթէ
միայն
կը
պատասխանէին
մեզ
այդ
պարոնները
թէ
տեսութիւնը
դարձեալ
դադարացրած
է
եւ
թէ
վերստին
{խնդրւում}
է
թոյլտւութիւն:
Խելքս
չէ
հասնում
այս
հակասական
խ
երբ
՚ի
յերկնից
՚ի
բարձանց
զՅարութիւն
փրկողին
{խնկաբերից}
քարոզեաց։
Ես
անդ
ներկայ
յորժամ
լոյս
Հայաստանեայց
անծ
`
Աշխարհում
ամբողջ
`
Ոսկիամօր
հետ:
Քեզ
կը
{խնկարկեմ},
Քո
սէրը
կ՚երգեմ,
Զարնելով
հեշտին
Բամբռի
լար
ծերունու
հետ,
սեղանապիղծ
ձեռքով
մօտենում
են
նորա
{խնկելի}
ոսկրներին
եւ,
հանելով
գերեզմանից,
թափում
են
ջրի
եւում:
Եթէ
հինգերորդ
դարումը
Սահակ
եւ
Մեսրոպ
{խնկելի}
թարգմանիչքը
հոգաբարձու
եղած
չլինէին,
նոցա
աշակեր
ն
աբեղաների
անքրիստոնեայ
ընթացքը
Մովսէս
Խորենացու
{խնկելի}
ոսկրների
հետ,
իսկ
այժմ
շօշափելի
կերպով
ցոյց
տալո
նուամենայնիւ
դուստր
կամ
թոռներ
էք
այն
մեծահոգի
եւ
{խնկելի}
քաջ
արմենուհիների,
որոնց
մասին
մի
փոքր
վերեւում
Խորենացին
տալիս
է
մեզ
մի
քանի
յիշատակարանք.
այդ
{խնկելի}
ծերունին
լսեցնում
է
մեզ
մի
քանի
տող
բան
Գողթան
եր
տագիտական
զգացմունքի
չափով,
որ
ցոյց
էր
տալիս
իւր
{խնկելի}
եւ
տօնելի
բարերարներին,
Հայոց
ազգը
արհամարհութիւ
ծահաճոյ
շինութենների
համար,
անմահացնելով
իւրեանց
{խնկելի}
յիշատակը
իւրեանց
առաքինի
գործերի
մէջ:
Այս
ախանձով
հետեւում
են
նոցա
օրինակին:
Բայց
այն
{խնկելի}
մարդերի
բարի
խորհուրդը
հասանու՞մ
է
իւրեանց
վախճան
չեւ
ի
մահ
ընդհանուր
հոգեւորականութեան
ձեռքով:
{Խնկելի}
Խորենացին,
այն
հրեշտակ
ծերունին
չարաչար
հալածուե
րին
անզուգական
Մովսէս
Խորենացին՝
այն
պատկառելի
եւ
{խնկելի}
ծերունին,
որ
իւր
օրերումը
տեսանելով
Հայերի
փախչել
Պաշտեալ
առ
նախնիս
Յողջոյն
աշխարհիս.
{Խնկեմ}
զանուն
քո,
Երգեմ
զսէր
քո
Բամբռան
ի
լա
ժամանակին
յաջողեալ
էր
կատարել
զգործ
մեծակշիռ:
{Խնկեսցի}
յերկինս
անունդ
Մեսրոպ,
երկնային
քաղաքացի
եւ
առաք
:
Բայց
դու,
որ
քեզ
մարդ
տկար
Աստուած
կանչեց
ու
{խնկեց},
Մի՛
կարծեր
թէ
միջաբեկ,
Պիտ՚
պաղատիմ
դէպի
քեզ:
զ
քո
սիրական
հայրենի
բարբառ
Ձգում
է
անոյշ
այս
{խնկի}
բուրվառ:
Յաւիտենական
քո
օթեւանից,
Այս
խ
ի
բուրվառ:
Յաւիտենական
քո
օթեւանից,
Այս
{խնկի}
բուրումը
ընկալ
նորանից,
Մաղթէ՛
նորան
կեանք
ո
քո
սիրական
հայրենի
բարբառ
Ձգում
է
անոյշ
այս
{խնկի}
բուրվառ:
Յաւիտենական
քո
օթեւանից,
Այ
ուրվառ:
Յաւիտենական
քո
օթեւանից,
Այս
{խնկի}
բուրումը
ընկալ
նորանից,
Մաղթէ՛
նորան
կեանք
նա։
Ի
նմին
ժամանակի
առաքեցաւ
'ի
վանաց
եւ
"
Սեղան
{խնկոց}
"
կոչեցեալ
գիրք
Հ.
Միքայէլի
Չամչեանց
'ի
տիպ
արձա
որենացին
եւ
Սուրբ
Ներսէս
Շնորհալին,
որոնց
անունը
{խնկւում}
է
հայկական
եկեղեցու
մէջ,
եւ
որոնց
գերեզմանի
հողը
եւ
հանդիսակից
լինի
տօնին
յեկեղեցւոջ
մերում,
ուր
{խնկօք}
եւ
մոմեղենօք
եւ
այլ
եկեղեցական
զարդուք
բերեալ
լին
մ
ենք
այստեղ
նորա
"
Ջան
գիւլումը
"
(եր.
74).
{Խնձոր}
ունիմ
կծած
ա,
ջան,
գիւլում,
ջան,
ջան,
Չորէք
չքնաղ
օրօրան,
Դէպի
սուրբ
սիրոյ
հայրենիքը,
ուր
{Խնջոյք}
է
անվերջ,
պար
ու
խրախճան:
Ես
ոսկորներս
եմ
քարշ
,
վա՜յ,
Սարեպտի
բալասան
եւս
մոռացել
է.
այդ
ինչ
{խնջոյք}
կը
լինի:
Այս
խորհրդածութենից
յետոյ,
որ
նորա
..
բայց
թէ
գլուխ
գայ
ձեր
բանը,
չասե՞ս,
մի
նոր
{խնջոյք}
այլեւս
կը
կատարենք:
-
Ի՞նչ
մին,
ի՞նչ
տասը.
-
Խնջոյքի
վերայ
ինչ
մտածելու
բան
կայ,
այնպէս
{խնջոյք}
կարելի
է
առնել,
որ
աշխարհը
զարմանայ:
Շամպայն
աս
բարեկամների
տան
մէջ
եւս
կարո՛ղ
էք
երգել,
եթէ
մի
{խնջոյք}
կամ
մի
բան
պատահի:
-
Շատ
շնորհակալ
եմ.
բայ
ակ
ձայնով.
-
Քուրիկնե՛ր,
մէք
հրաւիրեցինք
ձեզ
{խնջոյք},
որ
պատրաստել
էր
մեզ
Հոլոյին
կինը,
Թիւթիւնճի-օղ
ը
վատ
է,
փոքր
է
մնացել,
որ
իւրեանց
մտքումը
դրած
{խնջոյքը}
դէպի
տրտմութիւն
փոխուի,
իւր
կարգով
սկսեց
գործ
դն
ով,
որ
գրուած
էին
ցուցակի
մէջ,
կատարուի
իւրեանց
{խնջոյքը}:
Պ.
Մարկոսը
խնդրեց
յատկացնել
խնջոյքի
օրը.
նորա
քո
խոստանալը
շատ
է,
քան
թէ
կատարելդ.
խօսքս
մեր
{խնջոյքի}
վերայ
է,
որի
մասին
զրուցելով
անցեալները
խոստացար
րի
յոյս
չկայ
քեզանից,
ես
ինքնին
սկսեցի
լինել
այդ
{խնջոյքի}
հոգաբարձուն:
Ամենայն
պատրաստութիւն
տեսել
եմ,
թէ
թոռի
վերայ,
զանազան
պատկերներ
երեւակայել
իւրեանց
{խնջոյքի}
մասին:
Միանգամ
երեւակայում
էր
իւր
բոլոր
ընկերքը
Գնալով
անկողին
մտածեցի
հոգ
տանել
եւ
մեր
կատարելի
{խնջոյքի}
վերայ,
որովհետեւ
երջանկութիւն
ասացեալը
ոչինչ
յար
այլ
ուղղութիւն:
Դ․
-
Այժմ
խօսենք
մեր
{խնջոյքի}
մասին,
-
ասաց
պ.
Մարկոսը,
արաղը
խմելուց
յետոյ,
քով,
յիմարութիւն
է:
Նախ,
այն
պատճառով,
որ
մեր
{խնջոյքի}
մէջ
կարող
էր
մի
անախորժ
դիպուած
յառաջանալ,
պատճա
գնաց
իւր
նախանձորդների
վրէժխնդրութեանը,
որոնք
մի
{խնջոյքի}
մէջ
դեղել
էին
նորան:
1703
թուականին.
երեւեց
մ
կարելի
է
խայտառակել
մի
այդպիսի
մարդ,
եթէ
ոչ
մի
{խնջոյքի}
մէջ,
մանաւանդ
եթէ
այդ
խնջոյքի
հրաւիրուած
անդամքը
ի
մարդ,
եթէ
ոչ
մի
խնջոյքի
մէջ,
մանաւանդ
եթէ
այդ
{խնջոյքի}
հրաւիրուած
անդամքը
բոլոր
մեր
մարդիկ
էին,
-
ասաց
իրուն
բարեկամ
օրիորդների
հետ:
-
Ես
կամէի
մեր
{խնջոյքի}
մէջ
խայտառակել
նորան,
-
շարունակեց
պ.
Մարկոսը,
ւի
իւրեանց
խնջոյքը:
Պ.
Մարկոսը
խնդրեց
յատկացնել
{խնջոյքի}
օրը.
նորան
պատասխանեց
Շաքարեանցը,
թէ
լինելու
է
թիւն:
Ասացի,
այս
վերջացած
բա՛ն
է,
այժմ
մտածենք
{խնջոյքի}
վերայ:
-
Խնջոյքի
վերայ
ինչ
մտածելու
բան
կայ
ջացած
բա՛ն
է,
այժմ
մտածենք
խնջոյքի
վերայ:
-
{Խնջոյքի}
վերայ
ինչ
մտածելու
բան
կայ,
այնպէս
խնջոյք
կարելի
րութիւն
առնել
մարդերի,
որ
հրաւիրելու
էին
իւրեանց
{խնջոյքին}
մասնակից
լինելու
համար:
Ե․
-
Ին՞չ
մարդիկ
միտ
ուխեանցը
այդպէս
սաստիկ
պարապած
է,
ասել
է,
թէ
նա
{խնջոյքում}
եւս
չէ
կարող
գտանուիլ:
-
Ինչո՛ւ
համար,
ես
յ
վ
ծառերի
տերեւների
հետ,
պատճառում
էր
մի
ախորժելի
{խշխշոց}.
ծաղիկները
եւ
արօտները
սկսանում
էին
առուգանալ,
ել:
Յանկարծ,
լսում
է
ծառերի
եւ
թուփերի
միջից
մի
{խշխշոց}...
Մի
սպիտակ
բան,
նետի
նման
անցանում
է
նորա
մ
ռաստանից,
նորա
զովարար
շուքից
եւ
տերեւների
քաղցր
{խշխշոցից}:
Բայց
այդ
ունայն
երկիւղ
է.
մոծակը
ուրիշ
շա
ր
զգում
է
մարդ
ամառնային
ժամանակ։
Ծառերը
իւրեանց
{խշխշոցով}
կարծես
լաց
են
լինում
իւրեանց
տերեւաթափութիւնը.
ա
ած
ծառերի
տերեւքը,
որ
այժմ
աւելի
ուրախ
եւ
զուարթ
{խշխշում}
էին:
Լուսինը
ամենայն
փառահեղութեամբ
լողում
էր
կա
մարտ
եդեալ
աբեղենին
մերոյ,
կապտեալ
ի
հանգստեանն
{խշտեաց}
՝
՚ի
գետ
կամաց.
զնոյն
իսկ
զողբ
անդուլ
հեծեն
այսօ
ի
աղանդ
բուսանէր,
առասպելի
ասածին
համեմատ,
թէ
"
{Խո՛զի}
պէս
հարսին
կպրէ-կարասը
բաղնիք"։
Իրա՛ւ
որ,
"
թ
ղ
ունենալ:
-
Ի՛նչ
պատճառով:
-
Ո՛հ,
շատ
{խո՛ր}
է
դորա
պատճառը,
եւ
որքան
խոր,
այնքան
եւս
խորին
ում.
իսկ
երբ
տանը
նստած
լսում
է
Վարդիթերի
մահը,
{խո՛ր}
հոգոց
է
քաշում,
մէջքի
վրայ
հետ
գնում,
գլուխը
Գա
տիր
սրբացնե՞լ,
անխտիր
նոցայ
առջեւ
ծունկ
չոքել
ու
{խո՞ւնկ}
ծխել,
որովհետեւ
մինը
հազարամեայ
է,
իսկ
միւսը
հի
ամը,
որպէս
հայր
իւր
որդին,
եթէ
սա
կը
վերադառնար
{խոզարածութենից}
դէպի
իւր
հայրը։
Նա
սովորեցուց
Հոգի
ճանաչել
Աստու
ի
խրատը,
թէ.
"
Մի՛
արկանէք
զմարգարիտս
ձեր
առաջի
{խոզաց},
զի
մի
առ
ոտն
կոխեսցեն"։
Եւ
այս
պատճառով
եւս
ա
յսպես
անդադար
գործ
ունենալով
նոցա
հետ,
չեն
կարող
{խոզի}
նման
բնակվել
Հնդկաստանում,
առանց
յուրյանց
սեպհակ
այց
չէ
պիտոյ
մոռանալ
Ղազար
Փարպեցու
առածը.
"
Ըստ
{խոզի}
հարսնացելոյ
կոյաջուր
բաղանիք
",
այդպիսի
տգէտ
եւ
ւմ
պահել
այստեղ
այդ
հոյակապ
առածի
բնագիրը.
"
Ըստ
{խոզի}
հարսնացելոյ
կոյաջուր
բաղանիք
"
(եր.
49)։
Թէպէ
Ձեր
անկայուն
բարքերից"։
Եւ
նա
սաստում
է
այսպէս
{Խոժոռադէմ}
`
հրեշտակին,
Որ
խրատուած
խստապէս
`
Դառնում
է
իր
չ
ո՞չ
ունէի"։
Այսպէս
վերսաստէ
Ադամ՝
{Խոժոռեալ}
ընդ
զուարթունն,
Եւ
յայս
անհամբոյր
պատգամ
Թափում
մահու
քիրտ
առատ։
Նորա
աչքը
{խոժոռւում}
է,
Երբ
տեսնում
է
իւր
տունը,
Փայտանում
Չէ՛.
այն
երա՛զ
էր...
հեռի
ինձանից,
{Խոլական}
ցնորք,
հոգի
գիշատող.
Թողէ՛ք
ինձ
հանգիստ
մաշ
միածնի:
3
Ի
նմին
1848
ամ
ի
ի
սփռել
մարդախոշոշ
{խոլերայի}
եւ
սահմանս
Նախիջեւանայ
եւ
ի
Նախիջեւանն
իսկ,
ես
ե
որ
իմ
ուրախանալուցս
չէ,
որ
մարդիկ
մեռանում
են:
{Խոլերայի}
ժամանակ
ճշմարի՛տ
աւելի
պատճառ
ունէի
տրտմելու,
ը
Էջմիածնի,
բայց
այժմ
ըստ
բերման
բաղդիս
մահահրաւէր
{խոլերայն}
ըմբռնեաց
զիս
ի
ճանկս
իւր,
զոր
թէպէտ
եւ
ողորմութե
ծ
չէր
տեսնել
ոչ
այն
եւ
ոչ
էլ
միւսը.
Հեգելը
մեռաւ
{խոլերից}
նոյեմբեր
14-ին
1831-ին"։
Պարտական
ենք
այստե
մեծ
վաստակը,
որ
արդարեւ
վաստակել
է
նա։
Բայց
մեր
{խոհական}
եւ
մտածող
Հայ
սրտի
համար
ո՛րքան
պիտոյ
է
ծանրանայ
աստատ
է
ի
Ձեզ,
թե
Դուք,
ողորմած
տէր,
ըստ
բարձր
{խոհականութեան}
Ձերոյ,
կարէք
ճանաչել
զանմեղութիւն
իմ
եւ
զի
նանիր
ն
Օձնեցի,
կաթողիկոս
ամենայն
Հայոց,
որ
ըստ
մտացն
{խոհականութեան}
եւ
արգասաւոր
բանիցն,
եւ
վարժութեան
ի
փիլիսոփայակ
ուղայու,
թերեւս
ի
ներքոյ
գաւազանի:
Զայս
ամենայն
{խոհականութիւն}
վեհափառութեանդ
կարէ
բացերես
տեսանել:
Առ
Ձեզ
է
րը
տուել
է
կոմենդանտին
եւ
թէ
նա
հրամայել
է
մաքրել
{խոհանոցը}:
[Յուլիսի]
14-ին
այսօր
տարեգլուխ
է
բանտարկութեա
առաջ
առնում
է
մաղի
միջից
արճիճը,
տանում
է
նորան
{խոհարան},
եւ
ձգելով
իւր
կասկարայի
մէջ
հալեցնում
է
կրակի
վ
ուած
է
տնտես
եւ
գլխաւոր
խոհարար.
նա
կառավարում
է
{խոհարանը},
ապսպարում
է
ճաշ,
եւ
նախաճաշիկը
ինքը
իւր
ձեռքով
րեց
աղքատին,
որ
կանգնի
ու
չգնայ,
իսկ
ինքը
վազեց
{խոհարանը},
կտրեց
մի
պատառ
հաց
եւ
բերեց,
բայց
անձրեւից
գիճ
րկը.
նա
շուտով
դուրս
եկաւ
ննջարանից
եւ
անցանելով
{խոհարանից},
ուր
խոր
քնով
քնած
էր
աղախինը,
կամաց
բացեց
դուռ
,
որ
հիւրընդունարանն
էր
հանում,
բացեց
միւսը,
որ
{խոհարանն}
էր
գնում,
կայծակի
արագութենով
ցած
վազեց
սանդուղք
քը
տանջւում
են
սորա
ձեռքում
(մի
շաբաթու
մէջ,
մի
{խոհարար}
կարդինալի
խօսքով
երեք
անգամ
արտաքսեց
եւ
երեք
անգա
,
սատանայի
պալատի
մէջ
կարգուած
է
տնտես
եւ
գլխաւոր
{խոհարար}.
նա
կառավարում
է
խոհարանը,
ապսպարում
է
ճաշ,
եւ
անգամ
արտաքսեց
եւ
երեք
անգամ
յետ
բերեց:
Միւս
եւս
{խոհարարը}
ինքնին
փախաւ
ճանապարհից,
երբ
լսեց
սորա
անունը)
իւրեանց
մահու
դատակնիքը,
այս
խօսքերով
համոզում
է
{խոհարարը}
եւ
երկու
դաշնակը
ցցւում
են
Խանի
կուրծքի
մէջ:
Մար
դաշնակը
կապում
է
նորա
լեզուն:
Մեր
ցեղապետը
եւ
{խոհարարը}
կողոպտում
են
Խանի
բոլոր
գոյքը,
որոնց
մէջ
լինում
աղչէ-սարայում
Խան-սարայի
մէջ:
Մեր
ցեղապետը
եւ
{խոհարարը}
լաւ
հասկանալով,
որ
այս
սպանութենից
յետոյ
անհնարի
մի
նոր
մարդասպանութենով.
նա
միտքը
դնում
է
սպանել
{խոհարարը},
որպէսզի
ինքը
տէր
մնայ
բոլոր
հարստութեանը:
Այս
չնչին
արծաթ
վճարելով
մի
ենիչերու,
սպանել
է
տալիս
{խոհարարը}
փողոցի
մէջ
անողորմաբար,
եւ
ինքը
մնում
է
տէր
բոլո
նանոցը
հանգստանալու:
Կէս
գիշերին
մեր
ցեղապետը
{խոհարարի}
հետ
զրահաւորուած
դաշնակներով,
մտանում
են
Խանի
սե
մտանում
են
Խանի
սենեակը,
այստեղ
երկիւղ
է
տիրում
{խոհարարին},
այնպէս,
մինչեւ
որ
կամենում
է
թողնել
ու
փախչել
լիսոփան,
ազգի
համար
մինչեւ
ի
մահ
աշխատողը
եւ
այն
{խոհե՛մ},
ծա՛նր,
խելացի
եւ
իմաստուն
ծերունին,
մի
թեթեւա
դեռ
եւս,
եթէ
ազգն
մեր
չէ
ի
կորուսելոյ
սակի,
եւ
{խոհեմ}
՝
եւ
յարատեւ
հոգաբարձութիւն
զնմանէ
կարէ
վերստին
կ
շարունակութիւն
վերստին
յարուցեալ
գործոյն
թողում
ի
{խոհեմ}
եւ
ի
միակամ
հոգաբարձութիւն
Ձեր
եւ
համօրէն
ազգիս,
ամբասւում
է
այդ
քաղաքի
մէջ
մեր
գիտնական
բարեկամ,
{խոհեմ}
եւ
մարդասէր
բժիշկ
Ֆրանց
Իւանովիչ
Գեռռեւինը:
Ի՛նչ
ռնելի
եւ
հասկանալի
չ'լինի
ժողովրդին,
մինչեւ
Ազգը
{խոհեմ}
ճանապարհներով
հոգս
չ'առնէ
սեպհական
Ազգային
դպրոցն
երձ
չունի,
բնութիւնը
իր
առնելիքները
կը
պահանջէ,
{խոհեմ}
եւ
բնական
ճամփան,
մարդասէր
հնարներ,
թէ
կարող
ես
էց
է
լինում,
եւ
նորա
յաջորդը՝
Վլադիսլաւ,
աւելի
{խոհեմ}
գտանուելով,
հրատարակում
է
իւր
անձը
պապի
գործակալ
անունը
դրոշմելու
չարագործների
սեւ
տախտակի
վերայ,
{խոհեմութեամբ}
վարուած
կը
լինէր,
եթէ
բոլոր
վէճերը
դադարեցնէր,
սից
եւ
հոգեւոր
գործերի
պաշտօնից:
Այն
պապին,
որի
{խոհեմութեան}
վերայ
զարմացել
էին
ֆրանսիացիք
եւ
անգլիացիք,
որ
ե
ւրբ
ժողովոյն
տարածման
հաւատոյ,
առ
'ի
ըստ
իւրումն
{խոհեմութեան}
դատել
եւ
ուղղել։
Ի
վերայ
այսր
ամենայնի
ո՛չ
ուրան
չերով
է
ձեռք
գալիս.
ինչ
օգուտ,
գրել
չեմ
կարող,
{խոհեմությամբ}
հասկացիք
եւ..
Միք.
Նալբանդյանց
102.
ԳՐ
եւ
ոչ
այլ
ոք:
Ես
դեռ
հույս
ունեմ,
որ
եթե
քո
{խոհեմությունը}
մի
րոպե
թողել
է
քեզ,
այնուամենայնիվ
ձեռք
կբերես
ուր
նոր
գալու
իշխանին:
Բոլոր
այդ
գնդի
հրացանների
{խողովակի}
ծայրը
խրված
են
վարդի
փնջեր,
հիանալի
եւ
սրտաշարժ
ռով.
սաստիկ
բարկութենից
կապւում
էր
նորա
մաղձատար
{խողովակի}
ճանապարհը,
վասն
որոյ
մաղձը
մտանելով
ստամոքսի
եւ
խնդիր
Վառիս,
երթաս
զոտս
ամբարձեալ
Եւ
{խոյզ}
քո
ոչ
առաւիր,
Զկենսատուն
քաջ
ընդգրկեալ
ոց:
Արգել
Քրիստոս
նովին,
յիշել
զմահ
իւր
զինմամբ
{խոյոց}
եւ
զուարակաց,
զորմէ
թերեւս
զգուշացուցաներ
զսնոտի
ի
գրութիւնս
իւր
զսահմանեալ
եղանակն
թղթակցութեան՝
{խոյս}
տալով
յայնմ
ամենայնէ,
որք
ունին
զցոյց
կոշտութեան
ուրանալ
իւրեանց
բուն
եկեղեցին,
հարկ
են
համարել,
{խոյս}
տալով
յառաջանալու
անախորժութեններից,
չընդունել
ա
ւղաց
լուսաւորեալ
եւրոպէականաց,
լիբրեւ
ի
ժանտախտէ
{խոյս}
տալ
ի
գրելոյ]
ի
լեզու
նոր
եւ
կենդանի,
[արժան
իցէ
նամակս
մի
այլ
ճանապարհով
կստանաս:
Տակավին
ես
այս
{խոնավ}
բերդում
կմնամ
6-8
ամիս
ամենաքիչը.
բարբարոս
կառավ
արգելի
թառաֆը
աղաղային
կդառնա,
այն
ժամանակ
ոչ
մի
{խոնավություն}
չի
ազդի
նրա
վրա:
Առանց
այդ
արշավի
նա
երբեք
չէր
ա
իջիք,
ես
եւս՝
մնամ
ձերումդ
գրութեան
սպասող:
{Խոնարհ}
ծառայ
Միքայէլ
դպիր
Ղազարեան
Ուստայեանց
186
կութիւն,
եւ
ես
մնամ
ակնապիշ
գրութեան
ձերում,
{Խոնարհ}
Միքայէլ
դպիր
Ղազարեան
Ուստայեանց
Տիրաց
գտից
զայլ
եղանակ
կենաց
ըստ
հասարակեալ
օրինաց:
{Խոնարհ}
ծառա
Միքայէլ
Ղազարեան
Նալբանդեանց
1848
յ9
օ
երոյին
բարձրապատուութեան,
լիագութ
հայր,
{խոնարհ}
ծառայ
Միքայել
Նալբանդեանց
1851
ի
5
սեպտ.
անցութեան,
ողորմած
տէր,
Մնամ
պատրաստական
{խոնարհ}
ծառայ
Միքայէլ
Նալբանդեանց
յ9
օգոստոսի
1
ան
օրհնությունը
եւ
աղոթքը,
մնամ
միշտ
պատրաստական
{խոնարհ}
ծառա
Միքայել
Նալբանդյան
9
հոկտեմբ.
1858
թ
կհայտնե
ինձ,
եւ
ես
վաղը
կծանուցանեմ
Ձեզ:
Ձեր
{խոնարհ}
ծառա
Մ.
Նալբանդյանց
8
փետրվարի,
1859,
ռութեան
Ձեր
եւ
համoրեն
ազգիս
Հայոց
պատրաստական
{խոնարհ}
ծառայ
Միքայէլ
Նալբանդեանց
Ի
10
ապրիլի
1860
նալ
նովին
ազգասէր
պարոնացդ
միշտ
պատրաստական
{խոնարհ}
ծառայ
Մ.
Նալբանդեանց
՚Ի
10
հոկտեմբ.
ացս,
զոր
ունիմ
առ
Ձեզ:
Մնամ
նովին
մեծարանօք
{խոնարհ}
ծառայ
Կանդիդատ
Սանկտպետերբուրգեան
Կայսերական
որպէս
յերեկն
եւ
յեռանդն՝
Արգոյ
հայրենակցիդ
{Խոնարհ}
ծառայ
Միքայել
Նալբանդեանց
61,
ՎԱՌՎԱՌԷ
ԷԼԻ
,
Մեծապատիւ
հայկազնուհի,
մնայ
նովին
յարգանօք
{խոնարհ}
ծառայ
Կանդիդատ
Սանկտպետերբուրգեան
Կայսերական
Համ
Մեծարու
հայրենակցիդ
կատարեալ
յարգութեամբ
{խոնարհ}
ծառայ
Մ.
Նալբանդեանց
65.
ԿԱՐԱՊԵՏ
ՎՐԹԱՆԷՍԵ
Ն
ՄԱՅՐ
ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ
ՄԵՐՈՅ
ՍՐԲՈՅ
ԿԱԹՈՂԻԿԷ
ԷՋՄԻԱԾՆԻ
{Խոնարհ}
Միքայէլ
Նալբանդեանց
Վեհափառ
տէր,
՚Ի
մեկնի
ծ
հարգանացս
հավաստիքը,
որով
պատիվ
ունեմ
մնալ
Ձեր
{խոնարհ}
ծառա
Միքայել
Նալբանդյան
75.
ՂԱԶԱՐՈՍ
ՆԱԼԲԱՆ
Ա
մ
ե
ն
ա
խ
ո
ն
ա
ր
հ
խ
ն
դ
ի
ր
Իմ
{խոնարհ}
խնդրագրով
համարձակվում
եմ
ձերդ
գերազանցությանը
նե
վի
տարածութիւնը:
Ողջ
եղիք:
Միշտ
պատրաստական
{խոնարհ}
ծառայ
Սերովբէ
Խաչատուրեան
Շահբէգ:
ցավառ
Ի
սեղանոյն
ծխելոյ,
Եւ
ի
յերկիր
ի
{խոնարհ}
Անգրէն
լինի
փոյթ
ուղւոյ:
Ոչինչ
գիտէ
մ
Ընդհակառակ
`
կէս
օրից
յետ,
երբ
արեւն
ի
{խոնարհ}
Ուրախի
էլ
կոտրած
է
սիրտը՝
լինում
է
թոյլ
ու
ք
պիտի
արժանանանք,
այս
երանութեան:
Փա՜ռք,
ի
{խոնարհ},
յԻւսկիւտար,
Պ.
Չամուռճեանին...
Պ.
Չամո
քի
հավաստիքները,
որով
պատիվ
ունեմ
լինել
Ձեր
{խոնարհ}
ծառա
Միքայել
Նալբանդյանց
24
սեպտեմբերի
.
-
եւ
այլն,
եւ
այլն,
եւ
այլն,
եւ
այլն,
ծառայ
{խոնարհ}
ձեզ:
Չէ
կարելի
կառավարել
ժողովուրդը
ուրիշ
կերպով
-
Եւ
այլն,
եւ
այլն,
եւ
այլն,
եւ
այլն,
ծառայ
{խոնարհ}
ձեր...
-
Ինչպէ՞ս...
միայն
ծառայ...
-
`
ձեր
ողորմած
տէր,
իսկ
թագաւորը
միայն
ստորագրէ.
{խոնարհ}
ծառայ:
-
Զարմանալի
է,
-
ասաց
սատանան,
-
մի
խօսութեան
մէջ.
այնտեղ
ամենայն
բան
հարթ,
խաղաղ,
{խոնարհ}
եւ
ամենախոնարհ...:
-
Անտարակոյս,
-
հաստա
մանկ,
բայց
միեւնոյն
ժամանակ
շատ
սիրելի
է.
հեզ,
{խոնարհ},
հնազանդ,
հնարագէտ
է,
որպէս
յանցաւոր
կին
եւ
յա
ածներում
այր
մարդերի
բոլոր
հնարագիտութիւնը
հեզ
եւ
{խոնարհ}
կերպով
երկրպագութիւն
կը
տայ
կին
մարդերի
հնարագիտո
տօնից
յետոյ
հարսանիքը
առնելու:
Ողջ
եղիք:
Ձեր
{խոնարհ}
ծաոայ
Մկրտիչ:
18
նոյեմբ.
18...
Սուդաղ
ելով
զվերտողեալ
տեղեկութեանցն
միանգամայն
և
խնդրել
{խոնարհաբար}
թելադրել
զՀոգեւոր
Ատեանն
տեղւոյդ
պահպանել
ի
գրութ
,
դիմեալ
առ
արժանապատուութիւն
Ձեր,
շնորհ
ունիմ
{խոնարհաբար}
խնդրել,
հաղորդ
կացուցանել
զիս
տեղեկութեանց,
վեր
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի
(որ
մերձ
յամրոցն
Ազովու),
{խոնարհաբար}
խնդրէ
ի
Ձէնջ
նշանակել
առ
այս
զժամադրութիւն,
երբ
ց
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի,
որ
մերձ
յամրոցն
Ազովու,
{խոնարհաբար}
խնդրէ
՚ի
յարգութենէ
Ձերմէ,
շնորհ
առնել,
նշանակե
ուիրանի
Ձերոյ
տուեալ
զայսչափ
տեղեկութիւն,
խնդրեմ
{խոնարհաբար}
ի
սէր
ազգին
մերոյ
չխնայել
յաշխատութիւն
Ձեր:
հնդկական
հրիտակացն
եւ
հասեալ
զարդիս
ի
Նախիջեւան,
{խոնարհաբար}
խնդրեմ
ի
յարգութենէ
Ձերմէ
ժողով
գումարել
հասարակո
բնավ
երկրորդական
հարց
չէ։
Թույլ
եմ
տալիս
ինձ
{խոնարհաբար}
հուսալու,
որ
ձերդ
գերազանցությունը
չի
մերժի
իմ
ա
մնաց
պատկերս
առանց
օծման:
Զայսմանէ
յայտնելով
{խոնարհաբար}
Ձեր
բարձր
սրբազնութեան՝
խնդրեմ
ի
Ձէնջ
հրաման
տալ
իմ
պատմութիւնը,
առանց
ճարտար
ներածութենների,
եւ
{խոնարհաբար}
խնդրում
եմ,
որ
դու
եւ
քո
Յիշատակարանիդ
սիրողքը
ա
սկացնելով,
թէ
նա
է
ահա
Շամիլը:
Ես
ողջունեցի
{խոնարհաբար}
եւ
կանգնեցայ
նորա
առաջեւ.
երկու
ծերունիքը
ոտքից
խարդախ
ազգակից
Պ.
կոմս
Էմմանուէլ
{Խոնարհաբար}
խնդրում
եմ
Ձեր
ազնուամտութենից,
որ
ճշմարիտ
քրիստ
Ն
ՏԵԱՌՆ
ՄԱՏԹԷԻ
ԹԵՄԱԿԱԼ
ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ
ԵՒ
ԱՍՊԵՏԻ
{Խոնարհագոյն}
խնդիր
Թեպետ
ես
ի
10-էն
մայիսի
խնդրամատոյց
լեալ
կ՚ունենաք,
գրեցեք
ինձ
անթագուստ:
Հայրութեան
ձեր
{խոնարհագոյն}
ծառայ
Միքայէլ
Նալբանդեանց
յ2
դեկտեմ.
1851
մնամ
յամի
հայրութեան
Ձեր
բարեացակամ
ի
սրտէ
{խոնարհագոյն}
ծառայ
Միքայել
Նալբանդեանց
յ9
դեկտեմ.
1
ետութեան
ողորմած
տէ՛ր
մնամ
կատարեալ
հպատակութեամբ
{խոնարհագոյն}
ծառայ
Միքայէլ
դպիր
Ղազարեան
Նալբանդյան
Ի
20
ական
հաշուոց
եւ
դրամոց
՚ի
Միքայէլէ
Նալբանդեանց
{Խոնարհադեմ}
յայտարարութիւն
Ի
13
նախընթաց
ամսոյն
օգոստոսի
ա
ԱՍՊԵՏԻ
Միքայէլ
դպրէ
Ղազարեան
Նալբանդեանց,
{խոնարհադէմ}
յայտարարութիւն
Վիճակային
կոնսիստորիայն
թեմիս
հ
աւական
լիքը,
որ
հագած
էր
մի
հին
ֆրակ
երկայն,
եւ
{խոնարհադէմ}
գլուխ
տուեց
սատանային.
սա
նորա
ուսումնական
գրապե
ջունեցին
իմ
գալը.
Ծաղիկները
քնքուշ
գլուխքը
{խոնարհած}
`
Ողջոյն
տուին,
զմայլեցաւ
իմ
սիրտը:
շագեղ,
մատաղահաս
օրիորդ,
Աւազանի
ափի
վերայ
{խոնարհած},
Լուանում
է
իստակ
ջրում
`
մի
լուացք:
րմատից
բաժանէին.
ի՞նչ
են
կարծում
այդ
պարոնները,
{խոնարհածները}
աներեւոյթ
եղանա՛կ
է,
թէ
ընդունելութիւն
որ
եմ,
ե
ո՛չ,
թող
լռէ՛։
Արդ,
դո՛ւ,
Տէ՛ր,
քա՛ղցր,
{խոնարհամի՛տ},
արդարասէ՛ր
եւ
ճշմարտասէ՛ր
մի
մարդ
ես,
եւ
Աստու
այս
զարմանալ
՚ի
նմին
իսկ
վայրկենի,
յորում
զգլուխ
{խոնարհեալ}
յանդիման
սեղանոյ
ահաւորին
աստուծոյ,
՚ի
հրաշակերտ
ց
Կազբէգին
ալեւոր
Էլբրուսը,
-
Զուր
տեղը
չես
{խոնարհել},
զուր
չէ
տիրում
մարդը,
Նա
կը
շինէ
ծխոտ
ճի
էր
թագաւորին
եւ
տիկինին,
բայց
որովհետեւ
թագաւորը
{խոնարհել}
էր
այս
միջոցին,
որ
վեր
առնու
թաշկինակը,
վասն
որ
նքը։
Հին
ազնուական
գերդաստանները
հարկադրուած
էին
{խոնարհել}
խիստ
նախարարի
կամքի
առաջեւը,
որ
եւ
խորամանկութեն
այլակի
լոյսը,
մրրկի
սուլելը
եւ
ծառերի
հպատակօրէն
{խոնարհելը}
նորա
բռնութեան
տակ,
բիւր
տեսակ
սօսափիւնք
պատճառե
վերայ
այսր
ամենայնի,
երբ
Սեբաստուպօլսի
պարիսպքը
{խոնարհեցան}
դաշնակից
զինուորութեան
առջեւ,
Նիկողայոսը
մեռաւ:
նակ
յանկարծ
ցած
ձգեց
ձեռքից
թաշկինակը։
Հենրիկոսը
{խոնարհեցաւ},
որ
վեր
առնու,
եւ
այս
դիպուածը
փրկեց
նորա
կեանք
որ
չկա
հին
լեզվի
մեջ,
ես
այնպես,
փորձի
համար,
{խոնարհեցի}
մի
բայ
եւ
ուրախությամբ
տեսա,
որ
ժամանակները
եւ
ե
միլիոնակոր
անդամք
մարդկութեան,
որ
չկամէին
գլուխ
{խոնարհեցնել}
պապական
անբնական
հրամաններին,
խոնարհեցուցին
իւրե
կամ
այն
տեղ
լինելը,
օտար
ազգեր
իւր
գայիսոնի
տակ
{խոնարհեցնելը}
պատահական
բաներ
են,
ոչ
բղխում
են
ազգի
կեանքի
բնա
մի
տեղից
լուսոյ
նշոյլ
չէ
ծագում
իմ
վերայ,
ծունր
{խոնարհեցնելով}
բաց
երկնակամարի
տակ,
իմ
միայնութեան
մէջ
ձեռներս
ծ
եւ
հաշուատու
բարոյականութեան
եւ
որի
առջեւ
միայն
{խոնարհեցնում}
ենք
մեր
ծունրը:
Մարդը
չէ
գողանում,
բայց
եթ
է
ինքը՝
այդ
ողորմելի
տիրացուն,
բացի
գիշեր
ցերեկ
{խոնարհեցո}
՛-
ապրեցո՛
ասելով
փրփրելուց,
այլ
բան
չգիտէր։
Ազգ
գլուխ
խոնարհեցնել
պապական
անբնական
հրամաններին,
{խոնարհեցուցին}
իւրեանց
գլուխը
պապականութեան
անգութ
կացնի
տակ։
Շ
ութիւնքը,
որ
ուսանի
լատինի
լեզուի
հոլովմունքը
եւ
{խոնարհմունքը}...
Բայց
Բարսելոնեան
դպրոցից
շատ
փոքր
օգուտ
կերպով
կարդալու
է"։
Պատասխանի.
"
Պատկառանօք
եւ
{խոնարհութեամբ}
հասկցուած
կտորներէն
խրատ՝
առնելու,
չհասկցուածին
ի
հանիլ,
մանաւանդ,
եթէ
այդ
մարդը
քարոզելու
ելնէ
{խոնարհութեամբ}
եւ
ոչ
հպարտական
գիտութեամբ,
լսողների
աղօթքով
եւ
րելու
յիշուած
տարեգլուխը:
Վէզիրը
գլուխ
տուեց
{խոնարհութեամբ}
եւ
համբուրեց
տէր
սատանայի
պոչի
ծայրը:
-
Թո՛ղ
համար։
Վերջապէս
մօտեցաւ
Կառավարչին
եւ
պատշաճաւոր
{խոնարհութենով}
կարողացաւ
նորան
համոզել,
որ
յետ
ձգէ
այս
պատիժը։
անջում
է
դէպի
իւր
Աստուածը
ո՛չ
թէ
մանկական
սէր
եւ
{խոնարհութիւն},
այլ
ստրկական
երկիւղ
(timor
servilis)։
Դա
րի,
-
ասաց
վէզիրը
եւ
առաւել
ցոյց
տալու
համար
իւր
{խոնարհութիւնը},
համբուրեց
երկիւղամեծար
պատկառանքով
տէր
սատանայի
Յաւերժի
ուխտը
պահելով
`
Ինձ
արբածք
{խոնարհում}
են.
Աստղերն
էլ
խօսքիս
լսելով
`
Ուրախ
ՀՈԳԵՎԱՐՔ
18
փետ.
1855
ամի
Արեւը
ցած
{խոնարհում}
է
կամաց-կամաց,
Կեանքս
նորից
հետ
դառնալու
յ
շ
հոգիների,
երբ
դոքա
կեղծաւորութեամբ
չափից
դուրս
{խոնարհում}
են
մեր
առաջեւ:
Պապի
հետ
եւս
շատ
խորամանկութեամբ
"լաց
եմ
լինում"
եւ
այլն։
Տալը,
գալը,
Աստրախանցիք
{խոնարհում}
են
"տամ
եմ",
"գամ
եմ",
բայց
այս
շատ
անգործադրելի
վ
եւ
անամօթաբար
ժպտելով,
-
հին
շինուածքները
միշտ
{խոնարհում}
են
դէպի
կործանումն.
այս
ծակը
յառաջացաւ
վերջին
եր
յերին
չեմ
հասել,
բայց
նախապես
կարող
եմ
ասել,
որ
{խոնարհումները}
պակասում
են,
իսկ
եղանակներն
ու
ժամանակներն
ավելա
ոչ
բնակի
ինքն
որպէս
ի
ձեռագործս,
այլ
ի
հեզս
եւ
ի
{խոնարհս}
եւ
որք
դողան
ի
բանից
նորա.
ուսումնական
եւ
ուսանո
այնտեղ,
ուր
իր
ստորադրյալը
խաչել
է
անմեղին:
Թող
{խոնարհվին}
այդ
հսկայի
առաջ
բոլոր
օրենսդիրները,
քաղաքակրթիչն
որ
լեզուի
մէջ
կրաւորական
բայը
վ
տառը
պիտի
ունենայ
{խոնարհվող}
վերջաւորութեան
նախընթաց
եւ
այս
այնպիսի
ընդհանուր
ել
եւ
առաւել
հսկայական
երկայնութիւն,
որքան
արեւը
{խոնարհւում}
էր
դէպի
մուտ:
Թեթեւ
քամին,
խաղալով
ծառերի
տերեւ
մ
եմ
եւ
այլն։
Իսկ
տալը,
գալը,
երբեմն
եւ՝
լալը
{խոնարհւում}
են
տալիս
եմ,
գալիս
եմ
եւ
լալիս
եմ)։
Բայց,
չն
տեմբերի
30.
Ահա
սկսանում
է
Հոկտեմբերը։
Ցուրտ
եւ
{խոնաւ}
եղանակները
իւրեանց
անախորժ
քամիներով
սկսեցին
մռայ
րութեամբ,
որպէս
կը
փախչէր
մի
աւազակ
իւր
մութն
ու
{խոնաւ}
բանտից։
Այլ
տեղ
լուսաւորութեան
եւ
մարդկային
ազատ
,
բայց
այս
րոպէիս
նորա
ճակատը
փորձում
է
արեւմտեան
{խոնաւ}
եւ
խառնափնդոր
քամիների
յարձակմունքը:
Մի
քանի
ղ
ներկայումս,
փոխանակ
չոր
ցրտի,
թագաւորում
է
մի
{խոնաւ}
եղանակ՝
մարդու
կազմուածքը
տրամադրող
դէպի
մի
անտա
,
երբ
սա
երեւում
էր
հայկական
թանձր
խաւարով
պատած
{խոնաւ}
գետնափորի
մէջ...
Ամեն
մի
զուարճալի
տեսարան,
Նորա
ձեռքում
խաղալիկ...
Այժմ
փողոցում
քնում
է
նա
{Խոնաւ}
պատերի
տակին.
"
Ողորմութիւն
արէք,
պարո՛ն,
Անտո
Օ՜հ,
սենեակ,
Որքան
քո
մէջ
ծխեցի
{Խոնաւ}
պատերիդ
Ես
մտիկ
տալով,
Որքան
ժամանակ
ւակայութիւն
իմ
կաշկանդեալ
արձանացեալ
ի
ցուրտ
եւ
ի
{խոնաւ}
մառախղի
հիւանդութեան
հազիւ
երբեմն
երեւեցուցանէր
զ
,
վեր
ելաւ
սանդուղքից
լերդագոյն
երեսով,
պատճառ,
{խոնաւ}
տեղում
երկար
ժամանակ
կորացած
նստելուց
արիւնը
թանձ
կաւ
մի
նստարանի
վերայ,
որ
թացացել
էր
անձրեւից
եւ
{խոնաւ}
մառախուղից:
Մանուշակը
գիշերի
մէջ
տեսանելով
այ
քրազարդեն,
երբ
կարող
է
նա
ազատ
մնալ
ջերմութեան,
{խոնաւութեան}
լուսի
եւ
օդի,
մէկ
խօսքով՝
նորան
շրջապատող
արտաք
,
երկիւղ
կրելով,
որ
մի՛գուցէ
անձրեւային
եղանակի
{խոնաւութենից}
ոսկրացաւս
նորոգուի,
կրկնապատկեցի
արաղով
շինած
դէ
ւթիւն
չգործեց
տիրացուի
վերայ:
Նա
սորված
չէր
օդից
{խոնաւութիւն}
ընդունել.
դորա
հակառակ,
այն
տեսակ
մարդերից
էր,
այն
տեսակ
մարդերից
էր,
որոնց
ջրհեղեղ
է
հարկաւոր
{խոնաւութիւն}
զգացուցանելու
համար,
անձրեւը
փոքր
է:
-
Ես
ե
ած
ենք,
հիւսիսային
Բորէասից
շատ
վատ
են
արեւմտեան
{խոնաւութիւնքը}
։
Անտանելի
էր
մեր
վիճակը
ներկայումս,
եթէ
չմխիթար
դացի,
շնորհակալ
եմ,
որ
չի
մոռանում:
Անցյալները
{Խոնղուռին}
հետ
Գրիգոր
եղբորս
մի
գիր
գրեցի,
չգիտեմ
ստացավ
թե
իկտոր
Էմմանուելը,
բայց
"
Իտալիան
"
ամոքում
է
այս
{խոշոր}
տարբերությունը
եւ
այս
պատճառով
եւս
հիշյալ
երկու
կ
նց
կարգի,
այս
ու
այն
տեղից
հաւաքել
է
եւ,
տպելով
{խոշոր}
տառերով,
այլեւ
ցանցառ
տողերով,
կազմել
է
մի
հաստ
ղը
փրկեց
եւ
պատիւը
պահեց:
Սորանից
աւելի
կոպիտ
եւ
{խոշոր}
հեգնութիւն
մեք
չենք
կարող
երեւակայել:
Հասարակ
ժո
անգամ
այս
անբան
գոյութիւնքը,
կարմիր
ներկերով
եւ
{խոշոր}
տառերով,
անբարբառ,
գոռացել
էին
բիւրաւոր
կեցցէնե
զի
ապագան
ծածկուած
է
վարագուրով,
որի
վերայ
մարդը
{խոշոր}
տառերով
գրել
է
յոյս:
Ապագան
ծածկուած
է
լոկ
կարճա
անոյշ,
Յօր
համօրէն
խրախանան
Բնութիւնք
{խոշոր}
եւ
քնքոյշ:
Տո՛ւր
նախ
զսէր,
զսրտի
Լցո՛
տել
է,
կամ
գէթ
աշխատել
է
փարատել,
իւր
սրտի
ցաւը
{խոշոր}
գեղջուկ
հայհոյութեամբ:
Ինչ
որ
մեզ
է
վերաբերւո
սպիտակ
մազերով,
բահը
ձեռքին
փորում
էր...
Նորա
{խոշոր}
դէմքի
գծագրութեան
հանդարտութենից
երեւում
էր,
որ
ցուցին
կոմս
էմմանուէլի
սիրտը,
եւ
արտասուքի
երկու
{խոշոր}
կաթիլներ
դուրս
թռան
նորա
լցուած
աչքերից
եւ
թաղուե
ողջ
նկարը,
բայց
եթէ
կոպտութեամբ
միայն
գլխաւոր
եւ
{խոշոր}
գոյների
քամակից
գնալով՝
կէս
գոյները
կամ
կէս
ստու
են
սքանչելի
յատկութեններով,
դեռ
խօսել
լոկ
առտնին
{խոշոր}
բաների
մասին,
կամ
առ
եւ
տուրի
մասին՝
առանց
համա
վայր
ի
վեր,
ղալբ,
ղուլբ
խօսեց,
այդտեղ
մի
քանի
{խոշորամիտ}
մարդերից
ծիծաղ
ծափահարութիւն
յառաջացաւ.
այսպիսի
ար
պետք
է
զինվել,
եթե
ոչ
մանրադիտակով,
ապա
գոնե
{խոշորացույցով}:
Ների՛ր,
եղբայր,
անհնարին
է
կարդալ,
եւ
ամենազ
ճամբայ
է
գնում
Դժուարանցանելի
քարքարուտներով,
{Խոչ}
ու
խութերը
մի՞թէ
չի
հարթում
Եւ
չի՞
բաց
անում
ուղ
տի
եւ
պարտական
էին
բացարձակ
'ի
բաց
տանել
զամենայն
{խոչ}
եւ
խութ
եւ
մի
'ի
լաբիւրինթոսի
շրջիլ,
ոչ
գտանելով
րեմք
"
ասեն։-
Ընդէ՞ր
ապա
ոչ
ներէք
կարողաց։
"
Զի
{խոչընդակ}
են
մեզ
"
նոքա"։
Յաւանն,
Վարշարհէյ
անուանեա
եւ
խորամանկութենով
եւ
ուժով
գիտէր
ոչնչացնել
բոլոր
{խոչընդակութիւնքը}
։
Րիշիլիէի
բռնաւորական
բնաւորութիւնը
եւ
խորամանկո
էին
առնել
ինչ,
-
միանգամայն
ոչինչ,
զի
հազարաւոր
{խոչընդակք}
ընդ
առաջ
ելանեն
ի
մերայնոց
իսկ
եւ
խափան
արկանեն
հ
ենի,
բարեբեր
երկիրները,
որ
այսօր
գրեթէ
ամայի
եւ
{խոպան}
է,
այն
օրից
կը
կենդանանայ
եւ
Հայոց
վաճառականութի
մբողջ
Ռուսաստան:
Ես
ստացայ
այս
երկիրը
{խոպան},
անշեն,
Բայց
թողնում
եմ
քաջ
մշակեալ
նորան
ուսաւորութեան
սերմը,
մինչեւ
օրինաւոր
գործի
չ'կար
{խոպանացած}
երկիրը
վարելու
եւ
հերկելու,
զուր
տեղը
սերմ
ցանել
ւնդ
ընտանեացն:
Եւ
այսունակ
ահա
յառաջխաղացութեամբ
{խոպանացան}
բարոյականին
զգալիք,
եւ
կորուսեալ
զճաշակ
եւ
զվայե
բ,
Աբդըլմսեհ
Մարտիրոս,
Եղիա
Յակոբեան,
Կատարինէ
{Խոջամալ}
եւ
Սարգիս
Ծատուրեան,
կտակօք
իւրովք
արարելովք
ընդ
է
եւ
ի
բարեպաշտ
տիկնոջն
հանգուցելոյ
՚ի
Կատարինեայ
{Խոջամալեանց},
երկոքին
ազգայինք,
որպիսիք
են՝
Կեսարացի
Եղիայ
ից
ետեւ
մեմ
ալ
աս
էր
առածս,
քանիում
գիրս
է
տեյին
{խոռոզլամիշ}
եղածդ
ի՛նչ
է,
ատմիշ
կարդացող
պիտ՝
լաս:
Գիտեմ
ո
փշրուել
են,
ոմանք
մի
անկիւնն
են
կորցրել,
ոմանք
{խոռոջ}
են
ստացել,
դու
որքան
էլ
կամենաս,
չես
կարող,
որ
ր
անգամ
էլ
որ
աշխատես
կամ
անկիւնը
վերականգնել
կամ
{խոռոջը}
կանգնել,
զուր
պիտի
աշխատես,
որովհետեւ
կարկտանը
пация)
անիմաստ
է:
Որպեսզի
այն
դարձնել
ընդհանուր
{խոսակցական}
լեզու
`
ոչ
միայն
մեզանում,
այլեւ
ամենաուժեղ
ժողո
մ
Պարսկաստանի
գավառների
կամ
թե
Աստրախանի
հայկական
{խոսակցական}
լեզվի,
որովհետեւ
հայերը
Ալեքսեյ
Միխայլովիչ
ցարի
հասկանալի
է:
Թող
Անանիան
գրի
նրա
հետ
ունեցած
իր
{խոսակցության}
արդյունքի
մասին,
եւ
նրա
նամակից
կարելի
կլինի
իմա
անություն"։
Պարոն
Նազարյանցը
ժամանակակից
հայերի
{խոսակցությանը}
մոտենալու
ձգտումով
հանդերձ,
ենթադրում
է
գործել
ի
մբ,
ուստի
անհրաժեշտ
էլ
չէ
ինձ
արդարացնելու
համար
{խոսել}
այն
բանի
մասին,
որ
ես
չէի
կարող
բավարարել
որեւէ
ս
է,
ինչ
ուրիշ
ձայն
չեմ
լսում:
Այժմ
ինձ
մնում
է
{խոսել}
երկու
բանի
մասին,
որպեսզի
"
գլուխս
ազատեմ
"
(от
ատիներեն
անունը,
հավանաբար
երբեւէ
մենք
այդ
մասին
{խոսել}
ենք
եւ
հայկական
տորոնի
լատինական
անունը
չենք
գտել
սիացիները
շատ
են
սիրում
իրենց
ռեւոլյուցիայի
մասին
{խոսել}
սեփական
արժանապատվության
մեծագույն
զգացումով:
Ով
ն
կա,
որոնց
մասին
կարելի
է
լուրջ
եւ
ընդարձակորեն
{խոսել}
).
եւ
ես
հեռու
եմ
այն
մտքից,
որ
ուսումնասիրեմ
ա
ել,
թե
ո՛ր
դարին
է
վերաբերում.
թերեւս
այդ
մասին
{խոսել}
են
ժուռնալներում,
թերեւս
այդ
մասին
պ.
Ֆիրկովիչը
ն
հայերին՝
ապագայում
չարտահայտվել
այլ
կերպ,
քան
{խոսել}
են
նրանից
2000
տարի
առաջ:
Ահա՛
աղաղակող
եւ՝
նոր
ւ
նա
լիովին
գիտակցում
է
իր
իրավունքը՝
ներկայումս
{խոսել}
ի՛ր
իմացածի
պես:
Լեզուն
ժամանակի
արդյունք
է
եւ
մ
մ
այդ
պատասխանն
այնքան
անիմաստ
է,
որ
ամոթ
է
հիմա
{խոսել}:
Օրինակ,
հանգստացուցիչ
այն
պատասխանը,
որ
իբր
"
.
000
արծաթ
ռուբլու.
գուցե
դու
դրանով
կամեցել
ես
{խոսել}
անասնավաճառության
մասին.
այդ
արդեն
ուրիշ
բան
է:
իր
ներկայացուցչության
ամբողջ
ընթացքում
մի
անգամ
է
{խոսել}
եւ
այն
էլ
բարապանի
հետ,
որպեսզի
վերջինս
փակե
պատ
զում
են
մեկը
մյուսի
հաշվին։
Վերջապես,
ավելորդ
է
{խոսել}
պատվական
ծիրանագույն
ներկի
ստացման
մասին,
ծծմբաթ
ղովրդի
օգտին,
նորա
ժամանակի
համեմատ,
պարտական
է
{խոսել}
ազգի
բազմության
հետ,
ինչպես
սա
կարող
էր
հասկանալ
ավորել
նրանց,
եւ
լուսավորելով՝
սովորեցնել
նրանց
{խոսել},
հետեւաբար
մտածել:
Քանի
որ,
-
նկատում
է
պ.
Նա
մտածել:
Քանի
որ,
-
նկատում
է
պ.
Նազարյանցը,
-
{խոսել}
նշանակում
է
մտածել:
Պ.
Նազարյանցը
հավատացած
է
ա
։
Ֆոշեն,
խախուտ
այլ
հանդիմանությունների
թվում,
{խոսելով}
Անգլիայի
նվաճումների
մասին,
նրան
մեղադրում
է
Հնդ
եղեկություններ
եւ
մշակել
հայկական
կենդանի
խոսքը։
{Խոսելով}
հայերի
հետ՝
լուսավորել
նրանց,
եւ
լուսավորելով՝
ց
ծախքով։
Այս
օրերս
մեր
օրագիրը
մի
երկու
խոսք
{խոսելու}
է
"
Մասյաց
Աղավնու
"
վերա,
իհարկե
կկարդաս,
միայ
ղջությունը.
եթե
գաս,
նորա
մասին
եւս
բաներ
ունիմ
{խոսելու}:
Պետր
Նիկոլաեւիչին
սիրով
բարեւ:
Առայժմ
այնքա
աքրքրությունից
ոչ
զուրկ
հարցի
մասին,
բայց
այստեղ
{խոսելու}
տեղը
չէ,
բացի
այդ,
նման
հարցերի
պարզաբանման
համ
,
որ
ժողովուրդն
ի
վիճակի
չի
լինի
ընդհանուր
լեզվով
{խոսելու},
եւ
կենդանի
խոսքը
յուրաքանչյուր
գավառի
ժողովրդի
կկարծեիք
ձեր
աչքումը:
Այս
բաները
փոքր
ի
շատե
{խոսելուց}
հետո,
հայտնում
եմ
իմ
որպիսությունս,
որ
ես
ողջ
ե
Այդ
բաների
վերա
հետեւյալ
համարներից
մինի
մեջ
պիտի
{խոսենք}
եւ
տանք
արժանի
հարգը:
Մինչեւ
այժմ
հայ
ազգը
կա
,
արդյոք,
մենք
կտեսնվենք,
որպեսզի
ներկայի
մասին
{խոսենք},
որովհետեւ
անցյալի
հուշերը
թեեւ
հաճելի
են,
միայ
բ
դու
գնաս
Մոսկվա,
խնդրեմ
այդ
մասին
հանգամանորեն
{խոսես}
ում
հետ
հարկն
է
եւ
համոզես
նրանց.
ես
այդ
գործում
նքան
անհրաժեշտ
չէ
տեսնել,
որ
ինձ
հետ
խոսող
մարդը
{խոսեր}
ինձ
նման.
խնդիրը
բացառապես
այն
է,
որ
նա
հասկանա
ություն
Աջեմյանցը,
որի
հետ
Ձեր
նամակի
հիման
վերա
{խոսեցա},
հոժար
ենք
երթալ
Հնդկաստան,
վերոհիշյալ
ազգային
իլը
մեծ
ազդեցություն
գործեց
ազգի
վերա,
շատ
բաներ
{խոսեցավ}
օրագիրը,
եւ
շատ
մարդիկ
սկսեցին
ուրիշ
կերպ
նայել
եաց"։
Սակայն,
ցտեսություն,
ձանձրույթից
շատ
{խոսեցի}:
Համբուրում
եմ
քեզ:
Քո
եղբայր
Միքայել
Նալբան
ա
մարդ
չէ
ընդհանրապէս:
Դու
կարծում
ես,
թէ
նա
կը
{խոսէ}
՞
քո
հետ,
երեսը
շուրջ
կը
տայ
եւ
կը
հեռանայ,
մանա
եանքի
մէջ
կան
եւ
այնպիսի
րոպէներ,
երբ
մարդը
պիտի
{խոսէ}
միմիայն
իւր
հետ,
իւր
հոգու
հետ,
իւր
Աստուծոյ
հե
գէտ,
եկել
էր
մեր
տուն,
որ
ինչ
ասես
բաների
մասին
{խոսէ}:
-
Բայց
նա
ուստի՛
գիտէր,
որ
ձեր
տանը
կայ
ֆ
ւեստի
մէջ
ոչինչ
արդիւնք
ցոյց
չտուեց:
Շատ
կը
{խոսէր},
սակաւ
կը
հասկացնէր,
այս
նորանից
էր,
որ
նա
ո՛չ
տուկի
մէջ,
որ
դրած
էր
նորա
ախոռում,
այլ
եւ
պիտի
{խոսէր}
նորա
հետ
եւ
այլն:
Ես,
որովհետեւ
չեմ
հաւատում
այ
կորի՛ր,
որ
աչքս
չտեսանէ:
Այլ
բան
չկար,
որ
{խոսէր}
ողորմելի
ծառան,
ուստի
դուրս
եկաւ,
անիծելով
իւր
ւմ
էր
մի
ժամ,
երբ
առաջին
անգամ
իւր
կեանքում
պիտի
{խոսէր}
նա
մի
օտար
մարդու
հետ,
հօրից
եւ
մօրից
ծածուկ:
ւ
որպիսի
եւ
իցէ
յիշատակարան
անգամ
չենք
տեսել,
որ
{խոսէր}
մեզ
այդ
կանթեղի
մասին:
Մի
մութ
աւանդութիւն
միայն
է
գտնել
մի
ճանապարհ,
որ
եւ
բուն
հայկաբանութեամբ
{խոսէր}
եւ
ազգի
մեծագոյն
մասին
հասկանալի,
խօսք
ենք
տալիս
րձը՝
բոլոր
մյուսների
համար
պարզել
իր
դրոշակը՝
"
{խոսի՛ր}
այսպես
"
մակագրությամբ,
միշտ
կմնա
"
ձայն
բարբառո
ե
մարդ
եմ,
կճանաչեմ
ձեր
ազնվությունը.
ինչ
երկար
{խոսիմ},
տեսած
ժամանակներս
կխոսինք:
Սպասում
եմ
պ.
կին:
Ինձ
այնքան
անհրաժեշտ
չէ
տեսնել,
որ
ինձ
հետ
{խոսող}
մարդը
խոսեր
ինձ
նման.
խնդիրը
բացառապես
այն
է,
ո
թե
Պուասսոնը
պակաս
իրավունք
ուներ,
քան
անդադրում
{խոսող}
մյուս
անդամները:
Սրանից
հետո,
եթե
մինչեւ
անգ
համարը
աստուծո
միայն
հայտնի
է:
Դուք
ձեզի
հակառակ
{խոսում}
եք.
առաջ
ասում
եք,
թե
ինձ
սիրում
եք
իբրեւ
եղբայ
ւն.
քանի
որ
վիգերի
եւ
տորիների
գոյության
մասին
է
{խոսում},
ապա
ուրեմն,
լիովին
ընդունում
է
արմատականների
ե
ւմ
չկարդար
այն
արյունալի
դրաման,
որի
մասին
Ֆոշեն
{խոսում}
է
իբրեւ
կորիֆեի
[նշանավոր
դեպքի]:
Ի
դեպ,
ինչպես
նում
-
Բեսարաբիայի
թեմում՝
36
հազար.
ես
դեռ
չեմ
{խոսում}
Գալիցիայի,
Տրանսիլվանիայի
եւ
Եվրոպական
Թուրքիայի
սսայի
վրա՝
նրա
քաղաքակրթության
գործում,
բայց
ես
{խոսում}
եմ
հիմնական
խթանի,
այսինքն՝
ազդակի
կամ
դիաստազզ
րդու,
որը
հենց
մի
գլուխ
քիմիական
ֆորմուլներով
էր
{խոսում}:
Անանիան
երեւի
հիշում
է,
ու
մեր
համատեղ
կյանքի
բացառապես
եւ
իսկական
իմաստով
այն
բարբառով,
որով
{խոսում}
են
Վրաստանի
հայերը:
Ինձ
անհրաժեշտ
են
բնորոշ
բարբ
րություն
չունի,
թե
ո՛ր
բարբառով
ավելի
նրբագեղ
են
{խոսում},
այսինքն՝
ավելի
մոտ
հին
ձեւերին.
ես
փնտրում
եմ
որը
եւս
մոռացված
չէ,
KCI)
Փարիզում
եղած
ժամանակ
{խոսում}
է
մի
նորեկ
հայի
հետ՝
Փարիզի
վայրերի
անունները
թա
նքները
հօգուտ
Բեստուժեւ-Ռյումինի
խմբագրության
չեն
{խոսում}:
Է՜հ,
ոչինչ,
առայժմ
այդ
էլ
բավական
է:
Բայց
բա
վ
յուր
վեհանիստ
աթոռից,
պարզ
եւ
հասկանալի
լեզվով
{խոսում}
է
հասարակ
մարդու
եւ
ժողովրդի
հետ,
եղբայրորեն
բաժ
դ
ինչ
որ
թախիծ
է
արտահայտում.
իմ
նամակների
մասին
{խոսվում}
է
որպես
ձեր
միակ
ուրախության,
եւ
ձեր
դրությունը
ութ
էք,
-
ասաց
կոմսը,
-
իմանալով,
որ
չեմ
կարող
{խոստանալ},
պահանջում
էք.
միթէ՛
չէ
կարելի
խնդրել,
որ
առան
երի
կիսասիրտ
գործակցութիւնը
նոցա
հետ,
չէին
կարող
{խոստանալ}
մի
լաւ
ապագայ
հայկական
գրատպութեանը։
Նախախնամութ
ն
բառիս
ի
լեզու
էին
լինել,
սակայն
կարեւոր
դատիմք
{խոստանալ}
թէ
վերջինն
լինելոց
է
այս
ի
մէնջ
ի
լեզու
`
առաջնոց
րայ
թագաւորի
բարեհաճութիւնը
եւ
համոզում
էին
նորան
{խոստանալ}
երկու
ամսից
յետոյ
թոյլ
տալ
Յիսուսեաններին
Փարիզ
մ
յդ
աշխատութեան
շուտով
հրատարակելը
մենք
չենք
կարող
{խոստանալ}
արգոյ
ընթերցողներին,
թէեւ
այգ
գործի
վրայ
անձանձի
Չնեղանաս
բաց
խօսածիցս,
ինչպէս
նկատում
եմ,
քո
{խոստանալը}
շատ
է,
քան
թէ
կատարելդ.
խօսքս
մեր
խնջոյքի
վերայ
գրածիս
պատճառը:
Երբ
որ
դու
գնացիր
այստեղից,
{խոստանալով}
հասուցանել
ինձ
250
մանեթ,
եւ
երբ
զգացի
ես
կարոտո
թենից
ուսել
էի
խնդրել
Աստուծուց
թողուլ
իմ
մեղքը՝
{խոստանալով}
իմ
կողմից
թողուլ
ուրիշներինը:
Բայց
աւա՜ղ...
մար
չմոռանաս
այն
սուրբ
դաշը,
որ
կնքեցիր
իմ
հետ:
Նա
{խոստանալով}
ինձ,
հաստատ
մնալ
իւր
սուրբ
ուխտի
վերայ,
անջատու
Տիրոջդ
ասած
խօսքերը,
որ
այն
մարդիկը,
քեզ
արծաթ
{խոստանալով},
խնդրում
էին
այդ
տեղը։
Եւ
դու,
Տէ՛ր,
կանչելով
,
քեզ
Տեառն
'ի
Սեւկոյ
դրախտին
յարանց
ոմանց,
որք
{խոստանալով}
քեզ
Տեառն
կարասի
խնդրէին
զտեղիդ"։
Մի՞թէ
իրաւ
ւղիղ
կանոններին
հասկանալ,
եթէ
արք
Սեւկոյ
դրախտին
{խոստանալով}
կարասի
խնդրէին
զտեղին։
Այս
այն
աստիճանի
պարզ
մռայլութիւն,
որ
ես
երկար
ժամանակ
խաբեցի
նորանց,
{խոստանալով}
գեղեցիկ
գալոց
օրեր,
հարստութիւն,
բարօրութիւն,
օթացնել
մեր
ընթերցողներին,
թէ
ի՞նչ
է
թեթեւը:
{Խոստանալով}
ծանօթութիւն
տալ
թեթեւի
մասին,
մէք
յանձնառու
չենք
նցի
հետ:
Նա
իսկոյն
գլխարկը
վեր
առեց
եւ
գնաց,
{խոստանալով}
ուղղակի
տուն
դառնալ
նորա
մօտից:
Մնացին
տան
մէ
զան
իշխանները,
որոնք
մի
Կայսրի
հպատակ
էին,
եւ,
{խոստանալով}
նորանց
Պօրտուգալացոց
օգնութիւնը,
հարկադրում
էին
թեամբ,
վաղուց
ի
վեր
դաւեր
է
լարում
գաւառներում,
{խոստանալով}
հայերին
ֆրանսիական
կառավարութեան
զօրեղ
հովանաւորո
նում
է
իր
այգին
ամէն
մինին
իր
քաղլակովը
մին
հաւող
{խոստանալով}:
Մենք
խոստովանում
ենք,
որ
բնաւ
տեղեկութիւն
գրեանս
յիշատակեսցէն:
Ուստի
եւ
արդէն
իսկ
ահա
{խոստանամ}
առաջի
Աստուծոյ
եւ
մարդկան,
ո՛չ
եւս
իշխել
այսուհե
ի
Միջագետաց,
քահանայ
ոմն
յազգէ
ասորի
Աբել
անուն
{խոստանայ}
նմա
զնշանագիրս
Հայոց
յարմարեալս
ի
Դանիէլէ
եպիսկոպ
ոյն
զայս
պատմութիւն,
գաղափարեալ
յընտիր
օրինակէ,
{խոստանայ}
հայրենասիրաց
արգոյ
Մկրտիչ
Էմին
տալ
տպագրութեամբ
ի
յետ
երեքտասան
դարուց
ձմեռոց
պտկեալ
ի
ստեղէնս,
եւ
{խոստանայ}
զպտուղ
շատ
տալ,
թէ
միայն
մշակողք
մշակ
էին
զսունկ
անշփոթ
ցոլացնէր.
Թէեւ
հազար
մենք
խոստմունք
{խոստանայինք}
ջերմ
սրտով,
Թէ
մինչ
մահերուս
օրը
չէինք
մոռն
!!!),
յետոյ,
հալբա՛թ,
դու
էլ
մի
կարաս
գինի
կը
{խոստանաս},
կը
բարձես
ձիուդ
ու
կը
տանիս:
-
Վայկուն
ափ
րաստ
է
երգել
այն
եւս,
եթէ,
դորա
փոխանակ,
կոմսը
{խոստանար}
Եումի
սոցա
տուն
գալու
ժամանակ
ներկայ
լինել:
ամել
նոր
բողբոջները,
որ
գինի
սերմիցը
հառաջացած՝
{խոստանում}
էին
մեզ
պահել
նորա
անմահությունը,
ուրեմն
ջանք
ու
սրբազանի
բոլոր
բաների
համար,
այս
օրերս,
ինչպես
{խոստանում}
է
նախարարությունը,
պիտի
կարգադրություն
լինի,
եւ
ղարկում
եմ
Ձեզ
տեր
Մովսեսի
ինձ
գրած
նամակը,
որով
{խոստանում}
է
լսել
հարսնացուից
մի
կատարյալ
խոսք.
նա
այսօր
կհ
տ
Տրեդյակովսկու
պերճախոսության
տեսության
-
ինչպես
{խոստանում}
եք
ներկա
նամակում։
Երկուշաբթի
ես
մոռացա
հարցնել
նաք:
Հա՛,
մի
տարուց
էլ
ավելի
է,
ինչ
Իսակովը
{խոստանում}
է
ավարտել
Իլենկովի
քիմիան.
ի՞նչ
է,
մի՞թե
մինչեւ
իրքը.
պատճառ,
մկրտութեան
ժամանակ
նա
խօսում
է
եւ
{խոստանում}
է
անբարբառ
երեխայի
փոխանակ,
իսկ
այն
խոստմունքը,
ով
մեր
սիրական
ազգի
համար՝
նորը
բարի
բարի
յոյսեր
{խոստանում}
է
մեզ:
Անցեալ
տարում
դուրս
ցայտեց
առաջին
անգամ
Հ
ուիլ
իւր
տղամարդի
յանդիմանութեններից:
Մանկաբարձը
{խոստանում}
է
գտանել
այս
բանի
ճարը,
եւ,
փաթաթելով
մի
կտաւի
ուպլիցիստները,
Մարաթը՝
իւր
սպիտակ
կեղծամով,
որ
{խոստանում}
էր
փրկել
թագուհու
կեանքը:
Մի
փոքրից
յետոյ
ասես
թ
երախտապարտ
կը
կացուցանէ
մեզ
ծերունի
Նահապետը,
եւ
{խոստանում}
ենք,
որ
Հայաստանի
լուսնակը
իւր
շողը
կը
կաթէ
նորա
կա՛մ
ճանապարհի
արծաթ
տայ
մինչեւ
Կովկաս:
Բէգզադէն
{խոստանում}
է
հետը
տանել:
Տղան
ընկնում
է
հիւանդանոց,
աղ
զանից:
Իսկ
սորա
փոխանակ,
ես,
իմ
ազգի
անունով,
{խոստանում}
եմ
ձեզանից
իւրաքանչիւր
զէնքով
գնացող
անհատին
այնչ
ամ
իմ
ազգի
իւրաքանչիւր
անհատին
պիտի
բաժին
ընկնի:
{Խոստանում}
եմ
ձեզ,
որ
դուք
յաւիտեանս
յաւիտենից
կարող
էք
մշա
:
-
Մովսէս
չենք,
եւ
Մովսիսի
խոստմունքը
չենք
{խոստանում}
Հայոց
ազգին:
Մովսէսը
իսրայէլեան
ազգին
խոստանում
խոստանում
Հայոց
ազգին:
Մովսէսը
իսրայէլեան
ազգին
{խոստանում}
էր
մի
երկիր,
որ
պիտի
բղխէր
կաթն
եւ
մեղր,
մեր
քա
մ
էր:
Երկինքը,
եղանակը
եւ
հեղաշունչ
հողմիկը
մեզ
{խոստանում}
էին
մի
բարեյաջող
նաւարկութիւն:
Թէ
մէկ
օր
վաղ
եւ
սքերի
վերայ:
Գրեթէ
ըստ
մեծի
մասին
այդպէս
է.
շատ
{խոստանում}
են,
բայց
փոքրն
եւս
չեն
կատարում.
նոցայ
անիրաւու
ժամանակը
յանդգնութեամբ
որոմը
ցորենից
քաղել,
այլ
{խոստանում}
է
հնձի
ժամանակ
ուղարկել
իր
հրեշտակները,
որոնց
կ
յօժարութիւն,
գովում
է
եւ
օրհնում
է
Աբովեանին
եւ
{խոստանում}
է
կատարել
նորա
խնդիրը,
մանաւանդ
թէ
իւր
հայրապետա
ուցելու
մէջ.
նորա
ժրաջան
աշխատութիւնը
շատ
բան
էր
{խոստանում}
ապագայումը։
Մի
կողմից
արծաթի
պակասութիւնը,
մ
ր
այս
ծայրագոյն
Բրամինը
չէր
այն
սատանայապետը,
որ
{խոստանում}
էր
աւանդութիւնը:
Դժոխքի
թագաւորը
ձեռքը
ձգելով,
ուք
թափելով
հեղեղի
նման:
Մինչ
զրպարտողը
{խոստանում}
էր
կեանք,
Թէ
միայն
հաճէր...
լինել
համաձայ
Ձկնորս
էր
որսում,
սրտով
համարձակ:
Նա
{խոստանում}
էր
նորան
անմահ
կեանք.
Նորան
սիրելը
էր
անմահո
անգամ
ասում
էր,
եթէ
Թիւթիւնճի-օղլուն
ոգեւորուած
{խոստանում}
էր
մի
աւելորդ
հալաւ
կարել
իւր
կամ
կնոջ
համար,
թէ
ածային
տաճարի
մէջ,
այն
ահարկու
դատաւորի
առաջեւ,
{խոստանում}
էին
հնազանդուիլ
եւ
հետեւիլ,
խաչը,
աւետարանը,
ս
ը,
որ
Մանուշակը
ստացել
էր
առաւօտը
նորանից.
որով
{խոստանում}
էր
սիրականը
այսօր
իսկ
վերջացնել
խօսքը,
եւ
ստանալ
է
այս
բանը
ընդդէմ
էր
Աստուծոյ
օրէնքին։
Բայց
պապը
{խոստանում}
է
կատարել
Հենրիկոսի
խնդիրը,
այն
պայմանով
միայն,
կարծիքը
ուղղուած
է
դրանց
դէմ,
եւ
մտքերի
ընթացքը
{խոստանում}
է
նոր
արհաւիրք:
Յամենայն
դէպս,
եթէ
հայերը
ստիպո
մեջ,
կարող
են
հավատարիմ
գրավական
լինել
ասած
կամ
{խոստացած}
բաներիս:
Խնդրեմ
առանձին
ուշադրությամբ
կարդաք
7
ե
ւյսս
քո
բարեկամության
եւ
մարդասիրության
վերա:
Ես
{խոստացած}
ստրախավոյ
նամակս
չկարողացա
գրել,
որովհետեւ
մարտի
ում
եմ
երկու
սեռի
բոլոր
բարեկամներիս,
եւ
սպասում
{խոստացած}
մեր
տեսակցությանը՝
երեքշաբթի:
Ընդմիշտ
քո
Միշ
,
վերջապես,
լույս
կտեսնի
Ռ.
Պատկանյանին
վաղուց
{խոստացած}
լրագիրը,
որի
մասին
դու
գրում
ես:
Շատ
ուրախ
եմ
Ր
եզ
այլեւս
ուրիշ
ոչինչ
հարկավոր
չէ:
Սպասում
եմ
{խոստացած}
ընդարձակ
նամակիդ՝
ըստ
Տրեդյակովսկու
պերճախոսությ
ե
որ
անցյալ
փոշտի
եղբորս
Ղազարոսին
գրած
գիրիս
մեջ
{խոստացած}
չլինեի,
թե
դիմացի
փոշտով
քեզի
ալ
կգրիմ
տեյի,
հե
Բայց
դու
հոգիդ,
գիտեմ,
չես
կորուսանում
Եւ
{խոստացած},
խօսքիցդ
յետ
չես
դառնում:
Մի՛
հրաժար
ոստովանել,
երկիւղ
ունէր,
որ
միգուցէ
դա
լինի
այն
{խոստացած}
սատանայապետը:
Յանկարծ
լսուեցաւ
սաստիկ
դղրդի
րեց
հիւանդ
աբեղան:
Առողջացած
աբեղան
համարեց,
թէ
{խոստացած}
արծաթը
շատ
մեծ
էր,
համեմատելով
Պարացելսօսի
կարճա
տպաւորութիւն
կը
գործէր
իւր
վերայ
Հայոց
երգը,
ես
{խոստացայ}
լցուցանել
նորա
ցանկութիւնը:
Մի
փոքր
նստելուց
եւ
եմ
դեռեւս
անցյալ
տարի,
հունիսի
սկզբին,
եւ
նրանք
{խոստացան}
այդ
անել
հօգուտ
իմ
խեղճ
որբուկի,
իմ
սիրելի
Սաշայ
բանի
քարոզութեանը
անհաւատների
մէջ։
Այս
խորհրդով
{խոստացան}
նոքա
ընկնել
Պապի
ոտքերը,
խնդրել
նորա
օրհնութիւնը
եսական
խնդիրն
է
այն
զօրութիւնը,
որ
մի
փոքր
յառաջ
{խոստացանք}
անուանել,
նա
է
այն
միակ
եւ
հաստատ
ոյժը,
որ
ազգի
եւ
երեշկիկ
ապուխտը
ստացա,
շնորհակալ
եմ,
բայց
նա
{խոստացավ}
Նախիջեւան
հասածովը
մի
գիր
գրել,
մինչեւ
այժմ
չտես
վետ
ազնիվ
"
բարեկամ
պ.
Նազարյանցի
հետ,
եւ
որ
նա
{խոստացավ}
ինձ
համար
ճարել
Ֆեդենկայի
լուսանկարը:
Ողջունե
տ,
որի
մասին
նամակումդ
ոչինչ
չի
ասվում։
Դու
ինձ
{խոստացար}
պաքսիմատ
(սուխարի)
ինչո՞ւ
դրանք
գինու
վերածվեցի
խնջոյքի
վերայ
է,
որի
մասին
զրուցելով
անցեալները
{խոստացար}
հոգաբարձու
լինել,
բայց,
մի
չար
բաղդով,
ոչ
մի
հ
դ
քո
բարեմտութեան
փոխարէն
կը
վարձատրէ
քեզ
Նա,
որ
{խոստացաւ}
իւր
անունով
մի
բաժակ
ջուր
մի
աշակերտի
տուողի
վարձ
ասով
ճանաչուեցան
հեշտութեամբ
ուղղուելիք:
Ներսէսը
{խոստացաւ}
ուղղափառ
եկեղեցու
հետ
միանալու
համար
ամենայն
հնար
այն
դաւաճանութեան
մթերքը.
ի՛նչ
եմ
ասում
ես,
նա
{խոստացաւ}
մինչեւ
իւր
կեանքի
վերջին
ժամերը
հայհոյել
քահանայա
այս
բոլոր
նշանները
գրելով
իւր
ծոցի
տետրակի
մէջ,
{խոստացաւ}
ամենայն
հնար
գործ
դնել,
ամենայն
հարց
ու
խնդիր
ան
ր
աշխատութեան
համար
ստանալու
վարձի
մասին:
Աբեղան
{խոստացաւ}
100
գուլդըն,
եթէ
միայն
առողջանայ:
Պարացելսոսը
պ
-
ասաց
կոմսը
եւ
հրաժարական
ողջոյն
տայով
բոլորին,
{խոստացաւ}
օրիորդ
Մարիամին
ներկայ
լինել
Եումի
գալու
ժամանակ
,
որ,
ինչպէս
ասացինք,
պատճառւում
էր
մաղձից:
Նա
{խոստացաւ}
խօսակցութիւն
բանալ
դրացու
հետ
աղջկայ
մասին
միւս
օ
քսորից
Յիսուսեան
աբեղայքը։
Հենրիկոս
չորրորդը
{խոստացաւ}
։
Պապը
լուծեց
նորա
ամուսնութեան
կապը
Մարգարիտի
հե
ողացաւ
նորան
համոզել,
որ
յետ
ձգէ
այս
պատիժը։
Նա
{խոստացաւ}
ջերմեռանդութենով
լսել
դասերը
եւ
կրօնական
վիճաբանո
սիրով
ընդունեց
նորանց,
առաջին
հարկաւոր
դէպքումը
{խոստացաւ}
գործ
դնել
նոցա
ծառայութիւնը,
Ֆաբերին
եւ
Կսաւիէին
զի
կարծիքները
օրինաւոր
եւ
առողջամիտ
փաստերով,
եւ
{խոստացաւ}
հետեւեալ
նիստումը
ապացուցանել,
որ
ինքեանք
Յիսուս
ուստ
եւ
երեւելի
մարդ
էր
Ֆրանսիայի
մէջ։
Կարդինալը
{խոստացաւ}
նորան
պաշտպան
լինել
Ֆրանսիայի
տէրութեան
մօտ,
եւ
դակիցքը
կամ
գո՛նէ
ասէ
միայն
վանահօր
անունը,
որին
{խոստացաւ}
տալ
զինուորական
պահնորդներ
անվտանգ
Ֆլանդրիա
հասան
էր՝
յարմարուելով
քաղաքական
հանգամանքներին։
Պապը
{խոստացաւ}
լուծանել
այս
ամուսնական
կապը.
միայն
խնդրում
էր
յ
րը
Փարէզը
արիւնով
էր
լուացուել).
այս
պատճառով
{խոստացաւ}
Պապին
մի
քանի
ժամանակից
յետոյ
կատարել
նորա
պահանջ
ձեալ
իր
պահանջի
վրայ:
Նախկին
մեծ
վէզիր
Ալի
փաշան
{խոստացաւ}
բաւարարել
ժողովրդի
պահանջը
եւ
միաժամանակ
գործ
դնե
ին
Պետեր.
պատճառը
բերանով
կասիմ
մի
օր:
Ամառը
{խոստացել}
էիր
գալու,
ինչպե՞ս
եղավ:
Բռասլետի
եւ
զապոնկաներ
ԱՐԳԱՐՅԱՆ,
Ահա
գրում
եմ
Ձեզ
երրորդ
նամակս,
որ
{խոստացել}
էի
առաջին
նամակիս
մեջ:
Գուցե
ժամանակով
ինձ
հարկա
ն
այս
ամառ
կմտնի՞
արդյոք
համալսարան:
Նա
վաղուց
է
{խոստացել}
ինձ
իր
լուսանկարը
(փոքրադիր):
Ողջունիր
իրեն
եւ
ebrorum
communis,
որը
շատ
գովում
էր
Լ.
Ի.
-ն
եւ
{խոստացել}
էր
ուղարկել
ինձ:
Հիշեցրեք
նրան
եւ
երբ
շաբաթ
օրը
ցի
գրուածքի
վերայ
"
Հրաւիրակ
Հայրենասիրութեան
",
{խոստացել}
էի
գրել
եւ
հասուցանել
ձեզ
այն
տպաւորութիւնը,
որ
լ,
ինչպէս
շատերը
փորձել
են:
Վերջին
նամակովս
{խոստացել}
էի
քեզ
ցնծացնել
քո
Յիշատակարանը
Յունուարի
մէջ՝
զ
մ
այն
վանքին
եւ
թէ
վանքերի
միաբանքը
քանի՞
պատարագ
{խոստացել}
են
նորան:
Հնախօսութիւնը
մի
առանձին
եւ
հոյակա
րդի
համար)
լեզուով:
Արժանապատիւ
Խորէն
վարդապետը
{խոստացել}
է
մեզ
այս
իւր
կողմից,
ուստի
եւ
աւելորդ
ենք
համար
ուէր,
-
Ադամն
ասում
է
յուզեալ,
-
Միթէ
միշտ
չե՞մ
{խոստացել}
Սիրել
սիրով
կատարեալ
`
Աստծուն
եւ
այն
ամեն
բան,
չե՛մ
երբեք
ուխտազանց,
Ինչո՞ւ
է
ինձ
տրուել
կին:
{Խոստացել}
եմ
չլինել
Ես
ուխտադրուժ
-
այդ
շա՛տ
լաւ,
Բայց
թէ
լսել
էր
Աբովեանի
ստորասական
պատասխանը
այդ
մասին,
{խոստացել}
էր
կաթողիկոսը
այդ
յառաջադէմ
աշակերտներից
տասն
տղա
ոհել
ամենայն
ինչ
մի
պարգեւի
համար:
Վերջին
անգամը
{խոստացել}
էր
Ասմոդեյին
հոգին
տալ,
եթէ
Ասմոդեյը
կը
տար
նորա
ային
միրգ
խոստացիր,
սուրբին
մոմ
",
այսինքն,
որ
{խոստացել}
ես,
պիտի
կատարես:
-
Դու
ուխտի
մասին
ես
խօսու
նման,
յարմարուելով
իւրեանց
զանազան
հաշիւներին,
{խոստացել}
էին
տալ
Մանուշակը
այս
մարդուն,
որ
մի
փոքր
կարողո
ել...
Թէեւ
դու
ազնիւ
սիրտ
ունենալով
բիւր
անգամ
{խոստացել}
էիր
այդ...
Չէ՛,
ես
չեմ
սխալուած...
Աստուա՛
ան
եկեղեցուց
դուրս
չկա
փրկութիւն,
եւ
թէ
Քրիստոսը
{խոստացել}
էր
մի
հօտ
եւ
մի
հովիւ
շինել
բոլոր
մարդկային
ազգը
ով
Մխիթարեանց
մատենագրական
գործունէութեան
վերայ,
{խոստացել}
էինք
այս
գլխի
մէջ
գնահատել
այդ
գործունէութիւնը՝
ջ,
ասում
են,
որպէս
թէ
երեւել
է
նորան
Քրիստոս
եւ
{խոստացել}
է
ապահով
մուտք
տալ
Վենետիկ։
Ճշմարիտ.
մինչեւ
անգ
ացայ,
գիտէ
տէր
Աստուածն...
Բայց
նախ
{խոստացիր},
հա՛յր
իմ
հայազգի,
Տալ
իմ
մարմինը
կերակուր
Տիկի՛ն,
առակ
կայ,
ասում
են,
թէ
"
երեխային
միրգ
{խոստացիր},
սուրբին
մոմ
",
այսինքն,
որ
խոստացել
ես,
պիտի
նք
բովանդակ
խումբին,
որի
մէջ
տեսանում
ենք
քանքար
{խոստացող}
բոյսեր:
Յոյս
ունինք
թատրոնական
գերատեսչութե
իսկոպոսէ
յիւրմէ
մերձաւորէ.
այլ
Վռամշապհոյ
անլուր
{խոստմանցն}
եղեալ,
յելանել
իւրում
ի
Հայս
գտանէ
ժողովեալ
առ
Մ
այր
հաւատարիմ
Վահրիճ
անուն,
զկատարումն
պահանջեալ
{խոստմանցն}:
Առեալ
հրեշտակին
զԱբել
եւ
երթեալ
առ
Դանիէլ՝
հմտ
կրորդը
նա
անշփոթ
ցոլացնէր.
Թէեւ
հազար
մենք
{խոստմունք}
խոստանայինք
ջերմ
սրտով,
Թէ
մինչ
մահերուս
օր
վ
ունենալ,
մինչեւ
անգամ
եւ
Տէրութեանց
հետ։
Նոքա
{խոստմունք}
էին
տալիս
ինքեանց,
իսկ
ուրիշից
առնում
էին
գրաւոր
եւ
խոստանում
է
անբարբառ
երեխայի
փոխանակ,
իսկ
այն
{խոստմունքը},
որ
չէին
յառաջանում
գիտակցութենից,
եւ
Սուրբ
Գիր
եթէ
բոլորովին
ազատօրէն
եւ
անկախաբար
լցուցանէ
իւր
{խոստմունքը}:
Ազատ
գրատպութիւնը
մեծ
քայլափոխ
է
դէպի
յառաջադիմ
դէպի
մի
երկիր"։
-
Մովսէս
չենք,
եւ
Մովսիսի
{խոստմունքը}
չենք
խոստանում
Հայոց
ազգին:
Մովսէսը
իսրայէլեան
ա
Ասաց
հոգուն.
իմ
ընկե՛ր,
Ո՞ւր
է
քո
մեծ
{խոստմունքը},
Ո՞ւր
նկարած
քո
պատկեր:
"
Յուսա՛յ,
յ
ատարել
նորա
խնդիրը,
մանաւանդ
թէ
իւր
հայրապետական
{խոստմունքը},
միայն
թէ
փոքր
ինչ
թեթեւանար
իւր
գործերից։
Աբով
յման
ժլատութեան
պատճառով,
չկամենալով
կատարել
ձեր
{խոստմունքը},
որ
արել
էիք
ձեր
փեսային,
հարկադրել
էք
նորան
հե
եմ
սխալուած...
Աստուա՛ծ
իմ,
դու
կը
կատարես
քո
{խոստմունքը}...
Այնպէս
չէ՞:
Ի՛նչ
եւ
իցէ,
բանը
մի
կերպ
պիտ
,
այսուամենայնիւ
չգիտէին,
թէ
ո՞վին
էին
տալիս
այդ
{խոստմունքը},
այստեղ
եւս
չէին
տեսանում
փեսայի
երեսը,
ոտքից
մ
մտածում
էր,
թէ
յայտնապէս
հրաժարուիլ
եւ
ստել
իւր
{խոստմունքը},
չէ՛ր
կարող
Շահումեանցի
նման
ազնիւ
սիրտ
ունեցող
Մանուշակը
լսելով
Շահումեանցից
11
ժամում
գալու
{խոստմունքը},
նայում
էր
անդադար
նշանակուած
ժամի
զարկելուն.
ն
յօժարութիւնը
ինձ
հետ
ամուսնանալու,
կամէի
լսել
քո
{խոստմունքը},
քո
կուսական
երդումը:
Այո՞,
կամէի
ստոյգ
իմանալ
սիայի
տէրութեան
մօտ,
եւ
ճշմարիտ.
կատարեց
նա
իւր
{խոստմունքը},
երբ
արդէն
Փարիզ
էր
հասել։
Նորա
միջնորդութենովը
ատարւում
էր
հրապարակով,
բայց
ո՛չ
հանդէսով։
Նոցա
{խոստմունքը}
այս
էին՝
ողջախոհութիւն,
աղքատութիւն
եւ
կոյր
հնա
եան
անունով,
-
գոռաց
Թիւթիւնճի-օղլուն
զմայլած
այս
{խոստմունքի}
վերայ,
որ
ամենեւին
չէր
հասկանում:
Տան
դուռը
Ընթերցող
հասարակութեանը
կարող
է
հաւատ
ընծայել
մեր
{խոստմունքին},
մանաւանդ
եթէ
յիշէ,
որ
ոչ
երբեք
զանցառու
եղանք
ւյց
տան:
Այնտեղ
կտեսանեք,
որ
ես
հաստատ
եմ
իմ
{խոստմունքիս}
մեջ.
բայց
թե
ցարդ
չկարողացա
ինքս
անձամբ
կատարել
Աբովեանը,
քաջալերութիւն
ստանալով
այն
կրկին
անգամ
{խոստմունքից},
եւս
առաւել
լարում
է
իւր
աշակերտների
զօրութիւնը
տհաճութիւն
ծնանի
ժողովրդի
մէջ,
նորան
խաբեց
սուտ
{խոստմունքով}:
Կարդինալը
փոխանակ
մի
կերպով
վարագուրելու
ա
ովուրդը
ուրիշ
տեսակ,
փորձութեան
մէջ
ձգել
եւ
սուտ
{խոստմունքով}
որսալ,
յանդգնութեամբ
զարմացնել,
գեղեցիկ
խաբել,
ցա
մարմինքը
ախտերի
աքցանով,
կապում
են
նոցա
միտքը
{խոստմունքով}
եւ
փառքով,
ինչպէս
շունը
մի
կտոր
կաշիով,
թելադրո
տպած
Մոսկուա,
1858):
Ահաւասիկ,
կատարում
եմ
իմ
{խոստմունքս}.
այս
նամակիս
հետ
ուղարկում
եմ
մի
փոքր
տետրակ,
ո
եծ
փառք
հասուցի։
Բայց
արձակ
մեր
մեղքն
{խոստովան}
եղայ.
Մեր
դատաստանը
ձեր
կամացն
կայ.
Տ
աջաբանութեամբք
զհեղինակացն
եւ
զհեղինակութեանցն
եւ
{խոստովան}
լինիմք
[1
անընթ.
]
դորա
զննութիւն
տպագրութեամբ
հի
աւ,
անհասկանալի
զբանն
կացուցանելով:
Ազգն
ինքնին
{խոստովան}
լինի,
թէ
օտարացեալ
է
ի
սեպհական
գրականութենէ
եւ
է,
դու
եւս
մի
կարդացող
մարդ
ես,
այսօր
դարձիր
եւ
{խոստովանահայր},
ի՛նչ
կայ
որ:
Գ․
Պ.
Շաքարեանցը,
այս
իւր
յ
նախ
Հ.
Ղուկաս
Ինճիճեան
որ
էր
յայնժամ
մեծաւոր
եւ
{խոստովանահայր}
տանն
Տիւզեանց
եւ
երեւելի
մեծամեծաց
աբբայեան
ժողով
ին
այլ
ճանապարհ։
Նոքա
զանազան
խորամանկութեններով
{խոստովանահայր}
դարձան
բոլոր
Եւրոպական
թագաւորներին,
տիրապետեցին
ուխտերից։
Պորտուգալիայի
թագաւորը
կամենում
էր
իւր
{խոստովանահայր}
նշանակել
Յակոբ
Միրա
Յիսուսեանը,
որ
հրաժարուեցաւ
ութիւն
գտանէին"։
Ահա՛
Յիսուսեանների
թագաւորական
{խոստովանահայր}
դառնալու
եւ
նոցա
խղճմտանքին
տիրելու
համար
աշխատու
իսուսեանների
ձեռքում։
Լուդովիկոս
XIV-ը
արդէն
իւր
{խոստովանահայր}
էր
շինել
հայր
Լետելիէ)
Յիսուսեանը,
վասն
որոյ
ե
ց
նոքա
յայտնւում
են
ամենայն
տեղ
իբրեւ
թագաւորների
{խոստովանահայր}
եւ
նոցա
ձեռքով
ներգործում
են
իւրեանց
Կարգի
օգտի
հ
,
թէ
նա
այս
բանը
խոստովանելու
ժամանակ
ասել
էր
իւր
{խոստովանահայր}
Դօբենի
Յիսուսեանին։
Բայց
երբ
Դօբենին
կանչուեցաւ
իկոս
XV-ը
չէր
իմանում,
որ
կողմը
բռնի.
մի
կողմից
{խոստովանահայրը}
ներգործում
էր,
միւս
կողմից՝
նախարար
Շուազեօլը։
եծ
աստիճանաւորքը
աշխատեցան
սահմանափակել
Յիսուսեան
{խոստովանահարց}
ներգործութիւնքը,
զուր
տեղը
բողոքում
էին
դէպի
Կլե
յնպէս
աննշան
մարդերի
համար
նոցանից
էին
նշանակւում
{խոստովանահարք}
։
Աշխարհական
ժողովողները
Կօլլեգիումների
եւ
Ուխտապ
ւասար
չափով
աճում
էր,
որքան
Հ.
Լաշեզ,
թագաւորի
{խոստովանահօր}
ազդեցութիւնը
Լուդովիկոսի
վերայ:
Ասես
թէ
ազգը
զգո
ր
նա
Յիսուսեաններին։
Երբ
Հայր
Լաշէզ
թագաւորի
{խոստովանահօր}
տեղը
կարգուեցաւ
Լետիլիէ
Յիսուսեանը,
Ֆօնտնէլ
Փիլի
վիկոս
XIV-ը
ծերութեան
ժամանակումը
գտանւում
էր
իւր
{խոստովանահօր}
եւ
այլ
Պալատական
Յանսէնեանների
անսահման
իշխանութե
եցան։
Բովանդակ
Ֆրանսիայն
ուրախութեամբ
լսեց
ատելի
{խոստովանահօր}
հալածուելու
լուրը,
որ
բռնութեան
հետ
մակարդած
վեր
այտնեց
թէ
չէ
կարող
երաշխաւոր
լինել
նախկին
Արքունի
{խոստովանահօր}
կեանքի
ապահովութեանը,
որի
ընդդէմ
պատրաստ
էր
ժողո
թողութեան
մեղաց
իմոց։
Երեք
հարիւր
ռուպլին
{խոստովանահօրն}
իմոյ
տէր
Մարտիրոս
Դաւթեան:
Հինգ
հարիւր
ռուպ
իւնը
իւր
սեպհական
շահի
համար,
ճնշուածի
իրաւունքը
{խոստովանե՞լն}
է
մնացած:
Անհնարին
տհաճութեամբ
լսեցինք
մեք
սինքն
սկսեալ
ի
1846
ամէ
յիշեալ
կաթոլիկն
չէ՜
երբէք
{խոստովանեալ}
եւ
հաղորդեալ
ի
մերում
եկեղեցւոջ,
զորմէ
կարեն
վկա
արեն
վկայել
ամենայն
քահանայք
Նախիջեւանայ
բ)
միշտ
{խոստովանեալ}
եւ
հաղորդեալ
է,
որպէս
ինքն
ըստ
այնմ
եւ
ընտանիք
ն
մեք
ճաշակեմք
զմարմին
եւ
զարիւն
Յիսուսի
Քրիստոսի,
{խոստովանեալ}
՚ի
նոսա
զներկայութիւն
Աստուածութեան
եւ
ո՛չ
զներկա
նոր
խոսքի,
մնում
էին
անձեռնմխելի,
թեկուզ
պետք
է
{խոստովանել},
հաճախ
անհրաժեշտ
էր
լինում
դրանց
գործածել,
բայց
ուի
համար,
ես
ամաչում
եմ
պատասխանել,
ամաչում
եմ
{խոստովանել},
որ
այժմ
եւս
կան
Հայերի
մէջ
մարդիկ,
որ
մոլորուե
ր
մասնաւորապէս
իւրեան:
Բայց
եթէ
ճշմարիտը
պիտոյ
է
{խոստովանել},
ուրեմն
հասարակութեան
եւ
ընդհանուր
բարու
համար
ա
ն
մտածութեան
առարկայ:
Թէպէտ
եւ
պիտի
արդարութեամբ
{խոստովանել},
որ
մի
այսպիսի
հիմնաւոր
քննութիւն
եւ
հասկացողութ
նը,
առանց
թոյլ
տալու
իւրաքանչիւր
մարդու
ազատօրէն
{խոստովանել}
իւր
սրտի
վկայութիւնը,
մեք
ճանաչում
ենք
կորստաբեր
ւերը
քաջ
յայտնի
են
մեզ,
բայց
ինքը՝
ազգը,
չկամի
{խոստովանել}
իւր
հիւանդութիւնը,
նա
փախչում
է
բժշկից,
նա
կարծ
է
տալ
ինքեան
իւր
2000
մանէթը:
Բէգզադէն,
որ
ինքը
{խոստովանել}
էր,
թէ
գործակատարը
ունէր
2000
մանէթ,
այժմ
սկսու
զովսքին
զհոգիս
գոլ
մահացուս,
ապա
ուրեմն
հարկադրի
{խոստովանել}
զանզգուշութիւն
իւր
՚ի
գործածութեան
կամայական
բառի
Ճանաչում
ենք,
հաւատում,
Բայց
չկամինք
{խոստովանել}.
Պատճառ՝
նոքա
շփոթում
են
Մեր
երջանիկ
ղը,
ուրեմն
եւ՝
թարգմանողը։
Եւ
ճշմարիտը
պիտոյ
է
{խոստովանել}
՝
ի՞նչպէս
կարելի
է,
որ
մի
Պապական
աբեղայ
հակառակ
ենք
եւ
ոչ
Շելլինգի,
բայց
արդարութիւնը
ստիպում
է
{խոստովանել},
որ
երկուսի
համակարգութիւնքն
էլ
մեծ
օգուտ
ցոյց
տ
դիւնքը
չուրանալու
համար,
անշուշտ
պիտի
հաւատալ
եւ
{խոստովանել}
կախարդութեան
գոյութիւնը:
Պարոն
Չամուռճեանի
ան։
Մենք
աւելի
լաւ
ենք
համարում
ճշմարտութեամբ
{խոստովանել}
ընթերցողի
առջեւ
մեր
տգիտութիւնը
Սեւուկի
մասին՝
ա
Ցաւալի
երեւոյթ։
Արդարութիւնը
պահանջում
է
{խոստովանել},
որ
այս
կարճութեան
համար
պահելն
էլ
իրաւունք
չէ։
Ն
ծքին,
որ
բերեց
իւր
ազգի
վերայ,
ճշմարիտը
պիտոյ
է
{խոստովանել},
երկիւղ
ունէր,
որ
միգուցէ
դա
լինի
այն
խոստացած
պաշտպան
է
ստրկութեան,
բռնակալութիւնը,
որ
չկամի
{խոստովանել}
մարդկային
հաւասարութիւնը՝
անիրաւաբար
մօտենալով
ո
ջ
այն
գաղափարը,
թէ
ամբողջ
երկրագունդը
պարտական
է
{խոստովանել}
այս
գերմարդկային
իրաւասութիւնը
նորա։
Նոքա,
հոգե
նալի՝
որոց
մտառութեամբն
ընթեռնուցուն:
[Հարկիմք]
{խոստովանել},
թէ
հեղինակիս
[դիտաւորութիւն]
ուղղեալ
էր
ի
լուաա
Ազգի
առ
շինութեամբ
նոր
մատենագրութեան,
ցաւ
է
ինձ
{խոստովանել}
աստանօր,
թէ
պատուելի
իմաստունք
մեր
դեռ
ո՛չ
կարեն
յս
զԱստուածաշունչ
մատեանն,
թէեւ
ցաւելով
պիտոյ
էր
{խոստովանել}
՝
աղճատելով
զայն
ըստ
սահմանաւոր
յոյժ
տեղեկութեանց
ճանաչի
աղբիւր,
զի
չունի
նա
զլեզու.
ներեսցի
մեզ
{խոստովանել}
զճշմարտութիւնս
մերկանդամ,
թէեւ
բազումք
առ
տկարու
եան
բանաստեղծական
հոգւոյ
առ
Հայս,
թէպէտ
պիտոյ
էր
{խոստովանել}
զճշմարտութիւն,
թէ
Հայք
եւ
ի
ծաղկեալ
վիճակի
քաղաք
դամք
իշխում
էին
նոցա
վերայ,
եւ
նոքա
պարտական
էին
{խոստովանել}
նորանց
իւրեանց
մեղքերը,
պատմել
ինչ
որ
բոլոր
կեան
ազգի
կարծիքին,
ուրեմն
հրապարակ
կանչել
խելքերը,
{խոստովանել}
նորա
իրաւունքը
եւ
այս
կերպով
ուսուցանել,
որ
ազգի
միայն
պակասութեան
խոստովանելը:
Ազգի
պակասութիւնը
{խոստովանել}
կամ
դատապարտել
ոչ
թէ
միայն
յանցանք
չէ,
այլ
առաքի
շը
դարձուցել
է
լեզուի
վերայ։
Այնուամենայնիւ
պիտի
{խոստովանել},
որ
նորա
լեզուի
մէջ
անխտիր
երեւում
են
տարերքը
եր
իէլեան
ականաւոր
Քերականը
սորանից
յիսուն
տարի
առաջ
{խոստովանել}
է
իր
ընտիր
քերականութեան
մէջ,
նոր
լեզուի
սեփական
աղդ
զաւակները
օգուտ
ստանային։
Թէեւ
ցաւելով
հարկէ
{խոստովանել}
՝
ի՞նչ
էր
դոցա
գրածը՝
բաղդատելով
եւրոպէական
բազմ
անապէս
կապուած
է
նա
իր
ազգի
հետ,
ստիպում
է
նորան
{խոստովանել}
այս
արտասուելի
ճշմարտութիւնը։
Կարելի
էր
քարոզել
ասում
է
հեգնող
Անգլիացին:
Քանի
որ
իմ
կեանքի
{խոստովանելը}
կապուած
չէ
նորա
շահի
հետ,
նա
խոստովանելու
չէ:
Ո
ն
վկայութիւնը,
եթէ
կայ,
այդ
է
միայն
պակասութեան
{խոստովանելը}:
Ազգի
պակասութիւնը
խոստովանել
կամ
դատապարտել
ոչ
չորանան
հոգւով],
զգեցցեն
զայնքան
գէթ
արութիւն
առ
{խոստովանելոյ}
միայն
զճշմարտութիւնս,
եւ
ի
բաց
յանձնէ
քեցելոյ
զա
,
զոր,
ո՛չ
ընդունի
Արեւելեան
եկեղեցին,
որոշակի
{խոստովանելով}
զերկուս
կայարանս
հոգւոց,
զարքայութիւն
երկնից
եւ
էական
հիմքերի
վրայ
էին
ամրացած.
միեւնոյն
ժամանակ
{խոստովանելով}
լեզուի
անկատարութիւնը,
թէեւ
"
Հիւսիսափայլի
"
բամ
անի
"
եւ
"
Սօս
եւ
Վարդիթեր
",
բայց
դոքա,
սրտանց
{խոստովանելով}
նոցա
արժանաւորութիւնը,
ասում
ենք,
ոչ
միայն
ինչ
կ
կը
լինէին,
եթէ
իրենց
որպիսութիւնը
արդարութեամբ
{խոստովանելով},
չմտանէին
այդպիսի
մեծ
եւ
ընդարձակ
գործերի
մէջ:
անուն
եղած
լինել,
որի
միաբաններից
ոմանք
"
կարասի
{խոստովանելով}
խնդրէին
զտեղին
",
զոր
Ղազարու
տայր
Վահան։
Եր
թուի
ասիական
իմն
խորամանկութեան
աղագաւ.
վասն
զի
{խոստովանելով}
զայլոցն
արդարացի
վաստակս
եւ
զառաւելութիւն
հոգւոյ
ում
են
նորան
շատ
հրաշքներ։
Միմիայն
Րիբադանէյրա,
{խոստովանելով}
միայն
նորա
սրբութիւնը,
հերքում
է
նորան
վերագրած
ր
ազգը
դատապարտում
է
վնասի
պարտաւորը.
երբ
ազգը,
{խոստովանելով}
այդպիսու
անարժանութիւնը,
կտրում
է,
բաժանում
է
ն
ենք
հաստատ
որոշում
ենք
ամէն
նորա
արժանաւորութիւնը
{խոստովանելով},
տեղ-տեղ
երեւցած
անհարթութիւնքը
չմոռնալ:
Հաստատ
Եւ
եթէ
պիտի
կապենք
մեզ
այդ
խաւար
անցածի
հետ,
եթէ
{խոստովանելով}
մեր
հիւանդութիւնը,
այնուամենայնիւ
պիտի
ուզենք
մի
միայն
շատանալ։
Բայց
այս
օրինակները
դրինք՝
ոչ
թէ
{խոստովանելով}
հին
լեզուի
դրական
գեղեցկութիւնը,
կամ
նորի
դրական
այն
ժամանակ,
եթէ
նա,
սեւը
սեւ
եւ
սպիտակը
սպիտակ
{խոստովանելով},
յանցանք
համարէր
սեւին
իր
սեւութիւնը,
որպէս
նաե
տութեամբ
աշխատել
էի
օգտակար
լինել
նորան,
փոխանակ
{խոստովանելու}
իւր
արտասուելի
դրութիւնը
ուսման
հանդիսում,
հրաշք
կեանքի
խոստովանելը
կապուած
չէ
նորա
շահի
հետ,
նա
{խոստովանելու}
չէ:
Ուր
թողունք,
որ
մի
ազգութիւն
գիտութեամբ
սպա
Փարիզի
արքեպիսկոպոսին,
հայոց
եկեղեցին
հռովմէական
{խոստովանելու}
համա՞ր,
որ
հանգամանքներից
եւ
յոյսերից
բռնադատուա
վ
քարոզած
էր
աշխարհին,
թէ
առանց
մեր
իշխանութիւնը
{խոստովանելու},
առանց
մեր
զօրութեան
եւ
ազդեցութեան
հաւատալու,
ոսը
ստուգապէս
տեսել
էր
ամենայն
բան,
ապա
ինքն
եւս
{խոստովանելու}
էր
բոլորը․
այս
դիտմամբ
կտրելով
պ.
Մարկոսի
խօսքը
չ
մի
դպրոցի
մէջ
չեն
ուսուցանում,
բայց
նա
փոխանակ
{խոստովանելու}
իւր
տգիտութիւնը,
հրապարակով
ծիծաղեցաւ
իմ
վերայ:
նք
հրամայում
էին
սպանել
թագաւորը,
թէ
նա
այս
բանը
{խոստովանելու}
ժամանակ
ասել
էր
իւր
խոստովանահայր
Դօբենի
Յիսուսեա
րօնի
հանգանակները,
տասն
եւ
հինգ
դար
գրուելուց
եւ
{խոստովանելուց}
յետոյ,
իւր
ներկայ
տարու
1
յուլիս
30
նոյեմբեր
`
թ
կան
արարողութիւններ,
թոյլ
էին
տալիս
նորադարձերին
{խոստովանելուց}
յառաջ
մոխիր
ցանել
գլխների
վերայ,
որ
ստացած
էր
կո
ը
նորանցից
տեսել
ենք,
որ
ուրիշի
արժանաւորութիւնը
{խոստովանելուց}
այնպէս
են
փախչում,
ինչպէս
"
սատանան
խունկից
",
նգստանալու,
ավելին
գրելու
տեղ
էլ
չկա,
եւ,
պիտի
{խոստովանեմ},
ուժ
էլ
չունեմ,
չեմ
ասում
դեռ
այն,
որ
գրելու
բ
,
ինչպէս
կարծում
են
բաժանողքը,
հարկաւորապէս
պիտի
{խոստովանեն}
նոյնպէս,
որ
նոր
լեզուի
մէջ,
բացի
էական
բայից,
անաչում
ենք
մեր
արժանաւորութիւնը,
պիտոյ
է
ուրեմն
{խոստովանենք}
մեր
ունեցած
պակասութիւնքը,
որովհետեւ
նա
միայն
ու
եւ
երբեմն
աւելի
բարձր
աստիճանի:
Արի՛,
ճշմարիտը
{խոստովանենք},
պ.
Մարկոս,
միթէ՞
մարդը
եւս
մի
տեսակ
անասուն
չ
,
այլ
սոսկ
տաճկաբանութիւն
եւ
այլն
եւ
այլն"։
{Խոստովանենք},
թէ
նոր
լեզուի
տրամաբանութիւնը
շատ
մօտ
է
տաճկակա
Շաքարեանցը,
սեղանաւորի
աչքով
քննելով
մետալը,
{խոստովանեց}
նոյնպէս,
թէ
ոսկի
էր
այն,
-
բայց
մի
բանի
վերայ
շ
այլ
ամենայն
վկայութիւնս,
եւ
փիլիսոփայք
հեթանոսաց
{խոստովանեցան}.
եւ
ի
քրիստոնէական
գիրս,
ածականդ
"
մեռած
"
առաջ
վախելով,
վազեցին
գնացին
իւրեանց
աբեղաների
մօտ
եւ
{խոստովանեցան}
նոցա
մեր
բոլոր
դաշնադրութիւնը:
Իսկոյն
բոլոր
այդ
ք
Եւրոպայի
ամենայն
աշխարհներից
հալածուելուց
յետոյ
{խոստովանեցան},
թէ
ճնշում
են
իւրեանց
Արքայական
դուռնի
քարերը։
չպէս
առաջ,
այնպէս
եւ
այս
գրութեան
մէջ
ասացինք
եւ
{խոստովանեցանք},
որ
"
Հիւսիսափայլը
"
լեզուի
կողմից
ունէր,
ունի
անգլիական
պառլամենտականութեան
մէջ"։
Ի
վերջո՞յ,
{խոստովանեցաւ}
գոնէ
Հայմը,
թէեւ
մի
փոքր
առաջ
համաձայնում
էր
թէ
"
Նզովքի
կոնդակովը"։
Ինքը՝
Կայսրը,
մի
կողմից
{խոստովանեցաւ}
Վերանորոգութեան
օրինաւորութիւնը՝
իրաւունք
տալով
որի
մասին։
Երբ
բանը
ընկաւ
հարցուփորձի,
Բարրիերը
{խոստովանեցաւ},
թէ
արդարեւ
կամենում
էր
Հենրիկոս
IV-ին
սպանել
Օբ
իրաւորեց
թագաւորին՝
կա՛մ
դու,
կա՛մ
ես"։
Շատէլ
{խոստովանեցաւ},
բայց
չկամեցաւ
մատնել
իւր
խորհրդակիցքը։
Վերջապէ
որան։
Բայց
նա
բռնուեցաւ
արիւնոտ
դանակը
ձեռքին
եւ
{խոստովանեցաւ},
թէ
ինքն
էր
թագաւորի
սպանողը։
Այն
միջոցին
երեւե
մեր
ազգի
ընդհանուր
աւերութիւնը
Մխիթարի
օրերումը,
{խոստովանեցինք}
մեր
հոգեւորների
անգործութիւնը,
տգիտութիւնը,
խաւ
սպէս
է
անուանել
այս
մարդասպանութիւնը),
միւս
օրը
{խոստովանեցրել}
է
նորան
եւ
հաղորդել
Յիսուսեան
Կօլլեգիումի
մէջ։
Բ
հաստատուն
եւ
տեւողական։
Այժմ
այդ
պարոնները,
եթէ
{խոստովանէին}
ճշմարտութիւնը
եւ
համաձայնէին,
որ
հին
լեզուն,
մե
ել,
փորձեցէք,
եւ
կը
գայ
ժամանակ,
որ
ինքներդ
կը
{խոստովանէք}
այս
ճշմարտութիւնը,
թէ
Հայոց
մեծատունը
կերակրի,
քը:
Ա՛յս
եւս
հերիք
չէ.
նա
իմ
կենդանութիւնը
պիտի
{խոստովանի}
միայն
այն
ժամանակ,
երբ
ստուգէ,
թէ
զօրութիւն
ուն
դրելի
է
եւ
ամենայն
ընդունելութեան
արժանի,
եթէ
նա
{խոստովանի}
միւս
ուրիշ
ազգութիւնքը
անխտիր,
նոյնպիսի
իրաւանց
որպէս
կաթիլ
մի
ի
ծովու:
Զայս
ահաւոր
ճշմարտութիւն
{խոստովանի}
ամբողջ
Եւրոպա,
եւ
առ
ի
պահպանութիւն
բարոյական՝
ի
գործ
դնել՝
յինէն:
Շնորհալի
եւս,
որ
պարզoրեն
{խոստովանի}
զբղխումն
Հոգւոյն
ի
Հօրէ
յամենայն
նամականիս
եւ
յեր
"
առաջինն
է՝
զի
տուեալ
լինի
հոգւոց:
Եթէ
եւ
ո՛չ
{խոստովանի}
Այվազովսքին
զհոգիս
գոլ
մահացուս,
ապա
ուրեմն
հարկ
"
միաւորեալ
մի
բնութիւն
"
ցուցանէ
մէկին,
եթէ
ո՛չ
{խոստովանի}
մերս
եկեղեցի
զմի
բնութիւն
ի
Քրիստոս
ըստ
շփոթմանն
երկնչի
Այվազովսքին
վճռաբար
ասել,
թէ
եկեղեցին
մեր
{խոստովանի}
ի
Քրիստոս
զմիաւորեալ
մի
բնութիւն
չիմանամք
զպատճառ
եալ
ընդ
այլոց
մասնաւոր
եկեղեցեաց,
զորս
ուղղափառս
{խոստովանի}
այժմ
առ
հարկին
ստիպելոյ,
որպէս
եւ
ի
պատասխանւոյն
դիւնք
էին
տպագրութեան,
եւ
եթէ
ինքնին
Այվազովսքին
{խոստովանի}
այժմ
զմատենիկն
սխալական,
է՞ր
վասն
ուրեմն
հրատարա
թիւնը
շարժուած
չէ
իմ
անունով,
հարստութենով,
ապա
{խոստովանի՛ր}
ինձ,
որ
ես
կարողանամ
հանգստացնել
իմ
խիղճը
այն
բա
ւն
յառաջաբանիւն:
[Թողցի]
մեզ
աստանօր
պարզապէս
{խոստովանիլ}
զճշմարտութիւնն,
թէ
[այս]
առաջին
անգամ
է],
զի
Ազ
նէական
վարդապետութեան],
սակայն,
թէ
եւ
ցաւ
է
մեզ
{խոստովանիլ},
այդ
եւս
ըստ
օրինակի
առաջնոցն
էանց
գնաց
եւ
եղեւ
թեան
այլոց
իշխանութեանց,
եւ
այն՝
թեեւ
ցաւ
է
մեզ
{խոստովանիլ}
՝
առ
տարրացեալ
ի
Հայս
դժոխային
իմն
հոգւոյ
անմիաբա
տեղւոյն
հանգամանաց,
զհոգեղէն
կերակուրս:
Այո՛,
{խոստովանիլ}
խոստովանիմք
զարժանաւորութիւն
Հայ
օրագրաց
Կոստանդն
սրտութիւն
եւ
կատարելութիւն
տեսնել,
կատարելութիւն
{խոստովանիլ}
հին
լեզուն
տիրապէս
եւ
աղճատանք
համարել
նորը
դրակա
լների
հետ
խօսի:
Իսկ
մենք,
կենդանիքս,
որ
դիտենք
{խոստովանիլ}
ժամանակի
եւ
պատմութեան
իրաւունքը,
չենք
կարող
կեն
իորեն
ասել,
որ
նրանից
այլեւս
չեմ
վախենում:
Պիտի
{խոստովանիմ},
որ
ես
վախենում
էի
թե
Bronchitis
siոplex-ը
copib
րոնաբեմի
վերայ։
Ո՛վ
կը
համարձակուի
բերան
բանալ.
{խոստովանիմ}
եւ
հաւատամ:
Չենք
կարող
ուրանալ,
որ
այդ
գրու
ես
արել,
որ
ես
համակրութիւն
ցոյց
տամ
քեզ,
որ
ես
{խոստովանիմ}
քեզ
կենդանի"։
Այս
կոպիտ
հեգնութիւն
է
եւ
ստ
բէք
ըստ
ծիսի
վաճառականաց,
վասնորոյ
ահա՛
ճշմարիտն
{խոստովանիմ}
առաջի
Աստուծոյ,
որ
մինչի
ներկայ
թարեխս
ամենեւին
ս
սերովբէն,
Եւ
ուստի՞
այս
գիտութիւն:
{Խոստովանիմ},
ոչ
սակաւ
Զարմանք
ունին
զիս
ընդ
բանս
Ե
նալ
իսկոյն
կամ
անդամալուծուիլ:
"
Ապա
հաւատով
{խոստովանիմը}
ո՞ր
օրի
համար
է,
յիմա՛ր,
Նարեկացու
սքանչելի
եւ
կաթողիկոսաց
մերոյ
վիճակեցաւ
այսպիսում
ժամանսկի,
{խոստովանիմք},
զծանրութիւն
բեռինն,
այլ
զոր
բարձէք
սիրով
յանու
.
քաւ
լիցի
մեզ:
Դուզնաքեայ
ոք,
այր
մի
տառապեալ
{խոստովանիմք},
այլ՝
սպաս
արարեալ
ճշմարտութեան՝
ո՛չ
երբեք
զան
ւ
ո՛չ
զերկուս
բաժանեալս
եւ
անլծորդս
ըստ
Նեստորի:
{Խոստովանիմք}
զմիաւորեալ
մի
բնութիւն,
դրականապէս
եւ
ընդդէմ
շփո
յլ
առ
հարկի
կամ
ստիպանաց,
չար
քան
զանհաւատութիւն
{խոստովանիմք}
։-
Զայդ
եւ
զայլ
սոցին
նմանս
անարգել
կարէր
քարոզել
ւով,
զայնպիսին
արտաքս
քան
զհայութիւն,
համապատիւ
{խոստովանիմք}
ընդ
Վասակայ,
Մեհրուժանի
եւ
այլոց,
որոց
դրժեցին
պատմաբանական
կարգաց
(systema),
այլ
եւ
սակաւուք
{խոստովանիմք},
զի
կեանք
ազգի
մերոյ
չեն
բնաւ
եղեալ
պատմականք,
նգամանաց,
զհոգեղէն
կերակուրս:
Այո՛,
խոստովանիլ
{խոստովանիմք}
զարժանաւորութիւն
Հայ
օրագրաց
Կոստանդնուպօլսոյ
"
Ն
աթայի
հաստատեաց
զիւր
Ազգասիրութիւն,
թէեւ
ցաւելով
{խոստովանիմք}
թէ
ուղղութիւն
առնդ
ուսումնականի
չէր
ամենեւին
համա
մանս,
յորոց
զրկեալ
եմք
առ
հասարակ,
ընդունիմք
եւ
{խոստովանիմք}
զայդ
ամենայն
մեք
ինքնին,
թէ
մեք
ոչ
երբէք
կարեմք
ցին
պատուելիքդ:
Բայց
ցորչափ
դոքա
լռութեամբ
միայն
{խոստովանին}
զիւրեանց
պարտութիւն,
մեք
զմերս
հրապարակեմք
կարծի
ւթիւնն
ի
միտ
առնելը
մեր
կարողութենէ
վեր
ըլլալը
կը
{խոստովանինք},
վասնզի,
եթէ
Մխիթարեանց
միտքը,
գրքին
պատասխանա
լով
նորա
կրօնի
որպիսութեանը։
Ասա
ինձ՝
ո՞ր
կրօնի
{խոստովանող}
ես
դու,
ես
կ'ասեմ
քեզ,
թէ
ո՛ր
աստիճանի
կամ
ի՛նչ
այս
ճառի
առաջին
գլխումը,
թէ
"
ասա՛
ինձ
ո՛ր
կրօնի
{խոստովանող}
ես
դու,
ես
կ'ասեմ
քեզ,
թէ
ո՛ր
աստիճանի
կամ
ի՛նչ
ողբից
այսպիսի
վերնագրով.
"
Երանելւոյն
Աբրահամու
{Խոստովանողին}
ասացեալ
ի
"
Վկայսն
Արեւելից"։
Ուրիշ
"
Ճառընտիրն
ները
ցիր
ու
ցան՝
դարձյալ
վերագրվում
են
Աբրահամու
{Խոստովանողին}:
Մինչեւ
Ձեր
տպածը
տեսնելը
մենք
կարծում
էինք,
թե
դադարած
էր
ամենայն
կեանք
եւ
շարժողութիւն,
եւ
ուր
{խոստովանուած}
կեանքը
էր
մի
անշարժութիւն
եւ
անզգայութիւն:
Լ
թեամբ:
Դնենք,
թէ
այն
մարդիկը,
որոնց
ազգութիւնը
{խոստովանուած}
չէ,
պաշտօնական
կերպով
չեն
համարւում
կենդանի։
Այ
ը,
գնեց
մի
աբեղայական
հաստ
մոխրագոյն
վերարկու
եւ
{խոստովանուելով}
մի
աբեղայի
յայտնեց
իւր
դիտաւորութիւնը,
թէ
կամենո
գրելու.
այդ
նորա
միակ
ազդու
զէնքն
է,
հասարակաց
{խոստովանութեամբ}
սեփհականուած:
Այդ
զէնքը,
մինչեւ
մեզ
հասանելը
ու
լատին
քահանային,
այսմ
կարեն
վկայել
տոմարագիրք
{խոստովանութեան}
եւ
հաղորդութեան
լատին
եկեղեցւոյ
Թաղանրօգու,
որպէ
կամ
Որդի,
որպէս
ուսուցանէ
Այվազովսքին,
այլ
ըստ
{խոստովանութեան}
Հայաստանեայց
եկեղեցւոյ,
յատկութիւնք
աստուածային
դ,
ո՛չ
միայն
Այվազովսքւոյ
պատուէր
տալ
պատկառ
կալ
{խոստովանութեան}
մերոյս
եկեղեցւոյ,
այլեւ,
որոց
հակամ
իտեալ
իցեն
ւշակութիւն,
բայց
ինձ,
մոռանալ
այն
բանը,
ինչ
որ
{խոստովանութեան}
ժամանակ
ասում
էին
ինձ"։
Այս
խօսքերից
առաւել
ոչի
,
այս
պատճառով
եւս
դիմեցին
դէպի
զօրքերի
գունդը։
{Խոստովանութեան}
միջնորդութենով,
կարողացան
նոքա
իւրեանց
կողմը
շրջ
թենով
յայտնել,
իսկոյն
այն
մի
ժամ
յառաջ
սովորական
{խոստովանութեան}
լեզուն
կը
պղծուէր,
եւ
անհասկանալի
նոր
ժողովրդին
պական
եկեղեցւոյ
առեալ
զայս
բան,
հակասութիւն
լինի
{խոստովանութեանց}
Շնորհալւոյն
այլուր:
Դերանունս՝
"
՚ի
նոցունց
"
ի
անձն,
մի
դէմ
եւ
միաւորեալ
մի
բնութիւն"։
Յայսմ
{խոստովանութեն}
չի՛ք
եւ
յովտ
մի
կարօտ
բացատրութեան,
ըստ
որում
նա
՚ի
վերջէ
եւ
զորդի
տեառն
իւրեանց
եւ
այլն
եւ
այլն:
{Խոստովանութիւն}
Արեւելեան
եկեղեցւոյ
զտեղեաց
հոգւոց,
հիմնի
՚ի
պար
ն
ու
մարդկութիւնը
շփոթեալ
ըսին
ի
Քրիստոս"։
Բուն
{խոստովանութիւն}
Հայաստանեայց
ուղղափառ
եկեղեցւոյ
այսպէս
վարդապետէ
խի
զանթերի
եւ
զինքնուրոյն
պահպանութիւն
է
կրօնի
եւ
{խոստովանութիւն}
նորա.
ձեռն
մխել
յայն
ո՛ր
եւ
է
մտօք,
առ
մեզ
համա
խնդրել
թագաւորից,
որ
Կոստանդնուպօլսի
մէջ
իւրեանց
{խոստովանութիւնը}
հաստատուելուց
յետոյ
հրամայէ
պատրիարքին...
խաչը
ձ
անք.
"
Հիւսիսափայլի
"
դաւանութիւնը
է
եւ
մեր
սրտի
{խոստովանութիւնը}:
Եւ
եթէ
պատահի
մեզ,
ո՛վ
գիտէ,
ճանապարհորդութեա
ւնք
չունի
բռնաբարել
ուրիշի
խղճմտանքը
եւ
սրտի
ազատ
{խոստովանութիւնը}
եւ
Հիւսիսափայլը,
համարձակւում
ենք
այսօր
ասել,
ա
շատ
լուսաւոր
ազգերի
մէջ,
սրտի
անխարդախ
եւ
անկեղծ
{խոստովանութիւնը}
չէ
գտել
տակաւին
այն
գնահատութիւնը,
որ
արժանի
էր
թշնամիք
չուրախանան,
նորա
պատիվը
մերն
է,
ուրեմն
{խոստովանություն}
մնա
քո
մոտ,
կարող
ես
միայն
պ.
Հայրապետյանցին
հա
եւ
այլն:
Այո՜,
եթէ
հաւասար
իրաւունքը
այսօր
{խոստովանուի}
բոլոր
երկրագունդի
վերայ,
եթէ
ներկայ
եղած
պետական
ւ
ձեր
դրությունը
ներկայացվում
է
որպես
անելանելի:
{Խոստովանում}
եմ,
որ
նման
խոսքերը
չեն
կարող
ինձ
ուրախություն
պ
լի
հրաժարվել:
Բայց
ինչ
վերաբերում
է
Բոքլին,
ապա
{խոստովանում}
եմ,
որ
նա
ինձ
վախեցնում
է
ո՛չ
միայն
ծավալով,
այ
իսիայի
արդյունքի
մասին
ինձ
անտեղյակ
չի
թողնի։
{Խոստովանում}
եմ,
որ
չեմ
կարող
չզարմանալ
Ռափայելի
անհաջողությա
իշ
ոչինչ
չեմ
լսում,
բացի
նրանց
կացության
մասին.
{խոստովանում}
եմ,
որ
դա
շատ
ծանր
է
ինձ
համար:
Դժբախտաբար,
պացի
մարդու
առաջեւ,
որովհետեւ
այն
մարդը,
որ
չէր
{խոստովանում}
իւր
պակասութիւնքը,
չունէր
ուրեմն
եւ
սեփական
արժա
պացի
մարդու
առաջեւ,
որովհետեւ
այն
մարդը,
որ
չէր
{խոստովանում}
իւր
պակասութիւնքը,
չունէր
ուրեմն
եւ
սեպհական
արժ
ների։
Ասելը
ինչպէ՛ս
կը
լինի,
կոտոշներո՞վ,
մինչ
{խոստովանում}
է,
թէ
Մասեաց
դարեւանդից
Մուզան
գանչել
է
եւ
դադար
յժմեան
եւրոպական
լուսի
տակ
քննելով,
ամենայն
մարդ
{խոստովանում}
է
զարմանալի:
Վերսայլի
պարտէզը
զարդարած
է
հարիւրա
ւելու
նոր
օրագրի
յայտարարութիւնք:
Այո՛,
ցաւելով
{խոստովանում}
ենք,
որ
շատ
անգամ
այդպիսի
օրագիրք
հազիւ
թէ
տեսած
մ.
քա՜ւ
լիցի:
Դուզնաքեայ
մէկը,
տառապեալ
մարդ,
{խոստովանում}
ենք,
բայց
սպասարկել
ենք
ճշմարտութեան,
երբեք
մեզ
ն,
քանի
որ
միասին
ապրում
ենք
երկրագունդի
վերայ.
{խոստովանում}
ենք
մեր
տկարութիւնը,
որ
չենք
կարող
բաժանուիլ
երկ
"
հարիւրներով
ունի
այս
տեսակ
գերմանախօսութիւնք,
{խոստովանում}
ենք.
եւ
ոչ
միայն
այսքան,
այլեւ
յայտնում
ենք,
ո
ժամանակի
հանգամանքներին
յարմար։
Բայց
ցաւելով
եմ
{խոստովանում},
որ
մեր
հին
լեզուով
խօսող
հեղինակները
պակաս
են
ա
ցութեան
եւ
զուգակշռւում
է:
Գրանովսկին,
թէեւ
{խոստովանում}
է
այս
դրութիւնը,
բայց
ոչ
դրականապէս:
Նա
ասում
է
ատը
հազիւ
թէ
կարող
է
արժէք
ունենալ.
Գրանովս[կին]
{խոստովանում}
է
այս,
բայց
թոյլ
տալով
պատմական
խորհրդի
ազդեցութ
ւելի
հիմնաւորութեան
(Gründlichkeit)
Սենեկան
{խոստովանում}
է
իւրաքանչիւր
մարդկային
անձին
սրբութիւնը.
հomo
r
ակից
է
կառավարութեան
եւ
որի
պոլիտիկական
իրաւունքը
{խոստովանում}
է
անգլիական
կոնստիտուցիօնը,
որովհետեւ
այդ
կոնստի
անվեհեր
հոգով
պատերազմում
էին
ստութեան
ընդդէմ
եւ
{խոստովանում}
էին,
որ
նա
ազգասէր
անձն
էր,
յիսուսական
չէր,
շա
ործերի
համեմատ
արժանի
պատուհաս
ընդունեցի
ահա,
եւ
{խոստովանում}
եմ
հրեշտակների
եւ
մարդերի
առջեւ,
բայց
ուրիշ
առաք
մար,
բայց
այսչափն
էլ
գուցէ
աւելորդ
երեւի
ոմանց։
{Խոստովանում}
ենք,
բայց
ի՛նչ
անես,
երբ
Փարպեցու
Թուղթը
կարդաց
ցողը,
թէեւ
թարգմանել
ենք
գրեթէ
բառ
առ
բառ,
բայց
{խոստովանում}
ենք,
որ
մի
փոքր
մութ
է
երեւում
մեզ
այս
ասացուածը
ւնին
կաթողիկոս
նստաւ,
ինչպէս
ինքը՝
պ.
Էմինն
էլ
{խոստովանում}
է,
480ին։
բ)
Մինչեւ
484
թիւը,
Վահանի
անհնա
մբից
(բացի
այս
երկու
տարրական
մարմիններից
Ջեբերը
{խոստովանում}
էր
եւ
մի
երրորդ
մարմին
-
մկնղեղը).
այսպէս
տեսան
ին
արժանապատուութիւնը,
պարոն
բժշկապետ:
-
Ես
{խոստովանում}
եմ
եւ
քարոզում
եմ
մարդկային
արժանաւորութիւնը
մարդ
-
Շատ
բարի,
ընդունում
եմ
եւ
փայտի
օրինակը
եւ
{խոստովանում}
եմ,
որ
բան
չքացնել
չէ
կարելի
աշխարհի
երեսին,
-
վ
մի
մարդ,
դէպի
մի
ազգ,
դէպի
մի
ընկերութիւն,
որ
{խոստովանում}
էին
այդ
կրօնը։
Թէ
ո՛րքան
մեծախորհուրդ
բան
է
իսի
Կայսերական
շնորհին,
որ
բաշխել
էր
նորանց։
{Խոստովանում}
եմ
իմ
ընթերցողներին,
մի
այլ
ժամանակ
տպել
այս
հրով
լ
բառը
բացայայտված
է
կոտ,
կամ
կօպի,
կամ
կօլոտ։
{Խոստովանում}
ենք,
որ
այս
բացայայտիչներն
նոյնպէս
անհասկանալի
ե
հետախոյզ
բանագիտաց"։
Ինչ
որ
մեզ
է
վերաբերվում,
{խոստովանում}
ենք,
որ
ախորժակ
չունենք
մի
այդպիսի
բառարան
շինել
,
է,
առանձին
գրելով։
Բայց,
արդարութեան
անունով
{խոստովանում}
ենք,
որ
այս
ձեւը
բնաւ
պ.
Պռօշեանցին
միայն
սեփակ
ի
վրայից
արդէ՛ն
գլորուել
են
շատ
դարեր:
Բայց
{խոստովանում}
ենք,
որ
Ականատեսի
աւանդութիւնը
(եր.
108)
չուն
չէ
խօսք
կամ
զրոյց
մեր
կլասիկական
դպրութեան
մէջ.
{խոստովանում}
ենք,
որ
նաեւ
որպիսի
եւ
իցէ
յիշատակարան
անգամ
չեն
դ,
առաջին
անգամ
լսում
ենք
պ.
Պռոշեանցից:
Գո՛նէ
{խոստովանում}
ենք
մեր
տգիտութիւնը,
որ
մենք
չգիտենք,
թէ
հայոց
ախր
բժշկւում
է:
Ինչ
որ
մեզ
է
վերաբերւում,
մենք
{խոստովանում}
ենք,
որ
թէեւ
շատ
ենք
լսած
այդ
սքանչելի
բժշկութեա
կ
ենք
ծխում
ազգին,
ո՛չ.
միայն
ճշմարտութիւնն
ենք
{խոստովանում}:
Կ՚ուզէի՞ն
որ
աւելի
ասենք.
ահաւասիկ.
ուրիշ,
ն
ենք
ընդունել
որպէս
մի
չար
երգիծաբանութիւն,
բայց
{խոստովանում}
ենք
ցաւելով,
որ
շատ
մարդ
ստուգապէս
այդ
կարծիքի
տ
նին
իր
քաղլակովը
մին
հաւող
խոստանալով:
Մենք
{խոստովանում}
ենք,
որ
բնաւ
տեղեկութիւն
չունինք,
թէ
ինչպէ՛ս
էի
բանականութեան
եւ
գիտութեան
գաղափարների
մէջ։
Բայց
{խոստովանում}
ենք
ցաւելով,
որ
մեր
կողմից
ճշմարտութեան
դրօշակը
հարիւրում
մասի
չափ
էլ
մշակուած
ու
գործածուած
չէ։
{Խոստովանում}
ենք,
որ
նոր
լեզուի
մէջ
կան
թերութիւնք,
կամ
ճապա
րը,
ուստի
քանի
որ
նա
ներկայ
եղած
ճշմարտութիւնն
է
{խոստովանում},
իրաւունք
չունիք
եւ
չէք
կարող
նորան
քարկոծել՝
ա
ճաշակելու
չէր
երջանկութեան
քաղցրութիւնը:
Ուր
չէ
{խոստովանւում}
մարդկային
հաւասարութիւնը,
ուր
իւրաքանչիւր
մարդ
կ
ն
է,
Որ
անմեղ
օր
անցանէ.
Բայց
ես
իմ
քահանայիս,
{Խոստովանքի}
միջոցին,
Բոլոր
գործած
մեղքերըս
Հազիւ
կասեմ
պարզ
մեղ
օր
անցանէ.
Բայց
ես
իմ
քահանայիս,
{Խոստովանքի}
միջոցին,
Բոլոր
գործած
մեղքերըս
Հազիւ
յն
Հայոց
եկեղեցին
մեր
բազմերախտ
Հօրն
է
երգում.
"
{Խոստովանօղ}
Քրիստոսի
ճշմարիտ
վկայ,
բազմաչարչար
նահատակ
Տէր
Գ
րկին
բնութենէ
՚ի
Քրիստոս,
այն
ո՛չ
է
ի
մուծանել
ի
{խոստուանութիւն}
եկեղեցւոյ,
այլ
՚ի
մեկնաբանել
զգաղափար
միաւորեալ
այց
մեր
տեսածը
եւ
լսածը
մեր
հետ
գերեզման
չտանելու
{խոստումը}
առնում
ենք
հրապարակով:
Ընթերցող
հասարակութեանը
կ
րոֆեսորին
լրիվ
հաջողություն,
հավաստիացած
լինելով
{խոստումը}
կատարելու
նրա
ազնվության
ու
բարեխղճության
մեջ:
Ը
անիծելը
հասաւ
պ.
Շահբէգի
վերայ,
կնքահայրութեան
{խոստումը}
մոռանալով:
-
Չէ՛,
սխալ
է
քո
ասածդ,
նորա
հ
ոփայ
եւ
Յովհաննէս,
տէր
Աբրահամ,
Արձան,
Մուշէ,
{Խոսրով},
Ղազար
եւ
յետոյ
Ստեփանոս
Սիւնեաց
եպիսկոպոս
",
ե
ելով
ոգւոց
Հօրն՝
լինել
պարակից,
եւ
յետ
վեց
ամաց
{Խոսրով}
արքայ
Հայոց
ի
տեղի
Ասպուրակէսի
կաթողիկոսի
Հայոց՝
Մանդակունի
կաթողիկոս
Հայոց
Մեծաց
զկնի
Գիւտայ,
եւ
{Խոսրով}:
Առաջինն
ի
սոցանէ
կարկառէ
մեզ
զարդիս,
զաստուածա
ուով
քսան
կամ
աւելի
եւ
զայլ
բարոյական
խրատս:
Իսկ
{Խոսրով}
գրէ
վասն
մեր
զպատմութիւն
վարուց
սրբոյն
Սահակայ:
եր
զպատմութիւն
վարուց
սրբոյն
Սահակայ:
Զսոյն
զայս
{Խոսրով}
գիտէաք
մեք
մինչեւ
ցայսօր՝
ընկեր
Ընձակայ,
ընդ
որ
65.
"
Անարատ
եւ
յամենեցունց
յարգելի
յոյսն՝
տէր
{Խոսրովիկ},
չեւ
եւս
հասեալ
ի
սահմանս
մեր՝
մինչդեռ
գայր
ի
ճ
ը,
թէեւ
մարդ
չկար
վանքում
յունարէն
կարդացող:
{Խոսրովիկը},
դեռեւս
Հայաստան
չմտած,
երբ
լսեցին
թէ
գալիս
է,
Անարատ
եւ
ամեններից
յարգուելու
արժանի
յոյսը՝
տէր
{Խոսրովիկը},
տակաւին
մեր
երկրի
սահմանը
չհասած,
մինչ
դեռ
գալ
րեանց
յիմար
ընթացքովը
յուսահատութեան
մէջ
սպանեցին
{Խոսրովիկը}
(տե՛ս
Ղազարայ
Փարպեցւոյ
թուղթ
առ
Վահան
տէրն
Մամիկ
ոնէից,
այն
ինչ
լուան
զգալուստ
միոյն
ի
թարգմանչաց
{Խոսրովիկի},
թէ
"
ահա
ուր
գայ
միւս
թարգմանն
"
կամելով
ասել
թ
այժմիկ
արժանի
էր
հարցասիրութեան,
արդեօ՞ք
այս
այն
{Խոսրովից}
է,
զոր
Ղազար
Փարպեցի
յիշէ
ի
թղթի
իւրում
առ
Վահան
ռ
առողջացածովն
գալու
եմք:
Մի՞թե
այդքան
կարելի
չէ
{խոսք}
հասկացունել:
Ես
կխնդրիմ
քեզի,
որ
դուն
տեղն
եկած
ված
կա,
նա
կտեսնե
ծուռն
ալ,
շիտակն
ալ,
ես
ձեզի
{խոսք}
հասկացնելու
չկարողացա,
ինչպես
կամենաք,
այնպես
կ
սուտ
բան
է,
նա
Էջմիածին
երթալու
չէ,
այլ
թշնամիի
{խոսք}
է,
ես
եւս
ոչինչ
բանից
խապեր
չիմ,
ինձմեն
ո՛չ
բան
,
գեղեցիկ
եւ
անսխալ
տպագրությանը:
Եղբայր,
ես
{խոսք}
չունիմ,
որով
կարողանայի
կատարելապես
հայտնել
քեզ
ուլթանին
թամամ
հազար
անգամ
ասի,
եղբայր,
ես
դոցա
{խոսք}
հասկացնել
չկարողացա,
չգիտեմ
ի՞նչ
է
միտքերը:
զ
սրտով
բարեկամքը:
Ինչ
բաների
մասին
որ
սրբազանը
[
{խոսք}
էր
տվել]
կատարեր,
բոլորն
եւս
կլինի,
այս
օրերս
վ
էի
մասնավորապես,
որ
շարադրել
էի
մի
գիրք
"
Մինին
{խոսք},
մյուսին
հարսն
"
անունով,
որի
խորհուրդն
է,
ինչ
ւրյանց
ծախքով։
Այս
օրերս
մեր
օրագիրը
մի
երկու
{խոսք}
խոսելու
է
"
Մասյաց
Աղավնու
"
վերա,
իհարկե
կկարդա
ը,
որով
խոստանում
է
լսել
հարսնացուից
մի
կատարյալ
{խոսք}.
նա
այսօր
կհայտնե
ինձ,
եւ
ես
վաղը
կծանուցանեմ
Ձ
մ
եւս
կարդալով
նամակդ,
ուղղակի
չեմ
կարող
մի
քանի
{խոսք}
չասել
"
Համբավաբեր
Ռուսիո
"-ի
վախճանի
մասին:
Այդ
րանց
չպատասխանելով,
կօգտվեմ
տրված
դասերից:
Ի՞նչ
{խոսք}
որ,
ավելի
հաճելի
կլիներ,
եթե
մեկ
ուրիշը
հանձն
ա
անդակել
ինձ,
ո՛հ,
այն
ժամանակ
այլ
բան
է,
եւ
ես
{խոսք}
եմ
տալիս,
որ
իմ
ազատվելուցս
մի
տարի
հետո
մի
գեղե
վում
է
որպես
անելանելի:
Խոստովանում
եմ,
որ
նման
{խոսքերը}
չեն
կարող
ինձ
ուրախություն
պատճառել
եւ
վանել
իմ
բ
վանական
է,
որ
նա
այժմ
հաճախ
է
կրկնում
Ռեպետիլովի
{խոսքերը}.
"
բոլորը
բաժանվեցին,
մեկը
կորած,
մյուսը
բանտա
եջ
1
եւ
2
տետրակներում,
Աստվածաշունչի
վերաբերյալ
{խոսքերի}
պատճառով
գրում
եմ
մի
հոդված,
քննելով
մեր
Աստվածա
ոտ
օրերս"։
Սպասելով
տեսակցության
կամ
ավելի
պարզ
{խոսքերով}
շարադրված
նամակիդ,
ես
առայժմ
ինձ
մոտ
եմ
թողնում
ստ
սիստեմամոլության
հեղեղում:
Ակներեւ
է,
որ
այս
{խոսքերով}
ես
ինձ
էլ
եմ
մեղադրում
եւ
ոչ
թե
միայն
ուրիշներին
դորա
պատճառը
դու
էիր:
Հույս
ունիմ,
որ
իմ
այս
{խոսքերս}
կընդունես
որպես
անկեղծ
սրտի
բխվածք:
Եթե
դու
միայն
այս
բանի
համար
1
կգրեի:
Ինչեւիցե,
վերջին
{խոսքը}
այս
եղավ
որ՝
заочно
лечить
невозможно,
пусть
по
ւ
լրիվ
համոզված
եմ
նրանց
անտարբերության
մեջ՝
երբ
{խոսքը}
վերաբերում
է
մեր
խեղճ
հասարակության
աներկբայելի
օ
յն
բոլոր
դպրոցների
համար,
որտեղ
լսվում
է
հայերեն
{խոսքը}:
Ես
գիտեմ,
որ
Թուրքիայի
միլիոնավոր
հայերը
ծարավ
ակի
չի
լինի
ընդհանուր
լեզվով
խոսելու,
եւ
կենդանի
{խոսքը}
յուրաքանչյուր
գավառի
ժողովրդի
բերանում
իր
քմահաճո
անորեն
ֆիզիոլոգիայից
մենք
ամենքս
գիտենք,
բայց
իմ
{խոսքը}
գործնական
ուսումնասիրության
մասին
է,
որպեսզի
նա
շների:
Դու
հասկանում
ես,
թե
ինչի
մասին
է
այստեղ
{խոսքը}:
Սրանից
հետո
էլ
ինչո՞վ
ես
կարող
եմ
շահագրգռել
նր
վերոհիշյալ
պատճառով
չեմ
կարող:
Ահա՛
իմ
վերջին
{խոսքը}.
1)
Ապրիր
տանդ,
ինչպես
ապրել
ես
ու
մի՛
փոխադրվ
կառավարությունը
էլ
չգիտե
ինչ
միջոց
գործ
դնել
ազատ
{խոսքը}
բռնաբարելու
եւ
մեր
գաղափարքը
ոչնչացնելու
նպատակավ
ատչելի
տեղեկություններ
եւ
մշակել
հայկական
կենդանի
{խոսքը}
։
Խոսելով
հայերի
հետ՝
լուսավորել
նրանց,
եւ
լուս
ուրախ
եմ,
որ
Անանիան
կգա
զատկից
հետո
(եթե
միայն
{խոսքի}
տերը
լինի
եւ
գա,
բացի
այդ,
եթե
եղբոր
հիվանդությ
ինք
ածում,
բայց
եւ
մի
քանիսն
էլ,
ի
վնաս
մեր
նոր
{խոսքի},
մնում
էին
անձեռնմխելի,
թեկուզ
պետք
է
խոստովանե
ույս
10
է,
ահա
առաջին
պոչտով
գրում
եմ
քո
ամեն
մի
{խոսքիդ}
պատասխանը:
Առաջինը
ինձի
շատ
զարմանալի
է,
որ
ձ
սիրում
եք
իբրեւ
եղբայր,
հետո
Մոսկովից
եկողների
{խոսքին}
նայելով,
ինձ
գրում
եք
այդպիսի
վշտացուցիչ
նամակ.
հետ
վերադարձուցի
պահարանը,
որ
ինքդ
աչքովդ
տեսնես
{խոսքիս}
ստուգությունը:
Սիրելի
եղբայր,
ես
այսքան
տարի
ատարան
կգնաս
որոնելու
քո
իրավունքը:
Սա
իմ
վերջին
{խոսքն}
է,
որ
ես
համենայն
դեպս
ասում
եմ:
Բայց
ավելի
լավ
եք
հասկանում,
ասորերե՞նը,
եթե
այո՛
եւ
եթե
Լիտան
{խոսքն}
էլ
այնտեղից
եք
առնում,
ասել
է
թե
բնագիր
ասորերեն
իսի
1-ը
հասնելիս
աստված
գիտե.
այս
ոչ
թե
լոկ
իմ՝
{խոսքն}
է,
այլ
այստեղի
եղածներից
ամենալավ
Վինոգրադով
բժի
որ
կենսական
հյութերը:
Ապա
պ.
Նազարյանցն
իր
{խոսքն}
ուղղում
է
իր
ազգին
եւ,
ինչպես
երեւում
է,
այն
եզ
ինձ
ասեին,
թե
Ղազարոսը
հայի
սեր
չունի,
ես
նոցա
{խոսքով}
քեզ
այդպիսի
նամակ
չէի
գրեի,
պատճառ,
որ
ինձ
մեծ
սերի
ուժը
այնքան
է,
որ
երկու
կամ
երեք
շառլաթյանի
{խոսքով}
կավերվի.
այս
գրածներս
լավ
միտք
առնելով
կարդա
ու
ին
տպվել
"
Հյուսիսափայլի
"
մեջ,
դոցա
մասին
երկու
{խոսքով}
ինձ
գրե,
այնուհետեւ
տերս
գիտե:
Փոշտի
ժամանակ
գամ
մոռացել
է:
Դա
նրա
համար
մեծ
կշտամբանք
է:
Մի
{խոսքով},
Անանիան
թող
գործադրի
իր
ամբողջ
ուժը,
ամբողջ
փո
ւկ
է
նա,
բայց
թե
ինչպիսի՞
ապագա
է
սպասում
նրան
-
{խոսքով}
գրեթե
անկարելի
է
արտահայտել,
որովհետեւ
բարեպաշտ
ել
Գրիշայով,
բայց
ցանկանում
եմ,
որպեսզի
այդ
լոկ
{խոսքով}
չլինի,
այլ
de
facto:
Մի
անգամ
եւս
նրա
ուշադրութ
երն
առանց
դատարանի
վերջացնելուն,
այսինքն,
ուրիշ
{խոսքով},
նրանք
բարի
են
ցանկանում
պարտատիրոջը
եւ
թույլ
են
ն,
փեսաներին,
եղբորորդիներին
եւ
աղջիկներին,
մի
{խոսքով}
մեր
բոլոր
ազգականներին.
շնորհակալ
եմ
նրանց
համակ
նի
է
անձն
Ձեր,
թե
թողից
զՁեզ,
մինչեւ
այս
վերջին
{խոսքս}
էլ
չասեմ։
Սոփերաց
20
գրքույկը
բովանդակում
է
Ս.
որձաքարի,
յոր
ոչ
երբէք
ծաղկեցաւ
ծաղիկ
եւ
ոչ
իսկ
{խոտ}
դալարի:
Հին
սովորութիւն
է,
որպէս
առ
ամենայն
տակը
(!)
թէ
արի
ձին
բռնի՛,
տա՛ր
գոմումդ
պահի,
{խոտ},
գարի
տու՛ր,
մովրովի
համար
ճուտ
տար.
իշխանների
պէս
կարող
էին
ազատ
մնալ
այն
ազդեցութենից։
Մի
տեղ
{խոտ},
մի
բուռը
հող
դնում
ես
մէջտեղը
ու
ետքը
բոլոր
աշխ
,
զի
դժուարիմք
ընտրութիւն
առնել
ընդ
բարին
եւ
ընդ
{խոտանն}
ի
նոցանէ:
Եւ
զի՞նչ
ապագայ
ազգի
միոյ
ընկճել
գալիս
է
զօրքը:
Ծռծռում
են
սուլթանները
զինչ
{խոտեր}
դաշտի,
Պիսակ
ուլանները
բռնում,
հանում
են
ա
կենդանի
խօսքով
երկու
տող
գրել։
Այո՛,
մենք
շատ
{խոտեր}
գիտենք,
որ
այսպիսի
ջրհեղեղներից
փթեցան,
շատ
հող
եանցը
գրում
է.
"...
շնորհակալութիւն
անելիս,
ու
{խոտերի}
քօքերը
ձնի
տակից
հանելիս
ու
ծամելիս"։
Բայց
այս
ո՛չ
ոք
էր
այլ
ոք
ի
մերոց
հոգեւորական
եղբարց,
որ
{խոտէր}
զնորին
աղանդ
եւ
խաբեբայութիւն
ի
հրապարակի,
ո՛չ
մ
պէս
թաբակի
ծուխը
եւ
այլն)
վնասակար
էր:
Այդ
դառը
{խոտը}
ծխելը
գուցէ
մի
տեղական
պատճառ
ունի,
մի
բնական
հի
ս
ջրհեղեղով,
էլ
խե՞լք
է
այնուհետեւ
պահանջել,
որ
{խոտը}
չոր
մնայ,
կամ
հողը
չցրուի։
Յայտնի
է,
թէ
Հայոց
ար
ողջունելուց
յետոյ,
նստեցինք
գետի
ափումը
կանաչ
{խոտի}
վերայ:
Խօսակցութեան
թելը
նա
բաց
արեց,
եւ
ինձ
հա
իւ,
չէ
մոռանում
իր
կեանքի
պահպանութեան
հոգսը.
"
{Խոտի}
քօքերը
ձնի
տակից
հանելիս
ու
ծամելիս
"
տեսնում
են
է
սարի
լանջով
եւ
իր
գնացքի
մէջ,
իր
դիպած
ամէն
մի
{խոտի},
ամէն
մի
թփի
տերեւները
պսակում
է
ադամանդեայ
կաթի
յնիւ
չէ
մոռանում
իր
կեանքի
պահպանութեան
հոգսը,
"
{խոտի}
քօքերը
ձնի
տակից
հանելիս
ու
ծամելիս
"
տեսնում
են
ազատ
են
մայիսին,
որովհետեւ
ցանը
վերջացած
է,
իսկ
{խոտհնձի}
ժամանակը
յունիսի
սկզբում,
երբ
շերամի
բանը
պրծած
ժամանակ
դուրս
եկան
նոցա
առաջեւը
մի
քանի
սայլեր՝
{խոտով}
բեռնաւորած։
Թագաւորական
սպասաւորքը
գնացին
ճանապա
քանի
անգամ
գնում
են
Հայոց
եկեղեցի
եւ
մինչեւ
անգամ
{խոտովանութիւնը}
եւս
կատարում
են
օտարի
լեզուով:
Մեք
վերջացրել
ենք
ը:
Այժմ
դառնում
ենք
դէպի
այն
կէտը,
որտեղից
{խոտորեցանք}
եւ
դէպի
այնտեղ
հրաւիրում
ենք
դարձեալ
մեր
ընթերցող
կերտակիցս
իւր,
այլ
վասն
հողմոյն
ընդդէմ
լինելոյ՝
{խոտորեցաւ}.
յԻտալիա
եւ
ելեալ
ի
Հռոմ,
եկաց
առ
ժամանակ
ինչ
շ
,
ո՛չ
երբեք
կարողացան,
եւ
ո՛չ
նաեւ
մի
մազի
չափ,
{խոտորեցնել}
մեզ
մեր
ուխտեալ
ճանապարհից:
Այսօր,
վերստին
հ
յեացքը
եւ
այս
ծանրակշիռ
խնդրի
համար
մի
երկու
քայլ
{խոտորիլ}
մեր
ուղիղ
ճանապարհից:
Այս
պատճառով
մէջտեղ
դնում
խտելի
եւ
սուրբ
օրէնքներ,
որ
բնաւ
եւ
մէկ
մազի
չափ
{խոտորմոնք}
չունին.
"
սահման
եդ
եւ
ոչ
անցանեն"։
Այդ
օրէնք
,
կամ
Հայաստանեայք-Հայաստանեայց։
Բայց
որպէս
այս
{խոտորմունքը},
նոյնպէս
եւ
ուրիշ
շատեր,
մեզ
պէս,
ոչ
բարով,
գ
Այս
բոլոր
հոլովմունքը
մանրամասն
ե՛ւ
իրենց
{խոտորմունքներով},
ե՛ւ
բացառութիւններով
աւանդելը
քերականութեան
գործ
Եւ
ես,
յանգէտս
ի
մթան,
Կտրեմ
զուղին
{խոտորնակ}...
"Par
ici,
monsieur,
par
ici
!!..
եղել
այդ
անբարոյական
մարդերի
ձեռքում,
բոլորովին
{խոտորուելով}
քո
նախկին
սուրբ
խորհրդից:
Թէպէտ
բաւական
երկ
ւղեր,
ճիւղերի,
ճիւղերից.
բայց
եւ
այնպէս
երբեմն
{խոտորվում}
է
եւ
անխտիր
գործ
է
դնում
ճիւղեր,
ճիւղերու։
Խօսք
Մոռացա
ասել,
որ
հողը
պետք
է
հերկել
ըստ
կարելույն
{խոր}
եւ
դաշտային
ցանքսերի
համար՝
աշունքից).
սկզբնակ
տրես,
թե
ինչպես
պետք
է
ցանել,
գլխավորը՝
պետք
է
{խոր}
փորել,
1/2
արշին,
եւ
յուրաքանչյուր
սերմ
դնել
3/
-
Մի՛
բարկանար,
լաւ
է.
մի՛
բարկանար,
մեք
շատ
{խոր}
մտանք,
իմ
խօսքը
Մանդինեանց
Տէր
Ստեփանոսի
վերայ
է
ճշմարիտ
օգտին
եւ
դաստիարակութեանը:
-
Ես
շատ
{խոր}
չեմ
մտանում
ուսումնական
բաների
մէջ,
-
պատասխանեց
րծութիւնք
պատմում
էին
նորա
կողմնակիցքը,
որպէս
թէ
{խոր}
գիշերի
մէջ,
նորա
մեհենի
մօտ
կամ
դպրոցի
մէջ
Աստղի
հողը
շինութենների
առաջեւներումը
լցնելով,
բաւական
{խոր}
մտան
գետի
մէջ,
եւ
այս
լցուած
հող
ու
քարը,
ջրի
ե
է
ածխային
մարմինների:
Քարեայ
ածուխը,
որ
բաւական
{խոր}
էր
ընկած
գետնի
կեղեւապատի
մէջ
եւ
հետեւաբար
ենթարկ
Ազգի
արծաթը
ծախւում
է,
որ
պապականութիւնը
առաւել
{խոր}
տարրանայ
ազգի
անմեղ
զաւակների
սրտի
մէջ,
որոնց
առ
եցի
գիշերել
այնտեղ
եւ
նայել
Վերսայլի
վերայ
գիշերի
{խոր}
եւ
խորհրդական
լռութեան
մէջ:
Կէսգիշերն
անցել
այժմ,
նորան
պիտոյ
է
վերանորոգել։
Նա
թմրել
է
մի
{խոր}
քնով,
նորան
պիտոյ
է
զարթեցնել։
Բայց
այս
երկու
դ
ւայնոց
ատելութիւնը
դէպի
Հիւսիսայինքը
աննկարագրելի
{խոր}
է
եւ
սաստիկ:
Խաղաղութիւնը
չէ
պիտոյ
տիրէ
այնտեղ,
րա
ներքին
ծնօտի
տակ
ցից
դրի...
Ու
զարթնելով
իր
{խոր}
քնից
`
Հրեշտակն
զգում
է
սին
պատրանք
Sակը
հոսող
ակէզ...
Փրփրածինի
պերճ
պալատում,
Կրկնալուսնի
{խոր}
ակօսով
Յաւերժահարսի
շեմքն
է
քերում
Մեր
հրեշտակն
օսում,
Սերովբէ,
յո՜ւշ,
նրա
վրայ
Թափեց
խաղաղ
ու
{խոր}
քուն:
Զեփիւռի
զո՜վ
շոյանքի
Տակ
թմրում
է
ու
ննջու
ոյն
Կշռէր
այժմիկ
Ադամայ,
Այլ
նա
տակաւ
{խոր}
ի
քուն
Եւ
ո՛չ
լսէ,
ո՛չ
զգայ:
Բ
իր
դողայր
լայնատարր,
Արեգն
ընդ
իս
լուսափիւռ
{խոր}
համակէր
՚ի
խաւար։
Մինչ
զվերջինն
նա
առ
Հայր
մահու
արեամբ
անմեղ
Անդրանիկին։
Տի՝
եւ
սրբոց
երախան
՚ի
{խոր}
վհէն
անատակ,
՚Ի
վեր
յՈլիմբ
սլացաւ
անմահ
տնկ
եց
ճառագայթը,
մտաւ
յանկարծ
ամպի
տակ:
{Խոր}
գիշերը
լռութիւնով
`
ծածկեց
կէսը
աշխարհի,
Է
Նա
կը
շինէ
ծխոտ
ճիւղեր
սարերիդ
միջում,
{Խոր}
այրերումդ
էլ
կը
լսուի
կացնի
հնչում.
Քո
քար
-
ասաց
Կազբէգ
սար,
-
Նենգժոտ
ցեղ
անդ
քնում
է
{խոր}
արդէն
ինն
դար.
Տե՛ս
մի
չինարի
շուաքում
գին
ը
տեսաւ
հեռուանց,
տեսաւ
սիրտը
բազմութեան,
{Խոր}
հառաչանք
քաշեց
սրտից,
յոյսը
եղաւ
ողջ
ունայն.
ւթեան
ծառը:
Լսարանում
Ռուսաստանի
{Խոր}
-խոր
քունջերից
Հաւաքուած
են
պատանիներ
Ա
ն
ծառը:
Լսարանում
Ռուսաստանի
Խոր-
{խոր}
քունջերից
Հաւաքուած
են
պատանիներ
Ամենա
րդով
Քընի
խաղաղ
հողի
տակին
Մահու
յաւերժ
{խոր}
քնով։
Նորա
ընտանին
եւ
իւր
կեանքում
Չու
րին,
Խորհրդաւոր
մինչ
տիրել
էր
Անվրդով
{խոր}
լռութիւն,
Մի
սրտաթափ,
մազերն
արձակ
Վ
Ուրախ
դէմքի
տեղ
մի
տխուր
երես:
Քեզ
{խոր}
տխրութեամբ
չէ
սպասում
նա,
Որ
չէր
ստացել
բաղ
տուին,
զմայլեցաւ
իմ
սիրտը:
Գնում
եմ
{խոր}
պարտիզի
մէջ.
մարդ
չկայ,
Ոչ
մի
տեղից
ձայն
"
Մու՛րճ
իմ,
մուրճ
իմ,
փորիր
դու
ինձ
մի
փոս
{խոր},
Փորի՛ր,
մուրճ
իմ,
մի
գրկաչափ
գետնափոր
"
ին
Արեւ,
աստղեր
ու
երկինք,
Եղան,
որ
{խոր}
իջան
երկրի
Արգանդի
մէջ
մուրճերով
Եւ
քն
տարերքով:
Շատերն
իջան,
Ովկիանի
{Խոր}
յատակը
շփեցին,
Մանրացուցով
տեսանելի
Մ
րի
մէջ:
Հայրենիքի
օդը,
սարերը
եւ
անտառները,
{խոր}
գիշերի
լռութեան
մէջ,
-
դարերով
շշնջեցին
այդ
նահատ
փեցի
վրայիցս
ինչ
որ
մինչեւ
այժմ
գիտէի"։
Այս
շատ
{խոր}
ճշմարտութիւն
է
եւ
գրեթէ
յաւիտենական:
Որովհետեւ
ե
քարոզէ,
գուցէ
այնտեղ
քո
արհեստակիցքը
հիանան
քու
{խոր}
գիտութեան
վրայ.
բնական
աշխարհի
մէջ,
բնութեան
որ
այց
ֆլօրենտացի
պուպլիցիստը,
մեզ
թւում
է
թէ
աւելի
{խոր}
մտած
է
իր
առջեւը
դրած
գաղափարի
մէջ,
աւելի
համարձ
փ
տէրութիւնքը
իրենց
մէջ
կենտրոնացած,
իրենց
կնիքը
{խոր}
տպաւորում
են
իրենց
հպատակների
վրայ,
որոնց
թող
կր
իշից
պակաս
է
ընդունում
նորան:
Մանրամասնութեանց
`
{խոր}
յարգութեան
արժանի
գիտութեամբ,
Հեգելը
ցոյց
է
տալի
եւ
պատերազմական
դրական
կարգերը
(дисциплина)
շատ
{խոր}
տպաւորութիւն
արած
լինելով
մեծ
զօրապետի
ուղեղի
վեր
քի
բարձրութեան
մէջ,
իրեն
հետեւող
բազմաթիւ
ամբոխի
{խոր}
յարգութիւնը
կատարելապէս
վայելելով:
Նորանից
յետոյ
րը
ծածկեցին
արեւը
մեր
աչքից:
Մեք
ընկղմուեցանք
մի
{խոր}
գիշերի
մէջ:
Կայծակի
ահաւոր
փայլատակութեամբ
հազիւ
Յուսամ
զի
ես
կարեմ
ապրել
յովկիանու
ջուրցն
եւ
{խոր},
Թէ
յիմ
վերայ
հովանասցի
ամենակալ
բազուկդ
Հ
ելով
մի
ընկեր
իւր
տարած
նեղութիւններին:
Նա
{խոր}
հոգոց
հանեց
եւ
ասաց:
Ես
արեւմտքից
եմ
գալիս,
արե
երում
դուրս
երեւեցան
նորա
դժոխային
կիրքը,
ինչպէս
{խոր}
գիշերումը
խիտ
անտառի
մէջ
իւրեանց
որջերից
կոկորդաբ
տ
եւ
ձանձրալի
լացից,
եւ
ահա
նոյն
րոպէին
արթնացայ
{խոր}
քնիցս.
մոմս
յանգել
էր,
սառն
քրտինքը
ճակատիցս
կա
Հացեաց
դրախտը
վանքի
անունը
եղածը
մեզ
իմացնում
է
(
{Խոր}.,
Գիրք
Գ.,
գլ.
14)։
Չէ՞ր
կարող
Սեւկոյ
դրախ
րծ
մի
շարժողութենից,
մի
աղաղակից
դուրս
գալով
այդ
{խոր}
մտածութեան
միջից
եւ
աչքս
դարձնելով
դէպի
այն
կողմը
um)
վերայ:
Երեսի
գծագրութիւնը
բաւական
անկանոն,
{խոր}
ներս
ընկած
աչքերը,
իւրեանց
անսովոր
փայլողութեամբ
-
Դու
մի
գիտուն
մարդ
ես,
մի
գուցէ
սկսանես
այժմ
{խոր}
փիլիսոփայութիւններ,
իմ
գլուխս
դուրս
չէ
գալիս
այդ
այս
խօսքերին.
նա
իւր
կեանքում
չէր
փորել
այդպիսի
{խոր}
գերեզման:
Ը․
Կոմս
էմմանուէլը,
տխրութեամբ
լց
:
-
Ո՛հ,
շատ
խո՛ր
է
դորա
պատճառը,
եւ
որքան
{խոր},
այնքան
եւս
խորին
ցաւակցութեան
արժանի:
Ի՛նչ
հար
յս
զանազանութիւնը,
բայց
դա
մի
արտաքին
բան
է,
եւ
{խոր}
քննելով
խնդիրը,
կը
տեսանենք,
որ
բանաստեղծութիւն
ղութեանը,
եւ
այդ
ֆանտաստիկական
գաղափարների
սերմը
{խոր}
դրա՞ծ
էր
ազգի
ուղեղի
եւ
արիւնի
մէջ,
ահա
խնդիրը:
ն:
Կառավարութեան
հայեացքի
նիւթական
բնաւորութիւնը
{խոր}
արմատացաւ
ազգի
մէջ,
կառավարութիւնը
կործանուեցաւ
,
վասն
որոյ
մտքումս
դրեցի
մի
խաղ
խաղալ
դորա
հետ:
{Խոր}
գիշերի
մէջ,
մինչ
ամենայն
մարդ
քնեց
ու
չորս
կողմը
Երեւեցաւ
նա
այն
ծառերի
տակ,
Մինչ,
լիալուսին
{խոր}
գիշերի
մէջ,
Երգում
էր
ուրախ,
անհոգ,
միայնա
ստում
է
գետնի
երեսին
եւ
իջանում
է
ինչքան
կարելի
է
{խոր}
տեղեր,
կպրի
եթերական
մասունքը
թռչական
լինելով,
ս
խօսքերի
վերայ
Մանուշակի
կուրծքիցը
դուրս
թռաւ
մի
{խոր}
հառաչանք,
որ
ծնողքը
չնկատեցին,
խորացած
լինելով
դուրս
եկաւ
ննջարանից
եւ
անցանելով
խոհարանից,
ուր
{խոր}
քնով
քնած
էր
աղախինը,
կամաց
բացեց
դուռը
եւ
դուրս
տ
դարձնէ
նորա
զգայութիւնը:
Վերջապէս
Մանուշակը
մի
{խոր}
հառաչանք
արձակելով
բացեց
աչքերը,
եւ
տեսանելով
իւ
աւէր
կամուրջ,
աւէր
ջաղաց,
բաղանիք,
աղբիւրներ,
{խոր}
ձորեր,
որոնց
մէջ
վազում
էին
վտակներ,
մեծ-մեծ
ծա
դէմ,
երեսները
չոր,
վատուժ,
անհնարին
խորշոմած,
{խոր}
ներս
ընկած
մանր
աչքերը
զրկուած
թերթերուկից
եւ
յօն
Մեզ
աշխարհի
չորս
կողմից.
Անտառներից,
ձորերից,
{Խոր}
ծովերի
տակերից:
Դուք,
որ
օդումն
էք
լինում,
Կամ
Մեզ
աշխարհի
չորս
կողմից.
Անտառներից,
ձորերից,
{Խոր}
ծովերի
տակերից:
Դուք,
որ
օդումն
էք
լինում,
Կա
Մեզ
աշխարհի
չորս
կողմից,
Անտառներից,
ձորերից:
{Խոր}
ծովերի
տակերից:
Դուք,
որ
օդումն
էք
լինում,
Կամ
ւներից
գրեանք
թարգմանելով,
վեր
բարձրցանել
այնքան
{խոր}
տգիտութեան
մէջ
թաղուած
ազգը
եւ
ներս
բերել
նորան
Ե
ւթիւնը,
իւր
ճշմարտութիւնը
մարդերի
սրտի
մէջ
աւելի
{խոր}
տպաւորելու
համար
իւր
մահով
կնքեց
եւ
վաւերացուց
իւ
Վերանորոգութիւնը
դրեց
Պապական
սրտի
վերայ,
աւելի
{խոր}
էր
ներգործում
հետ
զհետէ։
Օրէ
օր
տարածւում
էին
Լո
է,
որ
աննշան
մարդիկ
էին
Եւրոպայումը,
մտանում
են
{խոր}
եւ
անանցանելի
լիճերի,
սարերի
եւ
անտառների
մէջ,
եւ
Գրիգոր
XIV-ը,
որ
անցել
էր
Պապական
աթոռը
արդէն
{խոր}
ծերութեան
մէջ։
Նորան
յաջորդեց
Կլեմենտ
VIII-ը,
ո
այս
էր,
որ
Կարդինալ
դը
Նոյալը
շուտով
վախճանեցաւ
{խոր}
ծերութեան
մէջ։
Նորա
փոխանակ
Յիսուսեանների
խորամա
ում։
Իսկ
երբ
տանը
նստած
լսում
է
Վարդիթերի
մահը,
{խոր}
հոգոց
է
քաշում
մէջքի
վրայ,
յետ
գնում,
գլուխը
Գա
ն
դէպքերը
չեն
անցել
նորա
վրայից
առանց
իրենց
հետքը
{խոր}
դրոշմելու,
եւ
բարբառները
նոցա
խօսողի
անցուցած
կե
րցասիրութիւնը,
մանաւանդ
երբ
տեսնում
ենք,
որ
շատ
{խոր}
արմատացած
է
նա
ազգի
հասկացողութեան
մէջ
եւ
մեծ
վար
Յայտնի
է
թէ
հնարողը,
կամ
նորա
քարոզը
հռչակւում
է
{խոր}
փիլիոսփայ.
պատճառ,
նա
միայն
գիտէ
այդ
բոլորի
գաղ
դէպքերը
չեն
անցել
նորա
վրայից,
առանց
իրենց
հետքը
{խոր}
դրոշմելու,
եւ
բարբառները
նոցայ
անցուցած
կեանքի
բ
րհորդի
ներելի
է,
առանց
թերեւս
զանազան
պատճառների
{խոր}
քննութեան,
միմիայն
իր
վրայ
եղուած
տպաւորութեանը
է
պահանջել,
որ
պատմական
իրողութիւնքը
իրենց
կնիքը
{խոր}
չդրոշմէին
ազգի
սրտի
եւ
հոգու
վրայ.
ինչպէ՞ս
կարել
լեզուն
չունենալ:
Այսպէս
լինելով
բանը,
կարելի՞
է
{խոր}
ներս
մտնել
ազգի
կեանքի
մէջ
առանց
այդ
կեանքի
սեփակ
ը
թէեւ
կան
հին
լեզուի
մէջ,
բայց
եւ
այնպէս
այնքան
{խոր}
ներս
են
մտած
նոքա
ազգի
մէջ,
որ
հայ
դպրութիւնը
եթ
ամանակուայ
գեղեցկուհիներից
առաջինն
էր,
խելացի
եւ
{խորագէտ}
կին,
որի
ճակատը
գրած
էր
մեծ
նշանակութիւն
ունենալ
Համասփիւռը,
որ
սովորաբար
նկարագրւում
է
որպէս
մի
{խորագէտ}
կին.
"
Սատանի
յետի
ոտն
էր
պառաւը
",
-
ասում
է
հե
ւթիւնք,
տեղ-տեղ
էլ
կանացի
սեռին
սեփական
անձնապահ
{խորագիտութիւն},
այս
ամէնը,
-
ասում
ենք,
-
զարմանալի
ներհակութիւ
ստեղծագործության
(Թափառական
հրեա)
ներածականը
"
{խորագրով}.
անհրաժեշտ
եմ
համարում
միաժամանակ
հայտնել,
որ
դ
ստեղծագործության
(Թափառական
հրեա)
ներածականը
"
{խորագրով}
ձեռագիրը,
որ
ուղղված
է
արված
նշումների
համաձայն
դ
լի
կշռով
զպատշաճ
պատասխանին:
Լսել
ցանկամք
ի
{խորախոհիցդ}
այդոցիկ,
թէ
զինչ
վարձ
ուն
էին
դոքա
առ
հասարակ
վա
որպէս
մարդու
վերայ:
Նա
ճանաչել
է
այժմ
այն
մեծ
եւ
{խորախորհուրդ}
պաշտօնը,
որ
վիճակել
էր
Աստուած
կանանց
ազգին
լցու
աբարձուի
մնացած
անչափահաս
որբերի
վերջը․․․
Այս
{խորախորհուրդ},
բայց
տխուր
եւ
տրտում
մտածութիւնքը
զայրացուցին
կ
եան
դրոշմը
մնաց
տպաւորուած
Հայերի
վերայ:
Այս
շատ
{խորախորհուրդ}
վնաս
էր,
բայց
իմ
մտքերը
կերպարանագործելու
եւ
այս
նել
երկնքի
կամքը,
որ
Կայսրի
հայրն
էր
համարւում։
{Խորամանգ}
Շօյլը
շուտով
տիրապետեց
երկնքի
որդու
կամքին,
ուղղ
Դռնից
խնամքով
թաքցրին
մեդալի
մյուս
երեսը,
որտեղ
{խորամանկ}
ձեռքով
գրված
էր,
թե
կաթոլիկության
համեմատ
աճում
անին
օգնելու
մտքով
չէր,
այլ՝
իբրեւ
մի
որոգայթ,
{խորամանկ}
քաղաքական
խորհրդով:
Ո՛ր
մինը
կարդաս.
"
Հայո
էր
միայն
մէգ
ու
թագաւոր
արծուին.
Մարդիկ
շատ
{խորամանկ}
են,
թէեւ
դժուար
էր,
Զգուշացի՛ր,
բազմամար
ամբ
կարելի
էր
յառաջ
տանել
մի
կամք:
Այսպիսի
{խորամանկ}
եւ
անբարոյական
մարդիկն
են,
որ
քանդում
են
ազգի
ապ
ան
ուղղութենով:
Վերջապէս
դժոխքի
իշխանը
բռնեց
իւր
{խորամանկ}
ոստիկանի
պոչից...
յետոյ
բարձրացնելով
օդի
մէջ,
գլխաւոր
կառավարչի
անունը),
շատ
լաւ
դեւ
է,
շատ
{խորամանկ},
բայց
միեւնոյն
ժամանակ
շատ
սիրելի
է.
հեզ,
խոնա
եյը
կը
տար
նորան
մի
պարգեւ,
բայց
Ասմոդեյը
առաւել
{խորամանկ}
լինելով,
ստացաւ
նորա
հոգին,
առանց
պարգեւ
տալու
անր
պայմանը:
Օրիորդի
շրթունքի
վերայ
խաղաց
մի
{խորամանկ},
բայց
ինքնաբաւական
ժպիտ:
-
Բայց
ասացէք
խնդր
կոպեկ
շահուի,
-
պատասխանեց
կինը:
-
Եւ
ինչպէ՞ս
{խորամանկ}
պառաւ
էր,
այնպիսի
հարցմունքներ
արեց,
որ
չկարողա
էջ
մնալուց
յետոյ,
ցոյց
տուեց
իւր
բերանի
վերայ
մի
{խորամանկ}
ժպիտ,
որով
նորա
առհասարակ
տգեղ
կերպարանքը,
առաւ
ազգին,
թէ
ինչպէս
էր
պապականութեան
ուղղութիւնը
եւ
{խորամանկ}
քաղաքականութիւնը։
Այսպէս
ահա,
միջին
դարերու
կութեան
ճանապարհը...
Մի
կողմից,
քարոզիչների
{խորամանկ}
եւ
ազատ
ներգործութիւնը
ճանապարհ
էր
բանում
ոտքը
չկ
պրութեան
եւ
աշխարհի
մէջ
որպէս
լեզուագէտք
եւ
որպէս
{խորամանկ}
քաղաքագէտք՝
տոգորուած
Մաքիաւելու
հոգով։
Իսկ
Մխի
երբ
նորա
երեւակայութիւնը
եւ
հոգին
ստացել
էին
փոքր
{խորամանկ}
Քաղաքագիտութեան
մասին
տեղեկութիւններ։
Վերջապէս
Ի
մէջ
շատ
ճարտար
քաղաքագէտներ,
շատ
լեզուագէտներ
եւ
{խորամանկ}
քարոզիչներ
կային,
բայց
մեծ
մարդ
իւր
մտքովը
եւ
բա
էր
տալիս
անխնայ
գործեր։
Նա,
ինչպէս
չէր
նմանում
{խորամանկ}
Յիսուսեաններին,
չէր
նմանում
նոյնպէս
եւ
նախկին
դա
ուսեանների
մէջ
առաւել
փառաւորուեցան
Մատէօ
Րիկցի՝
{խորամանկ}
եւ
հնարագէտ
մարդը,
ինչպէս
Լայենէզ։
Նա
կարողացաւ
ել
զարհուրելի
հալածանքի
տակ։
Յիսուսեան
աբեղաների
{խորամանկ}
Քաղաքականութեան
մէջ
պարունակւում
է
դորա
պատճառը։
այ,
որ
իր
ստութիւնը
պիտի
բռնուի,
բայց
եւ
այնպէս
{խորամանկ}
պառաւը
օգուտ
է
քաղում
այն
ազդեցութիւնից,
որ
այս
Անցան
այն
ժամանակները,
երբ
մի
տեսակ
երկարաքղանցք
{խորամանկութեամբ}
տիրելով
մարդկային
բանականութեան,
եգիպտական
առեղծ
ասարակ
գլխիվայր
հասկացողութիւնք
պաշտելի
են
նոցա,
{խորամանկութեամբ}
օգուտ
են
քաղում
նոցա
թուլութենից,
տիրում
են
նոցա
եւ
իւրեանց
բռնած
ճանապարհը
ամբոխի
աչքից
ծածկելու
{խորամանկութեամբ}
գրեցին
իւրեանց
դրօշակի
վերայ
հաւասարակշիռը
եւ
իրա
է
հնազանդութիւն:
Հնազանդութի՛ւն...
որի
մէջ
{խորամանկութեամբ}
դրուած
է
բովանդակ
ստրկութեան
սերմը:
"
Ուրացի՛ր,
եւ
զփառս
ազգի
մերոյ
եւ
եկեղեցւոյ
առաթուր
կոխեալ:
{Խորամանկութեամբ}
եւ
ճիզվիթական
հնարիւք
սպրդեցաւ
նա
՚ի
մեզ,
եւ
՚ի
րագուրելու
այս
անարգ
ընթացքը
եւ
փոխանակ
աշխատելու
{խորամանկութեամբ}
ձեռք
բերել
Հռոմի
պապութիւնը,
որ
առանց
մեծ
պատրաս
ւր
անձին
որպիսութիւնը
լաւ
իմանալով,
սկզբումը
մեծ
{խորամանկութեամբ}
վարւում
էր
ամենեցուն
հետ:
Բայց
նորա
վերջին
օրերո
դուրս
խոնարհում
են
մեր
առաջեւ:
Պապի
հետ
եւս
շատ
{խորամանկութեամբ}
վարուեցաւ
նա,
ձեւացնելով
իւր
անձը
իբրեւ
մի
մարդ
ւթեանը։
Բայց
ի
վերայ
այսր
ամենայնի
Յիսուսեանների
{խորամանկութեամբ}
գործ
կատարելը
յաղթանակեց.
նոքա
ճարտարութենով
կար
արո՛ղ
էին
չհնազանդուիլ
Պապի
կամքին։
Բայց
այնպիսի
{խորամանկութեամբ}
ներգործում
էին,
որ
առ
հասարակ
դուրսից
նայելով
եր
պէս
ձեռք
ձգէ
մանուշակները,
այնուամենայնիւ
կանացի
{խորամանկութեամբ}
նոյն
վայրկենին
չէ
բացում
իր
սիրտը
Անոյշի
առջեւ.
ուեցաւ
Մեցցաբարդան,
որ
հռչակաւոր
էր
իւր
անհնարին
{խորամանկութեամբը}
։
Բայց
Յիսուսեանք
տեղիք
չունէին
նորան
աշակերտել
խ
կան,
համրացեալ
ամենեւին,
որպէս
թուի
ասիական
իմն
{խորամանկութեան}
աղագաւ.
վասն
զի
խոստովանելով
զայլոցն
արդարացի
վա
ը։
Բայց
Յիսուսեանք
տեղիք
չունէին
նորան
աշակերտել
{խորամանկութեան}
մասին,
ըստ
որում
ինքեանք
հեղինակ
եւ
վարդապետ
էին
մասին,
ըստ
որում
ինքեանք
հեղինակ
եւ
վարդապետ
էին
{խորամանկութեան},
դաւաճանութեան
եւ
այլ
սարսափելի
յանցանքների։
Նո
ր
եւ
վերջապէս
զոհ
գնաց
Յիսուսեանների
անքրիստոնեայ
{խորամանկութեանը},
ըստ
որում
նոցա
հնարներով
բանդ
դրուեցաւ
եւ
մեռաւ
ութեան
համար
ընտրեցին
այլ
ճանապարհ։
Նոքա
զանազան
{խորամանկութեններով}
խոստովանահայր
դարձան
բոլոր
Եւրոպական
թագաւորներին
ը,
որի
վերայով
անցել
գնացել
էին
շատ
դարեր։
Սոքա
{խորամանկութենով}
կամենում
էին
այս
նպատակին
հասանել
եւ
որպէս
զի
հեշ
,
այլ
եւ
բովանդակ
Քրիստոնեայ
աշխարհներում՝
նոցա
{խորամանկութենով},
կեղծաւորութենով,
նենգութենով,
նանրահաւատութեն
էին
խոնարհել
խիստ
նախարարի
կամքի
առաջեւը,
որ
եւ
{խորամանկութենով}
եւ
ուժով
գիտէր
ոչնչացնել
բոլոր
խոչընդակութիւնքը։
լուրը,
որ
բռնութեան
հետ
մակարդած
վերին
աստիճանի
{խորամանկութենով}
եւ
առեւտուրով,
որ
ունէր
Հռովմի
եւ
Ֆրանսիայի
Արքո
աւ
խոր
ծերութեան
մէջ։
Նորա
փոխանակ
Յիսուսեանների
{խորամանկութենով}
Փարիզի
Արքեպիսկոպոս
նշանակուեցաւ
Քրիստափոր
դը
Բոմ
տ
ամենայնի
անտեղի:
Շատ
հին,
մաշուած
ու
տրորուած
{խորամանկութիւն}
է,
որ
գործ
է
դնում
Պ.
Իսահակեանցը՝
կամենալով
հ
երջին
նպատակին:
Կենսորինեան
Կատոնից
աւելի
ահաւոր
{խորամանկութիւն},
որով
վճռում
էր
նա
անբախտ
Քարկեդոնի
թշուառ
վիճակ
չնչին
զգուշութիւնքը
չե՞ն
դառնում
արդեօք
վերջումը
{խորամանկութիւն}
եւ
երեսպաշտութիւն
այս
զարմանալի
վարդապետութեան
հե
նովը
դէպի
Քրիստոնէական
հաւատը,
առանց
գործ
դնելու
{խորամանկութիւն}
եւ
կեղծաւորութիւն,
որոնք
Յիսուսեանների
սովորական
իկցի
գործ
դրեց
Եւրոպայի
մէջ
բաւական
հասարակեալ
մի
{խորամանկութիւն},
բայց
այս
խորամանկութիւնը
ուսումնական
Մանդարիննե
,
ինչպէս
կը
տեսանենք
յետոյ
մանրամասն։
Բայց
նոցա
{խորամանկութիւնը}
վերջապէս
յայտնուեցաւ,
եւ
նոքա
աքսորուեցան
եւ
հալ
ռքը։
Այս
ամենանենգաւոր
մարդը
գործ
դրեց
իւր
բոլոր
{խորամանկութիւնը},
որ
յետ
ձգէ
եւ
միանգամայն
ոչնչացնէ
ժողով
կազմելո
ջ
բաւական
հասարակեալ
մի
խորամանկութիւն,
բայց
այս
{խորամանկութիւնը}
ուսումնական
Մանդարինները
չ'կարողացան
հասկանալ։
Ն
աւոր
մարդը,
գործ
դրեցին
այնուհետեւ
իւրեանց
բոլոր
{խորամանկութիւնը}
նորան
կորուսանելու
համար։
Նոցա
որոգայթներով
կարդ
իչների
ձեռքով
սերմանածը
այրում
էր
Կարգի
սարսափելի
{խորամանկութիւնը}
։
Պապականութեան
այս
պաշտպանքը
ցոյց
տուեցին
միայն
կութիւնքը։
Րիշիլիէի
բռնաւորական
բնաւորութիւնը
եւ
{խորամանկութիւնը}
ըստ
ամենայնի
համաձայն
էին
Կարգի
բնաւորութեանը։
Յ
ովորութիւնն
էր,
վասն
որոյ
ձեռք
առին
նոքա
իւրեանց
{խորամանկութիւնը},
որ
խաբեն
ե՛ւ
Պապը,
ե՛ւ
Լուդովիկոս
XIVը։
Նոքա
նորան
եւս
դուրս
արեցին
գործարանից:
Այս
կարդինալի
{խորամանկութիւնն}
էր,
որ
հետ
ձգելով
նորա
արտաքսումն,
կամենում
էր
րդի
գլխին,
ի
նկատի
ունենալով
նրա
ներկա
վիճակը
եւ
{խորամուխ}
չլինելով
այն
խթաններին,
որոնք
ֆիզիոլոգիորեն
հասց
այս
չնաշխարհիկ
պարոնի
ընդդէմ:
Նորա
այսքան
տարու
{խորամուխ}
քննութեան
հետեւանքն
է,
որ
այսօր
ընթերցող
աշխարհի
ԱՆ,
Երեկի,
որ
էր
ամսույս
9,
շնորհավոր
բակլա
{խորան}
տեյի,
ստացա
քո
մեղադրության
նամակը
եւ
այսօր,
որ
ի
ժողովրդական
գրականության
կազմավորման
ասպարեզում
{խորանալով}
պատմության
դարավոր
փորձի
ուսումնասիրության
մեջ,
քօղը
սուրբ
Շղարշում
է
լաւ
ձգուած
Մուտքը
հեշտին
{խորանի},
Որ
կոյսերի
ամօթխած
`
Մունետիկն
է
պարծանքի:
պատահեց
մեր
զոյգին:
Երբ
որ
երկրում
հարսնքոյր
Եւ
{խորանի}
վարագոյր
Պատառւում
են
անկարկատ
`
Նաեւ
թել-թել,
ա
անալի
պարզութեամբ
բացում
է
տապանակի
եւ
վկայութեան
{խորանի}
գաղտնիքը,
-
թեթեւ
ապացոյց
չէ:
Հոգով
չափ
ցան
Զօրաբաբէլ
եւ
զԲեսսելիէլ,
զնորոգող
եւ
զճարտարապետ
{խորանին}
Աստուծոյ:
Իսկ
որ
ինչ
զմէնջ,
ճանապարհ
մեր
յայ
Մի
մերժեսցի
ոք
ի
բաց։
Եւ
ընդ
յարկաւ
քո
{խորանին}
Ասպնջական
թէ
գտցիս
Սիրատենչակ
լքեալ
հիգ
Սնդուն
գեղապանծ
Ունի
զտաճարին
Զմուտ
{խորանին}
Քարո՜զ
պարծանաց
Կուսից
ամոթլեաց:
Գամ
մի
յերկրի՝
հարսն
քոյր
Եւ
սրսկապան
{խորանին}
՚Ի
պատառուածս,
բեկանին
Յանկարկատելի
ցե
ղովրդեան
որդւոցն
Իսրայէլի,
եւ
նոքա
լային
առ
դրան
{խորանին}
վկայութեան։
Եւ
տեսեալ
Փենէէսի
որդւոյ
Եղիազարու,
Մ.
Ռուդնեւի
մահը,
միանգամայն
անկեղծ
եմ
ասում,
{խորապես}
վշտացրեց
ինձ.
Հանգի՛ստ
խեղճի
ոսկորներին:
Վերջին
ւսաստանում
եղած
այդ,
այսպես
կոչված
հայագետների,
{խորապես}
ողորմելի
մոլորվածությանն
ընդդեմ
պ.
Նազարյանցը
բա
մէջ
Գեբեր
կամ
Ջեբեր
անունով
գիտնականը,
որ
ծնած
է
{Խորասանում}.
այդ
մարդը
հեղինակ
է
Ալքիմիայի
մասին
գրուած
ամեն
էր
տրտմութեան
վարագոյրը,
զգեստը
կիսամաշ
եւ
ինքը
{խորասուզած}
մտայածութեան
անդունդի
մէջ:
Նորան
այնպէս
տեսանելո
նչափելի
ջրադաշտը
եւ
մեզ
անփախչելի
մահ
սպառնալով,
{խորասուզում}
էին
նորա
անդունդի
մէջ:
Այսպէս,
տեսանելով
մեր
ան
ուրս
թռաւ
մի
խոր
հառաչանք,
որ
ծնողքը
չնկատեցին,
{խորացած}
լինելով
իւրեանց
առարկայի
մէջ,
որի
մասին
խօսում
է
ղակի,
ինչպէս
արդերն
ասացինք,
այդ
թերութեանքը
եւ
{խորդուբորդքը}
հարթւում
են,
երբ
արժանաւորութեան
բլուրները
բարձր
շնորհքով
այստեղի
երկու
վարդապետքը՝
Ամբրոսիոս
ու
{Խորեն}
Գալֆայանք
մեծ
նեղության
եւ
անտանելի
պարտքի
մեջ
են
Voltaire
ՈՒՂԵՐՁ
"Compte
rendu"
Որում
{Խորեն}
հանապազ
Լարակտուր
եւ
քնարին
Վարդենեաց
ոչինչ
նիա
նսիրելութիւն
իմաստութեան
եւ
երգարանաց
բանաւորաց"
(
{Խորեն}.,
Պատմ.
Հայոց,
Գլ.
3)։
Ճշմարի՛տ
է։
Հայերը
սով
սիրութիւն
իմաստութեան
եւ
երգարանաց
բանաւորաց
",
{Խորեն}.,
Պատմ.
Հայ.,
գիրք
Ա,
գլ.
3:
Ծանիջ
ուարճութիւն,
մասամբ
ինչ
յաղթահարեալ
յորդւոյս
".
{Խորեն}.,
Պատմութիւն
Հայոց,
[գիրք
Գ],
գլուխ
68:
Զի՞ն
թայսն
ըստ
անսայթաքութեան
սիղոբայից
հելլենցւոց
"
(
{Խորեն}.,
Պատմ.
Հայոց,
գիրք
Գ,
գլուխ
53):
Ընդ
այս
,
ավանդություններ
եւ
առածներ,
որոնցից
մի
քանիսը
{Խորենացի}
պատվական
ծերունու
միջնորդութենովը
կամ
այլ
ոսկեփոր
աց
իւրեանց
սեպհական
գրուածքը,
զորօրինակ՝
Մովսէս
{Խորենացի},
Եղիշէ
վարդապետ,
Կորիւն,
Ղազար
Փարպեցի
եւ
որ
ս
խալ
միմեանց
մօտ
շարել,
համարում
էին
իւրեանց
անձը
{Խորենացի}
ու
Եղիշէ։
Մեր
այսպէս
խօսածը
առանց
հիմքի
չէ։
,
հրատ.
Թանգարանին
վերծանութեան
յՕրթա-գիւղ։
{Խորենացի}
քերթողահայր,
Պատմ.
Հայոց,
Ամստերդամ,
1695-ին
գլխի
բովանդակութիւնը։
Եւ
սոքա
են
այդ
անունները.
{Խորենացի},
Փարպեցի,
Յովհաննէս
կաթողիկոս
եւ
Ասողիկ։
Բացի
էր
քան
զամենեսին
ի
յունականումն,
առաքեն
զՄովսէս
{Խորենացի}
՝
զձեռնասուն
աշակերտ
սրբոյն
Մեսրոպայ
ընդ
այլոց
յա
երեւի
Հայրն
պատմութեան
մերոյ՝
փիլիսոփոսն
Մովսէս
{Խորենացի},
զորով
չկարեմք
առնել
զանց
եւ
հարկաւորեմք
առ
վայր
րորդ
նուիրական
դարու
ոչ
ամէն
ոք
Եղիշէր
ոչ
ամեն
ոք
{Խորենացի}
եւ
այլն.
այլ
գտան
եւ
այնպիսիք՝
որք
ի
հայկաբանու
խատ
լինելով՝
նմանեցնել
իւրեանց
գրածը
Եղիշէին
կամ
{Խորենացիին},
այդ
մի
այնպիսի
խելագարութիւն
էր,
որ
եթէ
իւրեան
Խորենացու
ողբից
բան
չէ
յառաջացել.
դորա
մեղաւորը
{Խորենացին}
չէ:
Աշխարհիս
երեսին
ձայն
ասացեալը
լսողի
համար
է
ել
էին
նորա
բերանից
այդ
ողբը։
Առաջինը՝
Պարո՛ն,
{Խորենացին}
անկարօտ
է
մեր
նման
փաստաբանների
պաշտպանութեանը,
էք
տալիս
ձեր
թուլութիւնը
Հայկական
դպրութեան
մէջ:
{Խորենացին},
վերադառնալով
Ալեքսանդրիայից,
չգտաւ
Հայաստանը
ա
ուրդ
ենք
տալիս
օրինաւոր
կերպով
կարդալ
եւ
հասկանալ
{Խորենացին},
եւ
եթէ
բնագիրը
անհասկանալի
է,
փա՛ռք
Աստուծոյ,
դրութեան
մէջ
է,
որ
ազգը
աւելի
շուտով
կը
հասկանայ
{Խորենացին}
Ռուսերէն,
քան
թէ
Հայերէն:
Խորհուրդ
ենք
տալիս
նո
որդել
էի,
թէ
ամենայն
արդարութեամբ
արժա՛ն
էր,
որ
{Խորենացին}
գրէր,
որովհետեւ,
վերադառնալով
Ալեքսանդրիայից,
ես
504),
եւ
ահա
նորա
խօսքերը.
"
Ի
վերջոյ,
եթէ
{Խորենացին}
Մովսէս
ողբոց
իւրոց
զհակառակն
գտեալ
գրեսցէ,
յայնժ
ւթիւնը:
Անմահ
եւ
երկնային
յիշատակի
արժանաւոր
{Խորենացին}
տալիս
է
մեզ
մի
քանի
յիշատակարանք.
այդ
խնկելի
ծեր
բայց
սոցա
անուսումնասիրութիւնը,
որի
մասին
ինքը՝
{Խորենացին},
բողոքում
է,
յառաջ
է,
քան
թէ
այլ
ամենայն
սովոր
գլխին,
որպիսիք
էին
Սուրբ
Պարթեւը,
Սուրբ
Մովսէս
{Խորենացին}
եւ
Սուրբ
Ներսէս
Շնորհալին,
որոնց
անունը
խնկւում
Խորենացու
ո՞ր
բանը
իրաւունք
է
տուել
նորան,
որ
նա
{Խորենացին}
անուանէ
թեթեւամիտ:
Խորենացին՝
մեր
պատմութեան
հ
ուել
նորան,
որ
նա
Խորենացին
անուանէ
թեթեւամիտ:
{Խորենացին}
՝
մեր
պատմութեան
հայրը,
իւր
ժամանակի
անզուգական
ցանք
կարծել,
որ
պարոնը
կա՛մ
ամենեւին
չէ
կարդացել
{Խորենացին},
կա՛մ
թէ
չէ
հասկանում
նորա
գրուածքը:
Մի
փոքր
աւ
,
եւ
Հայոց
լեզուի
մէջ
զենդական
խօսքերի
երեւելը:
{Խորենացին}
կարդացողը,
եթէ
օրինաւոր
կարդացել
էր,
պիտի
անշու
ահ
ընդհանուր
հոգեւորականութեան
ձեռքով:
Խնկելի
{Խորենացին},
այն
հրեշտակ
ծերունին
չարաչար
հալածուեցաւ,
որին
տերով
վախճանեցան։
Երանելի
Մովսէս
Փիլիսոփոսը
(
{Խորենացին}
),
որ
արդա՛րեւ,
մինչդեռ
մարմնով
էր
ապրում,
գրե
ա
առաջնութիւնը,
եւ
այդ
մարդը
է
անզուգական
Մովսէս
{Խորենացին}
։
Բայց
մենք
մանրամասն
կը
խօսինք
այս
բաների
մասին
աց
աշակերտ
եղած
լինէր։
Բայց
պէտք
չէ
մոռանալ,
որ
{Խորենացին},
Կորիւնը
եւ
ինքը՝
Փարպեցին,
խօսելով
Աստուածաշն
ստ
ենք
դնել
պահանջողի
առջեւը։
Բանը
այն
է,
որ
{Խորենացին},
Փարպեցին,
Յովհ.
կաթողիկոսը
եւ
Ասողիկը
բնաւ
չե
նաւանդ
վկայ
ունինք
մեր
խօսքերին
անզուգական
Մովսէս
{Խորենացին}
՝
այն
պատկառելի
եւ
խնկելի
ծերունին,
որ
իւր
օրերում
անէ,
շատացեալ
յիշատակութեամբքն,
զորս
ի
մէջ
բերէ
{Խորենացին},
թէ
ո՛րպես
Մար
Իբաս
առաքեալ
ի
Վաղարշակայ
արքայէ
թեան.
այս
է
բուն
կլասսիկական
բառը,
որ
եւ
Մովսէս
{Խորենացին}
գործ
է
ածում։
Բայց
ինչպէս
երեւում
է,
Պ.
Գա
րի
ազդեցութիւնը
պ.
Պռօշեանցի
լեզուի
վրայ։
"...
{Խորենացին}...
ախորժանօք)
նուագ
է
հնչեցնում
հասարակ
ժողով
իմ
միտքն
է
ձգում
հինգերորդ
դարը
եւ
ասում
է,
թէ
"
{Խորենացիների}
նման
մտավարժ
եւ
լիահանճար
մանուկները
անյագ
փափագո
ազգին։
Իբրեւ
ապացոյց
ձեր
խօսքին՝
մէջ
էք
բերում
{Խորենացու}
ողբը
Հայոց
ազգի
վերայ
եւ
ասում
էք,
թէ
այդ
չորս
հ
էինք
մեր
անձը
յուսահատութեան
ծովը:
Ասում
էք,
թէ
{Խորենացու}
ողբից
բան
չէ
յառաջացել.
դորա
մեղաւորը
Խորենացին
ձայն
բարբառոյ
յանապատի"։
Դուք
կամիք
արդարացնել
{Խորենացու}
անձը՝
ասելով,
որ
հանգամանքը
բռնի
խլել
էին
նորա
,
ամենայն
արդարութեամբ
պիտոյ
է
գրէր,
մանաւանդ,
{Խորենացու}
պէս
երկնաքաղաքացի
եւ
տօնելի
մարդը:
Նա,
բացի
այդ
ւթիւնը
սուրբ
թարգմանիչների՝
Սահակի,
Մեսրովբի
եւ
{Խորենացու}
արժանաւորութենների
նման
ցոյց
տալու
համար:
Տեսած
ող
է
Պ.
Իսահակեանցին
եւ
ուրիշներին
հասկացուցանել
{Խորենացու}
Հայոց
պատմութիւնը,
ըստ
որում,
ներկայումս
Հայոց
ը։
Դորա
մեղաւորը
ես
չեմ,
ինչու
չէ
ուսանում,
եւ
{Խորենացու}
ասածի
նման
լինում
է՝
աշակերտ
հեղգ
առ
ուսումն
եւ
ն
երախայամիտ
խօսքը,
թէ
"
հանգամանքը
բռնի
խլել
են
{Խորենացու}
բերանից
նորա
ողբը
",
կցորդել
էի,
թէ
ամենայն
արդ
այն
բանը
գլխիվայր,
եւ,
ապացուցանելու
համար,
թէ
{Խորենացու}
այդ
ողբ
գրելը
պտուղ
չէր
մի
րոպէական
նեղսրտութեան
սահակեանցին
աբեղաների
անքրիստոնեայ
ընթացքը
Մովսէս
{Խորենացու}
խնկելի
ոսկրների
հետ,
իսկ
այժմ
շօշափելի
կերպով
ցո
անից,
քա՛ւ
լիցի,
անաթեմա՛:
Պ.
Իսահակեանցը
{Խորենացու}
4.
000
տարեկան
շինելու
մեղքը
ձգում
է
իւր
վզից
գրա
նկնենք՝
ազգը
լուսաւորելու,
վերջապէս
Փարպեցու
եւ
{Խորենացու}
նման
մուրացկանութեան
պարկը
յուսներիս
ձգած
Հայաստա
յն
խնդրում
է
չլինելը
այն
բաների,
որ
կային
Մովսէս
{Խորենացու}
ողբի
մէջ,
եւ
որ
ազգը
մի
չար
բաղդով
հարիւրին
երես
եզ:
Ի՛նչպես
չհարցանենք
Պ.
Խուդաբաշեւից,
թէ
{Խորենացու}
ո՞ր
բանը
իրաւունք
է
տուել
նորան,
որ
նա
Խորենացին
որեալ
կրօն
լինելը,
իբրեւ
վկայութիւն
մէջ
է
բերում
{Խորենացու}
հոգաբարձութեամբ
մեզ
հասած
ազգային
երգի
կրօնը՝
Վա
ուր
պատմութեանը:
Երկրորդ
կարծիքը,
այսինքն՝
{Խորենացու}
գրուածքը
չհասկանալը
(թէպէտ
հարկաւոր
եւս
չէր
այս
երքը
օտարք
եւ
ոչ
մեք
արժանի
եղանք
ընդունելու:
{Խորենացու}
տգիտահալած
մատեանները
Փաթաղիկէս
անունով
հռչակեցին
բառերը,
միմիայն
կաթողիկոս
են
նշանակում։
Նոյնիսկ
{Խորենացու}
նզովքը
"
'ի
վերայ
գլխաւորաց
քահանայութեանն
"
չէ
կ
այն
ազգն
ենք,
որի
Կաթողիկոսքը
եւ
աբեղայքը
Մովսէս
{Խորենացու}
պէս
մարդուն,
որ
հայրն
էր
մեր
մատենագրութեան
եւ
գլ
ր
մենք
չենք
հասկանում
այստեղ
մէջ
բերված
խօսքերը։
{Խորենացու}
հնչեցուցածը
նուա՞գն
է,
թէ
բամբիռը։
Եթէ
հնչեցուց
հասել
է
իր
դադարման
կէտին
նուագի
մէջ,
այսինքն՝
{Խորենացու}
առարկան
նուագն
է
կամ
Չամչեանի
խօսքերով՝
"
նուագն
ն,
աւելցնում
ենք,
թէ
Արտաշէս
Բ-ի
օրով
լսում
ենք
{Խորենացու}
բերանից
երկրագործութեան
տարածումը
Հայաստանում,
մ
ւթիւնը
կարելի
է
առնել
եւ
հայ
մարդուն,
որ
նա
խօսի
{Խորենացու}
կամ
Եղիշէի
ոճով
ու
լեզուով։
Յայտնի
է,
թէ
ներկայ
ո՞ր
ժամանակից
սկսանում
էք
ձեր
տարեգրութիւնը,
որ
{Խորենացուն}
շինել
էք
չորս
հազար
տարեկան.
սովորական
տարեգրութ
նից։
Եւ
հետեւում
է,
որ
ոճերի
ամփոփութեան
կողմից
{Խորենացուց}
եւս
պակաս
չ'մնայ։
Բայց
ես
կարծեմ
աւելորդ
ասացի.
արձուածներ
չէ
պիտոյ
դնենք
մեր
շարադրութենների
մէջ
{Խորենացուց}
եւ
Յովհաննէս
Կաթողիկոսից...
ի՞նչ
պատճառով
հին
լե
ացեաց
պարտէ՞զ։
Բայց
շնորհակալ
ենք
երանելի
Մովսէս
{Խորենացուց},
որ
Հացեաց
դրախտը
վանքի
անունը
եղածը
մեզ
իմացնու
յն
եւ
ժողովրդեանն՝
զի՞նչ
ապա
հեկեկանք
ծերունւոյն
{Խորենացւոյ}
առթեալք
ի
մահուանէ
Սահակայ
Պարթեւի՝
Հայրապետի
Հա
ս
ժամանակի՝
որ
ամենեւին
ա՛յլ
է
քան
զդարս
Մովսիսի
{Խորենացւոյ},
Եղիշէի
եւ
այլոց
հնախօս
հեղինակաց:
Բայց
խառնել
մնիլ....
Մամբրէ
վերծանող,
եղբայր
Մովսիսի
{Խորենացւոյ},
աւանդէ
մեզ
զքանի
մի
ճառս,
յորոց
երկուք
դեռ
տես
գրաց
Մեծին
Սահակայ
եւ
Մեսրոպայ
եւ
քեռորդի
Մովսիսի
{Խորենացւոյ},
ստացեալ
զուuումն
եւ
զգիտութիւն
յԱլեքսանդրիա,
յ
աղ
ոճ
խօսից
եւ
ամենեւին
հակառակ
ամփոփախօս
Մովսիսի
{Խորենացւոյ}:
Եղիշէ
եպիսկոպոս
Ամատունեաց,
աշակերտ
Սահակայ
ածոցն
պատուականութեամբ
քաջ
ի
բաց
հեռի
է
ի
Մովսիսէ
{Խորենացւոյ}:
Մովսես
Կաղանկատացի
ելանէ
ի
հանդէս
ի
կատարած
1284:
Ի
սմա
դադարեալ
տեսանեմք
զոճ
հայախօսութեան
{Խորենացւոյ}
եւ
Եղիշէի:
Ստեփանոս
Օրբելի
պատմաբան,
որ
յաւէտ
ի
չէ
Թեոդոսիայում
անկելանոց
պահել,
որտեղ
ինչ-որ
մի
{Խորենի}
վճարվում
է
տարեկան
2.
000
դ.
։
Ինչի՞
համար:
Սակ
եանց
քամակից
հաւաստում
են,
թէ
յարգի
Ամբրոսիոս
եւ
{Խորէն}
Գալֆայեան
վարդապետքը
կամենում
են
մի
նոր
օրագիր
հր
զի
Մուրադեան
եւ
ազգային
վարժարանքը
-
Ամբրոսիոս
եւ
{Խորէն}
վարդապետք
-
Լամարթինի
ներդաշնակութիւնքը
Հայերէն.
ան
վարժարանի
մէջ:
Դպրոցը
գտանւում
է
Ամբրոսիոս
եւ
{Խորէն}
յարգելի
վարդապետների
անմիջական
տեսչութեան
տակ,
ո
ել
մի
անհիմն
գործի:
Արժանապատիւ
Ամբրոսիոս
եւ
{Խորէն}
Գալֆայեան
վարդապետքը
աշխատում
են
իւրեանց
կարողութ
յուսալ
մի
տիրապէս
պտղաբերութիւն:
Արժանապատիւ
{Խորէն}
վարդապետը
այս
օրերումս
դուրս
տուեց
Լամարթին
ֆրանս
նշանակում
են,
թէ
Սարգիս,
Գաբրիէլ,
Ամբրոսիոս
եւ
{Խորէն}
վարդապետքը,
իւրեանց
մէջ
կենդրոնացնելով
լուսաւորո
ով
իւրեանց։
Մեք
բողոքում
ենք:
Ամբրոսիոս
եւ
{Խորէն}
վարդապէտքը
պարապում
են
այժմ
Ֆրանսիարէնից
Հայերէն
չլինէր
խափանառիթ:
Միեւնոյն
կերպով
ցաւում
ենք
եւ
{Խորէն}
վարդապետի
վերայ՝
քաջ
գիտելով
նոցա
դրութիւնը
եւ
հ
(հասարակ
ժողովրդի
համար)
լեզուով:
Արժանապատիւ
{Խորէն}
վարդապետը
խոստացել
է
մեզ
այս
իւր
կողմից,
ուստի
ե
"Confessions".
ՈՒՂԵՐՁ
"Compte
rendu"
Որում
{Խորէն}
հանապազ
Լարակտուր
եւ
քնարին
Վարդենեաց
ոչինչ
նիազ
արկութեան
մէջ.
Ընդդէմ
Վարդենիք
անուամբ
գրքոյկին
{Խորէնի}
Գալֆայեան
Թէոդոսիոյ
Ս.
Պ.
-Բուրգ
դ
գործը
մեր
ազգին
անհասկանալի
մնալու
վերայ։
Հայր
{Խորէնին}
չէ
յաջողուել
ընտրութիւնը
թարգմանելու
գործի
մէջ:
նա:
Կարելի
է,
թերեւս,
սահուն
էլ
գրել,
բայց
նա
{խորթ}
կլինի
ժողովրդին,
որը
նրան
երբեք
եւ
ոչ
մի
գնով
չի
թիւնը
այնքան
դաստիարակիչ
կը
լինի
ազգին,
որքան
մի
{խորթ}
մայր՝
օտարի
զաւակներին։
Արդեօք
մեր
կողմից
յ
ղովըրդեան
զի՞նչ.
այդպիսի
մատենագրութիւն
ամենեւին
{խորթ}
ի
հայկական
ոգւոյ
քանի՛
վնաս
լուսաւորութեան
մերայն
խարհ
",
գրում
է
"
ճանապար
",
"
աշխար
",
որ
շատ
{խորթ}
է
ու
շատ
անգամ
փոխում
է
բառի
նշանակութիւնը։
Եթէ
այ,
եթէ
ոչ
այն
պայմանով,
որ
այդ
միաբանութիւնը,
{խորթանալով}
ազգից,
չհասանէր
իւր
բուն
նպատակին։
Մխիթարը
սաստ
.
որքա՛ն
շատ
են
այժմ
դժոխքի
մէջ
երեւելի
մարդիկ,
{խորիմաստ}
փիլիսոփաներ,
աստուածաբաններ,
իմաստուններ,
կրօն
,
նոցա
միաւորութեան
խնդիրն
ենք
բարձրացնում։
Այդ
{խորիմաստ}
փիլիսոփային
էլ
խորոհուրդ
կը
տանք,
որ
լաւ
ուշադրո
րամաքուր
աղօթից
ձերոց,
մնամ
կատարեալ
յարգանօք
եւ
{խորին}
վերապատուութեամբ:
Ձերոյին
բարձրապատուութեան,
ղջունեցեք
հատկապես
ձեր
պատվական
եղբայրը:
Մնամ
{խորին}
հարգանք
Խ.
ծ.
Միքայել
Նալբանդյան
71.
ԱՆ
:
Դրա
հետ
մեկտեղ
նրան
հաղորդեցեք
առ
նա
ունեցած
իմ
{խորին}
հարգանքն
ու
պատիվը:
Տեսակցության
վերաբերյալ
ա
ս
ծերունու
մէջ
գրելու
ցանկութիւնը,
եւ
Եղիշէն
իւր
{խորին}
ծերութեան
մէջ
Ֆրանսիարէն
տպելով՝
ձեռք
է
զարկել
հ
ի
եւ
երկաթի
վաճառականութեան
մասին,
յայտնել
էի
իմ
{խորին}
ցաւակցութիւնը
այն
բանի
վերայ,
որ
Նախիջեւանցի
արգ
ւ
հայազգի
ոգին։
Գերեզմանական
լռութիւն
{խորին}
Պատել
էր
նստած
մարդերի
սրտին.
Մի
մարդ
բնութեամբ
սատանայ"։
Յետոյ
դադարեց.
{խորին}
լռութիւն
Տիրեց
սրտերին,
դիմաց
ամենուն,
նք,
ոչ
միայն
Պ.
Չամուռճեանի
շաղփաղփելուց
եւ
իւր
{խորին}
փիլիսոփայութեան
շօշափելի
չքաւորութիւնը
յայտնելուց
ր
դեռ
Անգլիան
պիտի
կատարէ.
պրուսական
թագաւորների
{խորին}
խելքը
եւ
ճշմարտութեան
սէրը,
նոյնպէս
եւ
գիտական
լ
ով
հողմերը,
ապա
անակնկալ
դադարեցան,
եւ
տիրեց
մի
{խորին}
լռութիւն:
Սեւ
սեւ
ամպերն
առ
փոքր
փոքր
սկսան
ցանո
ի
գովեստը,
շնորհակալ
եղաւ
նորանից,
կատարելով
մի
{խորին}
րեւերանս:
-
Տեսանենք,
-
ասաց
Մահտեսի
Թովմաս
տ
խո՛ր
է
դորա
պատճառը,
եւ
որքան
խոր,
այնքան
եւս
{խորին}
ցաւակցութեան
արժանի:
Ի՛նչ
հարկաւոր
է
այժմ
դորա
մ
իթարը
եւ
ո՛չ
նորա
յաջորդքը,
այլ
միայն
արժանի
մեր
{խորին}
ցաւակցութեանը։
Մեղաւորը
եւ
շատ
մեղաւորը,
եթէ
կը
նի,
իսկ
Սարգիս
վարդապետ
առ
քաղցրութեան
բանիցն
եւ
{խորին}
ուղղամտութեան
Շնորհալի
անուանեալ
մեկնիչ
կաթուղիկե
այմանքը։
Այդ
պայմանները
այնպիսի
խելքով,
այնպիսի
{խորին}
իմաստութենով
եւ
ներկայ
քաղաքական
գիտութենների
հմտ
նութիւնը
հիմնեց
Կարգի
տիեզերական
թագաւորութիւնը՝
{խորին}
քաղաքականութեան
բովանդակ
մասներով։
Իգնատիոսը
եւ
կայ,
որ
Չորս
ուխտի
Յիսուսեաններից
պահանջւում
էին
{խորին}
գիտութիւն,
խելք,
բանականութիւն
եւ
մանաւանդ
բոլո
երով,
որ
մոլորեցնում
էին
մարդու
միտքը
Սուրբ
գրքի
{խորին}
եւ
վերհամբարձ
ճշմարտութեններից։
Գեղարուեստների
մ
հարցին
չէր
կարելի.
վերոյիշեալ
անձնաւորութիւնների
{խորին}
գաղտնիքն
էր
այդ,
եւ
ազգը
չէր
համարձակւում
անգամ
կարծիքն
հերքում
էր,
պիտոյ
է
չափէր
եւ
կշռէր
ազգի
{խորին}
տգիտութեան
վիճակը,
մինչեւ
որ
նորա
անունով
միայն
պառաժի
անմատչելի
լինելը,
աղօթկերի
Նարեկը,
Եփրեմ
{Խորինը},
Սաղմոսը,
Սօսի
ծնրադրութիւնից
քարերի
փոս
ընկնիլ
աջ
ճյուղի
անհաճելի
խտտոցով,
քիչ
է
կրկնվում,
իսկ
{խորխելիս}
շնչառության
օրգանի
ցնցումների
ջղաձգման
բնույթը
գն
ների
մարմինքը
հանուեցան
գերեզմաններից
եւ
ձգուեցան
{խորխորատների}
մէջ։
Այս
խիստ
ու
կոշտ
վարմունքը
շարժեց
Ֆրանսիացո
թողեալ
է
մարմնականսն
զԱստուծոյ
եւ
զԱստուածայնոցն
{խորհել},
սապէս
դիւր
առնելով
շատ
այն
է
տաժանեալ
մարմնոյ
ը
քրիստոնեաներից,
իր
մտքի
մէջ
կարող
է
այդպիսի
բան
{խորհել},
թող
թէ
եւ
մի
ուրիշի
մօտ
բերնից
հանել.
ո՞ր
անմի
կենագործել
զդպրութիւնն՝
գայ
առ
սուրբն
Սահակ
զելս
{խորհել}
իրացն,
այլ
եւ
զնա
ինքն
զսուրբն
գտեալ
ի
նոյն
անձո
ի
բան
է
թէ
ժողովուրդն
հետզհետէ
ուսան
էր
մտածել
եւ
{խորհել}
զազգային
լուսաւորութենէ,
այլ
զի՞նչ
հոգեւորրականք
-
Ի՞նչ
ընկերութիւն
է
այդ,
ազգային
բաների
վերայ
{խորհելո՞ւ},
թէ...
-
Չէ՛,
-
ընդհատում
է
խօսքը
Բէգզադէն
էր,
զտեղափոխութենէ
Սինօդին
Էջմիածնի
՚ի
Թէոդոսիայ
{խորհելով}:
Դաւաճանեալ
զՄատթէոս
արքեպիսկոպոսն,
կալաւ
զաթոռ
տախտակեայ
պատով:
Ման
է
գալիս,
բայց,
բարձրաձայն
{խորհելով}
-
ինքը
իւր
հետ
խօսակցելով:
Ին՞չ
մեղքս
պահեմ,
հե
Քանթը
եւ
ո՛չ
Հեգելը.
նախ,
որ
իմ
մտածութիւնքը
եւ
{խորհելու}
ազատութիւնը
չկամիմ
երբէք
ստրկացնել
այդ
փիլիսոփանե
էս:
Երկուքն
էլ
ասիացիք,
երկուքն
էլ
արեւելքցի
եւ
{խորհելու},
խօսելու
ձեւերով
բնականապէս
մօտ.
պատճառ,
ինչպէ
վուաց
բերելով
յանձինս
զնմանութիւն,
զանձանց
եւ
եթ
{խորհեն},
անհոգ
զազգէն
գնացեալ,
որ
ընդ
հարուածովք
բաղդին
ք
Հայոց,
եւ
'ի
վանս
իւրենաց
ոչ
անդադար
խօսէին
եւ
{խորհէին}
եւ
գործէին
առ
'ի
ճարել
զարդարացումն
Հայոց,
եւ
իբ
նաւանդ
սխալի,
եթէ
՚ի
թմրութիւն
ազգին
յուսացեալ,
{խորհի}
ըզդիմակ
հայութեան
՚ի
բաց
դնել
յերեսաց:
Ե՛ն
յազգի
ալ
աստիճանաւ
իւրով
եւ
բարեծնունդ
վերապատուութեամբ
{խորհի}
գէթ
զհնար
առ
ի
կեցութիւն
այնպիսի,
յորում
չպակասէ
կարող
երջանկացնել
մարդկային
ազգը,
դորա
վրայ
թող
{խորհի}
ընթերցողը
եւ
առողջ
դատաստան
կատարէ:
Աշտարակ
յ
միայնոյ
հայաբար
հնախօսութեան
կարող
էր
մտածել
եւ
{խորհիլ},
որ
սեպհական
է
լուսաւորելոցն:
Զի՞նչ
արդեօք
կարէ
ք
ի
պատասխանի
ապացուցական
փաստիւք
[որոց]
այլապէսն
{խորհին}
).
որովհետեւ
հայախօսութիւն
թարգմանչաց
աղբերանայր
րլուծութեան։
Ահա
բնագրի
խօսքերը.
"
Եւ
կամաւ
եւս
{խորհիցիս}
զյիշելդ
զտուեալ
պատգամն
երանելւոյն
Յովհաննու
Գիւտ
ւծումն
բացարձակապէս
Մինչ
՚ի
Թիֆլիս
էի,
այսպէս
{խորհուրդ}
տայր
ինձ
եւ
ծայրագոյն
կառավարութիւնն
Կովկասում,
,
ելանելով
ի
Հնդիկս
չունիմ
ինչ
օգտիլ:
Այսպէս
{խորհուրդ}
տայր
ինձ
եւ
ծայրագոյն
կառավարութիւնն
Կովկասու,
ա
է
ստորագրութեանցն)
հիւպատոսն
Անգլիոյ
ի
Ղրիմ:
{Խորհուրդ}
թղթոյն
հայի
առ
ի
ձեռս
բերել
զհրիտակսն,
զորոց
ես
ընդհանրական
Ադմինիստրացիօնին
Կալկաթայի.
ուստի
եւ
{խորհուրդ}
ետ,
նախ
քան
զամենայն,
յանդիման
լինիլ
նախագահին
ւճապէաք,
դիմեցի
առ
հիւպատոսս
Ֆրանսիոյ
եւ
Բելգիոյ
{խորհուրդ}
հարցանել
ի
նոցանէ
որպէս
ի
բարեկամաց,
ընդ
որս
ծան
ակութիւնն
ոչ
լինի
եղջիւրաւոր:
Այլ
մեք
դառնամք
՚ի
{խորհուրդ}
թղթոյս:
Ունիմք
առ
մեզ
զբովանդակ
կայից
եւ
կալո
յունը,
որ
արդեն
վաղուց
տպագրված
է:
Անանիային
{խորհուրդ}
եմ
տալիս
կարդալ
Ֆոշեն:
Չնայած
այդ
գիրքը
ժամանակա
քսորներից
հետո,
գեղձախտի
բժիշկ
Լուի
Ֆիլիպը
Դռանը
{խորհուրդ}
տվեց,
որ
նա
միանգամայն
անխոհեմաբար
է
կաթոլիկ
հայ
իցիայի
խարույկները...
Ես
նրան
(Անանիային)
{խորհուրդ}
կտայի
զբաղվել
այս
գիտությամբ.
նա
հեշտ
կգտնի
ղեկա
,
եւ
ինքը՝
լրագիրը,
չունի
իւր
համար
մի
ուխտեալ
{խորհուրդ},
առաջեւումը
մի
նպատակ,
որին
հասանէր.
դա
մի
առօ
:
Խնդրում
ենք
ցոյց
տալ
մեզ
երկու
Հայ,
որ
միասին
{խորհուրդ}
կատարած
լինէին
ազգի
յառաջադիմութեան
վերայ,
հոգ
տ
ցի
շնորհքով
շատ
հեռի
չէք
կարող
գնալ:
Բայց
այս
մի
{խորհուրդ}
է
իստակ
սրտից,
ինչպէս
կամիք:
"
Ահաւասիկ
Պար
ձեզ,
եւ
եղբայրական
(եթէ
միայն
հաճիք
ընդունել)
{խորհուրդ}
ենք
տալիս
ձեզ՝
բան
գրելու
ժամանակ
չպատկանել
այս
րի
մէջ
աւանդուած
գիտութիւնքը
եւ
ուսմունքը
շատ
մեծ
{խորհուրդ}
ունին
մի
աշակերտի
կամ
մի
ուսանողի
համար,
բայց
դո
ու
պատիւ
ստանալ։
Մի՞թէ
մարդը
չունի
մի
բարոյական
{խորհուրդ}
իւր
կեանքում,
մի՞թէ
այդ
բանի
համար
է
ստեղծել
մեզ
ս
մէջ:
Եթէ
դու
աւելորդ
արծաթ
ունիս,
քեզ
մի
բարի
{խորհուրդ}
տամ։
Մեր
գեղի
մէջ
չկայ
աղջիկների
ուսումնարան։
Դ
ռողջ,
թէ
հիւանդ,
որ
գնացել
էր
վարսավիրայի
մօտ՝
{խորհուրդ}
հարցանելու,
սորա
նախկին
առաջարկութիւնն
է
արիւն
թ
ամար:
Մի՞թէ
մի
իմաստուն
եւ
ազգասէր
քաղաքագլուխ,
{խորհուրդ}
կատարելով
քաղաքի
գլխաւորների
եւ
ամբողջ
հասարակութ
("
Հիւսիսափ.
",
Մայիս,
երես
385)
եղբայրական
{խորհուրդ}
էի
տուել
Պ.
Իսահակեանցին
"
բան
գրելու
ժամանակ
չպ
երկու
Հայ,
որ
ազգի
օգտի
եւ
յառաջադիմութեան
մասին
{խորհուրդ}
կատարած
լինէին
միասին:
2)
Յայտնել
այն
պարոն
ռաջեւ
սեւերես
չմնալու
համար
պիտոյ
է
նորան
մի
բարի
{խորհուրդ}
տալ.
արդեօք
աւելի
օգտակար
չէ՞ր
Պ.
Իսահակեանցին
նեւին
անտեղեակ
է
մեր
մատենագրութեան
պատմութեանը:
{Խորհուրդ}
ենք
տալիս
օրինաւոր
կերպով
կարդալ
եւ
հասկանալ
Խորե
կը
հասկանայ
Խորենացին
Ռուսերէն,
քան
թէ
Հայերէն:
{Խորհուրդ}
ենք
տալիս
նոյնպէս
կարդալ
Ղազար
Փարպեցու
նամակը՝
է՝
Մասեաց
դարեւանդից
Ղզլար
վազելով:
Ինչպէս
մեծ
{խորհուրդ}
եւ
ազդեցութիւն
ունի
շրջակայքը
մարդու
վերայ.
լսել
ւ
անդադար
տեսանում
է
ճիւղերի
կտրատուիլը:
Բայց
մի
{խորհուրդ}
ասեմ
Պ.
Իսահակեանցին.
ես
եւ
իմ
նման
մարդիկ
շատ
ՈՂՈՐՄԱԾ
ՊԱՐՈՆ
Կոմս
Էմմանուէլ.
"
{Խորհուրդ}
մարդկան,
կամք
Աստուծոյ
",
-
ասում
է
առածը.
սոր
ր
մի
որեւիցէ
անբաղդացած
հպատակին,
վասն
որոյ
բարի
{խորհուրդ}
տալիս
եմ
ձեզ
արձակել
ինձ՝
առանց
հրապարակելու
մեր
հեղինակը
իւր
կցկտուր
Յիշատակարանքը,
որ
բոլորովին
{խորհուրդ}
չունին
պատմութեան
համար,
շփոթում
է
պատմական
հնախ
ազդեցութիւն
ունենալով
ջլերի
վերայ,
հետեւաբար
մեծ
{խորհուրդ}
ունի
մարմնի
շնչական
կեանքի
վերայ՝
յատկապէս
ներգո
սում,
թէ
նոցա
շինութիւնը
այժմեան
ժամանակումս
ինչ
{խորհուրդ}
ունէր
մարդկային
յառաջադիմութեան
համար:
Կար
ժաման
լեւ
պատրաստականութիւնը
ընդունելու
ամեն
մի
բարեմիտ
{խորհուրդ},
իւր
տպարանից
այս
կամ
այն
թերութիւնը
վերացուցանե
քներին
փոփոխութիւն
առաջարկողին.
այս
պատճառով
մեծ
{խորհուրդ}
է
ունեցել
եկեղեցին
Հայոց
անցած
գնացած
կեանքի
մէջ
աբաշեւի
առաջեւ
մեր
ազգային
հեղինակների
գործերը
եւ
{խորհուրդ}
ենք
տալիս
նորան
մի
փոքր
ուսումնասիրել
այդ
հեղինակ
ան
այս
անգամ:
Եւ
ահա
ժողով
ժողովի
քամակից,
{խորհուրդ}
խորհուրդի
քամակից,
ինչպէ՛ս
լուծել,
որ
ազնուական
ձեռքով,
բայց,
ինչպէս
իրաւագէտ
մարդիկ,
որոնցից
{խորհուրդ}
ենք
հարցուցած,
ասացին
մեզ
անկեղծութեամբ,
թէ
կար
տակներին.
այժմ
մնում
է
Նախիջեւանի
հասարակութեանը
{խորհուրդ}
կատարել
եւ
չանհոգանալ
այդ
արծաթագլխի
մասին,
որ
բ
,
ամուլ
եւ
անգիտակից
սաղմոսերգութեանց,
որպէս
թէ
{խորհուրդ}
հոգեւորացն
իցէ
դատարկասիրութիւն
եւ
փարիսականութիւ
ունէին
հետեւողք
նորա:
Ուսումն
քրիստոնէութեան
եւ
{խորհուրդ}
նորա
է
բարոյականութիւն.
-
"
Զոր
ինչ
կամիք,
թէ
ար
իւն
որոց
չիցէ
ամրապնդեալ
՚ի
վէմն
քրիստոնէութեան։
{Խորհուրդ}
յայտնութեան
Քրիստոսի
չէ՞ր
զատանել
իւր
հետեւողս,
այլ
ընդ
ամենայն
տեղիս,
հոգւով
եւ
ճշմարտութեամբ։
{Խորհուրդ}
յայտնութեան
Քրիստոսի
էր
երջանկացուցանել
զմարդկութ
վ
սրբէ
ալ
զուխտն
կտակին։
Պապական
եկեղեցին,
որոյ
{խորհուրդ}
բազում
ուրեք
քաղաքական
ուղղեցեալ
յօգուտ
եւ
յանձնա
մք
ի
գրոց
եւ
՚ի
կանոնադրութեանց
եկեղեցականաց,
թէ
{խորհուրդ}
դրոշմին
տուեալ
լինի
միայն
ի
զօրացուցանել
զհաւատաց
զրկի
՚ի
Հոգւոյն,
զոր
ընկալա
ի
ձեռն
մկրտութեան:
{Խորհուրդ}
մկրտութեան
Հայի
լայն,
զի
որդեգրեսցէ
զերեխայն
Հօր
իշատակի
"
հաստատեաց
զխորհուրդ
անարիւն
պատարագին:
{Խորհուրդ}
պատարագին
հայի,
ի
յիշել
Հօր
Աստուծոյ
զմահ
Որդւոյ
լ
ըստ
վերաuաց
մտաց:
Աղէ,
եթէ
ըստ
Այվազովսքւոյ՝
{խորհուրդ}
պատարագին
կայանայ
միայն
ի
գոյափոխութեան,
ընդէ՞ր
աջմէ
Հօր,
յորմէ
ո՛չ
երբէք
մեկնեցաւ:
Ունայնանայ
{խորհուրդ}
պատարագին,
եթէ
առցուք
զայն
ըստ
Այվազովսքւոյ
-
քա
ի՛ւն
ու
կրա՛կ
թշնամու
վերայ,
Այս
պիտի
լինի
{խորհուրդ}
մեր
կեանքին:
Թո՛ղ
պատգամախօսը,
հնացա
ան
կեանքի
պիտոյքը
հայթայթելու
համար
եւ
թէ
կամի
նա
{խորհուրդ}
ունենալ,
ապա
ուրեմն
պարտակածն
է
սպասաւորել
ազգի
ց
եւ
թարգմանուած
լինի,
այնուամենայնիւ
մեծ
եւ
մեծ
{խորհուրդ}
ունի
նորոգելու
եւ
կենդանացնելու
թէ՛
ճաշակը,
թէ՛
ւմն
էր
աշխարհի
երեսին,
կամ
թէ
նորա
գոյութիւնը
մի
{խորհուրդ}
ունէր՝
համեմատելով
ընդհանուր
մարդկութեան
հետ։
որ
այդպիսի
օրէնքը
կենդանի
ներկայ
ժամանակի
մէջ
ոչ
{խորհուրդ}
ունի,
ոչ
արժէք"։
Այս
դրութիւնը
աւելի
պարզ
կերպ
աւասարութեան
անունով
երկու
նոր
մարդ
էլ
սպանել
ինչ
{խորհուրդ}
ունի
ընկերական
կեանքի
մէջ.
չէ՞
որ
երկուքի
տունն
որ
ուրիշ
խօսքերով
եւ
եթէ
մարդկային
խօսքը
կշիռ
ու
{խորհուրդ}
ունի,
ապա
ուրեմն
ամէն
խօսք
իրարից
տարբեր
է
եւ
չէ
"
Հասկանալ
է
",
-
շարունակում
է
Հայմը,
-
թէ
ինչ
{խորհուրդ}
պիտի
վերագրել
Հեգելի
սահմանադրական
շինուածին
եւ
ն
ելուց
յետոյ,
յղանում
է
նա
իւր
մտքում
մի
յանդուգն
{խորհուրդ},
Հռոմէական
եկեղեցու
եռապսակ
պապ
դառնալ:
Գործարա
՝
այդ
երկու
հոգեշնորհ
անձանց,
սատանան,
անարժան
{խորհուրդ}
յղանալ
յանդգնեցնելով,
մարգարէ
կնոջը
բորոտեցուց
ում։
Ամենին
յայտնի
է,
թէ
ի՞նչ
ծա՛նր
եւ
մեծակշիռ
{խորհուրդ}
ունի
Վաղարշապատ
վերը
յիշուած
սուրբ
ժողովը
մեր
ազգ
թողիկոսը
անվերջանալի
վէճ
եւ
խռովութիւն,
որ
ոչինչ
{խորհուրդ}
չունէին
վերաբերութեամբ
դէպի
Հայոց
ազգային
օգուտը
։
Բայց
սա,
շատ
սիրելով
հանգուցեալը,
բարեմտաբեր
{խորհուրդ}
տուեց
նորան
մի
քանի
ժամանակ
յետ
դնել
այդ
դիտաւորո
ւմ
էր
առաւել
եւ
առաւել,
մինչեւ
որ
Պ.
Ինոզեմցովը
{խորհուրդ}
տուեց
նորան
տեղափոխուիլ
դէպի
Կայսերական
համալսարա
րը
լցուած
էին
դիակներով,
ո՛չ
ոք
չգիտէր,
թէ
ի՞նչ
{խորհուրդ}
ունի
գործը...
-
Այդ
լաւ
է,
այդ
գեղեցիկ
է
այ
միեւնոյն
յիմարութիւնը
կամ
լրբութիւնը...
Ինձ
{խորհուրդ}
է
տալիս
անզգամը
քաղաքական
պաշտօնական
օրագիր
շինել
յդ
հին
եւ
մեռեալ
ձեւը
խօսելու.
դորա
մէջ
չկայ
այլ
{խորհուրդ},
բացի
չար
եւ
տղայական
անմտութենից:
Տե՛ս
ամբողջ
հետ
խօսել,
եթէ
քո
խօսակցութիւնը
ունէր
մի
իրական
{խորհուրդ}
եւ
ո՛չ
գաղափարական
միայն:
-
Պարզ
եւ
կենդանի
վի
կացուցանելոյ
զիշխանութիւն
Ձեր
ի
վերայ
տգիտաց,
{խորհուրդ}
բարի
տամ
Ձերոյն
մռայլութեան
հալածել
եւ
բառնալ
ի
մ
ներից
ովին
հրաւիրելու
եւ
ովին
չհրաւիրելու
մասին,
{խորհուրդ}
կատարելու
համար:
Քեզ
միշտ
բարի
կամեցող
Յ.
Շ
ջեւ
եւս
կը
չոքեմ...
-
Ասա՛,
խնդրեմ,
ի՛նչ
{խորհուրդ}
ունի
այս
բոլորը․
ես
ոչինչ
բան
չեմ
հասկանում․
եւ
ք
պիտոյ
է
խօսել:
-
Դու
գրում
էիր,
թէ
պիտոյ
է
{խորհուրդ}
կատարել,
ովի՛ն
հրաւիրել
եւ
ովի՛ն
ոչ,
-
պատասխան
ւք
հրաւիրելու
միտք
ունենայիք,
ես
անտարակոյս
պիտի
{խորհուրդ}
տայի
ձեզ
հրաժարուիլ
այդ
մտքից,
-
ասաց
Մանթուխեան
խայտառակելը
շինել
են
իւրեանց
կեանքի
եւ
գոյութեան
{խորհուրդ}:
Այս
խօսքերը
սաստիկ
տպաւորութիւն
գործեցին
պ
դաշն
բռնենք
մի
վեդրօ
արաղով:
-
Դուք
ինձանից
{խորհուրդ}
հարցրեցիք,
-
ասեց
Մանթուխեանցը,
-
ես
յայտնեցի
ձե
եղեցու
ել
ու
մուտը
հոգեւոր
պաշտօն
չէ,
մի
սրբազան
{խորհուրդ}
չէ,
որ
սոսկական
մարդը
համարձակութիւն
չունենար
մե
որ
այդ
առանձին
առանձին
մարդիկը
միմեանց
մօտենան,
{խորհուրդ}
կատարեն,
եւ
իւրեանց
մասնաւոր
ձայները,
դէպի
մի
ա
ազը
կարօտ
է
մի
փոքր
մշակութեան:
Եւ
առ
ժամանակ
ես
{խորհուրդ}
չեմ
տալիս
ձեզ
երգել
այնպիսի
բաներ,
ուր
շատ
կային
Խնդրեմ
այս
ասածներս
ընդունել,
որպէս
մի
բարեկամի
{խորհուրդ},
եւ
ոչ
որպէս
պատուէր
կամ
խրատ,
ես
առհասարակ
սով
ի
մինչեւ
օտարների
հողերի
վերայ
զարկուելը,
որ
մեծ
{խորհուրդ}
եւ
արժէք
ունին
մեր
գիտուն
անուանուած
պարոնների
աչ
ձ
ձեր
նկատողութեններից.
պատճառ,
ամենայն
խրատ
եւ
{խորհուրդ},
որ
ուղղակի
վերաբերւում
էին
իմ
ընտանեկան
կեանքին
ղով
տոգորուած
ձեռքը
եւ
ջերմ-ջերմ
համբուրեց:
-
{Խորհուրդ}
մարդկան,
կամք
Աստուծոյ,
-
շարունակեց
Թիւթիւնճի-օ
ւ
անխախտելի
բանի
վերայ:
Ես
տեսանում
եմ
այնտեղ
մի
{խորհուրդ},
որ
սրբացած
էր
ամուսինների
փոխադարձ
սիրովը:
Դու
Մեր
ցեղապետը
սարսափած
այս
մահագուշակ
պատասխանից,
{խորհուրդ}
է
կատարում
Խանի
կերակուր
պատրաստողի
հետ,
սպանել
բնակիչներով։
Բայց
մեք
ընդունել
մի
այդպիսի
անհիմն
{խորհուրդ}
չենք
կարող.
մի
մասնաւոր
մարդ
կարող
է
միայն
իւր
հ
դուռերը։
Այս
տեղերում
ցոյց
է
տալիս
նա
որպէս
միակ
{խորհուրդ}
իւր
միաբանութեանը
մշակել
Հայոց
լեզուն
եւ
այս
մշակ
ամանակ
դիմում
է
դէպի
կրօնը
եւ
հարցանում
է
նորանից
{խորհուրդ}
՝
արդեօք
այս
կամ
այն,
որ
իւր
սիրտը
յղացել
էր,
թ
այնպիսի
մարդու,
որ
կասկածում
էր
այս
բանի
վերայ,
{խորհուրդ}
ենք
տալիս
կարդալ
այն
գրուածքը
Մխիթարեանց,
որ
յար
նքից
միւս
վանքը,
այս
աբեղայից
դէպի
միւս
աբեղան՝
{խորհուրդ}
կատարելու
ազգի
լուսաւորութեան
համար։
Երկու
անգամ
րեւում
է,
որ
ունէր
նա
իւր
սրտի
խորքում
մի
գաղտնի
{խորհուրդ}
՝
երբեմն
թափել
իւր
անձը
եւ
միաբանութիւնը
պապական
մբք։
"
Յո՞ր
գիրս
արդեօք
".
-
Աւասիկ-
ասեն-
գիրքն
{խորհուրդ}
Աստուածպաշտութեան։
Այս
գիրք
յեօթանասուն
ամաց
հետ
պատճառ
դառնալ
մեր
ազգի
հարուստներին
եւ
իշխաններին
{խորհուրդ}
կատարել
այս
բանի
վերայ։
Այս
նամակը,
մի
որա
փառքն
էին
հայախօսութեան,
(որոց
չգոյր՝
այլ
[
{խորհուրդ]},
բայց
եթէ
զանունիկ
իմն
ժառանգել
հնախօս
հեղինակի
յորում
դանդաչէինն
անխորհուրդ
օդաբաղխութեամբ:
[
{Խորհուրդ]}
նոր
հայախօսութեան
չէ՛ր
եւ
չէ
իսկ
յաղարտ
վարել
զհ
եպհական
լինել
բովանդակ
մարդկութեան,
եւ
ո՛չ
իբրեւ
{խորհուրդ}
կամ
գաղտնիք՝
յոր
նուիրեալ
[էին
սակաւք
ոմանք,
յո
արտս,
ելանէ
ի
Վաղարշապատ
առ
սուրբն
Սահակ:
Ուստի
{խորհուրդ}
արարեալ
լուսաւորչացս,
յաշակերտաց
անտի
իւրեանց
զՅ
իկ
խժականք
էին.
գործեալ
է
դորա
այդ
արդարեւ,
այլ
{խորհուրդ}
նորա
իրագործեալ
է
ոչ
նորոգութեամբ
հին
լեզուի,
այ
արարութիւն
եւ
կաքաւ:
Բայց
մինչ
չիք
այս
ամենայն,
{խորհուրդ}
սուրբ
տանք
պատուելի
հայրենակցաց
մերոց
գոնէ
ուսուց
այլ
մարդ
դարձաւ
բոլորովին,
նորա
սիրտը
յղացաւ
նոր
{խորհուրդ}
աւետարանել
Թուրքերին
եւ
առ
հասարակ
արեւելեան
ազգե
ռողջութիւնը։
Աշակերտքը
բժիշկներ
կանչեցին,
որոնք
{խորհուրդ}
էին
տալիս
Իգնատիոսին
ուղեւորիլ
դէպի
հարաւ,
բայց
բոլոր
աշակերտները
Հռովմ
կանչեց,
որոնք,
ժողովով
{խորհուրդ}
առնելով,
իւրեանց
նախկին
կանոններին
վերայ
(աղքատ
համարուին,
եւ
ժողովը,
որ
Պապը
կազմել
է
միմիայն
{խորհուրդ}
առնելու
համար,
կը
դառնայ
հերետիկոսական
ամբոխ։
Ա
Մանդարինը,
որ
մտերիմ
բարեկամ
էր
Յիսուսեաններին,
{խորհուրդ}
տուեց
Կայսրին
օգնութիւն
կանչել
Պօրտուգալացիքը՝
հ
բ
սոքա,
հաւաքուած
Մային
դուքսի
առանձնարանի
մէջ,
{խորհուրդ}
էին
կատարում,
երեւեցաւ
Բուրգուան՝
Յակոբեանների
IVը
վճռեց,
որ
վերադառնան
Յիսուսեանք։
Երբ
Սիւլլի
{խորհուրդ}
էր
տալիս
նորան
չ'առնել
այս
գործը,
Հենրիկոսը
պատա
գեպէս,
որովհետեւ
դորա
աշխարհ
յայտնուիլը
եւս
բարի
{խորհուրդ}
ունէր
մեր
ազգի
համար։
Մեք
տեսած
ու
կարդացած
էինք
ինգ
տարի
ընկճված
էինք
մենք
էլ։
Ո՛չ.
այդ
տակաւին
{խորհուրդ}
ունէր
եւ
սկզբունքից
առաջ
էր
գալիս,
թէեւ
ոչ
դրակա
ւմ
է
հին
լեզուի
արտաքին
ձեւին՝
կեղեւին,
որ
բնաւ
{խորհուրդ}
չունի։
Բայց
այս
էլ
ճշմարիտ
է,
որ
պ.
Պռօշեանցի
բայարմատի
հետ,
իրենք
իրենց
ոչինչ
նշանակութիւն
եւ
{խորհուրդ}
չունին։
Թէեւ
առաջին
լծորդութեան
վերջաւորութիւնը
չ
միայն
չէ
կարող
ծաղկել
եւ
ուժ
առնելով՝
հանրական
{խորհուրդ}
ունենալ
ազգի
համար,
այլ
կա՛մ
մի
գաւառի
կը
ստրկան
՛նչ
մտածենք,
մի՞թէ
հաւատանք:
Բացի
սորանից,
ինչ
{խորհուրդ}
ունի
դուռը
կողպել
եւ
բանալիքն
էլ
հանել:
Սօսին
իր
փի
հոգիդ
դուրս
գայ
"
(եր.
66):
-"...
Ըսենց
{խորհուրդ}
արին
իրենց
միջին,
համա,
աստուած
իր
բանը
գիտի.
,
միջին
դարերի
պատկանաւոր,
որ
օգտակար
եւ
փրկարար
{խորհուրդ}
ունենայ
մեր
համար:
Միջին
դարերի
ժանգը,
որ
նստել
դորայ
խորհուրդը.
ի՞նչ
յոյս
ունին
դորանից:
{Խորհուրդ}
չկայ.
յոյսն
էլ
թեթեւութեան
արդիւնք
է:
Թող
այդպի
ք
մեր
ընթերցողների
առջեւ
էլ
նոյնը
անել,
պատճառ,
{խորհուրդ}
չգտանք
զուր
տեղը
խնդիրներ
առաջարկելու
մէջ,
միմիա
արդ
խաբեբայութեան,
-
որոնք
թէեւ
ըստ
էութեան
ոչինչ
{խորհուրդ}
կամ
զօրութիւն
չունին,
բայց
եւ
այնպէս
ամբոխի
աչքի
երեւցող
լինելով,
ստիպում
են
բերանաբաց
ժողովրդին
{խորհուրդ}
ենթադրել
այդ
բաների
մէջ:
Յայտնի
է
թէ
հնարողը,
կ
տայ:
Մենք
կ՚աշխատենք
մի
քանի
բան
հանդէս
հանել,
{խորհուրդ}
տալով
ամեն
հայի,
որ
առնու
այդ
գիրքը
եւ
ինքը
կարդ
,
երրորդ
օր
մի
ուրիշ
եւ
այլն:
Այս
սկզբունքը
մեծ
{խորհուրդ}
ունի
ընկերական
կեանքում,
բայց
մեր
հատուածը
Մաթու
իւնը
դնել,
որ
այսօր
անսովոր
է
ազգին:
Ի՞նչ
էական
{խորհուրդ}
ունի
կենդանի
ժողովրդի
իրաւունքը
ոտքի
տակ
կոխելը,
լեզուների
մէջ։
Նոր
լեզուի
միջում
կայ
հիանալի
{խորհուրդ}
։
Երանի՜
թէ
հնար
լինէր
ասել
այդ
հնամոլ
պարոններին
յդ
հնամոլ
պարոններին.
հին
լեզուի
միջումը
եւս
կայ
{խորհուրդ},
բայց՝
կորստական
եւ
տարբեր
այն
խորհրդից
եւ
միան
լեզվով,
հասարակին
հասկանալի.
երկար
ժամանակ
այս
{խորհուրդը}
մնացել
էր
մեր
սրտումը
բոլորովին
անգործ,
պատճառ,
րդն
է,
ինչպես
եվրոպական
այդպիսի
աշխատությունների
{խորհուրդը},
բարոյական
լուսավորություն
եւ
կրթություն,
եւ
որ
ի
"
համար,
ես
կարծում
եմ
որ
ուշ
չէ,
բայց
դու
քո
{խորհուրդը}
հայտնել
մեզ:
Եվ
մի
փոքր
կամ
մնում
ենք
ձեւը
մեծաց
անքը,
որ
կարծում
ենք,
թե
չէ
կատարել
դեռեւս
յուր
{խորհուրդը}
ազգին
վերաբերությամբ,
նույնպես
համարձակվում
ենք
աջ
հավասար
է
∞
0,
ես
կանվանեի
նրա
բնական
եւ
միակ
{խորհուրդը},
բայց
դա
կլիներ
շատ
անվայել:
Պ.
պ.
ստորագր
ան
վերայ,
եւ
դուք՝
Պ.
Իսահակեանց,
տուեցէք
այդ
{խորհուրդը}
Հայաստանին։
Մեք
եւս
կ'առնէինք
այդ
գործը
եւ
չէինք
ոսութիւն
ճանաչւում
է
մեզանում:
Ծնողի
գլխաւոր
{խորհուրդը}
եւ
նպատակը
չէ
պիտոյ
այն
լինի,
որ
աշխատի
իւր
մահի
ազգից
մինչեւ
այսօր:
Ի՞նչ
է
մարդկային
կեանքի
{խորհուրդը},
մի՞թէ
լաւ
ուտել,
լաւ
խմել,
լաւ
հագնել,
փառաւ
ն
ընկերութիւն
ոտք
է
հաստատել
Նախիջեւանի
մօտ,
որի
{խորհուրդը}
է
զանազան
մսեղէն
պաշարներ
պատրաստել
Եւրոպա
ուղարկ
ային
կամ
եւրոպական
բազմակողմանի
ուսումնարան,
որի
{խորհուրդը}
եղած
լինէր
պատրաստել
կրթեալ
եւ
խելացի
քաղաքացիք,
մանալի
բան.
այնպիսի
ժամանակի
ենք
հասել,
որ
բարի
{խորհուրդը}
եւս,
որ
տալիս
էինք
մի
մարդու,
ամենեւին
դէպի
չար
ի
պէս
չվարուէր
լօգիկայի
հետ:
Տեսանենք՝
այս
բարի
{խորհուրդը}
ինչ
ազդեցութիւն
կը
գործէ
Մուզաների
բարեկամի
վերայ
ր
ազատ
կամքովը,
հասկանալով
մարդու
եւ
մարդկութեան
{խորհուրդը},
առանց
բռնադատուելու
մի
հարկադրական
պահանջողութե
յն
ուսումնարան:
Եւ
այսպէս,
Սամուէլ
Մուրադի
բարի
{խորհուրդը}
չէ
կատարուած
եւ
չէ
կատարւում
էապէս.
սորա
պատճառը
սակայն
շատ
աղքատ
է
իւր
բովանդակութեամբ:
Գլխաւոր
{խորհուրդը}
"
Ընծայի
"
յորդորել
Հայերը
դէպի
միաբանութիւն,
բա
ճմտանքի
եւ
առողջ
դատողութեան
առաջեւ:
Եթէ
մեր
{խորհուրդը}
լինէր
գնալ
օգտի
եւ
շահաստացութեան
քամակից,
եթէ
մ
ուսել
են
մարդկեղէն
աշխարհում
իւրեանց
գաղտնածածուկ
{խորհուրդը}:
Մեր
սիրտը
լցուած
է
արիւնով։
Մեք
այստեղ
չեն
մ,
որ
արծաթս
կորած
է:
Այս
բանի
մէջ
Բէգզադէի
{խորհուրդը}
այն
էր,
որ
այն
պարոնի
անունը
կոտրուի
վաճառանոցու
անութեան
եւ
գժտութեան
բոցը...
Այդտեղ
ունիմ
ես
իմ
{խորհուրդը}...
Ամուսինը,
չկարողանալով
կատարել
իւր
կնոջ
կամք
այս
զարհուրելի
բառը՝
ազգասպանութիւն:
Եթէ
դպրոցի
{խորհուրդը}
եւ
նպատակը
համաձայն
չէ
ազգի
էական
օգուտներին,
եթ
պատճառն
այն
է,
որ
մեր
կանայք
կորուսել
են
իւրեանց
{խորհուրդը}:
Մայրը
պիտի
ուսուցանէ
իւր
զաւակներին
ազգային
լեզ
ւթիւն
կայ
ձեր
վերայ՝
նմանել
նոցա
եւ
հասկանալ
ձեր
{խորհուրդը}:
Դուք
ստեղծուած
չէք,
որ
միմիայն
հագուիք,
ուտէք
անայ.
այս
կամ
այն
մասնաւոր
գիտութիւնք
չունին
այն
{խորհուրդը},
ինչպէս
մտածում
են
ոմանք:
Հայոց
ազգը
շատ
տեղ
գր
ակնոցով
նայենք
այդ
պատմութեան
վերայ:
Նամակիս
{խորհուրդը}
այն
է,
որ
խնդրեմ
Ձեզանից
Յիշատակարանիդ
միջնորդու
ստատուէր
անխարդախ
հիմքերի
վերայ:
Ընկերութեան
{խորհուրդը}
կը
լինէր
իւր
գոյացուցած
արծաթով
ամենայն
խնամով
եւ
լ
դէպի
մի
մարդ
եւ
առանց
վարագոյրների
յայտնել
սրտի
{խորհուրդը}:
Թողունք
այս
եւս,
ես
Հայ
եմ,
Դուք
եւս
Հայ
ացնել
գործից,
եթէ
կերպարանագործես
նորան
պայմանիդ
{խորհուրդը}:
Եւ
այսպէս,
դնենք,
թէ
խօսում
ենք
մի
այդպիսի
դժ
,
որ
հող
եւ
երկիր
տիրաբար
ձեռք
բերելու
նպատակը
եւ
{խորհուրդը}
փառք
չէ,
պատիւ
չէ,
դոքա
երեխայական
գաղափարներ
ե
կայ:
Կառավարութեան
դրամ
է
հարկաւոր,
իւր
որեւիցէ
{խորհուրդը}
յառաջ
քշելու
համար,
ներքին
պարտք
է
հրատարակում
ն
րին
բաշխելով:
Եթէ
ազգութեան
ներքին
եւ
էական
{խորհուրդը}
չէ
տնտեսական
խնդիրը,
անհիմն
է
այդ
ազգութիւնը,
ս
:
Մեր
քարոզութեան
նպատակը
եւ
մեր
աշխատութեան
{խորհուրդը}
այն
է
միայն,
որ
ազգը
մտածէ
իւր
ապագան
եւ
ազատէ
ի
զգը,
քան
թէ
նոցայ
ամուլ
նախնիքը,
յղացան
այս
մեծ
{խորհուրդը},
ճգնեցան,
քրտնեցան
եւ
դեկտեմբերի
14-ի
երեկոյին
ն
մարդիկ.
բայց
միթէ՞
այդ
է
թատրոնի
բուն
եւ
էական
{խորհուրդը}:
Թատրոնի
բեմը
ստոր
չէ
ուսումնական
ամբիոնից
նոցա
օրինակին:
Բայց
այն
խնկելի
մարդերի
բարի
{խորհուրդը}
հասանու՞մ
է
իւրեանց
վախճանին.
արդեօք
Նախիջեւանը
րատարակել
Հիւսիսափայլ
օրագրի
ձեռքով,
եւ
մեր
բարի
{խորհուրդը}
այն
է,
որ
մեր
ժողովուրդը
կարդալով
այս
շարքերը,
Ոսկի,
արծաթ,
հարստութիւն,
Ահա
կեանքիս
լոկ
{խորհուրդը}:
Բան
էք
ուսել,
յիմար
զքեզ,
Թ
նքի
եւ
իրաւադատութեան
առաջեւ
չունի
այն
միստիկական
{խորհուրդը},
ինչ
որ
ունեցած
տեսանում
ենք
Պ.
Չամուռճեանի
համ
Հայի
առաթուր
կոխուած
իրաւունքը
է
մեր
կեանքի
բուն
{խորհուրդը}
եւ
նպատակը:
Եւ
այս
նպատակին
հասանելու
համար
չէ
պ
ակիցը
տալիս,
որ
ունայնացնում
էր
"
Հիւսիսափայլի
"
{խորհուրդը}
։
Ես
այդ
ունայն
ճանաչուած
աշխատութեան
մասնակից
էի
ւ
այսպիսի
դիպուածում
բոլորովին
ոչնչանում
է
լեզուի
{խորհուրդը}
։
"
Հիւսիսափայլը
"
չափից
դուրս
հայկաբան
էր,
մանա
ւնենան
այդպիսիների
մէջ,
մանաւանդ
եթէ
աշխատութեան
{խորհուրդը}
է
գեղեցիկ
մի
պատմութիւն
կարդացողների
ճաշակը
եւ
հա
ան
վերայ,
որ
գիտակցութիւնը,
ըմբռնելով
այս
ձայնի
{խորհուրդը}
եւ
տպաւորութիւնը,
անմիջապէս
հասուցանէ
նորա
սրտին
տակ,
ամենայն
բան
գրելու
ժամանակ
պիտոյ
է
իւրեանց
{խորհուրդը}
ունենան,
եւ
այս
խորհուրդը
պիտոյ
է
կարելի
բան
լին
ամանակ
պիտոյ
է
իւրեանց
խորհուրդը
ունենան,
եւ
այս
{խորհուրդը}
պիտոյ
է
կարելի
բան
լինի,
այսինքն՝
ժամանակի
հանգ
յ
"
վիպասանութիւնը
եւ
ճանաչած
նորա
ազնիւ
եւ
սուրբ
{խորհուրդը},
ուրեմն
եւ՝
արժանաւորութիւնը։
Վասնորոյ,
աւելո
խօսի,
անհատութիւնը
չէ
կարելի
ոչնչացուցանել։
Իմ
{խորհուրդը}
այն
չէ
եղել,
որ
իմ
գրածը
ուրիշին
օրինակ
դառնայ.
լ
յուր
աչքը
եւ
սիրտը,
կամ
թե
ուրանալ
յուր
կյանքի
{խորհուրդը},
եւ
լուսավորության
աղբյուրի
մոտ
նստած,
միշտ
ծար
սոփայութիւնը,
ինչ
ճամփով
կ՚ուզես
գնայ,
միայն
թէ
{խորհուրդը}
եւ
նպատակը
այն
լինի:
Յայտնի
է,
թէ
աւելի
կարճ,
ծ
յանցանք
էլ
սա
գործեց:
Ի՞նչ
է
այս
հաւասարութեան
{խորհուրդը}:
Քրիստոնէութիւնը
կործանեց
եւ
փշրեց
այս
վարդա
են
օգնել
Քանթը
կամ
Հեգելը,
եթէ
քո
խուզարկութեանը
{խորհուրդը}
քո
ազգի
վրայ
գործ
դնել
է
նոցայ
համակարգութիւնքը:
ն:
Իսկ
այդ
սկզբունքները
չեն
կարող
ցոյց
տալ
իրենց
{խորհուրդը}
եւ
նշանակութիւնը
իրենց
բոլոր
թանձրացեալ
(կոնկրէտ
ել,
որ
նոքա
խելօք
մարդիկ
չեն
եղած,
որ
գործարանի
{խորհուրդը}
լաւ
հասկանային
եւ
այնպիսի
վատթար
կիրքեր
գործ
չդնէ
ա:
Այնուհետեւ
գործարանը
բոլորովին
կորցնում
է
իւր
{խորհուրդը}
եւ
շեղուելով
հիմնադրի
մեծ
նպատակից,
մի
նոր
ուղղո
երի
նման,
ծով
ու
ցամաք
ման
են
գալիս՝
իրենց
մտքի
{խորհուրդը}
երկնաւոր
եւ
չապականուող
գանձով
հարստացնելու
համար
ես
շա՛տ
աղտեղի
եմ
համարում։
Բայց
նոցա
հայհոյանքի
{խորհուրդը},
մի
փոքր
առաջ
յիշուած,
դարձեալ
նոցա
ասած
բաների
խօսիցն
",
մենք
հասկանում
ենք
այդ
Յովնադաբի
տուած
{խորհուրդը}
։
Մենք
չենք
արտագրում
այդ
անցքի
պատմութիւնը,
նախ
մ
հանգուցեալ
Ագաթոն
Ակիմեանցի
վերայ։
Հանգուցելու
{խորհուրդը}
էր,
նմանող
լինելով
իւր
դաստիարակին,
Դորպատ
գնալ
ւ
էր
իւր
մէջ
եւ
նիւթական
զօրութիւն։
Պ.
Անքէի
{խորհուրդը}
անպտուղ
չմնաց.
առ
ժամանակ
մի
հրաժարուելով
իւր
մտ
յց,
որպէս
Քրիստոնեայ
հասկանալով
մարդկային
կեանքի
{խորհուրդը},
արժան
էր
չափաւորել
մեր
սուգը,
որովհետեւ
հաւատո
ր
հեծելազօրական,
որ
ամենեւին
չգիտէ
ապստամբութեան
{խորհուրդը},
յարգը
եւ
արժանաւորութիւնը,
վիրաւորեց
ինձ
իւր
գ
գործից,
իմ
որդին
կը
հասուցանէ
նորան
իւր
փրկարար
{խորհուրդը}
եւ
կը
սրբէ
տէր
սատանայի
տգիտութեան
եւ
թուլամորթու
ն
ու
բորբոքեցին
հոգիս,
որ
չկարողացայ
զսպել
սրտիս
{խորհուրդը},
որ
եռած
ջրի
նման
վեր
ու
վայր
էր
լինում
իմ
մէջ:
տարելու
իմ
վհկական
արարողութիւնը:
Այդ
դիւթիւթեան
{խորհուրդը}
այն
էր,
որ
անմաքուր
ոգիների
միջնորդութեամբ
կանչէ
են
ինձ:
Արդեօք
աւելի
լաւ
չէ՞ր
լինելու,
եթէ
այդ
{խորհուրդը}
կատարէինք
պ.
Մանթուխեանցի
ներկայութեամբ․
նա
դոցա
մենահին
Ալքիմիկոսք,
նոցա
մէջ
միայն
այդ
գիտութեան
{խորհուրդը}
էր
Ոսկի
շինել
ուսուցանել:
Սկիզբը
կարծիքի,
ն
եղած
էին
դոքա
մինչեւ
նորա
օրը:
Այղ
աշխատութեան
{խորհուրդը}
է,
բանալ
մետալների
դէպի
ոսկի
փոխարկելու
գաղտնիքը
աքարեանցի
վերայ,
որ
սա
հասկացաւ,
թէ
պ.
Մարկոսի
{խորհուրդը},
ծանօթանալու
կոմս
էմմանուէլի
հետ,
է
ծանօթանալ
ն
-
հարց
արեց
պ.
Մարկոսը:
-
Սատանան
գիտէ
նորա
{խորհուրդը}
․
ո՛վ
գիտէ,
թէ
ինչ
օձեր
նստած
կան
նորա
փորում,
ն
արակամ
ընդունեց
այն
բոլոր
աոաջարկութիւնքը,
որոնց
{խորհուրդը}
եւ
նպատակն
էր
մօտ
մնալ
եկեղեցուն
եւ
հոգեւորներին
վ
եւ
բոլորովին
մեքենաբար,
առանց
հասկանալու
ասածի
{խորհուրդը}:
Կոմս
էմմանուէլը
մտաւ
Մահտեսի
Թովմասի
բակը:
,
ուրեմն
թոյլ
տուեցէք
ինձ
ասել
ձեզ
իմ
կարծիքը
եւ
{խորհուրդը}:
Ինչքան,
այսօր
առաւօտ
ձեր
տան
մէջ,
եւ
այժմ
փող
ց,
եւ
թէ
ինչպէս
պիտի
լինէր
նա,
որ
լցուցանէր
իւր
{խորհուրդը}:
Պարոնը
կը
լինէր
այսպէս
մօտ
յիսուն
տարեկան,
միջ
մեծ
յօժարութեամբ
պատրաստ
եմ
լսել
ձեր
մարդասիրական
{խորհուրդը}:
-
Լաւ
ասացիք,
-
պատասխանեց
բժշկապետը,
-
ի
Լաւ
ասացիք,
-
պատասխանեց
բժշկապետը,
-
իմ
տալու
{խորհուրդը}
չէ
միայն
բժշկական,
այլեւ
բարոյական.
տարակոյս
չկ
՛նչ
է
գրել
մինը
եւ
ինչ
է
հաստատել
միւսը.
բայց
իմ
{խորհուրդը},
-
շարունակեց
բժշկապետը,
ընդհատելով
պարոնի
խօսք
ով
իւր
տհաճութիւնը:
-
Սակայն
խնդրում
եմ
լսել
ձեր
{խորհուրդը},
որի
պատճառով
այսքան
խօսք
յառաջացաւ:
-
Իմ
ա
այսքան
խօսք
յառաջացաւ:
-
Իմ
առաջին
եւ
վերջին
{խորհուրդը}
այս
է,
որ
յետ
հրաւիրէք
դուք
ձեր
փեսան...
Համա
-
Համաձայնեցէք,
պարոն
բժշկապետ,
որ
դուք
ձեր
{խորհուրդը}
տուեցիք
ինձ
շատ
խիստ
խօսքերով:
-
Ճշմարտութիւ
փոքր
հասկանալի
կացուցանել
մեր
ընթերցողներին
բանի
{խորհուրդը}:
Պ.
Յովնաթանեանցը
իւր
վերայ
էր
առած
տէրութե
եկեայ
անօթներ
եւ
ամաններ:
Այժմեան
հոգաբարձութեան
{խորհուրդը}
այն
էր,
որ
հարիւր
քառասուն
փուդ
արճիճ
խառնուի
կլ
յառաջամատոյց
գործակից
լինելու
ամէն
մի
բանի,
որի
{խորհուրդը}
եւ
նպատակը
էր
մեր
ազգի
բուն
եւ
ստոյգ
օգուտը,
վաղ
երը
եւ
չէին
կարող
եւս
լինել,
պատճառ,
այդ
գրքերի
{խորհուրդը}
մարդ
խաբել
եւ
յիմարացնել
է.
իսկ
բնութիւնը
ընդհակ
գործէինք:
Մարդը
կը
հասանէ
եւ
կը
ճանաչէ
այս
սիրու
{խորհուրդը}
այն
ժամանակ,
երբ
լուսաւորել
էր
իւր
հոգին
եւ
աճեց
ուած
սիրելու,
մարդկութիւնը
սիրելու
համար,
նոցայ
{խորհուրդը}
այն
չէ,
որ
այդ
մտաւորութենից
մի
բարոյական
օգուտ
ց
յառաջուց,
քան
թէ
կատարուած
էր
մեր
ամուսնութեան
{խորհուրդը}
քաղաքապէս
եւ
եկեղեցապէս:
Ամուսնութիւնը
խաղալիք
չ
գնդակների
միջին
էր
ահա
բոլոր
վհկական
արարողութեան
{խորհուրդը}:
Գնդակները
բաղկացած
էին
եօթն
բլրի
հողից
եւ
եօթն
ր
եւ
օգտակար
տեղեկութիւնքը,
մի
ընկերութիւն,
որի
{խորհուրդը}
լինէր
հոգալ
ազգի
բոլոր
թէ՛
հոգեւոր
եւ
թէ՛
իմացակա
այդ
դաժան
հոգու
տէր
մարդու
մօտ
եւ,
յայտնելով
իւր
{խորհուրդը},
խնդրեց
նորա
օգնականութիւնը։
Կամենալով
դեռեւս
խ
վերայ,
գնաց
դարձեալ
Հայաստան
եւ,
յայտնելով
իւր
{խորհուրդը}
Մարգար
վարդապետին,
խնդրեց
նորա
ձեռնտուութիւնը։
ննելի
տնտեսութեանը
յանձնելով
իւր
անձը
եւ
իւր
բարի
{խորհուրդը}
՝
1700
թուականին
վերստին
գնաց
Կոստանդնուպօլիս։
Ա
մար
ո՛րքան
պիտոյ
է
ծանրանայ
այս
պատմութեան
տրտում
{խորհուրդը},
այդ
անցքի
իմաստասիրական
եզրակացութիւնը
մեր
ներկ
։
Այդ
միաբանութիւնը
սկզբումը
ունէր
ստուգապէս
այն
{խորհուրդը},
որ
վերակենցաղէ
Հայկական
դպրութիւնը։
Բայց
այս
ա
ի
ընկերութիւն,
մտածած
լինէր,
թէ
այդ
ընկերութեան
{խորհուրդը}
լինելու
է
Հայոց
ազգին
Պապականութիւն
քարոզել,
Հռո
այս
ձեւաւորութիւնը,
քան
թէ
իւրեանց
Հիմնադրի
բուն
{խորհուրդը},
դարձել
են
Պապականութեան
մշակողներ
կամ,
լաւ
եւս
նը,
ընդունում
է
նորա
կանոնքը
եւ
պայմանքը,
որոնց
{խորհուրդը}
է
առնել
տալ
մինը
կամ
թողուլ
միւսը,
եւ
այս
կանոնն
էր
մօտենալ
Աստուծոյ։
Այս
քարոզութենների
միայնակ
{խորհուրդը}
էր
փարիսեցիների,
դպիրների,
քահանաների
եւ
քահանա
ր
խորհուրդն
էր
ցոյց
տալ
միայն
կրօնի
ինչութիւնը
եւ
{խորհուրդը}
)։
Բեր
այժմ
խօսենք
իւր
կարգով
եւ
պապականութեան
ում
են՝
երկրորդը
քարոզելով։
Երկու
էր
այս
բաների
{խորհուրդը}.
մին,
որ
ցոյց
տային,
թէ
պաշտպան
են
քրիստոնէութ
րօնների
բնաւորութիւնքը։
Ի՞նչ
է
պապականութեան
{խորհուրդը},
որ
ներգործում
է
այսպէս.
այս
խորհուրդը
մեծ
է,
անութեան
խորհուրդը,
որ
ներգործում
է
այսպէս.
այս
{խորհուրդը}
մեծ
է,
բայց
ո՛րքան
մեծ,
այնքան
եւ
կորստական
մար
գու
գիտակցութեամբ
հասկացան
Քրիստոնէութեան
փրկարար
{խորհուրդը},
շատ
քաղաքներ,
որոնց
մէջ
մի
տեղ
հաւաքուած
էին
ա
Աւելորդ
է
վերստին
կրկնել
այստեղ
Մխիթարի
բուն
{խորհուրդը}
՝
միաբանութիւն
կազմել
ազգը
լուսաւորելու
համար,
ա
ում
է
երեւելապէս
չքանալ
Մխիթարի
միաբանութեան
բուն
{խորհուրդը}
։
Մխիթարը
եւ
նորա
մանուկ
միաբանութիւնը
Հայոց
գործողութեան
դիտաւորութեան
եւ
շարժառթի
համեմատ։
{Խորհուրդը}
կամ
շարժառիթը
է
մի
հոգի,
որ
ձգում
է
գործը
որպէս
կրօնի
հետ,
շատ
նեղսիրտ։
Բայց
եւ
դա
ունէր
իւր
մեծ
{խորհուրդը}
մարդկութեան
համար,
դա
համարեա
թէ
մի
միջոցական,
փո
տղայական
անխորհուրդ
գովեստ,
բայց
մի
հատ
է
մեր
մեր
{խորհուրդը}
՝
"անաչառ
պաշտօնեայ
լինել
ճշմարտութեան"։
Իսկ
անաչա
իսուսականութիւնը,
ծածկելով
իւր
դիտաւորութիւնը
եւ
{խորհուրդը}
աղքատութեան
եւ
բարեպաշտութեան
դիմակներով,
վերջին
ւցանում
էին
իւրեանց
պատուասիրական
մտածութիւնքը
եւ
{խորհուրդը}
։
Ինչ
ժամանակ
նոքա
առաքելութեան
պատճառով
գնու
խարհի
հետ,
թողեց
յաւիտեան։
Իգնատիոսի
առաջին
{խորհուրդը}
եւ
նպատակը
Երուսալեմ
ճանապարհորդել
եղաւ՝
սուրբ
տ
ան
հասանելու։
Միմիայն
կրօնական
մոլութիւն
էր
նորա
{խորհուրդը}
եւ
նպատակը,
որին
հասանելու
համար
ոչինչ
բան
չէր
խ
ին
յօդուածի
մէջ
ես
արդէն
ասացի,
թէ
Կարգի
գլխաւոր
{խորհուրդը}
այն
էր,
որ
ընդդէմ
Վերանորոգութեններին
պաշտպան
լի
ների։
Նոքա
հաւատացուցին
Կայսրը,
թէ
Մեցցաբարդայի
{խորհուրդը}
այն
է,
որ
տարածէ
Պապի
իշխանութիւնը
Չինաստանի
մէջ
էին
եւ
հիները
փոխում։
Յիսուսեանների
գլխաւոր
{խորհուրդը}
այն
էր,
որ
ուսուցանեն
Պարագուայեցիներին
կարգ
եւ
աստատ
պահել
Պապականութիւնը
Փարիզի
մէջ,
իսկ
ներքին
{խորհուրդը}
բոլորովին
քաղաքական
խնդիր,
այն
ժամանակ
Փարիզի
հաս
եծութեան
պատուասիրողքը։
Կրկնապատիկ
եղաւ
ճակատագրի
{խորհուրդը},
որ
է
տալ
Գաղղիացոց,
ինչ
որ
կարող
էր
փրկաւէտ
լինե
ը
նոյնպէս
եւ
բովանդակութեամբ,
թէեւ
իդէան
եւ
բանի
{խորհուրդը}
նոյնն
էր։
Այս
պատճառով
մեք
աւելորդ
ենք
համարում
յն
այսչափ,
այլեւ
անբնական։
Այո՛,
հեղինակի
բուն
{խորհուրդը}
Սօսի
կամ
Վարդիթերի
պատմութիւնը
չէ,
ինչպէս
առաջ
է
ոյ,
կանգնելոյ,
եւ
այլն։
Ինչ
է
այս
ոյասիրութեան
{խորհուրդը}.
գրածին
աւելի
վսեմութի՞ւն
տալ,
թէ՞
աւելի
հասկան
այ.
երկու
դիպուածումն
էլ
լեզուն,
հանրականութեան
{խորհուրդը}
կորցնելով,
ազգին
համար
կը
լինի
չեղածի
պէս,
իսկ
մենք
հեռացանք
մեր
ուղիղ
ճանապարհից,
մեր
գրութեան
{խորհուրդը}
է
"
Սոս
եւ
Վարդիթերի
"
քննութիւնը:
Մենք
քանի
ու
ունայն
պճնասիրութեան
համար
արծաթ
ճարելու
բարբարոս
{խորհուրդը},
եթէ
թողունք
դժոխային
պառաւների
դաւաճանութեան
զ
ելի
հաւանական
է,
որ
քոյրը
իմանալով
էրկայ
դաւաճան
{խորհուրդը}
իր
եղբօր
ընդդէմ,
եթէ
չկարողանար
յայտնի
դէմ
դնել
կերպարանք
ունի,
որ
կարծես
թէ
բոլոր
վիպասանութեան
{խորհուրդը}
ուրիշ
բան
չէ,
եթէ
ոչ
կախարդութեան
էութիւնը
եւ
նե
յն
այսչափ,
այլեւ
անբնական:
Այո՛,
հեղինակի
բուն
{խորհուրդը}
Սօսի
կամ
Վարդիթերի
պատմութիւնը
չէ,
ինչպէս
առաջ
է
ստին
կրկնում
ենք,
թէ
դպրութեան
եւ
լուսաւորութեան
{խորհուրդը}
այն
չէ,
որ
ամէն
անցած
խաւար
լոյս
քարոզէ,
ամէն
դ
յդ
խաւար
ուղղութեան
տիրապետութիւնը:
Ի՞նչ
է
դորայ
{խորհուրդը}.
ի՞նչ
յոյս
ունին
դորանից:
Խորհուրդ
չկայ.
ը,
շատերը
այդ
անուններից
կը
կորցնեն
իրենց
ներկայ
{խորհուրդը},
բայց
մենք
բնաւ
վերաբերութիւն
չունինք
այդ
բաների
է
ի՛նչ
է
այդ
կրակը,
ահա
մեր
ծանօթաբանութեան
բուն
{խորհուրդը}:
Ենթադրում
ենք,
թէ
ընթերցողը
փոքր
ի
շատէ
տութիւնը
անին
իրենց
մէջ
այս
պայմանների
սիմբոլական
{խորհուրդը},
որ
փեսան
հրապարակով
ցոյց
է
տալիս
եւ
ապացուցանել
եւ
անցած
գնացած
ժամանակի
վրայ
բռնանալու:
Լեզուի
{խորհուրդը}
ձեւի
մէջ
չէ,
այլ
իրի
մէջ.
եթէ
ես
"
հաց
տուր
ինձ
անը
ստրկացած,
չեն
կարողացել
հասկանալ
այն
հիանալի
{խորհուրդը},
որ
ծածուած
կայ
այս
գործի
մէջ։
Այդ
պարոնները
փչ
արդը,
որ
մի
անգամ
հիմնաւորապէս
հասկացել
է
լեզուի
{խորհուրդը},
նորա
պաշտօնը,
այնպիսին
երբէք
չէ
կարող
այսպիսի
։
Բայց
երկաթը,
որ
դէմ
ես
անում
նորան,
այնտեղ
քո
{խորհուրդը}
բռնանալ
չէ
բնութեան
վրայ,
այլ
ուղղութիւն
տալ
նոր
գամ:
Եւ
ահա
ժողով
ժողովի
քամակից,
խորհուրդ
{խորհուրդի}
քամակից,
ինչպէ՛ս
լուծել,
որ
ազնուականութիւնը
զո
չմատնի
իր
առողջությունը,
որ
դիմե
լավագույն
բժշկի
{խորհուրդին}
եւ
կատարե
նրա
բոլոր
պատվերները:
Գրիր
նույնպես,
չէին
կամենում
մտանել
ստորակարգ
մարդերի
տուն
Սուրբ
{Խորհուրդին}
հաղորդելու
համար՝
հիմնուելով
այն
բանի
վերայ,
թէ
ենք
եւ
հրամայում
ենք,
որ
ստորակարգ
մարդերը
Սուրբ
{խորհուրդին}
հաղորդելու
ժամանակ
ճիշտ
պահուի
քահանայական
կանոնը
արակապետութեան
մէջ,
բոլորովին
համաձայն
էին
Կարգի
{խորհուրդին}
եւ
գաղափարին։
Բոլոր
բնակիչք
ուսան
աշխատել.
այր
գիրք
"
Մինին
խոսք,
մյուսին
հարսն
"
անունով,
որի
{խորհուրդն}
է,
ինչպես
եվրոպական
այդպիսի
աշխատությունների
խոր
րոյցը:
Ճշմարտութեան
պաշտօնեայ
լինել
մի
հատիկ
{խորհուրդն}
է
մի
բարոյական
մարդու,
եւ
վա՜յ
այն
մարդուն,
որ
թարախ
էր
զարկում
այնտեղից
նորա
երեսին:
Վիրաբուժի
{խորհուրդն}
է
դուրս
բերել
հիւանդի
կազմուածքից
այդ
ապականութիւ
2.
Հարց.
-
"
Դրոշմը
ի՞նչ
է"։
Պատասխանի.
"
Այն
{խորհուրդն}
է
որ
զՀոգին
սուրբ
կուտայ
մկրտելոց"։
Ուսանիմք
ի
բիւրը
եւ
շարժառիթը։
Այսչափ
կրօնի
վերայ։
Մեր
{խորհուրդն}
էր
ցոյց
տալ
միայն
կրօնի
ինչութիւնը
եւ
խորհուրդը
է
եւ
քանի
որ
այդ
ուն
վեվ
պիտի
հնչվի,
ու
պահելու
{խորհուրդն}
ի՞նչ
է.
ընթերցանութիւնը
դժարցնել։
Ինչ
որ
մեզ
է
ամբողջ
մի
գեղի
նկարագիր.
իրեն
իսկ
արգոյ
հեղինակի
{խորհուրդն}
էլ
այս
է,
ինչպէս
ծանօթաբանում
է
յառաջաբանի
մէջ:
ատի
խօսք
կամենայ
տալ
քարոզչին,
նայելով
նոցա
դառն
{խորհուրդներ}
որոճալուն,
իր
մէջ
քաշելով
արգելում
է
շնորհը.
ան
գարէ,
որ
իբրեւ
դաբիրայ
եռոտանու
վերայ
մեկնում
էր
{խորհուրդներ}
եւ
քարոզում
էր
երկնքի
Աստուածային
նախասահմանութիւ
ւյս
19-ից,
հասանելով
ինձ
27-ին,
հայտնի
արեց
Ձեր
{խորհուրդները}
եւ
որոշմունքը
Հնդկաստանի
ազգային
ժառանգության
մաս
ր
բոլորի
գաղտնիքը,
որի
աչքը
համարում
է
մեր
աղիքի
{խորհուրդները},
գիտէ,
որ
ես
լաւութիւն
եւ
բարի՛
եմ
ցանկացել
ամե
Հայազգի
սիրտը
ի
սուգ
համակեց,
Նորա
{խորհուրդները}
հիմնովին
քանդեց,
Ազգի
վէրքերի
թարախը
սրբելո
է
ուղիղ
տեսութիւն
ստացած
լինէին,
կը
տեսանէին
այդ
{խորհուրդները},
բայց
ափսո՛ս,
որ
միմիայն
հայոց
հին
եւ
մեռեալ
լե
.
կրկին
շնորհակալություն
եմ
հայտնում
Անանիային
իր
{խորհուրդների}
եւ
ընկեր-բարեկամներիս
մասին
տված
հույժ
հետաքրքրակ
րանս
բանալու
ժամանակ
".
արդ
եթէ
նա,
որ
Աստուծու
{խորհուրդների}
հազարապե՛տն
էր,
աղօթքի
էր
կարօտում
եւ
աղաչում
էր
տի
ծածուկ
մնայ
միշտ
ուրիշից,
որ
մի
գուցէ
օտարոտի
{խորհուրդների}
տէր
լինելով,
անարժանաբար
տեսանէր
մի
այսպիսի
մաքո
թեան
լուրը:
Այսպիսի
զանազան
եւ
միմեանց
ներհակ
{խորհուրդների}
մէջ
ալեկոծուելով,
-
նորա
շնչառութիւնը
շուտացել
էր
րծում
էին
ժողովքի
մէջ
եւ
Կայսրի
խաղաղութեան
մասին
{խորհուրդների}
առաջը
փակում
էին։
Ահա՛
այս
կերպով
ժողովը
չ'կարող
լի:
Ինչ
վերաբերում
է
Անանիայի
բարի
եւ
սրտագին
{խորհուրդներին}
եւ
առողջապահական
զգուշացումներին,
ինձ
մնում
է
մի
մենայն
օր
գտանում
էք
ձեր
անքրիստոնեայ
գործերին
եւ
{խորհուրդներին}
օգնական,
կարող
էք,
իհարկէ,
պատրաստել
ինձ
շատ
ա
նելի
չէ
մկրտութեան
ժամանակ,
որովհետեւ
եկեղեցական
{խորհուրդներից}
ոչ
մինը
չէ
կատարւում
մեքենաբար
միայն:
Մի
զար
չ
թէ
միայն
նորա
նման
մարդիկ,
այլեւ...
զանազան
{խորհուրդներով}:
Պ.
Յովնաթանեանցի
տեսութեամբ,
բոլոր
աշխարհը
շա
խաւար
ազգի
կրօն
լցուած
է
լինում
աղօտ
եւ
խաւարային
{խորհուրդներով}
եւս
եւ
խռկուած
աւելորդապաշտութիւններով։
Կրօնի
նե
տը
կենդանի
մարդերի
անունով
ցանկացայ
պսակել
եւ
այս
{խորհուրդով}
ձեզ
ընծայեցի:
Մեր
ազգի
անցածը
տխուր
է,
այն
արմին
իւր,
եւ
զգինին
յարիւն
իւր"։
Ո՛չ
այսպէս:
{Խորհուրդով}
պատարագին,
նուիրմամբ
մարմնոյ
իւրոյ
եւ
արեան,
դա
Թոյն
խառնած
նռան
հետ
կարմիր
ջրի
Նորա
{խորհուրդով}
սուրբ
ծերին
տուի...
Նա
միւս
առաւօտ
չկար
եր
հական
հանդիսարանը,
բայց
այդ
դիպուածներում
գնալու
{խորհուրդս}
եղած
է
մի
բան
ուսանել:
Շեկսպիրը՝
անգլիական
.
ո՛վ
Գիրսաս,
ծառայ
հաւատար,
Չկամիմ
թողուլ
{խորհուրդս}
անկատար,
Ելիր
ու
գնա
կրկին
քո
տեղին,
է,
թէ
յայս
ամենայն
գործ
գլխաւորքն
'ի
բանս
եւ
'ի
{խորհուրդս}
էին
նախ
Հ.
Ղուկաս
Ինճիճեան
որ
էր
յայնժամ
մեծաւոր
Հայոց,
ըստ
որում
է
եկեղեցի։
Եւ
մինչդեռ
ես
յայս
{խորհուրդս}
էի,
գողք
հանին
'ի
վեր
եւ
սկսան
անձրեւել
նետս
ոչ
).
նա
ի՞նչպէս
է
հասանում
վերջապէս
մինչեւ
հաւատի
{խորհուրդքը}
եւ
ճշմարտութիւնքը։
Ահա,
թէ
ինչպէս։
Եթէ
բանը
վե
նդ
զվերաբերելիս
կրօնի
եւ
աստուածապաշտութեան
ունել
{խորհրդաբար},
եւ
ո՛չ
հասկանալի
ամենայն
ում
եք,
որով
հանդիսաց
Շաքարեանցը,
որպէս
տանուտէր,
նախագահ
հանդիսացաւ
{խորհրդածու}
ընկերութեան
եւ
բոլորովին
բացասաբար
վճռեց,
որ
կոմ
ocietatis;
ossa
et
nervi
hujus
magni
corporis"։
{Խորհրդածութեան}
ժամանակ
սոքա
միայն
ունէին
ներգործական
եւ
կրաւորակ
եւս
մոռացել
է.
այդ
ինչ
խնջոյք
կը
լինի:
Այս
{խորհրդածութենից}
յետոյ,
որ
նորա
կեանքի
մէջ
բաւական
մեծակշիռ
բան
է
քինի
լինել՝
գտանուելով
առաքինի
շրջակայքում.
այս
{խորհրդածութենով}
պարապուած
է
միտքս
այս
րոպէիս,
մինչ
գրում
եմ
Յիշա
ալի
մօտ
գտանւում
էին
միշտ
չորս
օգնական,
որ
Կարգի
{խորհրդածութենով}
նշանակուած
էին
Գեներալի
ընտրութենից
յետոյ։
Բացի
նով
յոյն
օրագրին:
18
դարու
վերջին
կէսի
վերայ
մի
{խորհրդածութիւն},
ակնարկելով
89
անմահ
թուականը:
Ռուս
կայսրների
հ
,
անիծածը
երէկ
երեկոյեան
երեւի
լսել
է
իմ
ձայնաւոր
{խորհրդածութիւնը}
իմ
հետ,
եւ
այդ
բանը
բերել
է
իմ
գլուխը:
Փոյթ
չէ
ջ,
-
հարց
արեցի
ես:
-
Չգիտեմ,
-
պատասխանեց
{խորհրդական}
ծանօթս
եւ
նետեց
կապոցը
իմ
առաջեւ՝
նշանացի
առնելո
ակիչների
պատկերքը
եւ
կահ
կարասիքը,
այն
կանացի
եւ
{խորհրդական}
առանձնարանքը...
խուռն
յորձանքով
յիշեցնում
են
Լու
երել
այնտեղ
եւ
նայել
Վերսայլի
վերայ
գիշերի
խոր
եւ
{խորհրդական}
լռութեան
մէջ:
Կէսգիշերն
անցել
էր:
Մինչ
ամեն
ը
դուրս
էր
գալիս
պալատից՝
ոգեւորուած
միմիայն
այդ
{խորհրդական}
ճրագի
լուսով...
"
Հո՛ւ,
հո՛ւ,
հո՛ւ
",
-
ըն
եալ
ճանապարհից.
մեր
աստղը
քարշում
է
մեզ
դէպի
այդ
{խորհրդական}
ճանապարհի
ելքը,
եւ
մեք
հետեւում
ենք
այդ
ճակատագր
ր
պապը
վեցերորդ
էր,
Մանաւանդ
այս
համարները
{խորհրդական}
են
թիւեր։
1885
թ.
Մոսկուա
ՅՈՅU
կեղեցու
եռապսակ
պապ
դառնալ:
Գործարանի
գրագիրը
եւ
{խորհրդական}
անդամը,
պապի
մեռանելուց
յետոյ,
անց
են
կենում
դէ
հերքելով,
իւր
անունը
նոցայ
մեծարելի
կացուցաներ:
{Խորհրդական}
անդամը
Նա
իսկապէս
Քուէպէք
քաղաքից
չէր,
այլ
աշնորհութիւնը
ուրիշ
բաների
մէջ:
Սա
լինելով
{խորհրդական}
անդամ
գործարանումը
եւ
ունենալով
այնտեղ
մեծ
կշիռ
ե
մ,
պէտք
է
կարդինալի,
հոգատարների,
վերակացուի,
{խորհրդական}
անդամի,
եւ
միւս
անպիտանների
անուններ
լինէին:
Թէ
եց
պատմել,
թէ
ինչ
կերպով
վերջապէս
յաջողել
էր
իւր
{խորհրդական}
խառնուրդից
ստանալ
անարատ
ոսկի:
-
Վերջին
փորձ
եւ
միացուր
քո
ազնիւ
սրտի
հետ,
թո՛ղ
այս
գիշերուայ
{խորհրդական}
լռութիւնը
վկայ
լինի
իմ
անխարդախ
կուսական
երդմանը
բժշկութիւնը
նայում
է
ինչպէս
մի
վարագոյրով
ծածկած
{խորհրդական}
բանի
վերայ,
եւ
չունի
դրական
հնարներ
այդ
ցաւերը
բ
ուած
էր
Շահումեանցի
հետ.
նա
մտքից
չէր
հանում
այն
{խորհրդական}
տեսաւորութիւնը
կէս
գիշերուայ
լռութեան
մէջ,
որ
մե
անապէս:
-
Այս
րոպէիս
պահանջում
եմ
քեզանից
այդ
{խորհրդական}
մատանու
պատմութիւնը,
եթէ
չես
ասել,
իմացած
եղիր
անկութիւնը,
որքան
կարող
եմ,
կը
հաղորդեմ
քեզ
այդ
{խորհրդական}
մատանու
պատմութիւնը,
որքան
ինձ
յայտնի
էր
այն,
մ
եւ,
ստանալով
մի
փոքր
պաշտպանութիւն,
մտանում
էր
{խորհրդական}
ծովերի
մէջ՝
մարդկութեան
համար
նոր
աշխարհ
բանալու
սուսեանք
խիստ
շատ
պաշտում
են։
Չ'նայելով
այս
գրքի
{խորհրդական}
պարունակութեանը,
նորա
մէջ
երեւում
են
ջանք
եւ
աշխ
իրք
կամ,
լաւ
ասել,
ոգեւորութեան
եւ
սրբութեան
մի
{խորհրդական}
նշան։
Լօյոլայի
զանազանութիւնը
այլ
անապատականների
գրուի
Քրիստոսի
թագաւորութիւնը։
Ահա՛
այս
է
մինչեւ
{խորհրդական}
բաները
բարձրանալու
կերպը։
Սորանից
ի՞նչ
ուղղակի
ե
Գտանւում
էին
նոյնպէս
Գեներալ-Քարտուղար
եւ
գլխաւոր
{խորհրդական}
(monitor)։
Սոքա
ողջը
լինում
էին
ինքեանք
իսկ
Կա
ում
նորա
տան
չորս
կողմումը
կուսական
չափահասութեան
{խորհրդական}
նշանը։
Ամենայն
հարս
ունէր
կախած
իւր
վզից
Ողջախոհ
վայրենիների
մակոյկներում
եւ
գնում
են՝
հետեւելով
{խորհրդական}
գետերի
ընթացքին
անծանօթ
ազգերին
Աւետարան
քարոզելո
նոքա
կատարելապէս
իւրեանց
բնաւորութիւնը։
Բայց
այս
{խորհրդական}
հատուածը
ունի՞
արդեօք
իւր
մէջ
մեծ
թագաւորութեան
ս
նմատչելի
սահմաններում՝
լինելով
օր
ըստ
օրէ
առաւել
{խորհրդական},
առաւել
անմռունչ։
Յիսուսեանների
ցանկութիւնը
իրա
արստահարողների
ընդդէմ
եւ
միայն
գիշերով,
ծածուկ,
{խորհրդական}
առանձնութեան
մէջ
բողոքել,
երբ
ոչ
ոք
չէր
լսում
նո
ս
այն
էր,
որ
ո՛չ
հոգատարքը,
ո՛չ
գործավարը,
ո՛չ
{խորհրդականը},
ո՛չ
գլխաւոր
պաշտօնատարները
եւ
ո՛չ
վերակացուի
օգ
նն
Ռուսսիոյ,
ուր
ըստ
թելադրութեան
պ.
դեսպանին,
{խորհրդականն}
դեսպանութեան
Ռուսսիոյ,
պ.
կոմս
Բլուդովն
յայտնեա
թէ
անպարկեշտութեամբ
վրդովեցի
քո
առանձնական
ժամերի
{խորհրդականութիւնը},
բայց
ես
չեմ
մեղաւոր,
որ
շտապեցի
քո
մօտ.
դեռ
ն
մահու
դատապարտութեան։
Ամենայն
տարի
հաւաքւում
էին
{խորհրդականք}
եւ
քննում
էին
տարեկան
բոլոր
գործերը.
նոր
օրէնքնե
րապմունքը
կը
ներե՞ն
արդեօք
ժամանակ
կորուսանել
այս
{խորհրդակատարութեան}
վերայ:
-
Դա
ի՛նչ
մի
երեւելի
գործ
ունի,
ի՛նչ
կայ
լինել
երեք՝
որպէս
թէ
միմեանց
ներհակ
պատարագի
{խորհրդակատարութեան},
որ
կատարւում
էին
միեւնոյն
քրիստոնեայ
աշխարհում
ւն,
իւր
վերայ
պարտք
համարեց
գործ
կատարել,
առանց
{խորհրդակից}
լինելու
հոգատարների
հետ:
Ամէնից
առաւել
զայրացողը
չ'կարողացաւ
ներգործել
նորա
վերայ.
նա
չ'տուեց
իւր
{խորհրդակիցների}
անունը։
Թղթեր
եւս
չէր
կարելի
գտանել
նորա
մօտ,
ը
ն
տեղ
գրագրութիւն
ունին,
ամենայն
տեղ
ընկերներ
եւ
{խորհրդակիցք},
նոքա
ամենայն
ժամանակ
կը
տանեն
ինձ։
Գուցէ
դեռ
ա
ք
"
բառը,
եւ
երբ
հարցնում
էին,
թէ
ունէ՞ր
արդեօք
{խորհրդակիցք},
նա
միշտ
պատասխանում
էր.
"
Եթէ
ունիմ
եւս,
բայց
զել
Կլեմանը,
որ
հարցուփորձի
ժամանակ
չ'յայտնէ
իւր
{խորհրդակիցքը}
կամ
գո՛նէ
ասէ
միայն
վանահօր
անունը,
որին
խոստացա
ան
նոյն
րոպէին։
Յակոբ-Կլեմանը
ժամանակ
չ'գտաւ
իւր
{խորհրդակիցքը}
յայտնելու։
Յիսուսեան
աբեղայքը,
ժամանակակից
"։
Շատէլ
խոստովանեցաւ,
բայց
չկամեցաւ
մատնել
իւր
{խորհրդակիցքը}
։
Վերջապէս
բանդումը
քանի
անգամ
հարցուփորձից
յետոյ
ց
յետոյ,
բանալով
գաղտնիքի
վարագոյրը,
մատնեց
իւր
{խորհրդակիցքը}
։
Երբ
յայտնեցին
Հենրիկ
IVին
այս
բանը,
նա
հիւանդ
հաւատարիմքը,
նորա
շարունակ
հրաժարուելը
Րավալեակի
{խորհրդակիցքը}
գտանելուց
եւ
պատժելուց
եւ
մանաւանդ
պաշտպանութիւնը
ական,
ազգասէր,
լուսաւոր,
ճշմարտասէր
եղբայրների
{խորհրդակցութեամբ}
կազմել
մի
առաջարկութիւն
`
հիմնելու
մի
այնպիսի
բար
Փիլիպպոս:
Բանը
ի՞նչ
երկարացնեմ,
սա
իւր
քաջաքաջ
{խորհրդակցութեամբք},
որ
ունէր
միշտ
նոր
պապացու
կարդինալի
հետ,
եւ
իւ
անք
իւրեանց
կանոնի
զօրութենով,
չէին
կարող
ծածուկ
{խորհրդակցութիւններ}
գրի
միջնորդութենով
ունենալ,
մինչեւ
անգամ
եւ
Տէրո
.
Մարկոսի
ուսին,
-
եւ
յոյս
ունիմ,
որ
դու
այնքան
{խորհրդապահ}
կը
լինիս,
որ
ոչ
ոքի
չասես
այն
գաղտնիքը,
եթէ
երդ
ջորդը
պարտական
էր
սահմանեալ
ժամանակի
մէջ
հրաւիրել
{խորհրդարանի}
անդամները
նոր
Գեներալի
ընտրութեան
համար։
Ընտրողն
Բոլոր
գաւառների
դէպուտատները
անդամ
էին
Կարգի
{խորհրդարանին}
եւ
միշտ
հաւաքւում
էին
Հռովմի
մէջ։
Բացի
Գեներալի
,
առաքելով
զպատճէն
գրութեան
իւրեանց
առ
քաղաքական
{խորհրդարանն},
զորմէ
քաջ
գիտէք,
յայն
միտս,
զի
նորին
սրբազնակ
դ
պատնէշից...
Հայերը
ունին
աւելի
հիմնաւոր
եւ
{խորհրդաւոր}
ողբալիք,
թո՛ղ
դպրոցների
չլինելը
կամ
լինելութեան
նի
պատուհանում
դրւում
էր
թագաւորի
սիրականի
ձեռքով
{խորհրդաւոր}
ճրագը,
եւ
թէ
ինչպէս
թոյլ
եւ
մեղկ
եւ
կարդինալին
ս
ում
է
նա
ծաղկեցնել
հայկական
գրատպութիւնը
Եւրոպայի
{խորհրդաւոր}
մայրաքաղաքներից
մինի
մէջ:
Պ.
Արամեանը
վաճառ
ը
հասանի
իւր
նպատակին,
եւ
ես
կատարած
կը
լինիմ
իմ
{խորհրդաւոր}
պարտականութիւնը:
Թող
չսրտնեղին
տղայաբար
այն
թիւն,
կա՛մ
դէպի
յաւիտենական
կորուստ,
այսպիսի
մի
{խորհրդաւոր}
ժամանակամիջոցում,
երբ
Նախախնամութիւնը
կշռում
է
ե
ինն
արծաթափայլ
Լոյս
էր
տալիս
գիշերին,
{Խորհրդաւոր}
մինչ
տիրել
էր
Անվրդով
խոր
լռութիւն,
Մ
ւ
վարք
պատկերացնող
կարճ
պատմութիւնք,
ապա
զանազան
{խորհրդաւոր}
բանահիւսութիւնք,
որ
պարունակում
էին
իւրեանց
մէջ
րի
ապաշնորհութեան
չափը.
տեսա՞ր,
թէ
դոքա
այն
մեծ
{խորհրդաւոր}
գործարանը
ինչպէ՛ս
խաղալիք
էին
շինել
իւրեանց
վատթա
ին,
այլեւս
ձեռք
չես
վեր
առնում
դու"։
Այս
տխուր
{խորհրդաւոր}
խօսքերը
Կաթողիկոսի
բերանից,
որպէս
թէ
մուրճի
զարկ
պէիս,
մեք
ամենեքեան
ունինք։
Այսպիսի
տխուր
եւ
{խորհրդաւոր}
հանդիսում,
եթէ
աչքերս
ձգենք
միայն
այն
ժամանակամի
-
մեզանով
կը
լինի
տասներկու.
առաքելական
թիւ
է,
{խորհրդաւոր}
է:
Միայն
գիտե՞ս,
ես
այդ
մարդերից
մի
քանիսին
չեմ
ը
ոչխարի
նման
մորթուեցան
պապականութեան
ձեռքով
այն
{խորհրդաւոր}
երեկոյին,
երբ
ինքը՝
թագաւորը
(Կարոլոս
9-րդը)
աւորաբար)
պապական
ձեւացած
լինելով,
կարող
էին
մի
{խորհրդաւոր}
ժամում
դուրս
երեւեցուցանել
իւրեանց
սրտի
եւ
հոգու
պական
իրաւասութեան
ընդունելը
բաւական
մեծ
բան
էր,
{խորհրդաւոր}
բան,
որի
համար
պիտոյ
էր
ներողութիւն
տալ
մեղքերին
տի
վճիռը։
Այս
միջոցին
հասաւ
Կարգի
պատմութեան
{խորհրդաւոր}
դարագլուխը,
այսինքն՝
Լօյոլայի
մահը։
Նորա
կեանք
են
առողջ
օդի
կարօտութիւն,
որքան
կարող
էին
զգալ:
{Խորհրդաւոր}
ժամանակում
ենք
ապրում
մենք.
եւ
մեծ
պարտականութիւ
յսինքն
ընդհանրապէս
այն
անունների
մասին,
որ
այսօր
{խորհրդաւոր}
նշանակութիւն
են
ստացել
Հայաստանի
հողում,
կարելի
րեւելի
զօրավարի:
Եթէ
ազգը
Թորոսի
օրով
տեսել
է
մի
{խորհրդաւոր}
անցք,
բայց
Թորոսի
վրայ
բնաւ
համարում
չունի,
ազգ
ա
միայն
գիտէ
այդ
բոլորի
գաղտնիքը
եւ
նորա
ձեռքին
է
{խորհրդաւոր}
եւ
գերբնական
գիտութեանը
բանալիքը:
Մի՞թէ
աւելի
մե
էգզադէ
են
ասում...
-
Եթէ
այդպէս
է,
եթէ
բարի
{խորհրդի}
ընդդէմ
ականջդ
խցում
ես
իժ
օձի
նման,
եթէ
այդ
քո
հ
երանի
թէ
կատարել
էի
սրտիս
ցանկութիւնը:
Մինչ
այս
{խորհրդի}
վերայ
էի,
չգիտեմ՝
ի՛նչ
չար
հոգի
դրդեց
ինձ
դուրս
ս
մարդերից։
Չէ՛
պիտոյ
յուսահատուիլ,
եթէ
մի
բարի
{խորհրդի}
վերայ
ես,
թո՛ղ
ամենակալ
Տէրը
լինի
քեզ
օգնական:
ծի
մէջ
խաչեցար
վասն
մեր
յաւելացնելը
եւ
դ.
Դրոշմի
{խորհրդի}
մէջ
մզեալ
իւղերի
գործադրութիւնը
"
(երես
222):
կ
կարողանալու
չէին
ուշ
դարձուցանել
իւրեանց
կեանքի
{խորհրդի}
վերայ,
երկար
ժամանակ
պիտոյ
է
ամրացնէին
իւրեանց
ն
Մարդերի
եւ
աստուծոյ
առաջ:
Ծածկեալ
{խորհրդի}
հոգսերով
`
Սուրբ
պատկերի
առջեւը
`
Կանգ
իկստանում,
այս
պատճառով
էլ
ասացինք,
թէ
մասնաւոր
{խորհրդի}
նուիրուած
օրագիր
չէ
կարող
գոյանալ
կամ
շարունակուի
մէջ
ոչինչ
բան
չկայ,
ոչինչ
բան
չէ
կատարւում
առանց
{խորհրդի}
։
Հեղինակները
եւս
մնալով
այս
հասարակաց
բնութեան
օ
կին]
խոստովանում
է
այս,
բայց
թոյլ
տալով
պատմական
{խորհրդի}
ազդեցութիւնը,
որ
աճել
էր
անցածի,
մնացած
աւանադո
քրիստոնէական
կրօնի
եւ
նորա
արարողութեանը
խորունկ
{խորհրդի}
մէջ:
Հրէական
ոգու
մէջ
-
սորանով
մտածում
է
նա
(Հ
ւթեանը
եւ
Բեկոնի
հայրենակցաց
գործական-էմպիրիկական
{խորհրդի}
ընդդէմ:
Ինչպէս
կուրմարկեան
կիսասպան
(юнкер)
դա
տական,
որպէս
նաեւ
ընդհանուրի
արժանաւորութեան
կամ
{խորհրդի}
ուրախութիւնը,
հիմնեցին,
կազմեցին,
պատրաստեցին
անչիւր
ոք
աշխատէր
իւր
պարտքը
լցուցանելու
է
՚ի
մեծ
{խորհրդի}
սպասաւորելով:
Այն
ժամանակը
պէտք
է
արդիւնաւոր
լին
այդ
տաժանելի
քննութեան
պարտիքը
հատուցանելու։
Այս
{խորհրդի}
վերայ
դիմեց
նա
դէպի
ֆակուլտէտի
Դեկան
եւ
ուսուցչապ
ւթեան
վերայ
առանց
ամենայն
մտքի,
բովանդակութեան,
{խորհրդի}
եւ
բանականութեան:
Ազգային
են
այն
երգերը
եւ
պիտի
:
Մօտաւորութիւնը,
առանց
բարոյական
եւ
օգտակար
{խորհրդի},
որ
լինում
է
ղահուէտան
մէջ,
սէր
կամ
ընկերասիրու
քը
չէին
կամենում
երդմնազանց
լինել,
ըստ
որում
այլ
{խորհրդի}
վերայ
էին,
ինչպէս
կը
տեսանենք
ներքեւումը։
Փ
կանոնով
արտաքսուեցան
եկեղեցուց
եւ
զրկուեցան
սուրբ
{խորհրդի}
հաղորդութենից։
Յիսուսեանք
համոզում
էին
Պապին,
ո
ոլորովին
պիտակաբար,
առանց
որեւէ
արարողութեան
կամ
{խորհրդի}:
Չորս
տող
միայն
յիշում
եմ.
ահաւասիկ.
Նոր
կամ
մնալը,
որեւիցէ
կապով
կապուած
չէ
նոցայ
էական
{խորհրդի}
հետ...
"
Մեր
տէրտէրներին
էլ
աստուած
բարի
ունով
ապրիլ:
Այն
ուղղութիւնը,
որ
առանց
մի
էական
{խորհրդի}
բռնաբարում
է
ներկայի
իրաւունքը
կամ
գէթ
աշխատում
է
անի
վրայ,
որ
մեր
ճաշակը
փնտռում
էր,
առանց
ուրիշ
{խորհրդի},
միմիայն
գեղեցութեան
համար։
Գեղեցիկ
պատկերի,
գ
ազգի
մէջ,
հաւատա՛,
որ
հետեւելով
իմ
բարեկամների
{խորհրդին},
անունը
եւս
տալու
չէի
այդ
գործին:
Ուղարկում
ւն
առնելու
",
համաձայնում
է
իմ
իստակ
սրտից
տուած
{խորհրդին}
՝
մի
բարեկարգ
դպրոցում
ստանալ
մի
հիմնաւոր
կրթութի
,
թէեւ
ակամայ,
Կաթողիկոսը
հաղորդուեցաւ
յունական
{խորհրդին},
այն
ժամանակ
մեծ
շշունջ
ընկաւ
ազգի
մէջ,
մինչեւ
շաճաւոր
ուղղութիւն
չստանալով
չէ
հասել
իւր
ուխտեալ
{խորհրդին}:
Այս
մեր
ընդհանրապէս
խօսակցութիւնը
առիթ
ունինք
մ
եսական
խնդիրների
քննողութեանց
մէջ,
որ
մեր
ներկայ
{խորհրդին}
բնաւ
վերաբերութիւն
չունի։
Մեր
դիտաւորութիւնը
է
մ
ործին
ամենայն
հիմնաւորութեամբ,
տեղեկանում
է
նորա
{խորհրդին}
եւ
վճռում
է,
թէ՛
ի՞նչ
չափով
ու
սահմանով
կատարել
ը
պահելով,
մեծաքայլ
յառաջ
կ՚երթար,
հիմնադրի
մեծ
{խորհրդին}
համաձայն
եւ
շատ
արգասաւոր
կը
լինէր
տարաբախտ
Հռոմի
րեանցը:
Ազգասէր
անուն
կրել
կամեցողը,
պարտ
է
իւր
{խորհրդին}
համեմատ
գործեր
ունենալ,
եւ
իւր
անձը
բոլորանուէր
արակել
այս
աշխատութիւնը
տպագրութեամբ՝
հանգուցելու
{խորհրդին}
եւ
ցանկութեանը
համեմատ։
Հայոց
գերեզմանատ
ասպանութիւն։
Լուդովիկոս
XVը,
վերջապէս
Շուազելօի
{խորհրդին}
հետեւելով,
1764
թուականի
նոյեմբեր
ամսի
մէջ
ստորա
արապետը,
որ
քեզ
ստեղծել
է
առանց
քո
օգնութեան
կամ
{խորհրդին}
կարօտելու,
մի՞թէ
կարօտ
է
այսօր
քո
սուտին:
որ
մեր
հին
լեզուով
խօսող
հեղինակները
պակաս
են
այս
{խորհրդից}
։
Մի
այդպիսի
հեղինակի
սիրտ
տուել
է
շարադրել
կամ
թ
ւում
է,
նորա
վերայ
ներգործող
անձինքը,
այս
սուրբ
{խորհրդից}
շատ
հեռու
են
եղած.
միայն
իւրեանց
սուտ
փառքի
վերա
մի
այլակերպութիւն,
որ
շատ
հեռու
էր
հիմնադրի
մտքի
{խորհրդից}:
Գործարանում
ծառայող
բոլոր
արժանաւոր
անձինքը
ողբ
ի
ձեռքում,
բոլորովին
խոտորուելով
քո
նախկին
սուրբ
{խորհրդից}:
Թէպէտ
բաւական
երկար
եւ
ձանձրալի
են
պատմելի
ռողջութեան
թուլութիւնը,
հեռացնում
էինք
նորան
այդ
{խորհրդից}
։
Բայց
նորա
վառ
հոգին
եւ
ազնիւ
ձգտողութիւնքը
չկամ
րը:
-
Ի
սէր
Աստուծոյ,
ձեռք
վեր
առէք
այդպիսի
{խորհրդից}
․
եթէ
կամիս,
որ
պատճառ
լինինք
ազգի
կործանութեանը
րկարաբանելով
այդ
մասին,
կը
հեռանայինք
մեր
ուղղակի
{խորհրդից}
եւ
գուցէ
վշտացնէինք
եւս
մի
քանի
սխօլաստիկների
անձ
ւմ
է
Թորոսի,
Մինասի
եւ
Նիկողոսի
ազգի
մէջ
ունեցած
{խորհրդից},
արժանաւորութիւնից
ու
յատկութիւնից:
Յայտնի
է
թէ
ութեան
իրենց
հարկը,
նոքա
զրկւում
են
իրենց
ներքին
{խորհրդից}
եւ
դառնում
են
մի
պիտակ
բան,
ինչպէս
այսօր
դարձել
եւս
կայ
խորհուրդ,
բայց՝
կորստական
եւ
տարբեր
այն
{խորհրդից}
եւ
միանգամայն
հակառակ
ինչ
որ
կայ
նոր
լեզուի
մէջ։
խօսելուց,
երբ
լեզուն
այն
ձեւերի
տակ
զրկuում
է
իր
{խորհրդից}
եւ
չէ
կարում
վարել
իր
պաշտօնը,
երբ
խօսօղը
չէ
հաս
Բայց
սակայն
ազգն
մեր
վերջացեալ
՚ի
քաղաքական
{խորհրդոյ},
ունէր՝
եւ
այսօր
իսկ
ունի
զերկուս
դեռ
անօթս,
ո
յիշել
եւ
տէր
Աբրահամ
եպիսկոպոսը,
որում
ըստ
ձաթի
{խորհրդոյն}
եւ
չհանգուցանէր
'ի
ծերութիւնս.
եւ
կարող
լինէի
առ
մ
Ավտուշին
այստեղ
բերելովս,
այդ
ես
բարի
սրտով
եւ
{խորհրդով}
արել
եմ,
բայց
եթե
այդ
ձեզ
կամ
քրոջս
ցավ
է
եղել,
միս
հայկական
օրագիր
Ռուսաստանի
հայերի
համար:
Այս
{խորհրդով}
պ.
Նազարյանցն
ամսույս
տասնիննից
խնդիր
գրեց
ազգայ
ինություն
կառնեմ:
Ես
իմ
տկարության
պատճառով,
{խորհրդով}
Վանավինսկուն
եւ
Գլեբովին,
գնում
եմ
սահմանից
դուր
գի
պակասութիւնքը.
եթէ
այդպէս
եւս
լինի,
մի
ուրիշ
{խորհրդով}
չէ
դա,
եթէ
ոչ,
որ
ազգի
սրտացաւ
անդամքը,
փոքր
ա
լու
ընկնէին.
ես
ոչ
թէ
մի
սեւահոգի
մարդու
պէս
այն
{խորհրդով}
եմ
մերկացնում
այդ
պակասութիւնքը,
որ
ծիծաղեմ
դոցա
նի
Պ.
Հրատարակողին,
գրում
եմ
ձեզ
այս
նամակը
այն
{խորհրդով},
որ
դուք
մի
նամակով
միջնորդ
լինիք
իմ
եւ
"
Հիւսիս
յ
ինձանից
մինչ
կը
վայելես
պտուղը
այն
ծառի,
որ
իմ
{խորհրդով}
տնկել
էիր:
-
Քո
քարոզը
մեծ
պասից
երկայն
էր։
եւ
նորա
ճիշդ
թարգմանութիւնը
մայրենի
լեզուով:
Այս
{խորհրդով}
ամենահարկաւոր
բաներից
մինը
համարեցի
արձանագրել
այ
կանէր
հասարակութեան
եւ
շինուած
լինէր
մի
բարոյական
{խորհրդով},
զորօրինակ՝
Թէատրոն,
Մատենադարան,
Ժողովարան
ե
ւանք
է
քաղաքական
գաղափարների
եւ
ո՛չ
բուն
կրօնական
{խորհրդով}:
Ովի՞ն
է
խաբում
սա:
-
Ուրեմն,
-
պատասխանեց
թէ
պապականութիւնը
ուշացած
է
Հայերի
համար,
եւ
այդ
{խորհրդով}
կատարուած
աղօթքները
չեն
անցանում
մթնոլորտից
դէպի
ել,
-
պատասխանում
է
Բէգզադէն,
-
գիտե՞ս,
թէ
ինչ
{խորհրդով}
առնում
եմ
ես
այդ
բաները:
-
Ո՞րտեղից
պիտի
իմա
չէր,
այլ՝
իբրեւ
մի
որոգայթ,
խորամանկ
քաղաքական
{խորհրդով}:
Ո՛ր
մինը
կարդաս.
"
Հայոց
հոգեւորականութիւն
պիտակաբար,
միմիայն
թշուառ
գործաւորներին
օգնելու
{խորհրդով}:
Ստորագրութիւնք
բացուեցան,
այո՛,
եւ
շատ
գումար
՞ւր
են
մեր
հնարքը,
որ
կարողանայինք
գործ
դնել
այս
{խորհրդով}:
Հինգ,
տասն
հոգի
ազգասէր,
թերեւս
կարողութ
մ
Հայոց
ազգի
մէջ
խախուտ
եւ
անհիմն
վաճառականութեան
{խորհրդով}
հիմնուեցան
մեծ
կամ
փոքր
ընկերութիւններ,
նորանցից
,
վասնորոյ
եւ
երեքինն
՚ի
միասին
մին
կամքով
եւ
մին
{խորհրդով}
աշխատեսցին
ի
փառս
աստուծոյ
կատարեալ
աստ
զգրեալ
պա
սուրբ
առնել
զմիաշաբաթն
ի
շաբաթուն,
եւ
այս
կրկին
{խորհրդով}.
մի՝
զի
տօնն
քրիստոնէից
որոշեսցի
ի
Հրէից,
երկր
եկցութիւնը
պ.
Չամուռճեանի
գրուածքին
պատասխանելու
{խորհրդով}
կորուսած
ժամանակի
վերայ:
Ինքնակոչ
փիլիսոփայի
ենք
հասարակ
ժողովրդի
իրաւունքը
պաշտպանելու
եւ
այս
{խորհրդով}
ամենայն
բանի
ընդունակ:
Կրօնական
ժողովը
կը
կար
արելութեան
աստիճանին,
գոնէ
նա
միշտ
աշխատել
է
այդ
{խորհրդով}
։
Եւ
ոչ
ոք
չէ
կարող
ասել,
թէ
բոլորովին
կորած
է
ն
լորը
չասացին,
չպրծան,
այլ
երկուքն
էլ,
մասնաւոր
{խորհրդով}
գրուած
լինելով,
բնաւ
իսկ
ընդհանուր
հասկացողութեա
նա
կատարում
է
իւր
սրտի
ցանկութիւնը։
Բայց՝
ի՞նչ
{խորհրդով},
օգուտը
ի՞նչ
է,
ո՞վ
է
կարդացողը
կամ
հասկացողը,
թիֆլիզաբնակ
գաղթական...
պարոնի
գործի
վերայ,
այն
{խորհրդով},
որ
մոսկուացի
հայ
սխօլաստիկը
այդ
բանը
արտագրել
տ
ով
մարդկային
ազգի
օրէ
օր
աւելի
յառաջադիմութեանը,
{խորհրդով}
ցոյց
է
տալիս
թերութիւնները
մի
աշխատութեան,
քաւ
լ
ն,
ո՜րքան
անտես
արած
իրողութիւնք,
որ
մի
հեղինակ
{խորհրդով}
կամ
պատահմամբ
զանց
էր
արել։
Եւ
արդեօք
այդպիսի
իր
ից
օգտաւէտ
ուսումն
եւ
քաղցր,
ազնիւ
զբօսանք։
Այդ
{խորհրդով}
տպած
եւրոպական
գրքերից
ոչ
մինի
մէջ
չեն
գտանւում
ա
է
կարող
այլեւս
ատել,
յափշտակութիւն
յղանալ
եւ
այդ
{խորհրդով}
սպանել,
երբ
արդարադատութիւն
առիթ
չունի
այլեւս
զր
ել
մեզ:
Նորա
հսկողական
աչքը
մեր
վերայ
է:
Նա
այն
{խորհրդով}
բացել
է
մեր
առաջ
եւ
այսպիսի
նեղութեան
ասպարէզներ
ած
մարդս
դէպ
՚ի
ուղղութիւն
ածել:
Այսպիսիները
այն
{խորհրդով}
դուրս
է
երեւեցնում
աշխարհատնտեսի
աներեւոյթ
աջը,
տում,
թէ
սոքա
այնպէս
անարժան
մարդիկ
էին:
Նա
լաւ
{խորհրդով}
արեց,
բայց
սոքա,
որ
անհարազատ
գտանուեցան,
նա
ի
ւթեան
ժամանակից
էր
մնացած
եւ
դրել
են
Նոր՝
թերեւս
{խորհրդով}
փոխ
առնելով
այդ
անունը
Ս.
Գրքից։
"
Եւ
գրեցից
'ի
ւր
համար
վերին
դպրոցի
բազմահայեաց
կրթութիւն։
Այս
{խորհրդով}
ուղարկուեցաւ
նա
վերոյիշեալ
Թամամշեանի
հոգաբարձութ
սպասում
էր
մի
յարմար
ժամանակի,
տպել
նորան
երկու
{խորհրդով}.
առաջինը՝
որ
ժառանգութիւն
դարձուցանէ
այդ
բարոյա
ցէ:
Այս
բնակարանը
ունի
իւր
մէջ
որպէս
զանազան
{խորհրդով}
պատրաստած
սենեակներ,
նոյնպէս
մի
մեծ
պաշտօնական
դ
գելու,
կամ
մարդ
էշացնելու
եւ
կամ
արծաթ
հաւաքելու
{խորհրդով}:
-
Իմ
յայտարարութիւնը
գրած
է
թղթի
վերայ,
-
թէ
այդպէ՞ս
էր
արդեօք,
կամեցաւ
յառաջ
ուրանալ
այն
{խորհրդով},
որ
եթէ
պ.
Մարկոսը
ստուգապէս
տեսել
էր
ամենայն
բ
նորոշ
բան,
ո՛չ
ստորասական
եւ
ո՛չ
բացասական,
այն
{խորհրդով},
որ
դիմացս
կանգնած
մարդը
հակառակախօսութեան
պատճա
,
թէ
ոչինչ
բան
այնպէս
հիմնաւոր
չէ,
ինչպէս
միաբան
{խորհրդով}
կատարուածը.
եւ
ահա
ես
իսկոյն
կը
հոգամ
ինչ
որ
պակ
արդ
էր,
-
ջերմ
խօսեց
պ.
Մարկոսը:
-
Այդ
ինչ
{խորհրդով},
-
հարց
արեցին
բարեկամքը:
-
Ո՛ր
տեղում
կարե
իւնը:
Նա
այստեղ
ազատ
է,
չէ
հաւաքուել
պաշտօնական
{խորհրդով},
որ
միտքը
փոքր
ի
շատէ
լարուած
կամ
նախապաշարուած
ողութիւնք
առնել
ձեր
ընտանեկան
կեանքի
մասին,
բարի
{խորհրդով}:
-
Իսկ
ես,
խնդրում
եմ,
պարոն
բժշկապետ,
եթ
,
որպէսզի
ինքը
տէր
մնայ
բոլոր
հարստութեանը:
Այս
{խորհրդով},
Կոստանդնուպոլսի
մէջ,
չնչին
արծաթ
վճարելով
մի
ե
որութեան
տակ
դիմել
էր
Մխիթարը
Յիսուսեան
աբեղաների
{խորհրդով},
այլ
այս
միայն
յիշենք,
որ
Մխիթարը
1701
թուականի
այդպիսի
առատասիրտ
գործակատարութիւնը,
քան
թէ
այն
{խորհրդով},
որ
կառավարութիւնը,
տեսանելով
մի
օտար
ազգից
հատ
էջ
խօսք
է
լինում,
թէ
Վենետիկի
կառավարութիւնը
այն
{խորհրդով}
շնորհել
է
Մխիթարին
եւ
նորա
միաբանութեանը
հող,
բն
ի
դիպուածների
մէջ,
քան
թէ
քաղաքական
կամ
կրօնական
{խորհրդով}
։
Այս
եւս
հաւաստի
է,
որ
հասարակապետութիւնը
հաւատ
ուի
համար
բառարաններ,
զանազան
ձեւերով
եւ
զանազան
{խորհրդով}
։
Բացի
բուն
Հայ
հեղինակներից,
այո՛,
թարգմանեցին
ով
ազգի
մատենագրութեան
վերայ
եւ
այնուհետեւ
ոչ
այն
{խորհրդով},
որ
ծառայեն
լուսաւորութեան
մեծ
գործին,
այլ
որպէ
ռականութեան
գաղափար՝
спекуляцiя,
շահաստացութեան
{խորհրդով}
։
Մարդկեղէն
աշխարհում
ամենայն
գործողութիւն
վա
մնական
ոմանս,
եւ
այն
մասնաւոր
եւ
[յո՛յժ
մասնավոր
{խորհրդով]}:
Նոյն
բան
է
եւ
զհին
հայկականէն:
Բայց
ի
սէր
Աստ
ի
մասին,
ճանաչել
եւ
շօշափել
նորա
հոգին։
Այս
{խորհրդով},
ես
ցոյց
կը
տամ
Կարգի
ծագումը
եւ
արագ
տարածութիւ
սպանելու.
վասնորոյ
թողեց
ձեռքիցը
ձիու
սանձը
այն
{խորհրդով},
որ
թէ
հաճոյ
եւ
ընդունելի
է
սուրբ
կուսին
անհաւատ
պատերազմը
դեռ
չէին
մոռացել։
Իգնատիոսը
մի
աբեղայի
{խորհրդով}
ուսումնապարապի
ժամանակ
ուղեւորեցաւ
դէպի
Սպանիական
Աստուծոյ
բանի
քարոզութեանը
անհաւատների
մէջ։
Այս
{խորհրդով}
խոստացան
նոքա
ընկնել
Պապի
ոտքերը,
խնդրել
նորա
օր
արաֆֆայն
ինքը
եւս
մտածում
էր
մի
Կարգ
հիմնել,
այն
{խորհրդով},
որ
ուղղէր
Իտալական
հոգեւորականութեան
բարոյականո
ռ,
Իգնատիոսը
եւ
նորա
ընկերքը
ոչինչ
չունէին։
Այս
{խորհրդով}
նա
իւր
աշակերտներին
ուղարկեց
Հռովմ,
իսկ
ինքը
միա
կարծիքը
շատ
յարգելի
էր
Պապական
աշխարհի
մէջ։
Այս
{խորհրդով}
Իգնատիոսը
դիմեց
դէպի
Լօտարինգեան
Կարդինալը,
որ
գ
դրութեան
մէջ
այս
մասին
ոչինչ
չէ
յիշւում,
թէ
ի՞նչ
{խորհրդով}
է
կարգած։
Երեք
ուխտերի
ուխտապահքը
զանազանւում
էի
ւթիւն
իւր
իրաւունքներին
համեմատ
ներգործելու։
Այս
{խորհրդով}
ուսաւ
այնտեղի
հասարակ
ժողովրդի
խօսակցութիւնը
եւ
ս
խած
իւր
վզից
Ողջախոհութեան
Աստուծոյ
պատկերը,
այն
{խորհրդով},
թէ
նոքա
պատրաստ
էին
արդէն
ամուսնական
կեանքի
համ
անը
այն
ժամանակուայ
հռչակաւոր
իրաւաբան
Գիւմուլէնի
{խորհրդով}
բողոքեց
այս
բանի
ընդդէմ։
Գործը
մտաւ
Պարլամենտ։
որ
գրգռւում
էին
եւ
կառավարւում
էին
Յիսուսեանների
{խորհրդով},
ազատակամ
ներգործում
էին
Փարիզի
եւ
Ֆրանսիայի
վեր
նա
պատերազմով
ստանար։
Յիսուսեան
աբեղայքը,
որոնց
{խորհրդով}
կառավարւում
էին
Տասն
եւ
վեցը
եւ
մանաւանդ՝
Դուքս
Հենրիկոս
IV-ին
սպանել
Օբրի
եւ
Վարադ
Յիսուսեանների
{խորհրդով}
։
Հայր
Վարադը
պատուիրել
է
այս
մարդին
պաս
պահե
կը,
այսինքն՝
չ'յայտնել,
թէ
Յիսուսեան
աբեղաների
{խորհրդով}
ձեռք
էր
բարձրացրել
Աստուծոյ
օծեալի
վերայ։
Յիսուս
ում
էին
կարմիր
արկանելիք
ձգած
իւրեանց
վերայ,
այն
{խորհրդով},
թէ
թագաւորի
մահը
արգելք
չէ
իրաւադատութեան
ընթաց
լ
նոցա
անհաւանութիւնը
մի
կամաւոր
կուրութեան,
վատ
{խորհրդով},
այլ
անգիտութեան
եւ
թիւր
հասկացողութեան
բանաստեղ
ագոյն
գիտակն
էր
այն
ամենայն
վերոյասացեալ
Ինճիճեան
{խորհրդոց},
չոքան
'ի
Ենի-խափու,
խաբեալ
'ի
բանից
Յովհաննէս
որ
յայնմ
ժամանակի
գլխաւոր
ծանօթն
էր
տէրութեան
եւ
{խորհրդոց}
նորա,
այսու
ճանապարհաւ
կամեցաւ
զերծուցանել
զուղղ
ալի,
առ
ի
հնարաւոր
կացուցանել
զնա
լինել
յայտարար
{խորհրդոց}
մտածողացն:
Այս
ձեռնարկութիւն
չէ
արդարեւ
ինչ
մի
ի
ւսսիոյ
՚ի
Թիւրքիա:
Ուստի,
զի
մի
անլուր
եղեալ
{խորհրդոցս}
եւ
իջեալ
ի
Հնդիկս,
հարկեցայց
անգործ
նստել
անդէն
անք
լերանց
Հայաստանի՝
առեալ
ի
բերանոյ
ծերունւոյն
{Խորնոյ}:
Զարդիս
ամենայն
ոք,
որ
ունէր
ի
գլուխ
իւր
որչափ
լոյս
տան
մեզ
նշխարք
մնացեալք
առ
հինաւուրցն
{Խորնոյ}
՝
յար
եւ
նման
առ
ամենայն
ազգս
սկսանի
վիպասանական
տացն
առաջնորդութեամբ
ստեղծանէ,
զորմէ
բան
պատմի
ի
{Խորնոյ}
զայս
օրինակ.
"
Եւ
տեսանէ
(սուրբն
Մեսրոպ)
ո՛չ
ի
սորա
է
գրած
գիրն
"
Պիտոյից
"
արարեալ
ի
հինաւուրց
{Խորնոյ},
որպէս
եւ
զքերականութիւն
սորա
եւ
զհռետորական
գիտ
երգոց
եւ
դեռ
ի
մէջ
բերեալ
զբուն
երգս
ի
ծերունւոյն
{Խորնոյ},
եւ
ո՞յք
էին
արդեօք
ժխտողք
երգոցս
եւ
հրաժարողք
ի
առ
հինսն
Հայաստանեայց
լեալք
ուսանիմք
ի
ծերունւոյն
{Խորնոյ},
այլ
այս
ցրտութիւն
նորա
ջեռցի
տակաւ
առ
տակաւ
եւ
նք,
կոծ
եւ
սուգ,
սկսեալ
ի
ժամանակաց
իմ
աստանոյն
{Խորնոյ}
՝
"
Ողբամ
զքեզ,
Հայոց
աշխարհ
",
ի
ժամանակաց
Շնո
լ,
հանգոյն
փոքրիկ
նաւակաց՝
յածելով
միշտ
ի
ծովու
{խորշ}
առանց
զարձակավայրս
ծովուն
թեւակոխելոյ:
Պատուելի
սկսանում
է
զովացնել
նորա
ծարաւը,
դալարացնել
նորա
{խորշակահար}
տեսիլը
եւ
ահա...
արեւը
ծագեցաւ:
Ցօղի
կաթիլները
միմեանց
ընդդէմ,
երեսները
չոր,
վատուժ,
անհնարին
{խորշոմած},
խոր
ներս
ընկած
մանր
աչքերը
զրկուած
թերթերուկից
րեւում
էր
նորա
ալեխառն
մազերից,
ճաղատ
ճակատից
եւ
{խորշոմեալ}
երեսից,
պիտոյ
է
լինէր
համարեա
թէ
վաթսուն
տարեկան
ուր,
եւ,
չնայելով
նորա
երիտասարդութեանը,
արդէն
{խորշոմը}
դրել
էր
նորա
ճակատի
վերայ
իւր
կնիքը:
Հարցասի
ակատի
եւ
դուրս
ընկած
թուխ
թշերի
վերայ
իւր
կնիքը
-
{խորշումը}:
Նորա
հագուստը,
ինչպէս
առհասարակ
նախիջեւանցի
կն
է
երկասիրութիւնք
նորա
թաղեալ
եւ
թաքուցեալ
պահեն
ի
{խորշս}
մատենադարանաց
ի
վայելս
անբանից
որդանց
քան
թէ
բանա
իրն
ենք
բարձրացնում։
Այդ
խորիմաստ
փիլիսոփային
էլ
{խորոհուրդ}
կը
տանք,
որ
լաւ
ուշադրութիւն
անէ
երկու
իսպառ
անմ
են
ծառերի
տակին
կանաչ
արօտի
վերայ
թէյ
խմելու
կամ
{խորոված}
ուտելու
համար:
Վանքի
սարից
որ
ցած
ես
գնում
դէպի
րօնափոխ
լինելու:
-
Կրօնափոխութիւնը
մի
պարարտ
{խորոված}
չէ,
որ
կուշտ
փորով
դժուար
լինէր
ուտել,
դա
ոչինչ
լուց
յառաջ,
պատրաստում
էր,
ահա
այն
ծառերի
տակ,
{խորովածը},
գինին
եւ
արաղը:
Անտարակոյս,
յառաջ
գնում
էին
ա
աշիւ
հարցնողը:
Տարեգլխին,
նոյն
քահանայքը,
նոյն
{խորովածը},
նոյն
պատիւը,
տաղը
եւ
շարականը,
հետեւաբար
եւ
ն
՛ք
է,
ասում
ենք,
որ
մի
ազգութիւն
իւր
մի
շամփուր
{խորովածի}
համար
մորթում
է
միւս
ազգութեան
եզը...
-
Այ
բոլոր
կրակով
չէ
կարելի
ջերմացնել
նորանց,
թո՛ղ
թէ
{խորովել}...
-
Ապա
ի՞նչ
շինեցիր
Իտալիայումը:
-
կ
ջերմացնելու
իմ
սիրելի
ազգակիցների
պաղած
սիրտը,
{խորովելու}
էր
իմ
ներսը:
Նախախնամութիւն,
խնայէ՛
ինձ...
Նախ
րծ
պատկերանում
է
նորա
աչքի
առաջեւ
նորա
մայրը,
որ
{խորովուելով}
կրակի
վերայ,
բոցերով
ամենեւին
շրջապատուած
մեռանո
ւածոց
Եւ
ղեկավար
կաց
նաւակիս
ումդ
հառաչեմ
ի
{խորոց}:
Յայնժամ
հասից
ես
անվտանգ
յափն
անքոյթ
իմ
կ
իջոյ
մահառիթ
եւ
զարհուրելի
օդոյ
անընդհատ
թռչէին
ի
{խորոց}
սրտիս
մղձկմունք,
որոց
յիշատակք,
տարժանականք
եւ
պատճառը,
որ
օրէնքը
եւս
հրամայում
է
երեք
կանգուն
{խորութեամբ}
փորել
գերեզմանը,
այս
պահանջում
են
առողջապահական
լով
խաչի
կնիքը
դնելուց
յետոյ,
եթէ
մի
կանգուն
եւս
{խորութիւն}
չունենայ
փորածը,
մեռեալը
չէ
դուրս
գալու:
-
իւնը,
անհնարին
է
լինում
չափել
այն
սարսափելի
վիհի
{խորութիւնը},
որ
բացւում
է
մեր
առջեւ:
Գրեթէ
ազգովին
սովորութ
ս
թէ
հերիք
է,
հազիւ
մի
եւ
կէս
կանգուն
կայ
փորածի
{խորութիւնը},
այդպիսի
գերեզմա՞ն
կը
լինի,
-
պատասխանեց
կոմս
է
րս
մտնել
քրիստոնէական
կրօնի
եւ
նորա
արարողութեանը
{խորունկ}
խորհրդի
մէջ:
Հրէական
ոգու
մէջ
-
սորանով
մտածում
ղմից,
այլ
բարոյապէս
եւ
հոգեբանաբար:
-
Ես
շատ
{խորունկները}
չեմ
մտանում,
-
պատասխանեց
Թիւթիւնճի-օղլուն,
-
ես
ատին
ջուրն
ի
վիմաց
արաuտոյ,
Քեւ
պահեցաւ
ի
{խորս}
ջուրց
նոյն
չարաբաստ
ծառայն
քո:
Յիշխանականն
ջայայտ
է
ապաքէն,
թէ
հին
լեզուն
մեռեալ
է
եւ
դնի
ի
{խորս}
գերեզմանի,
ըստ
որում
չունի
կեանք
եւ
կիրառութիւն
ան՝
քաղաքականութիւն,
կրօն
եւ
լեզու:
Ազգ,
որոյ
{խորտակեալ}
են
անօթք,
կորնչի
անհետ,
որպէս
կաթիլ
մի
ի
ծովու
է,
բազուկն
արդարութեան,
ժողովուրդն
Աստուծոյ
չեն
{խորտակեալ}
։
Գիտասջիք,
զի
ազգն
համօրէն
յոտին
է.
ոչ
կարգաւո
առակորդը
ճշմարտութեան
եւ
աղեղունք
լարեալ
վանել
եւ
{խորտակել}
։
զամենայն
նենգ
եւ
մանգ
ոչխարազգեստից,
որոց
հերի
ռակորդքը,
որովհետեւ
ոչինչ
արգել
չէ
ճշմարտութեանը
{խորտակելու}
գլուխը
խաւար
վիշապի,
որ
դարերով
ծծել
է
մեր
խղճալ
,
որքան
թույլ
տան
մեզ
շրջապատած
հանգամանքը,
պիտի
{խորտակեմ}
դավաճան
վիշապի
գլուխը:
Իմ
մինչեւ
այժմ
գրած
բաներ
րկութեան
եւ
ծառայութեան
կնիքը։
Նորա
խաչն
էր,
որ
{խորտակեց}
մարդկութեան
պարանոցի
ծանր
եւ
անտանելի
լուծը,
որի
ելի...
Կը
տանեմ,
թէեւ
պատրաստած
լինէիր
ինձ
մի
{խորտակիչ}
հարուած,
հանդարտ
հոգով
կը
լռեմ
քո
խօսքը
`
թէեւ
լ
րոպէն,
կամ
պիտոյ
է
անչափ
ուրախանար
կամ
ստանար
մի
{խորտակիչ}
հարուած:
Հօր
երեսը
չէր
ցոյց
տալիս
ոչ
դրական
եւ
ո
Կամ
բռնութեանն
զոհ
ի
կապանս՝
Կապարանին
{խորտակման}:
Պատի՜ր
սոքա
են
ուրուականք
Առ
անձկութե
մ։
Ի
հոգալ
իմում
զՎահան
հաւատոյ
գրոց
լուայ
զձայն
{խորտակման}
աղեղանց.
զարմացայ
եւ
զարմանամ,
զի
իմ
էր
գրուածն
մ
է
աւելի
ծանր
զրկողութենների
եւ
տառապանքի,
մինչ
{խորտակուած}
էր
նորա
ազգութեան
մեքենան,
քան
թէ
մասնաւոր
մարդի
էր,
եթէ
մտածէինք
զարկ
տալ
մեքենային,
մինչ
նա,
{խորտակուած}
եւ
նորա
գործարանքը՝
ցիրուցան
եւ
ժանգոտած,
չունէ
րացան
առանց
հրացայտի,
ծոցերը
լիք
մանր
քարերով
եւ
{խորտակուած}
շիշի
կոտորակներով:
Ամենայն
ոք,
որ
մինչեւ
անգամ
առը,
որ
նա,
դեռ
երիտասարդութեան
մէջ,
ստացել
էր
{խորտակուած}
պառաւի
կերպար:
IX
Թէեւ
Աղուանեանցի
հայրը
մեռա
քը
ջարդ
ու
փշուր
էին
եղած
բարոյապէս
եւ
ջախջախուած
{խորտակուած}
միանգամայն
Պասկիէի
ճշմարտութեան
մուրճի
տակ.
պատճ
ատութիւն,
Կամ
բռնութեան
շղթայակապ
Զոհը
`
բանտի
{խորտակուելուն}:
Ի՞նչ
են
սոքա
ողջ
միասին
Անձկութեան
հետ
հրեշտա
եցութիւնը
յաղթուելու
վերայ
են,
եւ
այստեղ
պիտոյ
է
{խորտակուի}
խաւարի
ամբարտաւանութեան
եղջիւրը:
Փոյթ
չէ՛,
որ
ա
ք
չիմանան
այս
բանը,
որպէսզի
յետոյ
յանկարծ
լսելով
{խորտակուին}
միանգամայն:
-
Շատ
բարի,
եղբայր,
կարող
ես
հա
Երբ
դուրս
եկաւ
Պետերբուրգից
անկարծիք,
{Խորտակում}
էր
ճամբի
վերա
սրտերը,
Ուր
որ
չըկար
հոգւոյ
ա
եւ
անբողոքելի,
արդէն
թշնամի
է
ազատութեան,
արդէն
{խորտակում}
է
իր
փիլիսոփայութիւնը:
Մարդկութեան
կեանքի
այս
ան
վ
մեր
կեանքին
եւ
գոյութեանը։
Քրիստոնէութիւնը
{խորտակում}
է
ամենայն
բռնակալական
լուծ,
փարատում
է
ամենայն
խ
շատ
անգամ
կործանում
էին
հեթանոսական
մեհեանները,
{խորտակում}
էին
կուռքերը,
որոնց
փոխանակ
կանգնեցնում
էին
Քրիս
էին
բուրբոնների
փառքի
համար,
այժմ
ջարդ
ու
փշուր
{խորտակված}
թավալվում
են
փոշու
մեջ:
Երեւում
է,
որ
սորանից
ի
կատում,
այդ
բոլորը,
առանց
ամենայն
բացառության,
{խորտակված}
են
այժմուս
եւ
նոցա
փոխանակ
դրվում
է
Վ.
Էմմանուել
ւցած
կլինի,
դեռ
չեմ
ասում,
որ
նա
փրկած
կլինի
մի
{խորտակվող}
մարդու.
այդ
ինքնին
հասկանալի
է:
Թող
Անանիան
գրի
ւում
էին
մեր
վերայ
եւ
դիպչելով
շոգենաւի
կողերին,
{խորտակւում}
էին
մռնչելով:
Մեզ
առաւել
սարսափեցնողը
մեր
ողորմե
իշ,
կերպաս
Շոր
կարում
է
իւր
անձին,
Որ
{խորտիկներ}
համադամեալ
Կ՚ուտէ
հաւուց
փորոտին,
Որ
ս
նասուն,
ութսուն
տարեկան,
քրքրուած
պառաւներ
ձորի
{խորքի}
մի
անկիւնում
շարուած
վհկական
խարուկի
չորս
կողմում
ովանուած
փիլիսոփայի
անձնասիրութիւնը:
Մեր
սրտի
{խորքից}
ցաւում
ենք,
որ
մեր
անունը,
թերեւս
առանց
մեր
կամ
ւշադրութեամբ
կը
լսէք:
Այս
խօսքերից
յետոյ
նա
սրտի
{խորքից}
հառաչեց
եւ
ասաց,
որ
ժողովուրդը
հարստահարուել
է,
ւս
Քրիստոս,
-
պատասխանեց
կոմսը,
ախ
քաշելով
սրտի
{խորքից}:
Ինքը
ինչ
բաների
վերայ
էր
մտածում,
ի՛նչ
օդեղէն
լսելով
հեղինակից,
մի
անտանելի
ա՛խ
քարշեցի
սրտիս
{խորքից},
ասելով.
ցաւալի
հայոց
ազգ,
մինչեւ
ե՞րբ
պիտոյ
է
րախութեամբ,
ի՛նչ
մնում
է
ինձ
ասել,
եթէ
ոչ
սրտիս
{խորքիցը}
օրհնել
այս
օրը:
Ձեր
մռայլութիւն,
եւ
դուք,
դժոխ
գեւորականութիւնը
ծարաւում
էր
միաբանութեան
եւ
սրտի
{խորքում}
արտասւում
էր
հերձուածի
դառն
պտուղների
վերայ:
Իբր
ն
այրին
Հայաստան,
Նա,
որ
իր
որդոց
դեռ
սրտի
{խորքում}
Չունի
հաստատուն
մի
ոտքի
կայան,
Ու
որ
կերտներին,
պարզ
երեւում
է,
որ
ունէր
նա
իւր
սրտի
{խորքում}
մի
գաղտնի
խորհուրդ՝
երբեմն
թափել
իւր
անձը
եւ
միա
վիրաբոյժը
տեղիք
չունի
բարկանալու,
եթէ
մի
մահառիթ
{խոց}
կամ
ուռոյց
կտրելու
ժամանակ
արիւն
ու
թարախ
էր
զարկ
նկութեան
վերայ,
եւ
որի
մահը
տակաւին
մի
անբուժելի
{խոց}
է
Հռոմէական
սրտերի
համար
-
նորան
բարբարոս
էր
կոչո
ու
մեղք
համարում
ենք
մեզ,
տեսանելով
մի
բարոյեական
{խոց}
մեր
ազգի
վերայ,
ծածկել
նորան։
Դիցուք
թէ
վարագուրո
ր
եւ
եմուտ
զհետ
առնն
Իսրայէլացւոյ
'ի
հնոցն)
եւ
{խոցեաց}
զերկոսին
զայրն
Իսրայէլացի,
եւ
զկինն
ընդ
արգանդ
ի
ից
առա՛ջ
է
ստրկացել:
Բայց
ի՛նչ
խօսիս:
Մարդ
{խոցելու}
կամ
վիրաւորելու
համար
չէ
մեր
այս
խօսք
ու
զրոյցը
ա
ր
մեծատունների
եւ
հոգեւոր
իշխանների
սիրտը
կարեվէր
{խոցելուց}
յետոյ,
ասում
եմ,
թէ
նորա
հետ
խօսելու
վերայ
եւս
շատ
կորստաբեր
լինել:
Սոքա
ընդհանուր
մարդկութեան
{խոցեր}
են
եւ
ոչ
լոկ
մեր
ազգին
սեփական.
թերեւս
շատ,
ընդ
մ
այս
օտարությանս
մեջ
ամենայն
օր
նորոգեմ
իմ
սրտիս
{խոցերը},
որոնց
համարը
աստուծո
միայն
հայտնի
է:
Դուք
ձեզի
ամօթապարտւում
էինք
օտարների
առաջեւ:
Մեր
ազգի
{խոցերը}
եւ
ցաւերը
քաջ
յայտնի
են
մեզ,
բայց
ինքը՝
ազգը,
հեղինակին,
որ
բացում
է
ազգի
այս
տեսակ
բարոյական
{խոցերը},
որ
ծածկուած
մնալով
ոչ
միայն
կարող
են
փտիլ,
այլ
,
պարտական
ենք
տեղեկանալ
մեր
բարոյական
ցաւերին
ու
{խոցերին},
եւ
այդպէս
վերքարշել
մի
վարագոյր,
որի
տակ
ամենայն
լոկ
մեր
ազգին
սեփական.
թերեւս
շատ,
ընդհանուրի,
{խոցերից}
ազատ
է
մեր
ազգը:
Չկարծեն,
թէ
այս
խօսքերը
ասելով
ութեանը
հետ
ասում
ենք
այն
խօսքը,
թէ
մեր
ազգը
շատ
{խոցերից}
ազատ
է:
Բայց,
չնայելով
սորա
վրայ,
երեւեցա
քը,
հեղինակը
չէ
մոռանում
տեղ-տեղ
նոցայ
բարոյական
{խոցերն}
էլ
բանալ,
չէ
մոռանում
խարազանել
անբարոյականութիւ
զատ
է:
Բայց,
չնայելով
սորա
վրայ,
երեւեցած
{խոցերն}
էլ
պիտի
բանալ
եւ
բժշկել:
Թէեւ
մի
փոքր
հիւանդ
լին
նս
մեջ
մխիթարելու,
ամեն
օր
կաշխատիք,
որ
նոր
նոր
{խոցերով}
սիրտս
ծակեք,
վիրավորեք:
Եթե
մեղանչել
եմ
Ավտուշի
տը,
բայց
այդ
սուրը
միակ
հնար
է՝
փտած
եւ
ճարակած
{խոցը}
առողջ
մասներից
բաժանելու
եւ
հեռացնելու
համար:
Ես
Ահա՛
մեր
բոլորի
ներկայ
դրութիւնը.
այն
սարսափելի
{խոցը},
որ,
դարերով
ճարակելով
մեր
ազգի
հոգին
եւ
մարմին
ման
թողած
մարմինը,
յայտնելու
էր
իւր
ներկայութիւնը
{խոցի}
սեպհական
գարշահոտութեամբ
եւ
նոյն
ժամանակ
խայտառակ
ւթիւն
տալու
շուտո՛վ
հասիր.
թշնամին
անթիւ
նետերով
{խոցոտեց}
ինձ.
վէրքերիցս
մահի
դուռն
եմ
հասած,
քո
պարտքն
է
,
իմ
գնացքը
խափանեցին
եւ
վրայ
հասնելով՝
դէպի
մահ
{խոցոտեցին}
։
Բայց
խնդում
եմ
ցնծալով,
որ
այն
վէրքերով,
ի
ջում
քեզ,
-
պատասխանեց
Մանուշակը,
-
այդպիսի
սիրտ
{խոցոտող}
հարցմունք
առնելու
ժամանակ,
դու
գիտե՛ս,
որ
իմ
սի
ցնծալով,
որ
այն
վէրքերով,
իմ
հոգիս,
որ
առաջուց
{խոցոտուած}
էր
մեղքերով,
առողջանալով
զօրացաւ։
Եւ
այսպէս
ուանան
սիրտս
թո՛ղ
քո
մասնիկներ։
Սիրտս
{խոցուած}
է
զանազան
կողմից,
Արիւն
ու
շարաւ
կթափի
երակ
ողը
իւր
նպատակին,
կարողացա՞ւ
բժշկել
մի
քանի
սրտի
{խոցուածք}:
-
Արհեստաւորը,
կատարելով
իւրեան
ապսպարուած
նիս:
Պ.
Չերքեզեանցի
հայհոյութիւնքը.
-
Պ.
{Խուդաբաշեանի}
գիրքը.
-
Պ.
Բաբկէնեանցի
նամակը.
-
Սկայորդու
տա
ուժների
մեք
պիտի
կտակենք
մեր
զաւակներին:
Պ.
{Խուդաբաշեանի}
գրուածի
հոգին
հարկադրում
էր
մեզ
պաշտել
մի
ամենեւի
Քրիստո[նէութեան]
Այվազի
Օրացոյց
1860
ամի
Այվազի
{Խուդաբաշեանի}
գիրքը
Թիֆլիզից
ստացուած
անստորագիր
նամակները
Յովն
թուով,
յորոց
սակի
Միքայել
եպիսկոպոս
Սալլանթեան,
{Խուդաբաշեանց},
Մսեր
Զմիւռնացի,
Մկրտիչ
Էմին
եւ
այլք
ոմանք,
յո
ս
բառարանի
տպելոյ
ի
Մոսկուա
յամի
1838,
Աղեքսանդր
{Խուդաբաշեանց}
իւրով
աշխատասիրութեամբ
օգնեալ
է
բազմաց
ի
թարգմանո
բան
հարկաւոր
է
Հայ
մատենագրին,
քան
թէ
ունէր
Պ.
{Խուդաբաշեւը}:
Յոյս
ունինք,
որ
խաղաղ
հոգով
կը
լսէ
մեր
գրա
Յոյս
ունինք,
որ
խաղաղ
հոգով
կը
լսէ
մեր
գրածը
Պ.
{Խուդաբաշեւը},
ըստ
որում,
ինչպէս
մի
ժամանակ
առակ
էին
արել
Թիւ
դիւցազների
կարգը
եւ
պաշտել
է:
Բացի
սորանից,
Պ.
{Խուդաբաշեւը},
զենդական
խօսքերի
անունը
յիշելով
եւ
նորանց
ապացո
նդդէմ:
Ուշադրութեան
արժանի
է
եւ
այն,
որ
Պ.
{Խուդաբաշեւը},
մեղանչելով
սուրբ
Սահակի
անձին
ընդդէմ,
ինչպէս
վ
արսկի
նեղութեններից
"
(տե՛ս
երես
110):
Պ.
{Խուդաբաշեւը},
այս
տողերը
գրելով,
ապացուցանում
է
մեզ,
թէ
ազգ
նորա
մտածութեան:
Բոլոր
Հայոց
պատմութեան
մէջ
Պ.
{Խուդաբաշեւը}
ոչ
մի
տեղում
չէ
կարող
ցոյց
տալ
մեզ,
որ
Հայերը
իւ
նուելու:
Չգիտենք,
թէ
ի՛նչ
աղբիւրից
գիտէ
Պ.
{Խուդաբաշեւը},
որպէս
թէ
հոգեւորականութիւնը
ծարաւում
էր
միաբանո
նելը
կամ
մերժելը,
թող
ներուի
մեզ
կարծել,
թէ
Պ.
{Խուդաբաշեւը}
ուրիշ
տեսակ
չէ
իմանում
այս
բաներս,
այլ
միայն
իւր
երում
զրկուած
է
ամենայն
արժէքից:
Դարձեալ
Պ.
{Խուդաբաշեւը}
գրում
է.
"
Թէեւ
կարելի
էր,
յետոյ,
մօտից
ճանաչե
ով
եւ
ինչ
հայեացքով
աւանդւում
են
այնտեղ:
Պ.
{Խուդաբաշեւը},
որպէս
ստոյգ
պատմութիւն
ընդունելով
մի
յունական
գ
Այս
բոլորը
աւարտելուց
յետոյ,
-
շարունակում
է
Պ.
{Խուդաբաշեւը},
-
Ներսէսը,
միայն
մնալով
Թէորիանոսի
հետ,
արտաս
հալու
հետ
խօսակցութիւնը
բովանդակող
գիրքը,
որ
Պ.
{Խուդաբաշեւը}
ընդունում
է
որպէս
պատգամ
սրբութեան
եւ
որի
վերայ
հ
ընդդէմ:
Ի՛նչ
խօսէինք
դորա
վերայ։
Դիցուք
թէ
Պ.
{Խուդաբաշեւը},
ձանձրոյթից
ստիպուած,
ձեռք
է
զարկում
այդպիսի
բա
ի
արարչագործութենից
յառաջ:
Լսւում
է,
թէ
Պ.
{Խուդաբաշեւը}
ձեռք
է
զարկել
այժմ
Վրաց
պատմութիւն
գրելու։
Բարի՛
նչ
պատճառով
մինչեւ
այժմ
մի
քանի
բառ
չխօսեցինք
Պ.
{Խուդաբաշեւի}
"
Обозрение
Арменіи
"
մակագրով
գործի
վերայ,
մինչ
ից:
§2.
Երբ
առաջին
անգամ
դուրս
երեւեցաւ
Պ.
{Խուդաբաշեւի}
գիրքը,
մեք
հարկադրուեցանք
կարդալ
նորան
ակամայ,
շակ
տալ
մեր
ընթերցողներին,
թէ
ո՛րպիսի
բան
էր
Պ.
{Խուդաբաշեւի}
գիրքը:
Մեր
կողմից
(բացի
ծանօթութեններից)
ո
եւս
կամք
չունի
խնդրել:
Չենք
կարծում,
թէ
Պ.
{Խուդաբաշեւի}
ցանկութիւնը
եղած
լինի
ընկնել
Հայ
մատենագրերի
կարգ
ւշադրութեան
այլ
սխալները,
որովք
շատ
փարթամ
է
Պ.
{Խուդաբաշեւի}
գիրքը.
պատճառ,
ուղղել
այդ
բոլորը,
մէջ
բերելով
կադրուէինք
մի
նոր
գիրք
գրել՝
երկու
անգամ
մեծ
Պ.
{Խուդաբաշեւի}
գրքից
(պարոնի
գործը
չարժէ
այսպիսի
աշխատութեան)
ւմ
է
եղած
իւր
բառ
առ
բառ
թարգմանելը։
Թողունք
Պ.
{Խուդաբաշեւի}
ծուռ
եւ
սխալական
հայեացքը
ազգային
պատմութեան
մէջ
նորա
գրուածքը:
Մի
փոքր
աւելի
ընթերցանութիւնը
Պ.
{Խուդաբաշեւի}
գրքի
հաւաստեց
մեզ
եւ
երկրորդ
կարծիքը:
Առաջին
գմանութեան
Սուրբ
Գրքի:
Չգիտենք՝
ի՛նչ
մտածել
Պ.
{Խուդաբաշեւի}
խղճմտանքի
մասին,
որ
չէ
երկբայում
մուր
քսել
այսպի
ողք:
Համօրէն
Հայոց
ազգի
անունով
բողոքում
ենք
Պ.
{Խուդաբաշեւի}
ընդդէմ:
Ուշադրութեան
արժանի
է
եւ
այն,
որ
Պ
որ
փոքրիշատէ
կարդալ
գրել
գիտէր,
չէ
տեսանելու
Պ.
{Խուդաբաշեւի}
սխալանքը
պատմութեան
ընդդէմ:
Ներսէս
Երրորդի
օրով
ապացոյցք
մեր
այս
մասին
ասածներին՝
դնում
ենք
Պ.
{Խուդաբաշեւի}
առաջեւ
մեր
ազգային
հեղինակների
գործերը
եւ
խորհուր
րութեան,
որ
մինչեւ
այսօր
պաշտւում
են,
եւ
որ
Պ.
{Խուդաբաշեւի}
սրտի
մեծ
ցաւի
համար
պիտի
մինչեւ
վերջը
պաշտուին,
ը,
թէ
ինչո՛ւ
մինչեւ
այժմ
լռեցինք
եւ
լռել
ենք
Պ.
{Խուդաբաշեւի}
չնաշխարհիկ
ժողովածուի
ընդդէմ:
Ի՛նչ
խօսէինք
դորա
մար
ազգային
եւ
եկեղեցական
պատմութեան
անտեղեակ
Պ.
{Խուդաբաշեւին},
թէ
Հայոց
ազգի
ինքնուրոյն
Կաթողիկոսութիւնը
սուրբ
իրութեամբ
վարակուած
մարդ:
Ինչպէս
թողունք
Պ.
{Խուդաբաշեւին}
ասել,
թէ
"
Հայոց
եկեղեցու
ընդհանրականի
հաղորդութ
ր,
մի
փոքր
մերկանդամ
հարկադրուեցանք
ցոյց
տալ
Պ.
{Խուդաբաշեւին}
ճշմարտութեան
երեսը՝
գուցէ
թերեւս
դրդելով
նորա
սե
ղը
համբուրելի
են
մեզ:
Ի՛նչպես
չհարցանենք
Պ.
{Խուդաբաշեւից},
թէ
Խորենացու
ո՞ր
բանը
իրաւունք
է
տուել
նորան,
ւնու
վերայ:
Առաջին
անգամ
լսելով
այս
բանը
Պ.
{Խուդաբաշեւից}
՝
բնաւ
չտարակուսեցանք
կարծել,
որ
պարոնը
կա՛մ
ամե
ւնը
"
(երես
222):
Ահա
այս
չորս
բաները
Պ.
{Խուդաբաշեւն}
եւս՝
Թէորիանոսի
հետ
համաձայն,
կարօտ
է
ճանաչում
բրիէլեան
քերականութեանց,
աւելորդ
ինչ
էր
խօսել
եւ
{խուզարկել},
զի
որ
ոք
եւ
տեսցէ
զայն,
անդէն
առն
մեն
ճանաչէ
զ
ժամանակները,
երբ
Պապական
իշխանութիւնը
կարգում
էր
{խուզարկու}
ատեան
(inquisitio),
կատարում
էր
զարհուրելի
տօն
երկու
տիկինները
յետ
դարձան
տուն։
Բացի
դորանից,
{խուզարկու}
ատեանը
սկսեց
հետեւել
նոցա
քամակից։
Դոմինիկեան
աբ
ոսը
այս
միջոցներում
կարողացաւ
բաւական
օգուտ
բերել
{խուզարկու}
ատենին։
Լուտերի
եւ
Կալուինի
վարդապետութիւնքը
սաս
ւթեամբ
այս
բանը
նորանցից
իմանալով՝
մատնեց
նորանց
{խուզարկու}
ատենին։
Այս
կերպով
փոքր
առ
փոքր
յառաջացաւ
նա
իւր
կամքը։
Յիսուսականութեան
հետ
զուգընթացաբար
ծաղկած
{խուզարկու}
ատեանը
մասն
մասն
լուծանում
էր
իւր
անբաղդ
զոհերի
մ
ւնակեն
իւրեանց
աշխատութիւնը։
Նորա
հետեւողութենով
{խուզարկու}
ատեանը
դատապարտեց
Փարիզեան
Համալսարանի
Աստուածաբա
ինգերորդ
դարուց:
Այլ
յաղագս
ապագայ
հարցասիրաց
եւ
{խուզարկուաց}
հինն
հայախօսութեան
յիշեալ
հեղինակն
ո՛չ
երբէք
կորո
յս
յիշել,
միակ
պարոն
Թաղիադեանն
լոյս
տացէ
ապագայ
{խուզարկուաց},
թէ
զիա՞րդ
հայեցաւ
դարն
19-երորդ
ի
հին
լեզուն.
քեզ
ի՛նչ
կարող
են
օգնել
Քանթը
կամ
Հեգելը,
եթէ
քո
{խուզարկութեանը}
խորհուրդը
քո
ազգի
վրայ
գործ
դնել
է
նոցայ
համակարգ
եամբ,
թէ
ե՞րբ
է
սկսուել
հայոց
երկրագործութիւնը,
{խուզարկութիւն}
արած
չենք,
այլ
այս
մի
երկու
բանը,
որ
վաղուց
յայ
ցս
այսոցիկ,
կամ
կտակին
ու
կամ
հրիտակին,
ամենայն
{խուզարկութիւնք}
իմ
անցին
վայրապար,
աստ
ի
Կալկաթա
մնայ
ինձ
ուրեմն
իւր
համար
մի
սիրական
բան։
Իմ
սիրականը
է
հնութեան
{խուզարկութիւնքը},
մանաւանդ
թէ
այդ
բանը
ունենայ
պատմական
արժանաւոր
նը
քննել
եւ
ճանաչել
ինքնակայապէս,
քանի
որ
մարդու
{խուզարկունակութիւնքը}
հպատակուած
են
այս
կամ
այն
հեղինակութեան:
Իրաւուն
ի
հովիւ
իւր
ոչխարների
հետ՝
ստանալով
նորա
կաթը
եւ
{խուզելով}
բուրդը։
Ահա,
այս
անբնական
եւ
բարբարոս
սկզբունքո
արտական
էին
բացարձակ
'ի
բաց
տանել
զամենայն
խոչ
եւ
{խութ}
եւ
մի
'ի
լաբիւրինթոսի
շրջիլ,
ոչ
գտանելով
զելս,
ճանապարհից
շեղվում
են,
հանդիսանում
են
հե՛նց
այն
{խութերը},
որոնցից
խուսափում
է
ժողովուրդը
եւ
որոնք
անանցան
է
գնում
Դժուարանցանելի
քարքարուտներով,
Խոչ
ու
{խութերը}
մի՞թէ
չի
հարթում
Եւ
չի՞
բաց
անում
ուղի
ապահով.
ին
`
Նա
դիւական
նենգութեամբ
Զսիրտ
որսաց
{խուժանին}:
Ցնծա՛,
դժոխք,
յաւիտեան,
Ցնծա՛,
քե
երկութեան։
Թո՛ղ
զայլ
նեղութիւնսն.
եւ
զի
հանապազ
{խուժանն}
'ի
վերայ
իմ
կուտէր,
եւ
հոգք
ամենայն
եկեղեցեաց։
է
Փարպեցու
բնաւորութեան,
որ
Խուժիկին
ծանրանում
է
{Խուժիկ}
կոչել,
որովհետեւ
այդ
մարդը
հոգաբարձու
էր
եղել
Ս
անունը
իմանալու,
որ
ինքը
նորա
անո՛ւնը
գրէր
եւ
ոչ
{Խուժիկ},
որ
անարգական
անուն
էր
այն
մարդու
ազգի
վերաբերու
լու։
Փարպեցին
նեղանում
է,
որ
ոչ
ոք
հոգ
չէ
տարել
{Խուժիկի}
անունը
իմանալու,
որ
ինքը
նորա
անո՛ւնը
գրէր
եւ
ոչ
յդ
բանը
իսպառ
ընդդէմ
է
Փարպեցու
բնաւորութեան,
որ
{Խուժիկին}
ծանրանում
է
Խուժիկ
կոչել,
որովհետեւ
այդ
մարդը
հո
լերին
Մեքենայք
որ
եւ
սուլեն,
Ուղեւորք
{խուժին},
խռնին
Ի
կառս
կառս,
եւ
ճեպեն:
Ի
Փար
հացիք
եւ
դեռեւս
օրեօր
հավելանում
են՝
լսվում
է
մի
{խուլ}
ձայն,
որպես
թե
նոքա
կամին
կազմել
այստեղ
մի
զինվո
ս
գրել
էի
Մարտի
մէջ,
դուք
չգիտէք,
թէ
այսպիսի
մի
{խուլ}
տեղում
մինչեւ
ո՛ր
աստիճան
զգալի
է
գեղեցիկ
ձայների
ասուցանելու
համար,
աշխարհի
մոռացուած
ծայրից
`
մի
{խուլ}
տեղից,
ինչպէս
է
Բեդուտ-Կալէն:
Վաղուց
լուր
չունէ
ել,
ուր
մեր
ծնողաց
մասին
լաւ
չեն
գրում,
այս
շատ
{խուլ}
լուրը
ինձ
ստիպում
է
մի
անբախտութիւն
ենթադրել:
17
ն:
13-ին
բոլոր
մարմնիս
վրայ
սաստիկ
քոր
զգացի
եւ
{խուլ}
փամբուշտներ
յայտնուեցան.
12-ի
երեկոյին
արդէն
եր
...
Կայծակի
թունդը,
մրրկի
ձայնը.
{Խուլ}
աղաղակը
կատաղի
ծովի
Միախառնուեցան
վերջին
ձայն
ուրին
դրամի
որպիսութիւնը
եւ
արժէքը:
Տեսողութիւնը
{խուլ}
մարդերի
նրբանում
է
եւ
զօրանում
է
մինչեւ
այն
աստիճ
ծում
էր
եւ
հոգս
էր
առնում
իւր
ընտանիքի
մասին:
Մի
{խուլ}
տան
մէջ
նորա
ընտանիքը
կարող
էին
ձանձրանալ,
բայց
տութիւնը
ոտք
չէ
կոխել
ազգի
մէջ,
գոնէ
լսւում
է
մի
{խուլ}
աղաղակ
այսքան
դարերով
անգործ
եւ
կաթուածահար
թոքեր
որ
ինձ
ականջ
անես,
դու
ջլիս
(իսպառ)
քառականջ
(
{խուլ}
)
դառար:
Հիմի
նա
մեր
վրայ
ինչքան
ա
միտք
անում.
ողի
բերանի,
դէմքի
եւ
ձեռքերի
շարժողութիւններին,
{խուլը}
կարողանում
է
հասկանալ,
թէ
ինչ
էր
ասում
նորա
հանդ
այլ
եւ
յայնմ
գտաք
զերկուս
վկայս:
Իբրեւ
այսպէս
{խուճապէաք},
դիմեցի
առ
հիւպատոսս
Ֆրանսիոյ
եւ
Բելգիոյ
խորհուր
պէ
սպասում
են
կորստական
դիպուածների,
վազում
են,
{խուճապում}
են,
կապում
են
կայքերը,
պահում
են
բեռները,
լցնո
"Ամբերթը
գոված
ջուր
ա,
համա
սրա
խումը
չունի"։
Այս
{խում}
խօսքը
ճիշտ
այն
է
նշանակում,
ինչ
որ
մենք
ուրիշ
բառ
աուտո-դա-ֆէ
կատարելու
համար:
Սորանից
յետոյ
{խումբ}
-խումբ
գնում
էին
կեղծաւորները,
խաբեբաները,
տիրադ
-դա-ֆէ
կատարելու
համար:
Սորանից
յետոյ
խումբ-
{խումբ}
գնում
էին
կեղծաւորները,
խաբեբաները,
տիրադաւները
առ
հասարակ
սովոր
են
յազգի
մերում
միջամուխ
լեալ
ի
{խումբ}
ռամկին
ստանձնել
ինքեանց՝
զԿիկերոնեան
ամբիոն:
Զա
րթունս
ազգին
ի
միում
եւ
եթ
ժամու:
Զոր
ինչ
ստուար
{խումբ}
դարուց,
եւ
ընդ
նմին
խուռն
ամբոխին
աղճատել
աղճատե
Մովսէսի
պատուէրները
այնքան
ազդեցութիւն
չունէին
մի
{խումբ}
իսրայէլի
վրայ,
որ
նա
ամեն
օր
չյիշէր
Եգիպտոսի
շօշ
.
Քեզ
շատ
անգամ
քարկոծեցին
Կեղծաւորաց
{խումբերը}:
Բայց
դու
մենա՜կ,
մարդ
քաջարի,
ողմ
էր
վազում
եւ
երկու
ճեղքում
զինավառ
թշնամիների
{խումբը},
կը
սարսափէիր:
Աքիլլեսից
որոշւում
էր
նրանով
միա
ռ
եւ
տխուր
հանդիսաւորութեամբ
հետեւում
էր
սգազգեաց
{խումբը}
։
Հանգուցելու
մերձաւոր
բարեկամքը
եւ
ուսանողքը
ձեռ
մասնակից
լինելու
այս
տխուր
հանդիսին։
Սգասիրտ
{խումբը}
յառաջ
շարժուեցաւ
դէպի
Վագայնկով).
մի
երկու
ժամ
ած
էր
պոչի
տակին:
Սատանան
եւ
բոլոր
դժոխային
{խումբը}
ծիծաղեցան
որպէս
խելագար,
հա՛,
հա՛,
հա՛..
շնորհակալութիւնը
միահամուռ
յայտնում
ենք
բովանդակ
{խումբին},
որի
մէջ
տեսանում
ենք
քանքար
խոստացող
բոյսեր:
ով,
որ
անձամբ
անձին
կարողանայ
առաջնորդել
զօրքերի
{խումբին},
որ
դուրս
էին
գնում
Հռովմից
պատերազմի
համար։
Մի
բայց
տունը
մարեցաւ:
Մի
գերդաստան
ընկաւ
հասարակաց
{խումբից}:
Արդեօք
որքա՞ն
գերդաստանք
ընկնում
են
այսպէս
:
Մանրամասն
պատմություն
առնս
ոչ
նուազ
երեւելոյ
ի
{խումբս}
եկեղեցականաց
մերոց
չէ
առ
տեղեաւս
պատշաճաւոր
գրել
ճոխ,
Եւ
շուշանը
գարնայնի.
Ո՛չ
կենդանեաց
խայտուն
{խումբք}
Ո՛չ
սոխակի
երգն
անուշ,
Որով
ամենքն
են
հրճւում
-
1088)
կարդում
ենք
"Ամբերթը
գոված
ջուր
ա,
համա
սրա
{խումը}
չունի"։
Այս
խում
խօսքը
ճիշտ
այն
է
նշանակում,
ինչ
ք
ուրիշ
բառերում
ուզեցանք
ասել.
այսինքն՝
եթէ
ջրին
{խումը},
ապա
եւ
երկաթին
ծեծուածքը։
Յոյս
ունինք,
որ
այժմ
հ
Եւ
ձեռք
քաղուսք
սրտի
կուսին
պատահին:
Այլ
{խուն}
ի
վեր
ամբարձեալ
անդի
զաջ
ի
խանդ՝
Զնախանձոտ
իտոյ
է
յառաջանար
պակասութիւնքը
վերանալուց
յետոյ,
{խունկ}
չէիք
ծխելու
այդ
պակասութենների
կուռքերին
եւ
չէիք
էս
գրկեց
կոյսին
`
Ոչի՛նչ
հաճոյքն
այդ
չի՛
չափի:
{Խունկ}
է
բերում
ստինքներից,
Հոտոտո՜ւմ
է
քերովբէն
մեր.
ններով
մնացած
Ծխում
արցունք
մարդկային,
Իբր
անուշ
{խունկ},
առ
Աստուած,
Ալելուներն
են
հնչում
Երկնային
ողջ
գ
Տէրը
անյա՜գ,
հեշտօրէ՜ն
`
Նրցունքներն
այն
-
իբր
{խունկ}
`
Որ
սփռում
էր
սերովբէն:
Եւ
կարկառւում
է
ստեղծիչ
Համակ
ղօրութեանց
երկնից:
Եւ
հոտոտի
Տէր
ի
{խունկ},
Զոր
արկան
էր
սերովբէն,
Բանին
ականջք
պատմութեան
առաջեւ,
իսկ
Պ.
Չամուռճեանը
եթէ
կամի
{խունկ}
եւ
զմուռս
ծխել
այնպիսուն,
ազա՜տ
է:
Մի
գործ
կ
...
Կորչի
գնայ...
մեզ
հարկաւոր
չէ.
նորա
{խունկ}
ու
մոմը
պէտք
չէ,
միայն
թէ
մեր
եկեղեցին
թող
չգայ
տադրութիւնը,
եթէ
Աստուած
տայ
ինձ
այն
օրը,
որ
ես
{խունկ}
ծխեմ
դրացու
աղջկանը
մեր
շեմքի
վերայ,
իբրեւ
քո
հա
ով
խնդրում
եմ
քեզանից,
որ
չընծայես
այն
իմ
հարսին
{խունկ}
ծխելու
վարձ,
որպէսզի
նորան
չպատժի
այդ
մահը
իսկոյ
ը,
խնդրեց
նորա
օգնականութիւնը։
Կամենալով
դեռեւս
{խունկ}
ծխել
Խաչատուրի
պատուասիրութեանը,
առաջարկեց,
որ
ազատ
է
մեր
ազգը:
Չկարծեն,
թէ
այս
խօսքերը
ասելով
{խունկ}
ենք
ծխում
ազգին,
ո՛չ.
միայն
ճշմարտութիւնն
ենք
խ
դ,
վեր
բարձրացան
դէպի
երկինք
իմ
ջերմեռանդ
աղօթքի
{խունկերը},
եւ
Ամենաբարձրեալը
գթացաւ
իմ
վերայ:
Մի
երեկ
եւ
այնքան
վաղ,
որ
նաեւ
հազար
տարի
ետքը
Իսրայէլի
{խունկերը}
ծխւում
էին
բարձրավանդակների
վրայ
եւ
զոհերի
ծուխը
ժողովուրդը,
շատանայ
մեր
զոհերի
թիւն
եւ
բարձրանայ
{խունկերի}
ծուխը:
-
Շատ
բարի,
մռայլագոյն
սատանայ,
ինք
այն
թէ
ճշմարտութեան
երեսից
փախչին,
ինչպէս
սատանան
{խունկից},
չեն
ամաչում
մինչեւ
այսօր
էլ
այս
սուրբ
եպիսկոպոսը
,
եկեղեցին,
բացի
քանի
մի
փուդ
մոմից,
կոճատից
եւ
{խունկից}
այլ
բան
չունէր...
-
Ապա
ժողովուրդը՞,
-
հա
ոստովանելուց
այնպէս
են
փախչում,
ինչպէս
"
սատանան
{խունկից}
",
այդ
մարդիկ
իրենք
չունենալով
մի
արժանաւորութիւ
ւ
անկաճ
դնելով
այդ
բարբառներին։
Հին
լեզ.
{խուպանիլ}
։)
Վխտալ՝
кишѣть։
"Լալիս
եմ"
քի
ասիքը,
այն
կանացի
եւ
խորհրդական
առանձնարանքը...
{խուռն}
յորձանքով
յիշեցնում
են
Լուդովիկոսները,
Դիւբարրի
ւհու
կեանքը:
Մի
փոքրից
յետոյ
ասես
թէ
տեսանում
էի
{խուռն}
բազմութիւն
կատաղիների՝
ձայն,
աղաղակ,
խռովութիւ
նում
է
ազգը
այս
ճանապարհը
եւ
այս
վերջին
օրերում,
{խուռն}
յորձանքով,
բայց
այդ
վաճառականների
ընդհանրութիւնը
ալքը:
Եւ
ինչպէս
միջին
դարերում
Ասիոյ
անկիւններից
{խուռն}
բարբարոսներ
իջան
ու
հեղեղեցին
Եւրոպա,
այնպէս
եւս
,
ճգնեցան,
քրտնեցան
եւ
դեկտեմբերի
14-ի
երեկոյին
{խուռն}
հայկազանց
ներկայութեամբ
առաջին
անգամ
բացին
ազգի
ա
ռհասարակ
եկեղեցական
կառավարութեան
մէջ,
որ
խառն
ի
{խուռն}
եւ
անկարգութեամբ
յառաջանալով,
մեծ
մասով
պատճառ
է
ոխ
դեւերի,
դուրս
պրծած
դժոխքի
աջ
կողմից,
խառն
ի
{խուռն}
աղաղակով
գալիս
էին
դէպի
սատանայի
գահը:
Նոցա
մէջ
ի
նման
չեն,
սոքա
ծերունի,
նիհար,
տգեղ,
խառն
ի
{խուռն}
մազերով,
աչքերը
ներս
ընկած,
երեսները
գունաթափ,
այ
եւ
ազգն:
Յայս
գործ
Մագիստրոսիդ]
տեսանեմ
յաւէտ
{խուռն}
բազմութիւն
վկայութեանց
աստի
եւ
անտի
հաւաքելոց,
ք
ժամու:
Զոր
ինչ
ստուար
խումբ
դարուց,
եւ
ընդ
նմին
{խուռն}
ամբոխին
աղճատել
աղճատեաց
զլեզուն,
անհատ
ոք
անկար
ի
հաւատով,
այնպիսի
ոգեւորութեամբ,
որ
ժողովուրդը
{խուռն}
բազմութենով
հաւաքւում
էր
նորան
լսելու։
Մինչեւ
ան
նայն
հասակի
մարդիկ՝
ծերից
բռնած
մինչեւ
մանուկը,
{խուռն}
բազմութենով
վազում
էին
նորա
մօտ,
որ
տեսանեն
այս
աց
նորան:
-
Ես
անչափ
շնորհակալ
եմ
այդ
գեղեցիկ
{խուսակցութեանդ}
վերայ.
ճշմարի՛տ,
ես
շատ
խելօք
մարդիկ
տեսել
էի
Խ
ացարձակորեն
որեւէ
բարբառի
ձեւերին
եւ
այնքան
ավելի
{խուսափել}
նրանից՝
հօգուտ
նոր
պրոգրեսիվ
լեզվի,
որքան
այդ
բ
խդ
ազատել
ես
ընդհանուր
դատողություններով,
կարծես
{խուսափելով}
ուղիղ
պատասխանից:
Սատանան
գիտե
ինչու՝
մի
տեսակ
դեր
խաղալու
հավակնություն
ունեն,
վերջիններից
ես
{խուսափում}
եմ
այնպես,
ինչպես
Պուշկինը
սեմինարիստներից:
Բոլ
րովին
հաստատ
հողի
վրա
կանգնած
լինելով,
ամեն
կերպ
{խուսափում}
էինք
այնպիսի
ուշադրությամբ,
ինչպես
փորձառու
նավա
այնպիսի
ուշադրությամբ,
ինչպես
փորձառու
նավավարը
{խուսափում}
է
ծանծաղուտներից:
Մեր
նկարագրած
այդ
բոլոր
կոր
գծ
մ
են,
հանդիսանում
են
հե՛նց
այն
խութերը,
որոնցից
{խուսափում}
է
ժողովուրդը
եւ
որոնք
անանցանելի
պատի
նման
գրական
Եւ
ի
համբոյր
վառ
վարդիցն
եկեալ.
Այլ
նա
{խուսել}
ճգնի
յիմ
ձեռաց,
Եւ
ընդվզեալ
ամբառնայ
զձայն
րոյ
զմասն
Եւ
զկծեալ
զոյգ
ի
զոյգ
Ամոլք
{խուսեն}
խայտացեալ
Ի
մենաւոր
վայրս
անքոյթ,
Առ
եր
պատմութեան
վրայ,
տակաւին
աշխատում
ենք
մի
քանի
{խուրձ}
աւելցնել։
"
Դի՛ր
զմեղս
'ի
վերայ
մեղաց"։
Բայց
բ
անի
դրած
պոչի
տակում.
թեւերի
տակին
երեւում
էր
մի
{խուրձ}
թուղթ,
արիւնով
եւ
ցեխով
ապականուած,
գօտուցը
կախ
տակին
չարագործների
եւ
աւազակների
հետ
միասին,
մի
{խուրձ}
յարդի
վերայ։
Այնտեղ,
ուր
մի
կողմից
սաստիկ
ն
կարող
է
երեւել
այս
կրակը,
որպէս
շատ
ճառագայթների
{խուրձ},
երբեմն
բոլորշի
եւ
երբեմն
լեզուաձեւ
իր
սուր
ծայր
բանք
Յունաց
եւ
Հռոմայեցոց
եւ
նորոյս
Եւրոպիոյ:
Եւ
{խուց}
աբեղայից
չէ
երբեք
այն
դիտանոց,
ուստի
կարելի
էր
հ
տի
խօսիլ
ի
լեզու
հասկանալի,
այլ
թէ
ոչ
ասողն
լիցի
{խուց}
եւ
լսողն
դուժ:
Մատենագիրք
մեր
ցայս
վայր
ժամանակի
ատմութիւնը։
Չեմ
ասում
դեռեւս
այն,
որ
աբեղայական
{խուցը},
չէ՛
եւ
չէ՛
այն
դիտանոցը,
որտեղից
կարելի
լինէր
շակվի
ինքնուրոյնաբար,
առանց
ամենեւին
հին
լեզուից
{խպնելու}
)
եւ
առանց
այս
կամ
այն
գաւառական
բարբառին
ստրկան
ակուի
ինքնուրոյնաբար,
առանց
ամենեւին
հին
լեզուից
{խպնելու},
առանց
գաւառական
բարբառների
կամ
օտար
լեզուների
ա
անայ
Մամիկոնէի
սպարապետի
Հայոց,
ընդ
որում
գտաւ
ի
{խռան}
մարտին
ընդդէմ
Յազկերտի
Երկրորդի
Պարսից
արքայի,
ո
ւ
իններորդ
դարու
մէջ,
հերիք
չհամարելով
այն
բոլոր
{խռիւը},
որ
դիզուած
է
մեր
պատմութեան
վրայ,
տակաւին
աշխա
,
մինչ
ամբողջ
գիշերը
թաւալւում
էր
իւր
անկողնի
մէջ
{խռխռալով}:
Նա
քնած
ժամանակ
եւս
մտածում
էր
շահաստացութեան
վ
ազգի
մէջ,
ինչպէս
հայոցն
է,
հանդէս
հանելու
համար
{խռկել}
են
իւրեանց
ուղեղի
մէջ
քանի
մի
հին
լեզուի
մեռեալ
բ
ծ
է
լինում
աղօտ
եւ
խաւարային
խորհուրդներով
եւս
եւ
{խռկուած}
աւելորդապաշտութիւններով։
Կրօնի
ներգործութիւնը
ազ
յաւուր
միում
ասացեալ
է
արժանապատիւ
Պօղոս
քահանայի
{Խռճեանց}
եւ
այլոց,
որոց
մոռացեալ
եմ
զանուն,
որ
կարէ
վկայ
ուեց
այդ
կարգադրութեան
մասին,
գազազած
ժողովուրդը
{խռներամ}
դիմեց
պատրիարքարան,
շրջապատեց
այն,
եւ,
չնայած
նքն
ի
վեր
Ու
բարձրաղաղակ
սուլում,
ձայն
տալիս,
{Խռնըւում}
ճամբորդ
հոծ
բազմութիւններ:
-
Դէպի՜
Փարիզ,
դէպի
Մեքենայք
որ
եւ
սուլեն,
Ուղեւորք
խուժին,
{խռնին}
Ի
կառս
կառս,
եւ
ճեպեն:
Ի
Փարի՜զ,
ո՛
,
-
որ
կարողանաք
պահպանել.
տենդային
ամբոխմունքով
{խռնւում}
է
ազգը
պառլամենտի
դռներում,
որ
կարողանար
ստանալ
արթերես
մի
տիկին.
Տեսքով
սակայն
տխուր
սաստիկ
ու
{խռով},
Խիստ
թխագոյն
մի
վերարկու
կար
հագին:
"
Ողջոյն
րեկցաբար
եմ
ասում,
խեղճ
գործարանը
իւր
կարճատեւ,
{խռովալից}
շրջանի
մէջ
գրեթէ
բազմաթիւ
վերակացուք
եւ
շատ
հոգատ
յին:
Տեսանում
եմ,
որ
դուք
շատ
վշտացած
եւ
շատ
{խռոված}
եք
եպիսկոպոսի
սպառնալիքներից,
հավատացեք,
որ
ոչի
գրաւոր
բամբասանքներին,
ո՛չ
որպէս
վիճաբանասէր
կամ
{խռովայոյզ}
ոգւով,
այլ
իրենց
փաստերը
յառաջ
բերէին
արդարապէս
ցոյց
տալով
եթէ
որքան
սխալական
եւ
մեղանչական
է
այդ
{խռովայոյզ}
ժողովի
սահմանադրութիւնը,
դու
ասա,
Լեւոնի
տումարը։
նջութենէ,
անկելոյ
յոմանս
ի
նոցանէ,
ի
ձեռն
ոմանց
{խռովասիրաց}
ոչ
անյայտ
եղելոց
ձեզ
եւ
այլոց
բազմաց,
այլ
եւ
զայ
րի
սորանից
առաջ
նշանաւոր
էր
գտանուած
իւր
դժոխային
{խռովասիրութեամբ}.
նա
շաբաթներով
քունը
կոտրում
էր
եւ
հաց
չէր
ուտու
Յիսուսեանք՝
Մաճիօ
եւ
Ճենտիլ,
երկուսը
եւս
ճարտար
{խռովարար}
եւ
յաջող
Պալատականք։
Նոքա
կարողացան
դարձուցանել
օծեալի
վերայ։
Յիսուսեանների
եւ
Դուքս
դ'Էպերնօնի
{խռովարարութեամբ}
շատ
թոյլ
կերպով
կատարուեցաւ
Րաւալեակի
գործի
քննու
..
)։
Այս
կերպով
Ֆրանսիայի
համար
Յիսուսեանների
{խռովարարութեան}
պտուղը
այն
եղաւ,
որ
նորա
երեւելի
թագաւորներից
մի
որ
ինքեանք
Յիսուսեանք
են
հերետիկոս
եւ
կամենում
են
{խռովել}
եկեղեցու
խաղաղութիւնը։
Պապի
դեսպանները
եւ
Յի
ւթեան
զիւր
անմիտ
գանգատ,
թէ
ապստամբ
ոք
իցեմ
ես,
{խռովեցուցիչ}
ժողովրդեան
եւ
զրպարտող
անմեղ
գործոց
իւր
իսկ
Այվազ
թիւնն
նոցա
"
(Մարկ.,
գլ.
ԺԴ.
հ,
55-58)։
"
{Խռովէ}
զժողովուրդս,
ուսուցանէ
ընդ
ամենայն
Հրէաստան,
սկ
ներին
եւ
սկսեց
երգել.
Ո՛հ,
լոկ
երազ
էր,
մի
{խռովէք}
ինձ,
Իմ
մոլորութեան
քաղր
պատկերներ․
Ինձ
րեսս
կը
բռնի՞,
որ
ասեմ
Սօսն
ա
ղրկել,
համա
թէ
որ
{խռովի},
չի
առնի,
յետոյ
արի,
էշը
ցեխից
դու
հանա՛,
փալ
Անմիաբանութիւն,
Մեք
շատ
դարեր
անցուցել
ենք
{խռովով},
Եւ
շատ
մարդիկ
փոսն
են
ընկել
մեր
ձեռքով
"
մբոյր
բնաւորութիւնը,
տեսանելով
նորա
փոթորիկներից
{խռովուած}
թանձր
եւ
մառախլապատ
ամպերը,
յետ
է
քարշում
իւր
ոգ
ամբոխուած
էր
նորա
շնչառութիւնը,
սիրտը
մի
առանձին
{խռովութեամբ}
բաբախում
էր
կուրծքի
մէջ.
երեսի
վերայ,
երբեմն,
սխանիս
ոչ
գրէք.
եւ
ես
գլխովին
տատանեալ
ի
մտայոյզ
{խռովութեան}
յոգիս
եղէ
ապաստան
եւ
մինչեւ
ցայժմ
չստացեալ
զպատաս
ելութեան,
կապակցութիւնը
բաժանման
եւ
խաղաղութիւնը
{խռովութեան}
փոխելու
պատճառ
ըլլան։
Այսպիսի
բանաւոր
եւ
պատկառե
կաց
թեմակալ
արքեպիսկոպոսն
Փարիզու:
Եւ
ի
բազմանալ
{խռովութեան}
՚ի
ժողովին,
լուծաւ
այն,
զոչինչ
որոշեալ.
իսկ
ճի
ւթիւնք
կատարել.
արհի
նախագահը,
ապստամբութեան
եւ
{խռովութեան}
առաջին
դուքսը,
օրագրութեան
ոստիկանը,
գրականութե
չի
ծայրը:
-
Թո՛ղ
հանդէս
գայ
ապստամբութեան
եւ
{խռովութեան}
արհի
նախագահը,
-
ասաց
սատանան:
Գ
Յառաջ
եկաւ
ս
դեւը
կը
ճանաչէր
նորա
դէմքից,
թէ՛
սա
չար
ոգի
էր
{խռովութեան},
ապստամբութեան
եւ
յեղափոխութեան,
որի
անունը
Աստ
թերի
օգնականութեամբ
ես
պահում
եմ
բոլորին
կատարեալ
{խռովութեան}
եւ
անհանգստութեան
մէջ.
ապսպարում
եմ
ապստամբութիւ
ացուն
հանդիպեցաւ
կոմսին,
երբ
նորա
միտքը
հասել
էր
{խռովութեան}
մինչեւ
հնարաւոր
ծայրը.
այս
պատճառով
կոմսը
չէր
կա
լաւ
նկատողը,
դուռից
կարող
էր
իմանալ
նորա
կուրծքի
{խռովութեան}
աստիճանը.
նա
սպասում
էր
վերջին
րոպէին,
որ
պիտոյ
Հ.
Իգնատիոս
Փափազեան
եւ
այլն
եւ
այլն։
Յայսմ
{խռովութեան},
մինչդեռ
վարէին
զդատ
իւրեանց
'ի
Հռովմ,
եւ
'ի
կո
ին
սոքա,
զրահաւորուի
մի
մշտնջենաւոր
պատերազմի
եւ
{խռովութեան}
հոգով։
Յիսուսականութիւնը,
որ
հակառակ
էր
Ֆրա
յ
Կամսարականների
մօտ,
այն
բոլոր
պատերազմների
եւ
{խռովութեանց}
ժամանակները
մինչեւ
ձեր
հնազանդուիլը։
Նորանից
յե
եւ
թիկունքը։
Փարպեցին
սոցա
մօտ
է
կեցել
այն
բոլոր
{խռովութեանց}
եւ
պատերազմի
ժամանակները,
որ
Պերոզի
ընդդէմ
մղում
լ
է՝
Յունաստանից
վերադառնելուց
յետոյ,
երբ
բոլոր
{խռովութեանց}
եւ
պատերազմերի
ժամանակները
Կամսարականների
մօտ
էի
թեան,
ատելութիւնը
դէպի
հերետիկոսները,
վէճերի
եւ
{խռովութենների}
մէջ
վարժութիւնը.
ամենայն
ինչ
մի
խօսքով
շատ
յարմա
իսկ
Թաթարները,
պարապած
լինելով
իւրեանց
սեպհական
{խռովութեններովը},
կտրեցին
իւրեանց
յարձակմունքը
եւ
ասպատակութիւնը
էի
խուռն
բազմութիւն
կատաղիների՝
ձայն,
աղաղակ,
{խռովութիւն},
էշաֆոտ,
դահիճ
եւ
երկու
կտրուած
ու
արիւնով
շաղա
ն,
փողոցների
սալայատակները
կողոպտեցին,
աղաղակ,
{խռովութիւն}:
-
Ի՛նչ
բանի
վերայ
էք:
-
Չե՞ս
տեսնում
ստահարութիւն,
որի
հերոսը
չէր
եկեղեցական,
որտե՛ղ
{խռովութիւն},
որի
խմորը
չէր
եկեղեցական:
Այո՛,
ժամանակը
լ
սոփայ
"
դառնալու
համար
իր
ազգի
մէջ,
որչափ
կռիւ,
{խռովութիւն}:
Մինը
Քանթին
է
հետեւում,
միւսը
Ֆիխտէին,
միւսը
երի
հետ
յարուցել
էր
Կաթողիկոսը
անվերջանալի
վէճ
եւ
{խռովութիւն},
որ
ոչինչ
խորհուրդ
չունէին
վերաբերութեամբ
դէպի
Հ
ս
քանի
ժամանակ
յառաջ,
Փարիզումը,
հանեցի
գեղեցիկ
{խռովութիւն}:
Ժողովուրդը
երեք
օր
շարունակ
կռւում
էր
որպէս
վագ
ուրեւիցէ,
ինչեւիցէ
պատճառով
մի
ապստամբութիւն
կամ
{խռովութիւն},
ապա
թէ
ո՛չ,
ես
քեզ...
Quos
ego....
ինչ
դիւահարւում
են,
կեղծաւորւում
են,
բամբասում
են.
{խռովութիւն},
ապստամբութիւն,
զրկանք,
արիւն,
հրկէզ,
արտասո
րեց.
-
Ի՞նչ
լուր
է
այդ,
ի՛նչ
ամբոխ
է,
ի՛նչ
{խռովութիւն}:
-
Անբաղդութիւն,
Ձեր
մռայլութիւն.
մեղաւոր
անել
անդադար
մարդկային
ազգի
երկու
ցեղի
մէջ
վէճ
եւ
{խռովութիւն}:
Ը
Այս
միջոցին
դժոխքի
կամարների
տակ
լսւում
է
ում
էր
եւ
հաց
չէր
ուտում,
եթէ
իմանար,
որ
մի
տեղ
{խռովութիւն}
կար,
ու
ջանում
էր
ապա
գիշեր
ցերեկ,
որ
այդ
խռովո
ահա
Երուսաղէմի
վանականներրը,
Դռան
ներշնչումով,
{խռովութիւն}
առաջացրին
ազգի
մէջ,
պահանջելով,
որ
ապագայ
պատրի
նքը,
այլ
ցանկալի
է
իմանալ,
ինչպէ՛ս
վերջացաւ
այն
{խռովութիւնը},
որ
հանեցիր
հիւսիսումը,
գետի
եզերքներում
աւազու
ւթիւն
կար,
ու
ջանում
էր
ապա
գիշեր
ցերեկ,
որ
այդ
{խռովութիւնը}
բորբոքուի,
վէճը,
կռիւը,
բողոքը,
որ
դժոխքի
եւ
արկում
էր
այդ
կերպարանքի
մէջ:
Նորա
սրտի
եւ
հոգու
{խռովութիւնը}
անցել
էր
չափից,
յուսահատութիւնը
սրտապնդեց
նորան
նը։
Վկայ
է
պատմութիւնը,
որ
ապստամբութիւնք,
{խռովութիւնք},
սպանութիւնք,
հրկէզք,
յափշտակութիւնք
եւ
այլ
սո
եղած
լինելը
եւ
այլ
թագաւորութենների
մէջ
նոցա
ձգած
{խռովութիւնքը}
հարկադրեցին
թագաւորին,
որ
իւր
մտադրութիւնը
յետ
դ
ւս
կբերեի,
բայց
աստծուն
հայտնի
է,
որ
լսելով
այդ
{խռովությունքըն},
սիրտս
պաղեցավ.
ասացի,
ինչպես
առհասարակ
ասում
ուտ
սկսեց
այստեղ:
Հիւսիսային
արեւելեան
մրրիկները
{խռովում}
են
անդադար
Սեւ
ծովի
տարածութիւնը:
Ողջ
եղիք:
ս
մի
բռնակալի
հետ,
որ,
տիրապետելով
մի
աշխարհի,
{խռովում}
էր
դրացի
ազգերի
խաղաղութիւնը:
Նա
ո՛չ
եթէ
յաղթութ
րա
աչքերի
մէջ:
-
Ինչու՞
այդպէս
շփոթում
է
եւ
{խռովում}
է
քո
խաղաղութիւնը
իմ
պարզ
հարցմունքս,
եւ
կամենու
(Ագաթ,
եր.
119)։
§
28.
"
Եւ
պահէր
Եսաւ
ո՛
{խս}
Յակովբայ
վասն
օրհնութեանցն
զոր
օրհնեաց
զնա
հայր
ի
ես
իմ
տանս
եկամուտն
քառասուն
հազար
ռուփոյ
եկամուտ
{խսելով},
այսպէս
տուր
եւ
առութիւն
արարի,
որ
իմ
յիշեալ
տո
խս
ամենեւին
ումեք
չպարտիմ
ինչ
սանաթով,
չիթով
կամ
{խսեպագրով},
ուրեմն
եթէ
ոք
պահանջեսցէ
ինչ,
անընդունակ
արասց
հետո
տենդս
ուժեղացավ,
իսկ
երեկոյան
դեմ
փոխվեցավ
{խստագույն}
պարոքսիզմի,
այնպես
որ,
բժիշկ
Կեպեն
հավանորեն
ավ
աց
աշխարհէն
եկն
երկիրս
Հայոց,
նովին
կրօնաւորական
{խստամբերութեամբ}
եւ
հրեշտակակրօն
առաքինութեամբ
կեցեալ
"
եւ
այլն։
րեր
վերոհիշյալ
գործի
մասին՝
հանուն
արդարության,
{խստապահանջ}
արդարության:
Համենայն
դեպս,
ճշմարիտ
է
մեր
գործը
տում
է
այսպէս
Խոժոռադէմ
`
հրեշտակին,
Որ
խրատուած
{խստապէս}
`
Դառնում
է
իր
կրընկին.
Արտասուելով
վշտագին
Թռչո
ուն։
Քո
կրպակաց
պատուարք,
որմունք
եւ
{խստապինդ}
մեծ
գրունք
Ի
քոյդ
գլուխ
աւերակօք
կարկառեսցին
օք
յԵգիպտոս,
եւ
քաղցրանային
՚ի
քիմս
նորա
սոխն
եւ
{խստորն}
առաւել
քան
զմանանայն
երկնառաք:
9)
Երես
56
պատճառը:
Որովհետեւ,
ինչպէս
ականատես
էի,
սա
շատ
{խստութեամբ}
էր
վարւում
ծառայողների
հետ,
այս
պատճառով
նոքա
բո
ւ
ամառը,
եւ
ցուրտը
դարձեալ
փչեց
իւր
բոլոր
աոաջին
{խստութեամբ}:
Երկար
ժամանակ,
բացի
Բենեդիկտեան
կարգի
Բասի
ակին
շրջապատող
աշխարհի
ազդացքը,
եթէ
նաեւ
ամենայն
{խստութեամբ}
դրուին
անդամահատական
դանակի
տակ,
այնուամենայնիւ
որ
բնութեան
համար
այդ
մի
փոխանցական
միջոց
էր
կոշտ
{խստութենից}
դէպի
քաղցր
մեղմութիւն:
Բայց
այս
մխիթարութիւն
Սպանիական
նահանգապետների
վերայ,
թէ
նոքա
իւրեանց
{խստութենովը},
որ
գործ
էին
դնում
դէպի
այնտեղի
բնակիչքը,
եւ
ան
ելագարին
ամենայն
ինչ
ներելի
է.
օրէնքի
եւ
պատշաճի
{խստութիւնը}
թուլանում
է
այս
երկու
դիպուածներումը,
դու,
լինե
պաշտել
բարոյականութեան
օրէնքը,
բայց
մանաւանդ
այս
{խստութիւնը}
պիտոյ
է
գործ
դնել
իւր
անձի
վերայ,
եթէ
կենակից
էր
կէս
դիւթական
պարգեւովը,
յաւելացրել
է
ուր
սեփական
{խստութիւնը}
այնպէս,
որ
ասպատակութեան
ժամանակ
նորա
ճանապարհը
րարչի
`
Լինել
նրան
պատկառու.
Ուստի
եւ
նա
անվրդով
{Խստութիւնից}
Ադամայ
`
Գուրգուրում
էր
`
ճախրելով
Անդադար
շուրջը
ոսեան
եկեղեցւոյ
-
քանզի
մկրտելոյն
ի
Քրիստոս
չի՛ք
{խտիր}:
Պատուիրանք
քրիստոնէութեան
ո՛չ
թուլանան
վասն
որո
լինիմք
գիտուն
լինել
ասացելոցս,
զի
մեզէն
չկարեմք
{խտիր}
առնել
ընդ
վերաuաց
սկզբունս,
զորս
միահամուռ
մերժե
շեալ
տներն
եւ
նորա
քրէհն
եւս
իմ
միւս
տներիս
քրէհի
{խտուրն}
բաժանեսցեն
իմ
համեմատ
իմ
ներքոյ
գրեալ
Բ
հատորեալ
րած
ծախսի
մապլաղն
եւս
վերն
յիշեալ
իմ
տներիս
քրէհի
{խտուրն}
բաժանեսցեն
համեմատ
իմ
ի
ներքոյ
գրեալ
պատուիրանին
Բարոյական
Հերքուլէս,
Ո՜ղջ
մարդկութեան
{խտտած}
հոգին
Իջնում
է
մեծ
ասպարէզ...
մ
ուժեղ
հազը՝
շնչափողի
եւ
նրա
աջ
ճյուղի
անհաճելի
{խտտոցով},
քիչ
է
կրկնվում,
իսկ
խորխելիս
շնչառության
օրգան
այն
քրիստոնէական
իւրոյ
խղճի
գ)
անընդհատ
եւ
առանց
{խտրելոյ}
լուծանէ
նա
զպահս
ձկամբ,
այսմ
կարեն
վկայել
երդմամ
,
որի
միայն
կարող
էր
ժամանակը
կորուսանել,
առանց
{խտրելու}
այս
բաների
յատկութիւնքը,
այսպէս
ահա
Շահումեանցը
,
պարտական
ենք
սիրել
ամբողջ
մարդկութիւնը,
առանց
{խտրելու},
-
թէ
այս
ոք
հեթանոս
էր,
միւսը
հրէայ,
միւսը
մա
գունից
սակի
համարիմք
ուսանիլ
նոյնպէս,
եթէ
զիա՛րդ
{խտրին}
սկզբունքդ
ի
պապական
դատապարտեա՛լ
սկզբանց,
որք
զա
վ]
ընդ
մէջ
անցելոց
դարուց
ցչորրոդն
զկնի
Քրիստոսի
[
{խտրոց}
ի
մէջ
անկանի],
վիհ
մեծ
անանցանելի
[առ
ի
մէնջ]:
ական
զօրութիւն
է
հարկաւոր,
որ
տասն
եւ
չորս
դարու
{խտրոցը},
որ
այնքան
մեծամարմին
ընկած
էր
V
եւ
XIX
դարերի
մ
բոլոր
եկեղեցականներին,
առանց
աստիճանի
եւ
պաշտօնի
{խտրութեան},
չհամարձակուիլ
ձեռք
վերցնել
կամ
գաւազան
բարձրացն
ցա
բոլորի
բնաւորութեանը,
որովհետեւ
առանց
այսպիսի
{խտրութեան},
հանդիպողին
հրաւիրել,
իմ
կարծիքով,
յիմարութիւն
խիջեւանայ
եւ
առագաստել
զիւր
կաթոլիկութին,
զի
մի՛
{խտրութիւն}
ինչ
ծագեսցի
ընդ
մէջ
իւր
եւ
նոցա:
Յետ
այսր
ամե
նը,
ապրելու
եւ
ընտանիք
պահելու
հոգսը,
շատ
անգամ
{խտրութիւն}
չունին
հնարների
մէջ,
որոնցով
կարելի
էր
արծաթ
վաս
պահպանում
է
եւ
դարմանում
է
ամբողջ
տիեզերքը
առանց
{խտրութիւն}
առնելու,
թէ
այս
մինը
մարդ
էր,
իսկ
այն
միւսը
մի
Շահումեանցը,
-
ընդունու՞մ
ես,
որ
բնութեան
համար
{խտրութիւն}
չկայ
արարածների
մէջ,
նա
միօրինակ
դարմանում
է
հան
ծ
լինէր
իւր
քոյրը
կամ
կինը:
Ինչի՞
համար
է
այս
{խտրութիւնը},
ի՞նչ
բանով
աւելի
իրաւունք
ունի
Պ.
Չամուռճեանի
եթե
ժողովուրդը
գործածում
է
առանց
կարիքի
եւ
առանց
{խտրության}
շարադրել
նոր
լեզվի
համեմատական
քերականությունը՝
Ո՛չ
սոխակին
զերգ
անոյշ,
Յօր
համօրէն
{խրախանան}
Բնութիւնք
խոշոր
եւ
քնքոյշ:
Տո՛ւր
նախ
զ
բ
սիրոյ
հայրենիքը,
ուր
Խնջոյք
է
անվերջ,
պար
ու
{խրախճան}:
Ես
ոսկորներս
եմ
քարշ
տալիս
ուժատ,
Իմ
կապանքն
սո՜ւրբ
սիրոյ
հայրենիս՝
Ուր
պա՜ր
յաւէրժ
եւ
{խրախճան},
Ընդ
քարշ
տանիմ
զոսկերս
իմ՝
Մազապուր
ժան
համարեմք
զյայտնիսս
մեզ
գրուածովք՝
կոչել
յայս
{խրախճան},
զանյայտսն,
թողեալ
այլում
հայրենասիրի
եւ
հնասիր
՛նչպէս
կարելի
է,
որ
նա
երեխայի
պատճառով
յետ
մնայ
{խրախճաններից},
պարահանդէսներից
եւ
դիմակահանդէսներից,
թող
երեխ
առաջ
Պ.
Իսահակեանցը
իւր
յօդուածի
ներածութեան
մէջ
{խրախոյս}
եւ
քաջալերութիւն
է
տալիս
"
Մեղուի
"
հրատարակողին
զբարին
հասարակաց:
Հոգեւորք,
որք
առ
ընկճեալ
ազգս
{խրախոյս}
եւ
քաջալեր
կարդացին
հօտին
իւրեանց,
հոգեւորք,
որ
քան
քո
գալն
Բերեց
ծեր
Մասաց
Ցնծութիւն,
{խրախոյս},
Վհատ
զաւակաց
Միւս
անգամ
գալուս
Բ
անձաւոր
լինէին
ազգի
լուսաւորութեանը
եւ
պատշաճաւոր
{խրախոյս}
եւ
քաջալերութիւն
տային
այն
մարդերին,
որոնք
անդադ
եղուի
"
համար
պատրաստած
օրհասին։
Բայց
զուր
է
այս
{խրախոյսը}
եւ
քաջալերութիւնը.
պատճառ,
արդէն
ամենայն
մարդ,
ակ,
այլեւ
բացի
դրանից,
իրենց
երկդիմի
վարմունքով
{խրախուսել}
են
նրան,
երբ
մեր
երկու
հարյուր
հազարի
չափ
եկեղեց
վսեմութիւնը,
մոլութեան
վատթարութիւնը.
առաջինին
{խրախուսելով}
եւ
երկրորդից
զգուշացնելով
եւ
ոչ
միայն
այսչափ,
նա
կաթոլիկության
եւ
եթե
հնարավոր
է՝
որեւէ
այլ
կրոն
{խրախուսելու}
մեջ
է՝
հայ
մասսան
իրար
ատող
դավանաբանական
մի
քան
ղմից
Ձեզ
վարձատրելու,
իսկ
միւս
կողմից
ուրիշներին
{խրախուսելու}
համար,
որ
հետեւին
Ձեր
ամենահպատակ
օրինակին,
յաւ
՚ի
դէպ
ժամու
լուիցէ
ձայնից
ազգային
նահատակաց,
եւ
{խրախուսեսցի}
վանել
զամենայն
դիմամարտ
՚ի
պաշտպանութիւն
եկեղեցւո
ծ
տեսանեմ,
այնքան
եւս
սրտապնդութիւն
եմ
ստանում,
{խրախուսեցի}
ընկերներս,
եւ
քաջալերեցի
ահաբեկուած
նաւապետը,
թ
տ
ողորմած
կերպով
լսեց
այս
գանգատին։
Յիսուսեանք,
{խրախուսուելով}
այս
բանից,
առաջարկեցին
նորան
Քրիստոնէական
Հասարա
չումը
եւ
բռնակալի
գործ
է
յանձն
առնում.
մի
կողմից
{խրախուսում}
է
իւրայինները,
եւ
միւս
կողմից
դեսպան
է
ուղարկում
հրամայում
է,
եթէ
քո
եղբայրը
մեղանչէ
քո
ընդդէմ
`
{խրակիր}
նորան
առանձին.
եթէ
չլսէ
`
մի
երկու
վկայի
առջեւ.
եւ
լսում
է
անլռելի
"
կեցցեները"։
Ահա
մի
նոր
{խրատ}
մարդկության,
մի
սոսկալի
ապացույց
այն
բանին,
թե
ի
է
գրել
ոչ
թե
մի
նամակ,
այլ
ամբողջ
դիսերտացիա
ի
{խրատ}
քաղաքային
կառավարչության
պաշտոնաթող
փարիսեցիների
յն
թէ
այս
վերջիններուն
համար
Գերապայծառ
Հասունին
{խրատ}
կը
տանք
(ան
ալ
իրեն
կրօնակցաց
օգտին
համար),
թէ
ղէկ
իմանայ
եւ
արժէքնիդ
ճանչնայ:
Բայց
ձեզի
վերջին
{խրատ}
ըլլայ
ըսելիքնիս
եւ
երանի՜
թէ
կարենայինք
օգտել:
Մ
նօգուտ
է
այլեւս:
Նա,
իբրեւ
օրինակ
միայն,
իբրեւ
{խրատ},
կարող
է
երեւել
մեզ
հեռուից.
ներկայ
կեանքը
նորա
:
Մեզանից
յառաջ
ազգերի
կատարած
փորձը
պիտոյ
է
մեզ
{խրատ}
եւ
օրինակ
լինի:
Նախիջեւանի
հասարակութեան
վե
"
Պատկառանօք
եւ
խոնարհութեամբ
հասկցուած
կտորներէն
{խրատ}
՝
առնելու,
չհասկցուածին
հաւատալու,
եւ
յամենայնի
եցական
գործերի
պատճառով
ունէր
շատ
վէճեր:
Թող
մեզ
{խրատ}
լինի
այսպիսի
աղուէս
մարդերի
ընթացքը,
որ
մեք
ուրի
նութիւնը
որպէս
յանցանք։
Բայց
մեք
որպէս
ուսումն
եւ
{խրատ}
ամեններիս
համար,
պարտական
ենք
տեղեկանալ
մեր
բարոյ
նջի
վերայ
քնած
չեմ.
ինչեւիցէ
թէ
մեղադրանք
է,
թէ
{խրատ}
է,
ընդունիր,
եւ
այս
նամակս
ստացածովդ
շտապի՛ր
գա
էս
մի
բարեկամի
խորհուրդ,
եւ
ոչ
որպէս
պատուէր
կամ
{խրատ},
ես
առհասարակ
սովորութիւն
չունիմ
իմ
խրատնելով
գլ
վեր
առաւ
եւ
սկսեց
կարդալ.
ՓԵՐԻՆԵՐ
ՀՐԱՒԻՐԵԼՈԻ
{ԽՐԱՏ}
"
Եթէ
կամենաս
փերիները
հրաւիրել,
հարկ
է,
որ
ողուլ
ինձ
ձեր
նկատողութեններից.
պատճառ,
ամենայն
{խրատ}
եւ
խորհուրդ,
որ
ուղղակի
վերաբերւում
էին
իմ
ընտան
՛ղ
նորա
բամբասողքը
առաւել
լաւ
գործ
կատարեն,
թո՛ղ
{խրատ}
քաղելով
նորա
արածների
հետեւանքներից՝
հաստատեն
իւ
նի
ջուրը
կտրում:
Պէ՛տք
էր
որ
Հեթումի
պէս
մարդիկը
{խրատ}
առնուին
այս
բանից.
մանաւանդ
հեղինակը,
Հեթումի
ա
էս
այդ
այլանդակ
եւ
տմարդի
գաղափար
յղացողը
կամ
այդ
{խրատաբանութեան}
հետեւողքը
ապրում
են
միեւնոյն
արեւի
լուսի
տակ,
ին
է
թէ
"
պատմութեան
փորձերը
անպտուղ
են
անց
կենում,
{խրատական}
հետք
չթողնելով
մարդկային
յիշողութեան
մէջ"։
Ինձ
աշխատում
էր,
որ
իւր
ծիծաղը
ուրիշի
համար
լինէր
մի
{խրատական}
ու
աչք
բացող
բան:
Այս
պատճառով
սկսեց.
-
Պարո
կապետութեան
քարոզիչքը
զարմանային։
Փաղաքշանքով
եւ
{խրատական}
պատիժներով
ներս
էին
բերում
նոքա
այս
վայրենի
Ազգի
շի
խղճմտանքին,
պիտի
յանդգնի
բերա՞ն
բանալ,
մա՞րդ
{խրատել},
իրաւասութի՞ւն
բանեցնել:
Ողորմելի՛
է
այն
մարդը
ռ,
ճշմարիտ,
արդար
եւ
օրինաւոր
խօսքը՝
ժողովրդին
{խրատելու}
համար
ասուած,
երկնաւոր
լուսով
ծաղկեցնելով,
պտղա
ով
զգուշացնէ
պարզամիտները,
արթնեցնէ
թմրածները
եւ
{խրատէ}
անմիտները:
Քահանայապետը
վախճանեցաւ,
թէ
ո՛չ,
այ
ցութեան
արժանի.
ճշմարիտ,
եթէ
պատահէի
նորան,
կը
{խրատէի},
որ
հետ
կենար
այսպիսի
անօգուտ
եւ
յիմարական
բաներ
ն
խնդրած
չէին՝
ճիշդ
պահելով
մեր
Տիրոջ՝
Քրիստոսի
{խրատը},
թէ.
"
Մի՛
արկանէք
զմարգարիտս
ձեր
առաջի
խոզաց,
քիոյ
բարեկամ,
անգլիական
տէրութեան
Մինիստրի
տուած
{խրատը},
ուր
ասում
էր
նա,
թէ
"
պարտքով
ապրիլը
նմանում
է
Ուղարկեցին
ինձ
միայնակ,
Տուին
իւրեանց
{խրատը}.
"
Որդեա՛կ,
գործիդ
եղիր
արի,
Տե
այլաբանական
ակնարկութիւններ,
զորօրինակ
բնութեան
{խրատը},
սերմի
հատիկները,
կրոկոդիլոսը,
Բրամինների
ձորը
ի
ներգործէ
ժամանակի
ոգուն
համեմատ,
այստեղ
անցածի
{խրատը}
հազիւ
թէ
կարող
է
արժէք
ունենալ.
Գրանովս[կին]
խոս
րը"։
Մինչդեռ
կարդում
էր
կոմսը
այս
յիմարական
{խրատը},
բոլոր
հիւրերը,
որ
կային
Մահտեսի
Թովմասի
տանը,
թէ
Մարդասէրը
գթալով,
ժողովրդոց
փրկութեան
համար,
{խրատի}
խօսք
կամենայ
տալ
քարոզչին,
նայելով
նոցա
դառն
խոր
ելու
էր
մեր
խաբեբայութիւնը։
Չէ.
հետեւինք
Քրիստոսի
{խրատին}.
նա
չէ
հրամայում
պահել
մեր
վերայ
այն
զգայարանը,
ո
"
խելագարի
հացը
խելօքի
փորը"։
Շատ
շնորհակալ
եմ
{խրատիցդ}:
-
Եղբա՛յր,
եթէ
դու
աւելորդ
կարողութիւն
ուն
ւէր
կամ
խրատ,
ես
առհասարակ
սովորութիւն
չունիմ
իմ
{խրատնելով}
գլխացաւութիւն
պատճառել
օրիորդներին,
-
հաւելացոյց
կուժը
ձգէ,
միւսն
առ
"
եւ
ասոր
նման
հազար
ու
մէկ
{խրատներ}
եւ
սպառնալիք՝
Հայերէն
գրով,
Հայերէն
լեզուաւ
խօս
ից
եւ
գրաւիչ
եւ
դաստիարակիչ
նիւթեր,
նմանախօսական
{խրատներ},
զգուշացուցիչ
եւ
ահաւոր
այլաբանական
ակնարկութիւն
իմաստութեամբ
է
ասած:
Սորա
կեանքը
թէ
ի՛նչ
գեղեցիկ
{խրատներ}
են
մեր
համար,
թող
իմանան
ուղեղաւոր
գլուխները.
ո
մանաւանդ
երբ
դպրոց-մպրոց
չլինելուց
յետոյ
բերանացի
{խրատներ}
էլ
կամ
չեն
լսում
իսպառ,
կամ
թէ
լսում
են
լոկ
խաւա
հարցանուին
նոքա,
իմ
ըստ
աշխարհի
որպէս
հայր
տուած
{խրատներիս}
եւ
ըստ
հոգու
իմ
վարդապետութեան
խօսքերի
մասին.
եւ
արելու
ժամանակ։
Շատէլ,
բորբոքուած,
վառուած
այս
{խրատներից},
գնաց
Պալատական
Գաբրիէլ
անունով
տիկինի
տունը,
ո
ութեան
լաւ
ժամին
Դու
դատաւոր
մի՛
նստիր
{Խրատներով}
մեր
գլխին:
Վշտաբեր
ակնարկութիւնք,
սա
"
եւ
այն
խրատողից
թելադրուած
մօրը
կամ
իրեն
իսկ
{խրատողին},
որպէս
թէ
աղջիկը
տալը
կամ
չտալը
կախւում
է
լոկ
Գա
թիւն
է.
"
Դու
այսպէս
ասա
կամ
այնպէս
ասա
"
եւ
այն
{խրատողից}
թելադրուած
մօրը
կամ
իրեն
իսկ
խրատողին,
որպէս
թէ
Եւ
նա
սաստում
է
այսպէս
Խոժոռադէմ
`
հրեշտակին,
Որ
{խրատուած}
խստապէս
`
Դառնում
է
իր
կրընկին.
Արտասուելով
վշտա
աւոր
սխալն
այն
է,
որ
չկամ
են
ալով
առաջին
փորձովը
{խրատուիլ},
վերստին
շարունակել
է
իւր
խիստ
ընթացքը:
Եթէ
նա
ի
ներկայանում
են
մեզ,
իբրեւ
օրինակ,
հարկ
է,
որ
{խրատուինք}
եւ
չ'երթանք
այն
ծուռ
ճանապարհը,
որից
եւ
գնացողը
քարոզող
վարդապետութիւնը,
որ
մեծ
լինել
ցանկացողին
{խրատում}
է
ամէնից
փոքր
լինել,
այն
վարդապետութիւնը,
որի
հ
րան
տեսնում,
եւ
Սօսը
գալիս
է
նորա
մօտ։
Գարեգինը
{խրատում}
է,
համոզում
է
տուն
դառնալ,
եւ
Սօսը
դառնում
է։
նորան
տեսնում
եւ
Սօսը
գալիս
է
նորա
մօտ:
Գարեգինը
{խրատում}
է,
համոզում
է
տուն
դառնալ
եւ
Սօսը
դառնում
է:
Բա
նական
ճառս
թուով
քսան
կամ
աւելի
եւ
զայլ
բարոյական
{խրատս}:
Իսկ
Խոսրով
գրէ
վասն
մեր
զպատմութիւն
վարուց
սրբո
՝
բարոյական
առածք,
սկզբնական
հիմունք,
բարոյական
{խրատք}
եւ
նկատողութիւնք։
Այդ
մեծ
աշխատութեան
եւ
բան
մեր
երանելի
Հայրապետներից,
որոց
եւ
ոչ
կօշիկների
{խրացը}
արժանի
էր
լուծանել:
Այդպիսի
աշխատութեան
հատուցու
թատրոնի
վերայ,
նախատել
մարդիկ,
որոնց
կօշիկների
{խրացը}
արժանի
չէր
լուծանել,
հայհոյել
նաեւ
հանդիսականքը
,
գուցէ
մինն
քան
զմիւսն
արժանաւոր
գտցի
վճիտ
կամ
{խրթին}
հայախօսութեամբ:
Այլ
զայսմանէ
չէ
խնդիրս.
այդ
ամե
ւ
այրիանալով
վանական
դարձած։
Առհասարակ,
տեղ-տեղ
{խրթին}
գաւառական
բառեր,
որ
թէեւ
մեզ
հասկանալի
այլ
ընդհա
պարզ
գրաբառի
կանոնիցն
էլ
դուրս
եւ
աւելի
միջակ
եւ
{խրթին}
ոճերի
համաձայն,
յատկացուցիչը
յատկացելուց
նախընթա
փոխառնուլը
դատապարտելով,
ինքներս
շատ
անգամ
աւելի
{խրթին}
բառեր
ենք
առնում
հին
լեզուից,
որ
ժողովուրդը
չէ
գ
"
Ագապի
"
մակագրով
ազգային
վիպասանութեան
մասինկ:
{Խրթին}
տաճկաբանութեամբ
է
գրած
եւ
մեր
փոքր
ի
շատէ
տաճկագի
լուսաւորելու
համար
հարկաւոր
չէր
ոտանաւորներ
եւ
ոչ
{խրթին}
եւ
հին
հայախօսութիւն,
որ
19
դարու
տգէտ
մարդերի
մ
խօսի,
որ
դիմացի
մարդը
նորան
չհասկանայ,
եւ
որչափ
{խրթին}
եւ
մութը
կը
խօսէր,
այնչափ
արժանաւոր
եւ
քանքարաւո
մերումս]
19-երորդ
դարու
[ելանէ]
ի
բեմ
[հայկական]
{խրթնաբանութեան}
իւրովքն]
երկհատոր
տաղաչափութեամբք
մակագրելովք
"
Ո
միտ
իմաստնոց
հայոց
զձգտողութիւն
ամենաճիգն
լինիլ
ի
{խրթնաբանութեան},
զորոյ
ապացոյց՝
կարեմք
քաղել
ի
գովաբանութեանց
ն
քիկ
ոչ
պահանջին,
դոքա]
սքանչանան
[միայն
ընդ]
այս
{խրթնաբանութիւն}
եւ
իբրեւ
[տկարամիտ
համբակս
կոյր
զկուլայն]
զհետ
մի
ըստ
ամենայնի,
զիւր
օգնութիւն
ի
ծանր
յայս
գործ,
{խրթնացեալ}
առաւել
քան
կիսդարեան
բազմութեամբ
ամաց,
եթէ
դէպ
լ
դ՝
պիտանի՛
դատի
առ
հոգեւորականութիւն.
եւ
այսպէս
{խրթնացեալ}
եկեղեցի
մեր
ի
վայելուչ
բարեզարդութեանց,
զբարոյակ
ձին:
Հնասէր
մատենագիրք
դարում,
որն
ամենաջան
{խրթնութեամբ}
գոլն
գործին
գրել
զինչ
եւ
իցէ,
եթէ
հետեւել
համարի
ա
ուրեմն
ասասցուք,
որ
ինչ
ասելի
զգործոյն
որ
եւ
ի
{խրթնութիւնս}
դարուց
ապագայից
[որ
անցանելոց
էին
ըստ
կարգի,
ահա
միայն
սպասելով
վերջին
եւ
ահեղ
դատաստանի:
Այսպիսի
{խրթնութիւնք}
աղօտ
արկանեն
ի
միտս
աշակերտաց,
մանաւանդ
զի
զկնի
արդխ
նայինք,
ո՛րը
ավելի
շուտով
կհրամային,
բայց
{Խրիմը}
ինձի
շատ
լավ
կըլլար:
Տարին
վաղուց
անցավ,
որ
ես
բարեկամությանը:
Ուղարկում
եմ
Քռիլովի
առակը.
{խրիստոմատիան}
վերջին
տիպը
դեռ
չէ
դուրս
եկել.
եթե
այն
եւս
ավարտ
չեւ
գարուն:
Խնդրեմ
հարցանես
գերապատիվ
Մատվեյ
{Խրիստոֆորիչ}
Երեցփոխյանից,
արդյոք
իմ
ստրախավոր
գրած
նամակս
ստ
եւ
դուք
եւ
ամեն
մարդ
հանդարտեր:
Չգիտեմ
Մատվեյ
{Խրիստոֆորիչը}
այդտեղ
է
թե
ոչ.
ես
նորան
գիր
պիտի
գրեի,
բայց
կա
որ
ինձ
օտար
էր,
ամոթ
համարելով,
բայց
պարոն
Իվան
{Խրիստոֆորովիչ}
Ալաճալովից
կարող
եք
իմանալ,
ամեն
մինչ
որպիսությո
նդյանց
1855
հուլիսի
11
Մոսկվա
[Հ.
Գ.
]
{Խրկած}
դեղերս
արդյոք
ի՞նչ
օգուտ
տվին
քեզ
կամ
թե
գործ
ածե
ա
պատճէնը,
թուղթը
ըստ
հասցէին
եւ
պատճէնը
`
տունը
{խրկելու}
համար:
Թուեալ
է
25-ից:
27-ին
նամակ
ստացայ
եղբօ
տիչ
վարդապետին
գիր
գրից,
որ
թաթիմորիին
Կարապետին
{խրկեն}:
Խնդրեմ,
եղբայր,
նարա
ասիք,
որ
ինքը
տված
թուղ
ցածին
ձեռագիր
թող
տա,
եւ
դուք
առաջին
փոշտիվ
մեզի
{խրկեցեք},
կամ
Ավետիքին
գրիլ
տվեք,
եւ
մեք
փողն,
ո՛րքան
է
շնայի
բեչաթն
չըլլա
նե,
չընդունիլ,
անոր
համար
չի
{խրկեցի},
միամիտ
եղիր:
Ես
հոսեն
շատ
լավն
կառնում
եւ
կտան
մար,
եւ
մամայիս
պատկերը
Ռոստով
հանել
տաս
եւ
ինձի
{խրկիս}
անպատճառ:
Ես
իմ
երթալու
տեղես
կգրեմ
իսկույն,
բա
,
այսքան:
Շատ
կխնդրիմ
ձեզի,
որ
ինչպես
ըլլա
նե,
{խրկիք}
եւ
իրեն
ասիք,
որ
նրա
ոտքը
ոսկորը
կպած
է.
միմիայ
հոժարացունուք,
թուղթ
առնուք,
ճամբու
խարճ
տաք,
{խրկիք}
շուտով
եւ
իրեն
ձեռագիրներն
ստրախավոյ
գիրով
մեզի
հ
ցհնձողսն,
քաղեցէք
նախ
զորոմնդ,
եւ
կապեցէք
զայդ
{խրձունս}
առ
ի
յայրել
եւ
զցորեանն
ժողովեցէք
'ի
շտեմարանս
իմ
..
Ակնթարթում
նրա
վզից
բռնելով
Փաթաթւում
եմ
նրա
{խրոխտ}
բուրգերին...
Եւ
այտերը
վառում
իմ
տաք
համբոյրով
ձեռքն
ղեկին,
Եթէ
ցնցուես
`
տեղից
պոկուած
Կայմի
{խրոխտ}
շառաչից,
Աչքերըդ
վեր
երկինք
ուղղած
`
Մի՛
մոռան
դու
կոյս,
Ընդ
արեւուն
արտափայլել
Ընդ
{խրոխտ}
լերանց
գագաթունս,
Իջեալ
ի
դրախտ
ընդ
այգս
ա
է,
ուր
չկայ
երկիւղ,
անդ
թուլահոգի
մարդիկը
միշտ
{խրոխտ}
են
լինում.
իսկ
մի
փոքր
կասկածելի
բանի
մէջ,
մինչ
,
թողեալ
զայլսն,
յիշեմք
զՆերսէս
Լամբրոնացի՝
այր
{խրոխտ},
քաջալեզու
եւ
գիտուն
յոյն
եւ
լատին
դպրութեան
ի
2
շները
եւ
մանաւանդ
խեղճ
ողորմելի
գերմանացիք
ցեխում
{խրուած},
նախանձու
տրաքում
են
եւ
տակաւին
հաւան
էլ
չեն
Անգ
,
եւ
ոչ
թարմ
եւ
զարթուն
ծառը
պիտի
աճէ՝մեքենաբար
{խրուելով}
չորցած
եւ
անհիւթ
արմատի
վրայ։
Եւ
աւերակի
քարե
շխանին:
Բոլոր
այդ
գնդի
հրացանների
խողովակի
ծայրը
{խրված}
են
վարդի
փնջեր,
հիանալի
եւ
սրտաշարժ
տեսարան:
հերձուած
անունին
վրայ
եւ
ի՞նչ
ըսել
է,
որ
այդ
չափ
{խրտեր}
են
ու
չկրցին
օր
մը
ոտքի
վրայ
ելնելով
ըսել,
թէ
"
ու
բոց:
Շուրջ
`
կենդանիքն
այն
ամեն
Կրակի
տեսքից
{խրտնելով},
Մասն
են
առնում
-
ասում
են
-
Սիրոյ
հրից
հոգեթով
ձեւն
ենք
տեսնում
եւ
հայի
եւ
թուրքի
մէջ,
դորանից
{խրտնելով},
թէ
վայ,
թուրքը
որովհետեւ
այսպէս
է
ասում,
ես
ն
արտասանական
ոճով,
առանց
ծանրացնելու
իմ
գլուխը
եւ
{խրտնեցնելու}
իմ
երեւակայութիւնը:
Բուբանդուսը
ուղղեց
թուղթ
աքինի
մարդերից
ոմանք՝
ծեծի
տակ
հոգին
փչելով
(մի
{խրտուիլակ}
թագաւորի
հրամանով),
ոմանք՝
մի
պիղծ
թագաւորի
ձե
մից,
Կրօնական
ժողովը,
եթէ
ստուգիւ,
եւ
ոչ
որպէս
{խրտուիլակ}
կամ
մի
այդպիսի
ժողով,
ապա
ուրեմն
կազմուած
չէ
հո
տարանայ
այդ
դպրոցից
եւ
նայի
նորա
վերայ,
որպէս
մի
{խրտուիլակի}
վերայ:
Կարծեմ,
որ
այժմ
կը
հասկանայ
Պ.
Իսահակեա
էջ,
սորանից
վախենամ
է
գերմանացին,
ինչպէս
ագռաւը
{խրտուիլակից},
առանց
քննելու
թէ
այդ
երեւոյթը
ամենեւին
անվնաս
է
ագե
աչքեր
եւ
հետեւապես
(ըստ
Անանիայի
տեսության)
{խցանային}
ուղեղ
ունեցող
գրողի
ճիգերը
հասնում
են
կոմիզմի:
Խ
ամ
քսակիս
բերանը,
թո՛ղ
մեր
Սարգիսը
դիմանայ
միայն
{խցանը}
բանալով․
բայց
բանը
այդ
չէ,
մեք
ուրիշ
մտածելիք
ու
ինչ
Հայոց
ազգի
աբեղայքը,
փակուած
իւրեանց
վանական
{խցերում},
անգիր
էին
ուսանում
Արիստոտէլի
Պորփիւրոսը,
եւ
Դ
յի]
ոստիկ[անական]
թերթիկի
սրբագրիչ:
Ցանկանում
էր
{խցկվել}
թատրոն,
իհարկե
նրան
առաջ
տանելու
վսեմ
նպատակով,
-
Եթէ
այդպէս
է,
եթէ
բարի
խորհրդի
ընդդէմ
ականջդ
{խցում}
ես
իժ
օձի
նման,
եթէ
այդ
քո
հարստութիւնը
պահում
ե
տապատառ
աղերսանացը
ձայներուն
ականջնիդ
ու
սրտերնիդ
{խփելով},
տարիք
ձեր
փառասէր
անկալութեանց
իբրեւ
փոխարէն,
Այո՛,
թաղել:
Դեռ
կը
ծագի
նա
քո
վերա,
կը
{խփէ}
շող
դամբանիդ,
Նա
կը
հասնի
քեզ
այգորել,
քա
արգով
գալիս
են,
Առաջից
դրօշակները,
թմբուկ
{խփում}
են:
Թնդանօթները
պղնձեայ
վազում,
որոտում.
րով
եւ
արտասուալից
աղաղակով
խնդրում
են
Փրկչից.
"
{Խօ՛սք}
տուր,
-
ասում
են,
-
շնո՛րհ
ուղարկէ.
բո՛ւն
դու
ին
ղաչելով,
թէ.
"
Աղօ՛թք
արէք
եւ
իմ
համար,
որ
ինձ
{խօ՛սք}
տրուի
բերանս
բանալու
ժամանակ
".
արդ
եթէ
նա,
որ
ծատուր
Սիմէոնեան
Չոռչաքեանց
Բալտազար
Էմմանուէլեան
{Խօճայեանց}
Ստաւրոպոլ
`
Յովհաննէս
Պօղոսեան
Չուվալեան
6
օրինա
եկից
այժմ
առ
հրիտակն
հանգուցեալ
Տիկնոջ
Կատարինեայ
{Խօջամալ}:
՚Ի
գրութեանս
՚ի
սկզբան
թղթոյս
յիշելոյ
պատմե
ն
Մասեհի
Բաբաջանեան,
իսկ
300
ռուփին՝
Կատարինեայ
{Խօջամալեան}:
Բաց
՚ի
գումարէն
հատուցելոյ
ինեւ,
պարտ
է
վ
եպիսկոպոսն
Բեկնազարեան
՚ի
մասին
հրիտակին
տիկնոջն
{Խօջամալեան}:
6.
Վերոգրեալ
պատճէն
նամակի
յիշեալ
քահանային
անեան
իսկ
զերիս
հարիւրս
վասն
հրիտակին
Եկատարինեայ
{Խօջամալեան}:
Այս
ամենայն
գումար
պարտ
՚ի
ծախիլ
ի
պէտս
պատրաստ
ծոցն
Մասեհ
Բաբաջանեանի
եւ
վասն
գործոյն
Եկատարինայ
{Խօջամալեան}
300
ռուփի:
9.
Գրութիւն
պ.
Պայլի
յ3էն
Օգոստ
աբաջանեան
բողոքաց:
12.
Տպեալ
օրինակ
Կատարինէ
{Խօջամալեան}
բողոքոյ
եւ
գործոյն:
13.
Գրութիւն
օրէնսգէտ
Պա
վասն
երկուց
փաստաբանաց
ի
մասին
գործոյն
Կատարինեայ
{Խօջամալեան}:
14.
Ստացագիր
պ.
օրէնսգէտ
Պալիի
17/29էն
Օգո
50
ռուփիս
ի
պէտս
երկուց
փաստաբանաց
յաղագս
գործոյն
{Խօջամալեան}
հրիտակի:
67.
ՍԵԹ
ԱԲԳԱՐԵԱՆԻՆ
27
սեպտեմբ.
Մասեհի
Բաբաջանեան,
երկրորդ,
տիկնոջն
Կատարինեայ
{Խօջամալեանց},
երրորդ,
Յակոբու
Եղիայեան
եւ
չորրորդ
Սարգսի
Ծատ
րեւի,
թէ
բաժին
Նախիջեւանայ,
թողեալ
ի
Կատարինեայ
{Խօջամալեանց}
ի
ժամ
մահուան
նորա,
եղեալ
է
2342
ռուփի:
Յիշեալ
ելոյ
՚ի
հանգուցեալ
բարեպաշտ
տիկնոջ,
ի
Կատարինեայ
{Խօջամալեանց},
յօգուտ
բարեկարգութեանց
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի
(ո
ոյ
ի
բարեպաշտ
տիկնոջն
հանգուցելոյ,
՚ի
Կատարինեայ
{Խօջամալեանց},
յօգուտ
բարեկարգութեանց
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի,
ո
քահանայացած
են,
եւ
Յիշատակարանիս
գրողը
շատ
անգամ
{խօսած}
է
նոցա
հետ:
Այժմ
գուցէ
մի
կամ
երկու
մարդ
ծերունի
արու
մէջ
ունեցած
յարաբերութեան
մասին
չար
լեզուներ
{խօսած}
են
շատ
կեղտոտ
բաներ...
):
Ինչեւիցէ:
Ահա
այդ
գո
կան
կողմից:
Շատ
անգամ
բերանացի
եւ
նամակներով
{խօսած}
ենք
զանազան
մարդերի
հետ
մի
ընդհանուր
ազգային
արծա
այ
բերանը,
ինչպէս
այս
րոպէիս
դու,
մինչդեռ
ոչինչ
{խօսած}
չէի.
եթէ
լաց
էին
լինում,
ոչ
թէ
կամենում
էին
իւր
ք
յիշենք
այստեղ
մի
իրողութիւն,
որի
մասին
միանգամ
{խօսած}
ենք
այլ
տեղում։
Հենրիկոս
չորրորդ
Ֆրանսիայի
թ
Լայենէզը
կատարեց
այս
գործը
մեծ
ճարտարութեամբ
իւր
{խօսած}
ճառովը,
որ
կարո՛ղ
էր
օրինակ
լինել
դպրոցական
իմաս
ած
յատկացուցիչներին
նայի,
կը
տեսնէ,
որ
ժողովրդի
{խօսած}
լեզուի
հոսանքին
հետ
երթալով՝
յատկացուցիչը
միշտ
ն
ուով
գիրք
կամ
օրագիր
հրատարակելը
կարող
է
ժողովրդի
{խօսած}
լեզուն
մաքրել,
մշակել
կամ
նորա
վրայ
ազդեցութիւն
րեւելի
բնութիւնը
նորան
չափ
դառնայ։
Մենք
արդէն
{խօսած}
ենք
բնութեան
ազդեցութեան
մասին,
բայց
եւ
այստեղ
վ
ք,
-
ասաց
Պ.
Բէգզադէն
(որպէս
թէ
իմ
մինչեւ
այժմ
{խօսածը}
կատակ
էր),
-
ես
գործի
եմ
եկել
եւ
շատ
հարկաւոր
գ
ն
իւրեանց
անձը
Խորենացի
ու
Եղիշէ։
Մեր
այսպէս
{խօսածը}
առանց
հիմքի
չէ։
1853
թուակ.
մի
հայ
սխօլաստիկ
Թի
ղսիրտ
ձեւը,
այլ
այն
միայն,
որ
հասկանալի
լինի
քո
{խօսածը},
ուրեմն
պիտոյ
էր
խօսել
պարզ
եւ
կենդանի
բարբառով
հետ
խօսելու
ժամանակ,
շատ
անգամ
չհասկանալով
նորա
{խօսածը},
որովհետեւ
միտքս
թռչում
էր
այն
աղջկայ
քամակից,
լի՞
է
եզրափակել
նոցա
անբանութիւնը,
ոչ
ապաքէն
մեր
{խօսածը}
եւս
նոցա
համար
այնպէս
անհասկանալի
է,
որպէս
նոցան
րիորդը
մի
փոքր
կարմրելով:
Բայց
բոլորովին
սուտ
էր
{խօսածը}.
նորա
կարծիքը
իւր
երգածի
մասին
ամենեւին
այնպէս
չ
ենք
խօսում
ձեր
հետ:
-
Ուրեմն
դուք
չգիտէք
ձեր
{խօսածը},
եւ
ինչպէս
վարձկան
լալականը
ննջեցելու
տունի
տեսա
գրելու
միտք
չունինք,
վասնորոյ
թող
հերիք
լինի
մեր
{խօսածը}
կրօնի
վերայ,
մանաւանդ,
երկարաբանելով
այդ
մասին,
կ
ը
եւ
երեսփոխանքը
չ'կարողացան
հասկանալ
այս
աբեղայի
{խօսածը},
վասն
որոյ
փակած
մնացին
Համալսարանի
դուռները
Յիս
,
որ
քսան
տարի
ետքը
աւելի
լաւ
պիտի
հասկանան
իրար
{խօսածը}
։
Կան
գաւառական
բառեր,
որ
գրեթէ
նոյնանշան
են
է
կամ
թաքուն
խօսել,
որ
իր
չարչարողը
չտեսնէ
նորա
{խօսածը}
ու
գլխին
չզարկէ,
կամ
պարապ
միջոց
գտած
ժամանակը
ա
արհի
բաների
մէջ:
Սա
մի
օր
եկեղեցու
մէջ
պատահմամբ
{խօսածի}
համար
յանդիմանութիւն
լսելով
Թիւթիւնճի-օղլուից,
ո
նձինքը։
Այն
Հայերից,
որ
նեղսրտելու
էին
մեր
այսպէս
{խօսածի}
վերայ,
հարցանում
ենք՝
ի՞նչ
մի
ազգօգուտ
գործ
են
կա
բան
հասկանալ
եւ
չհաւատալ
այնուհետեւ
չար
լեզուների
{խօսածին},
թէ
"
դատարկ
տակառը
մեծ
ձայն
է
տալիս"։
Պար
չինչ
չխօսելով
հարկադրւում
եմ
ականջ
դնել
ուրիշների
{խօսածին}:
Մի
անգամ
մի
տան
մէջ
հաւաքուած
կային
մօտ
իբր
ինն
...
-
Ես
ճշմարիտ
բան
եմ
ասում,
եւ
սուտ
չկայ
{խօսածիս}
մէջ.
ո՛վ
կարող
է
արգելուլ
ճշմարտութեան
ճանապարհը
է,
կրկնում
ենք
վերստին:
Մեր
մինչեւ
այստեղ
{խօսածից}
երեւում
է,
որ
մեք
մարդուն
համար
իբրեւ
առաջին
խնդ
ից
բարեկամ.
ՊԱՐՈՆ
ՄԱՐԿՈՍ․
Չնեղանաս
բաց
{խօսածիցս},
ինչպէս
նկատում
եմ,
քո
խոստանալը
շատ
է,
քան
թէ
ռաջ
անկատարը
ձեռք
բերէ:
Եթէ
մինչեւ
այժմ
մեր
{խօսածներից}
հասկացաւ
մեր
նեղսիրտ
ընթերցողը
ազգութեան
վերայ
մե
ւ
մահադէմ
վարագոյրը
մեր
ազգի
վերայ.
մի՞թէ
սուտ
է
{խօսածս}:
-
Ձեր
ամենայն
բանը
հակառակ
է։
Ես
տեսանում
ձուցանել
այդպիսի
մի
չնչին
գործողութեան
վերայ
եւ,
{խօսակից}
լինելով
նորա
գործակատարների
հետ,
անպատուել
իմ
ան
մօտ
լինէինք
Մասեաց
դարեւանդին
եւ
եթէ
նորա
Մուզան
{խօսակից}
լինէր
մեր
հետ:
Եւ
ձեր
հետ
խօսելու
վերայ
եւս
կասկ
է
կարողանամ
իմանալ,
ովի՞
հետ
շնորհել
է
ինձ
բաղդը
{խօսակից}
լինել:
-
Ես
Հայ
եմ,
-
պատասխանեց,
-
եւ
աւե
ւրեան
ձեռք
պարզել
մի
ուրիշին,
մինչեւ
զոհ
համարել
{խօսակից}
եւ
հանդիսակից
լինել
մի
ուրիշին...:
Այո՛
անցի
գլուխը,
նա
սիրում
է
ոգիների
եւ
փերիների
հետ
{խօսակից}
լինել
միշտ․
նոցա
բան
ապսպարել,
եւ
շատ
անգամ
հաւա
գրական
երեք
խօսքերը:
-
Այդչա՞փ
միայն:
{Խօսակիցը}
զարմանում
էր
սորա
բթամտութեան
վերայ,
եւ
գրեթէ
ատ
,
գէթ
խօսքով
օգուտ
քաղեմ
այդ
արտօնութենից:
{Խօսակիցը}
վայրկեան
մի
շփոթեցաւ
եւ,
իրաւը
պէտք
է
ասել,
խղճ
-
Աշխատելու
եւ
ընտանեաց
օգնելու,
-
կրկնում
է
{խօսակիցը}
անհնարին
տխրութեամբ:
Անցնում
է
սորա
վերայով
,
-
ասաց
նա:
-
Աստուծոյ
բարին,
-
պատասխանեց
{խօսակիցը}:
-
Դարձեա՞լ
գերեզման...
-
Օրհնած,
այ
րբ
խօսօղը
չէ
հասնում
իր
նպատակին,
որովհետեւ
նորա
{խօսակիցը}
չէ
հասկանում
նորա
միտքը
այն
ձեւերի
տակ։
Տաճկական
գալիս,
բայց,
բարձրաձայն
խորհելով
-
ինքը
իւր
հետ
{խօսակցելով}:
Ին՞չ
մեղքս
պահեմ,
հետաքրքրութիւնս
բռնադատեց
ակ
նեալ,
Եւ
ի
բարբառ
Եդեմայ
Ընդ
նախահօրն
{խօսակցէր}.
Այնմ
երկինք
են
վկայ՝
Սերովբէն
ինչ
է
եւ
տանելի:
Այսօրեան
օրագրութիւնս
հարուստ
է
այն
{խօսակցութեամբը},
որ
պատահեցաւ
իմ
եւ
Պ.
Խ...
մէջ,
որ
ընդդէմ
ամ
նիր
հալածանս,
զորմէ
աւելորդ
համարիմ
գալ
ի
գրաւոր
{խօսակցութեան},
ժամանակին
թողեալ
յաջողելոյ՝
եթէ
արժան
գտայց
տե
այն
եղան,
ինչ
որ
գրած
է
Յիշատակարանիս
մէջ:
Այս
{խօսակցութեան}
մին
բանի
վերայ
միայն
զարմացած
եմ,
թէ
ինչպէս
մի
ք
ի
դուռը
եւ
մի
քանի
վայրկեան
ուշացաւ:
Լսում
եմ
մի
{խօսակցութեան}
անորոշ
ձայն,
բայց
բան
չեմ
հասկանում։
Վերջապէս
ն
րի
հետ,
ամենայն
կերպ
աշխատում
են
իւրեանց
Հայերէն
{խօսակցութեան}
մէջ
որքան
կարելի
է
շատ
գործ
ածել
Ռուսի
բառեր:
պանելը
կամ
փակելը
ներկայումս
համարեա
թէ
հասարակաց
{խօսակցութեան}
նիւթ
է
Տաճկաստանում:
Ոմանք
համարում
են
օգտակար,
ոչ
թէ
միայն
գաղափարքը
միեւնոյն,
այլեւ
շատ
անգամ
{խօսակցութեան}
նիւթը
եւս:
Այստեղ
եւս
երեւում
են
երկու
անբաղդ
գե
ութիւնը
ասես
թէ
կամաց
կամաց
դառնալու
են
հասարակաց
{խօսակցութեան}
նիւթ,
բայց
մեր
ցանկութիւնը
այն
է,
որ
այդ
առարկա
աւոր
հատուցումն:
Մեք
կտրում
ենք
այս
մասնաւոր
{խօսակցութեան}
թելը,
որ
մի
տան
անկիւնում
երկու
մարդու
մէջ
կար:
եան
պարծանքի
համար,
որ
այդ
պառաւը
իւր
վայրիվերոյ
{խօսակցութեան}
պատուհասը
ընդունեց
մի
կտրիճ
բանասէրից
մի
բազմութե
չ'կային
Հայերի
մէջ։
Ես
շատ
լաւ
գիտեմ,
որ
իմ
{խօսակցութեան}
ձեւը
ունի
պակասութիւններ,
բայց
ի՞նչ
առնես.
ամեն
ց
յետոյ,
նստեցինք
գետի
ափումը
կանաչ
խոտի
վերայ:
{Խօսակցութեան}
թելը
նա
բաց
արեց,
եւ
ինձ
հարցրեց
այսպէս:
Ո՛վ
ես
նսիացիք
եւ
անգլիացիք,
որ
եւ
մի
ժամանակ
եւրոպացոց
{խօսակցութեան}
նիւթ
էր
եղել
եւ
հնձում
էր
նոցայ
գովութեան
դափնիքը
եցինք
համարեայ
թէ
բոլոր
օրագրութիւնների
մէջ:
Այդ
{խօսակցութեան}
ձեւը
աւելի
ճարտասանական...
յունական
եւ
աբեղայա
սկոյն
սկսեց
օգուտ
քաղել
իւր
դրութենից,
փոխեց
իւր
{խօսակցութեան}
ոճը
Շաքարեանցի
հետ,
եւ
կրաւորական
բնաւորութիւնը
ապում
էր
ազգի
կամ
քաղաքի
յառաջադիմաթեան
ընթացքը:
{Խօսակցութեան}
ձայնը
սկսանում
է
այնուհետեւ
բարձրանալ,
հասանում
մացոյցին:
Ես
շատ
զարմացած
լինելով
այս
մարդուց
{խօսակցութեան}
սկզբի
եւ
բանի
վերջաւորութեան
վերայ,
չհամբերեցի,
ձանից
առաւել
համբերող
գտանուիր,
եթէ
ես,
կտրելով
{խօսակցութեան}
թելը,
կարճ
ծանօթութիւն
տամ
քեզ
Թիւթիւնճի-օղլուի
ինչքան
խելք
ու
բանականութիւն
որ
նա
ցոյց
տուեց
իւր
{խօսակցութեան}
մէջ,
Շահումեանցի
հետ,
ինչպէս
վերեւումը
տեսանք,
,
նորա
կազմուածքը
քեզ
պէտք
չէ
եւ
հանդէս
չունի
մեր
{խօսակցութեան}
մէջ.
ի
հարկէ,
եթէ
դու
ասես
մարդու
ինչ
լինելը,
մարիմ,
-
խօսքը
եղաւ
սորա
պատասխանը:
Բայց
այս
{խօսակցութեան}
մէջ
արդէն
սկսած
լինելով
խմել
թէյը,
խօսակցութիւնը
էր,
իսկ
աղջիկը
ընդունելու
չէր
այս
քամահրանքը
այն
{խօսակցութեան}
վերայ.
այս
պատճառով
միշտ,
երբ
սկսում
էին
այսպիս
առաւել
ծիծաղեցան,
որ
շատ
ուրախացել
էր
իւր
սրամիտ
{խօսակցութեան}
վերայ։
"
Իմ
այս
համեմատութեան
համար
դու
ի՞նչ
ես
այս,
բայց,
թողնելով
այլ
ժամանակի,
յառաջ
տանեմ
{խօսակցութեանս}
թելը:
Եթէ
քաջ
վարժ
լինէին
ներգործող
պարոններ
րգութիւն
կայ
եւ
ոչ
ոճ,
գործ
են
դրել
միայն
փողոցի
{խօսակցութեանց}
ձեւ,
զարմանք
չէ,
եթէ
ժողովուրդը
աւելի
հասկացել
յ
դորա
անզգամութեան
վերայ,
որովհետեւ
այդքան
կծու
{խօսակցութենից}
յետոյ,
արդէն
ի՛նչ
տեղիք
կար
իրեար
հիւրասիրելու:
:
Բէգզադէի
սովորական
կանոնն
է
այս:
Երկար
ու
ձիգ
{խօսակցութենից}
յետոյ
գործակատարը,
տեսանելով,
որ
աւելորդ
էր
վիճ
չեւ
քո
անօրէնութեանէ
վրեժը
հատուցանես:
Այս
{խօսակցութենից}
յետոյ
սկսաւ
նա
այլագունիլ,
աչքերը
դէպի
երկինք
բա
է,
կարճ,
ամենայն
կերպ
փախչելով
երկար
եւ
կապակից
{խօսակցութենից},
որ
իւր
մտածողութիւնը
չհեռանայ
այն
առարկայից,
ո
ոյ
հարկադրեցին
նորանց
լռել
եւ
դադարիլ
այդ
անօգուտ
{խօսակցութենից}
։
Հաւաստի
է
միայն
այս,
որ
Լայենէզ
իւր
առաջին
անգ
բանութիւնը
իմանալը...:
Ինչեւիցէ,
ուրիշ
շատ
{խօսակցութեններից}
յետոյ,
որ
առ
այժմս
անպատշաճ
եմ
համարում
ներս
բեր
վ՝
մօտեցաւ
ինձ,
եւ
մեր
մէջ
բացուեցաւ
մի
այսպիսի
{խօսակցութիւն}
՝
առանց
ողջունի.
-
Մեր
տղա՛յ,
ոչինչ
բանից
տ
ն
բարեկամքս
կարող
են
զարմանալ,
թէ
այս
ի՛նչ
տեսակ
{խօսակցութիւն}
է:
Պատճառն
այն
է,
որ
վաղուց
ճանաչում
ենք
միմեան
մ
ասացի
ես
քեզ,
թէ
ականջ
չունիմ
լսելու
այդ
տեսակ
{խօսակցութիւն}:
Բայց
զգուշանալով,
որ
մի
գուցէ,
քո
վերստին
բան
ինք
կատարում
մի
հանգուցելու:
Այդտեղ
սկսուեցաւ
մի
{խօսակցութիւն}
հասարակաց
եւ
մասնաւոր
խնդիրների
վերայ,
որ
տեւեց
վ.
կարող
է
սպասել
մինչեւ
որ...
-
Այդ
տեսակ
{խօսակցութիւն}
քեզ
չի
վայելում,
Մանուշակ.
վայ
գլխիս,
ո՞վ
էր
տ
չպէս
ասացինք,
պատճառւում
էր
մաղձից:
Նա
խոստացաւ
{խօսակցութիւն}
բանալ
դրացու
հետ
աղջկայ
մասին
միւս
օրը.
պատճառ,
նի
իւր
մէջ
երկու
մուտք,
հինգ
գլխաւոր
տեղիք
եւ
մի
{խօսակցութիւն}
(dua
praeludia,
puncta
quinque
et
unum
colloqui
Պելագիական
էր.
պատճառ,
վեցերորդ
նիստումը,
երբ
{խօսակցութիւն}
էր
լինում
Աստուածային
գթութեան
մարդու
վերայ
ներգո
Վերջապէս
իւր՝
Հռովմի
մէջ
ունեցած
դեսպանի
ձեռքով
{խօսակցութիւն}
բացեց
Կարգի
Գեներալի
հետ,
այսինքն՝
Լաուրենտ
Րիկ
ւմ
է
պատկերի
բոլոր
մանրամասնութիւնքը,
եւ
վերջապէս
{Խօսակցութիւն}
(Golloquium)
աղօթք
է
առ
Աստուած,
որի
մէջ
նկարւում
իրաւունք
երէք
նորան։
Նախ՝
որ
ոչ
մի
տեղ
այդպիսի
{խօսակցութիւն}
չէ
լսվում
ժողովրդի
մէջ,
երկրորդ՝
պ.
Պռօշեանցը
թեան
մասին
մենք
լսում
ենք
մի
շատ
պարզ
եւ
սրտաշարժ
{խօսակցութիւն},
երբ
Սօսենք,
գիշերով,
արաղ
են
քաշում
իրենց
այգ
նում․
եւ
քո
ընթացքը,
ախոռի
հանդերձանքը,
այժմեան
{խօսակցութիւնդ},
իմ
համար,
եգիպտական
առեղծուածներից
(հանելուկն
ւշադրութեան
արժանի
բան
չգիտէի:
Պ.
Խ.
սկսեց
իւր
{խօսակցութիւնը}
իմ
հետ
այսպէս.
-
Կարդացե՞լ
ես
"
Հայաստանի
Մ
տակարանը:
Ներողութիւն,
պիտոյ
էր
այստեղ
գրել
այն
{խօսակցութիւնը},
որ
պատահել
է
մի
շինականի
եւ
մի
վաճառականի
մէջ:
ուածը
ասելով:
Բայց
մեք,
այսպէս
շարունակելով
մեր
{խօսակցութիւնը},
չմօտեցանք
բուն
խնդրին,
որի
մասին
ինձ
բերեցին
ձ
տալիս
եմ
ձեզ
արձակել
ինձ՝
առանց
հրապարակելու
մեր
{խօսակցութիւնը}
մեր
կառավարութեանը,
որովհետեւ
դորա
հետեւանքը
միմ
պատահել
այդ
մարդուն,
երեւի
թէ
իմ
հաստատ
եւ
խիստ
{խօսակցութիւնը},
հոգեբանաբար
ներգործելով,
թուլացուց
նորա
հոգին
մբ
չհաստատուելիք:
Թէորիանոսի՝
Շնորհալու
հետ
{խօսակցութիւնը}
բովանդակող
գիրքը,
որ
Պ.
Խուդաբաշեւը
ընդունում
է
հասել
իւր
ուխտեալ
խորհրդին:
Այս
մեր
ընդհանրապէս
{խօսակցութիւնը}
առիթ
ունինք
մի
փոքր
պարզելով
շօշափելի
կացուցանել
լ
այդպիսիների
հետ
անհնար
էր,
որովհետեւ
կանոնաւոր
{խօսակցութիւնը}
երկու
կողմից
էլ
տրամաբանութիւն
է
պահանջում.
բայց
ինչ
է,
եթէ
ո՛չ
անձնախաբէութիւն։
Կնքելով
իմ
{խօսակցութիւնը}
հայկական
մատենագրութեան
վերայ,
արժան
եմ
համարում
թէ
կամք
ունէիր
կենդանի
էակների
հետ
խօսել,
եթէ
քո
{խօսակցութիւնը}
ունէր
մի
իրական
խորհուրդ
եւ
ո՛չ
գաղափարական
միայն
է
հոգի
առնելուց
յետոյ,
երկու
սրտակից
բարեկամների
{խօսակցութիւնը}
ստացաւ
բոլորովին
այլ
ուղղութիւն:
Դ․
-
ել
է
ժողովուրդը
այնպէս,
որ
ոչ
ոք
չկամի
լսել
նորա
{խօսակցութիւնը}:
Չէ՛,
եղբայր,
նա
մեր
ընկեր
մարդ
չէ,
հեռի
մնան
չ,
ոչի՛նչ.
մեզ
ամենեւին
ձանձրութիւն
չէ
լսել
ձեր
{խօսակցութիւնը},
-
պատասխանեցին
մի
քանի
ձայներ
հիւրերի
միջից:
մի
քանի
մարդիկ
Մահտեսի
Թովմասի
հետ
միասին,
որով
{խօսակցութիւնը}
դարձաւ
հասարակաց:
-
Յառաջ
գնանք
եւ
չդադարենք
ով
իւր
խօսքը
չթողեց
նորան
բերան
բանալ:
-
Ձեր
{խօսակցութիւնը},
որի
մէջ
յիշեցիք
գերբնական
ու
ֆանտաստիկական
բանե
հասկանամ
եւ
կը
պատասխանեմ
քեզ,
եւ
լաւ
է,
որ
մեր
{խօսակցութիւնը}
ստանում
է
այսպիսի
շարունակ
ընթացք,
գոնէ՛
ժամանակ
III
Այն,
որ
չգիտէր
Մանուշակը,
թէ
ի՞նչ
էր
մօր
{խօսակցութիւնը}
Աղուանեանց
Մկրտչի
հետ,
չարչարում
էր
նորան,
բայց
խօսակցութեան
մէջ
արդէն
սկսած
լինելով
խմել
թէյը,
{խօսակցութիւնը}
կտրուելուց
յետոյ,
մի
երկու
վայրկենում
աւարտեցին
ց
եւս
փախչել
էր
հարկաւոր:
Բայց
այս
երեկոյ
մեր
{խօսակցութիւնը}
փոքր
ինչ
երկարեց.
արդէն
իններորդ
ժամն
է.
ներեցէ
ուցիք
ինձ
ձեր
գալովը:
-
Յոյս
Աստուած,
որ
մեր
{խօսակցութիւնը}
եւ
բարեկամութիւնը
լինի
յարատեւ...
Բայց
այժմ,
եւ
դուրս
չգալ
կուրծքի
վանդակից,
եթէ
չէր
լսած
հօր
{խօսակցութիւնը}
մօր
հետ:
-
Գիտե՞ս,
-
ասաց
Թիւթիւնճի-օղլուն
իւ
ին
Կոստանդնուպօլսի
ճանապարհի
վերայ,
լսեցինք
նորա
{խօսակցութիւնը}
Մարգար
վարդապետի
եւ
Կարնեցի
Խաչատուրի
հետ։
Տեսան
լու։
Այս
խորհրդով
ուսաւ
այնտեղի
հասարակ
ժողովրդի
{խօսակցութիւնը}
եւ
սկսեց
երեխայք
հաւաքել
եւ
ուսուցանել,
քարոզել
թիւնճի-օղլուն
վաղուց
ահա
գնացել
է
քնելու:
Այս
{խօսակցութիւնից}
յետոյ
խմեցին
թէյի
վերջին
բաժակը,
եւ
Թիւթիւճի-օղլ
ոչ
խաբել,
այդ
պարզ
երեւում
է
Հեթումի
եւ
իր
կնոջ
{խօսակցութիւնից}
(եր.
203),
ուր
Համասփիւռը
մեղադրանքով
խօսում
տականութիւնը
իւր
քահանաներից
մէկին,
որի
վրայ
մեր
{խօսակցութիւնն}
է:
Այս
քահանան
թէպէտ
բոլորովին
անընդունակ
եւ
անա
:
Ես
ինքս,
շատ
ժամանակ,
լսելով
մի
քանի
մարդերի
{խօսակցութիւնները},
որ
իւրեանց
շատ
վեր
մարդ
են
համարում
եւ
այնպէս
բ
որ
պատահել
էր
իմ
եւ
Պ.
Բէգզադէի
հետ
այստեղ
յիշած
{խօսակցութիւնս},
բարեկամիս
մինը
քաղաքական
փոստայով
ուղարկեց
իմ
մ
ընկերներին։
Ես
ազգային
խօսքի
շինութեան
մասին
{խօսակցութիւնս}
կնքում
եմ
սորանով,
թէ
մինչեւ
նոր
լեզուն
չ'լինի
ա
տճառուած
որեւիցէ
յիմարութենից.
երկրորդ,
զանազան
{խօսակցութիւնք}
ծագել,
որ
ընդդէմ
էին
մեր
ուրախութեամբ
ոգեւորուած
ել,
ուրախութեան
մէջ
ի՛նչ
հարկաւոր
են
ուսումնական
{խօսակցութիւնք}.
մարդը
ուրախանալու
ժամանակ
պիտի
մոռանայ
իւր
անձը
ուն
կամ
վաթսուն
հոգի:
Այդ
տեղերում
լինում
են
շատ
{խօսակցութիւնք},
եւ
այդպիսի
տեղերում
կարելի
է
ճանաչել
ժողովրդի
ս
նելուն,
որ
իսկոյն
կատարէին
նորա
հրամանը:
Շատ
{խօսակցութիւնք}
արեցինք
այնտեղ,
ճաշ
կերանք,
չէր
կամենում
երկար
երայ.
այս
պատճառով
միշտ,
երբ
սկսում
էին
այսպիսի
{խօսակցութիւնք},
նա
վրէժը
հանում
էր
նորանով,
որ
չէր
լսում,
այլ
րասիրելու:
Վերջապէս
գնաց
Պ.
Խ...
Մեր
բոլոր
{խօսակցութիւնքը}
նորա
հետ
այն
եղան,
ինչ
որ
գրած
է
Յիշատակարանիս
մ
արտ
Թ.
Հիւսիս
-
Շահբէգի
գերութիւնը
-
Շամիլի
{խօսակցութիւնքը}
-
Շահբէգի
երազը
-
Արեւմուտք
օրագիրը:
Հիւսիս
"
մեղաներով
"
շփում
էին
իւրեանց
սպիտակ
մօրուքը:
{Խօսակցութիւնքը}
կտրուեցան,
եւ
ես
կանգնած
սպասում
էի
լսել
իմ
դատա
կոմսութեան
նոր
մայրաքաղաքը:
Յիշատակարանի
{խօսակցութիւնքը}.
-
Շահբէգի
նամակը.
-
Թիֆլիզու
առաջնորդի
ճանապար
րպէս
թէ
գրուած
էին
Շնորհալու
եւ
Թէորիանոս
աբեղայի
{խօսակցութիւնքը},
իւր
ներկայ
աշխատութեան
մէջ
նկարագրում
է
Ներսէս
իկ
կտրուկ
գծերով
նկարագրութիւնը,
նա
մինչեւ
անգամ
{խօսակցութիւնքը}
(առաջարկութիւնքը
եւ
դիմադրութիւնքը)
եւ
պառլամեն
նչեւ
այժմ
ջատագովուած
արժանաւորութեան
վերայ:
Այս
{խօսակցութիւնքը}
վերջացան
տաղի
հետ
միասին:
Տիրեց
րոպէական
լռութիւ
բարձրաձայն:
Ես
ամբոխուեցայ,
որովհետեւ
իմ
բոլոր
{խօսակցութիւնքը}
անտարակոյս
պիտի
լսած
լինէր
այդ
անպարկեշտ
մարդը:
իւս
կողմում,
բոլոր
հիւրերը
կանգնած
լսում
էին
այս
{խօսակցութիւնքը}.
երբ
որ
վերջացան,
իսկոյն
բոլորեքեան
նստան
իւրեա
:
Պարտականութիւն
կայ
մեր
վերայ,
պարզելով
այս
{խօսակցութիւնքը}
մի
փոքր
հասկանալի
կացուցանել
մեր
ընթերցողներին
բա
.
"
Մինչեւ
այժմ
այս
կոնդակի
մասին
եղած
վէճերը
եւ
{խօսակցութիւնքը}
տրւում
են
մոռացութեան"։
Այս
թագաւորական
հրո
,
99
եւ
100-րդ
երեսներում,
Վարդիթերի
հօր
եւ
մօր
{խօսակցութիւնքը}
եւ
սոցանից
երեւցած
կեանքի
պատկերը
այն
աստիճանի
գե
իւն:
Ի
վաղիւ
յանդիման
լինիմ
դեսպանին
Ռուսսիոյ
{խօսել}
զյանձն
եղեալ
ինձ
գործոյ.
զհետեւանաց
այսր
տեսութե
եմ
քեզ,
-
պատասխանեցի
ես,
-
կարող
ես
ինչ
կամիս
{խօսել},
որովհետեւ
հիւանդին
եւ
խելագարին
ամենայն
ինչ
ներ
լինելով
ե՛ւ
մինը,
ե՛ւ
միւսը,
ազատապէս
կարող
ես
{խօսել},
բայց
այսքան
խնդրում
եմ
հասկանալ,
որ
"
Մեղուի
"
հետեւ
նա
միայն
ուղղակի
եւ
կտրական
կերպով
կարո՛ղ
է
{խօսել}
իւր
պակասութենների
վերայ,
որ
գիտակցաբար
ճանաչում
մանակ
չպատկանել
այս
եւ
այն
հակառակող
բաժիններին,
{խօսել}
սառն
հոգով
եւ
հաւատարիմ
մնալով
լօգիգական
կանոններ
ռնէին
քո
հոգու
համար,
շատ
երեխայք,
առաջին
անգամ
{խօսել}
սկսանելով,
սիրով
կը
սովորէին
արտաբերել
քո
անունը
բառերը,
այնուամենայնիւ
աւելորդ
չէր
մի
փոքր
պարզ
{խօսել}:
Ազգային
ուսումնարան
ասելով՝
չեմ
հասկանում
էջ՝
ամենայն
ամօթ
ու
պատկառանք
յետ
դրած,
մեծ-մեծ
{խօսել},
թէ
հասուցած
էին
400
աշակերտք:
Ովին
են
խաբո
մանակ
չպատկանել
այս
եւ
այն
հակառակող
բաժիններին,
{խօսել}
սառն
հոգով
եւ
հաւատարիմ
մնալով
ճշմարտութեան
կանոն
ւոր,
կապակից,
հիմնաւոր
ապացոյցներով
եւ
փաստերով
{խօսել}
։
Այսօր
բանը
կ'ասեմ,
եւ
դուք
պարտական
էք
հաւատալ
ւ
երկչոտ
մարդը
լինէի,
չէի
կարողանալու
դրականապէս
{խօսել}
այս
կամ
այն
բաները
Պ.
Իսահակեանցի
հետ,
եւ
թէ
մի
ն,
այլ
նոցա
անմահ
յիշատակները:
Այսպէս
չէ
կարելի
{խօսել},
որովհետեւ
բուն
անմտութիւն
է:
Բայց
արի
տես,
որ
դագօգիայի
մէջ
ամենավերջին
թուլութեանը,
աւելորդ
է
{խօսել},
որովհետեւ
այդ
պարոնը,
մի
ասիական
անմխիթար
դպրո
,
ուրեմն
մեծատունների
մասին
միջապէ՞ս
հարկաւոր
էր
{խօսել},
черезъ
г.
Исаакьянца,
что
ли?
չեմ
հասկանում:
ւ,
ամենեւին
անգէտ
լինելով
մտածութեան,
կարելի
չէ
{խօսել}
եւ
ոչ
իսկ
բան
հասկացնել:
Պ.
Իսահակեանցը
հար
ր
ներկայութիւնը
խափան
չէ
ինձ՝
առանց
վարագուրելու
{խօսել}
ճշմարտութիւնը,
բայց
ո՛րչափ
խօսք
եւ
զրոյց
կը
բարձ
Յիշատակարանը,
ուստի
թողնում
եմ
այլ
բաների
մասին
{խօսել}
մինչեւ
մի
այլ
յաջող
րոպէ:
Ժ.
18/30
Յո
ր
անտարակոյս
տեսած
չես,
հարկադրում
է
մի
քանի
բառ
{խօսել},
մինչեւ
որ
դու
ինքդ
տեսանես
եւ
գրես
մի
օրինաւոր
վարժարանին,
եւ
նոցա
մասին
միտք
ունիմ
առանձնապէս
{խօսել},
մանաւանդ՝
այն
խնդրի
վերայ,
թէ
արժանայիշատակ
Մ
նը
թարգմանելու
գործի
մէջ:
Աւելորդ
չէ
մի
քանի
բառ
{խօսել}
այս
մասին
եւ
աւելի
բացայայտ
կերպով
ասել
մեր
կարծի
գային
չենք
ճանաչում
այն
դպրոցը,
ուր
հրամայւում
է
{խօսել}
Ռուսերէն,
Ֆրանսիարէն,
սակաւ
երբեմն՝
Հայերէն:
պարտական
է
նա
քաջանալ
իւր
լեզուի
մէջ:
Հայերը
դեռ
{խօսել}
չգիտեն,
թո՛ղ
ուրեմն
Հայ
մանուկը
նախ
եւ
յառաջ
որպ
դ,
թէ
ինչպէս
կարելի
է
ազգի
յառաջադիմութեան
վերայ
{խօսել},
ազգի
վերանորոգութեան
վերայ
մտածել,
առանց
ճիշդ
թիւնքը,
այն
ժամանակ
կարելի
է
աւելի
դրական
կերպով
{խօսել}
՝
յարմարուելով
ազգի
քանակութեան
հետ,
նորա
նիւթակ
տճառով
եւս
որոշեցինք
Յիշատակարանիս
միջնորդութեամբ
{խօսել},
ուր
մաքուր
խղճմտանքով
կ՚աշխատենք
հանդէս
հանել
մ
ենք
ներկայումս
այդ
պարծանքից:
Չկամինք
առաւել
{խօսել}
Պ.
Չերքեզեանի
գրուածի
պատճառով,
այլապէս
դէպի
չա
այս
պատճառով
եւս
աւելորդ
համարեցինք
մի
երկու
բառ
{խօսել},
մանաւանդ
ցանկանում
էինք,
որ
մի
փոքր
յարատեւէ
ն
ռով,
որ
չենք
կարող
այս
անգամս
ուրիշ
բաների
վերայ
{խօսել},
ըստ
որում,
առանց
նոցա
եւս
բաւական
ձգուեցաւ
բան
...
-
Այժմ
կեցցէից
աւելի
ուրիշ
բան
չէ
կարելի
{խօսել}.
կեցցէ՛:
-
Կեցցէ՛,
-
ասաց
խեղճ
մարդը
եւ
հ
գձգենք
որպէսզի
Պատմութիւնն
այս
չափածոյ
`
-
Ինչու՞
{խօսել}
աւելորդ
-
Ուստի
պատմենք
կարճառօտ:
Մարդը
հէնց
որ
սքւոյ
ինքնին
դատախազ
լինի
նմա։
Մարթ
էր
զայդպիսիս
{խօսել}
՚ի
կաճառի
խելագարաց,
այլ
ո՛չ
երբէք
ի
լոյս
հրապա
.
-
Բայց
դու
ի՛նչ
ես
կարծում,
Նա
սկսաւ
այս
{խօսել}
։
"
Մարդը
կարող
է
մտածել,
"
Դատե
ր
ձեռք
ունի,
ձեռք՝
լսի՛ր.
"
Խելք,
միտք,
{խօսել}
ու
մտածել,
"
Յիմար
բաներ
մի՛
խօսիլ"։
ր
է,
յանցաւոր,
Աղա
զատայի
հետը
էնպէս
{խօսել}
չէր
կարող:
Ну,
дорого
я
бы
дал
Знать
արտասուք
ինձ
խեղդում
են,
Այլ
չեմ
կարող
բան
{խօսել}:
Չէ՛...
թշուառ
չէ
Իտալիան,
Եթէ
կան
րդալ
չգիտէ.
քահանայ
ունինք,
որ
հայերէն
չէ
կարող
{խօսել}:
Ռեֆօրմ
պահանջում
ենք
եկեղեցականների
ձեռնադրո
իկ
լեզուն,
որովհետեւ
այն
բոլոր
բաները,
որի
վրայ
{խօսել}
էին
եւ
խօսում
էին
դոքա,
ծանօթ
էին
ժողովրդին։
Բա
ոչ
այլապէս,
նոյն
իրաւունքով
այժմեան
հայը
կարող
է
{խօսել}
այսպէս
եւ
ոչ
այլապէս։
Բռնադատել
նոր
լեզուն
եւ
մի
ն
պարծանքն
էր։
Ուրեմն,
նախ
պիտոյ
էր
այն
լեզուով
{խօսել},
որ
ժողովրդի
ականջը
ներգործէր
սրտի
վերայ
եւ
այն
ոց
թիւը
Այն
տղայի
համար,
որ
այնտեղ
մինի
մօտ
է,
{խօսել}
Սաղայի
եւ
Նազարեանցի
հետ
Հիւսիսափայլի
6
համարը
պ
ւական
աշխատութեանը,
պատշաճ
ենք
համարում
փոքր
ինչ
{խօսել}
մեր
ազգի
հետ,
թէ
ի՞նչ
է
Կրիտիկա
ասած
բանը
ընդհան
ակ
եւ
ո՛չ
եւս
ձեւերին.
Այսինքն՝
դեռեւս
չգիտէ
նա
{խօսել},
ուրեմն
եւ
չգիտէ
մտածել։
Բայց
այդ
բանի
մէջ
մեղա
ք
մեզ
Հիւսիսափայլի
գալոց
ամսատետրակներից
մինի
մէջ
{խօսել}
այս
պատուական
աշխատութեան
երկրորդ
աւելի
ճոխ
հատոր
ղտնիքը:
Այս
պատճառով,
շատ
անգամ
պատահում
է
նոցա
{խօսել}
յունական
արուեստի
յաւիտենական
գեղեցկութեան
մասին
օսեց.
Ես
չգիտէի,
թէ
կարդինալն
եւս
կարող
էր
սուտ
{խօսել},
եւ
իսկոյն
հրաժարուեցաւ
իւր
պաշտօնից:
Այնուհետ
թէ
ի՞նչ
բան
դրդում
էր
նորան
այդպիսի
բաների
վերայ
{խօսել}:
Երբ
տեսաւ,
որ
սորանով
եւս
չէ
կարողանում
իւր
նպ
անձի
եւ
վրէժխնդրութեան
պատճառով,
ոչինչ
բաներ
էին
{խօսել}
տալիս
նորանց,
եւ
իրենք
ուրախացած
բացագանչում
էի
իշտ
ձեռքը
բռնած,
յիմարացած
մարդոց
պէս
այս
ու
այն
{խօսել}
։
Իսկ
մեր
երանելի
ուսուցիչքը,
եկեղեցու
բոլոր
Կտա
ինի
այս
ոճը
սիրելը
շատ
անգամ
պիտի
ստիպէ
մեզ
երկար
{խօսել}
հիմնաւոր
փաստաբանութեամբ։
Եթէ
պ.
Էմինը
տարակ
)։
Ի՞նչ
ուրիշ
եկեղեցու
համար
կարելի
էր
այսպէս
{խօսել},
բացի
Ս.
Կաթողիկէ
Էջմիածնից։
Ամենին
յայտնի
1
թուականի
Վաղարշապատի
Սուրբ
Ժողովում,
որի
մասին
{խօսել}
ենք
(§
6),
մենք
տեսնում
ենք
Մուշէին
որպէս
Սիւն
.
Էմինի
ծանօթութիւնքը
ստիպում
են
մեզ
երկար
բարակ
{խօսել}
։
Նախ՝
գլխաւոր
քահանայութեան
խօսքը,
որպէս
նա
ինչպէս
նաեւ
գրաբար
եւ
աշխարհաբար
խօսքեր՝
գըրաբառ
{խօսել},
աշխարհաբար
գրել.
բայց
բուն
մակբայը
կամ
մակբայի
ս
ինական
առածը,
"Մեռածների
վերայ
կամ
լաւ,
կամ
ոչինչ
{խօսել}
".
բայց
մեր
դատաստանի
առաջեւ
աւելի
յարգ
ու
արժանաւ
արհուրելի
ձայնով.
-
ինչպէ՞ս
համարձակւում
ես
սուտ
{խօսել},
իմ
առաջեւս,
այդպէս
առանց
խղճմտանքի,
որպէս
թէ
-
Եւ
ո՞ր
յայսմհետէ
այն
բարբառ
իցէ,
յոյս
արժան
էր
{խօսել}
ընդ
մռայլութեանդ
մեծի...
իմ
ուսեալ
է
ըստ
հնոցն
ն,
որ
հասկանալի
լինի
քո
խօսածը,
ուրեմն
պիտոյ
էր
{խօսել}
պարզ
եւ
կենդանի
բարբառով,
եթէ
կամք
ունէիր
կենդան
նի
բարբառով,
եթէ
կամք
ունէիր
կենդանի
էակների
հետ
{խօսել},
եթէ
քո
խօսակցութիւնը
ունէր
մի
իրական
խորհուրդ
ե
,
ի՞նչ
տրամաբանութեամբ
մտածում
ես.
նա,
որ
չգիտէ
{խօսել},
ինչպէ՞ս
կարող
է
գրել.
եւ
միթէ՞
լեզուն
կամ
գրիչ
ինքնին։
-
Ես
թոյլ
տուեցի
միայն
գրել
եւ
ո՛չ
{խօսել}:
Այս
է
ահա
պատճառը,
որ
խելացի
մարդիկ
հարցան
երեւում
էր
միմիայն
գրչի
տակից.
սատանան
արգելել
է
{խօսել},
թոյլ
տալով
միայն
գրել:
Սատանան
ոչինչ
այլ
,
թէ
մինչեւ
ինքը
սատանան
չհարցանէ,
չէ
կարելի
բան
{խօսել}:
Հանդէս
դուրս
եկաւ
Բէհեղզեբուղը
յայտարարութ
ւնը:
Դժոխքի
թագաւորը
ձեռքը
ձգելով,
այսպէս
սկսեց
{խօսել}.
-
Ընդունեցէ՛ք
այդ
ծայրագոյն
Բրամինը
այն
օթեւանի
ողջունել
իւր
բարեկամը.
բայց
պ.
Մարկոսը
յառաջեց
{խօսել}.
-
Ինչպէ՛ս
է
այժմ
առողջութիւնդ,
ես,
ճշմարի
նման
վեր
ու
վայր
էր
լինում
իմ
մէջ:
Սկսեցի
բարձր
{խօսել}
իմ
հետ,
կատարելի
վհկական
արարողութեանս
մասին:
Ձ
մարում
էի
յաւերժահարսն:
-
Երբ
որ
ամենայն
բան
{խօսել}
էի
եւ
մի
փոքր
հանդարտել
էի,
թափելով
սրտիս
ուրախո
իշ
ի՛նչ
այնպիսի
բանէր
կային,
որոնց
վերայ
պիտոյ
է
{խօսել}:
-
Դու
գրում
էիր,
թէ
պիտոյ
է
խորհուրդ
կատար
ւրիշ
բան
է.
ես
այդ
խնդրի
մասին
պատրաստ
եմ
օրերով
{խօսել},
սիրական
Շաքարեանց,
եւ
բացայայտ
կերպով
հասկացնե
րքագրութիւնը.
այս
պատճառով
համարձակութիւն
չունիմ
{խօսել}
հրապարակով
իմ
ընթերցողների
հետ
կոմս
էմմանուէլի
ան
եւ
պաշտօնը
այնպէս
է,
որ
ոչ
ոք
արժանի
չէ
համարում
{խօսել}
իմ
հետ.
աղախինքը
կամ
սպասաւորքը
զզուելով
տալիս
ե
ւթեան
տէր
մարդն
ունի,
ոչինչ
չէ
խօսում,
թէպէտ
եւ
{խօսել}
եւս
չգիտէ,
ինչպէս
նաեւ
շատերը...
եւ
թէ
ի՛նչ
բ
իջակ
մարդիկ,
որոնց
ամօթ
է
հարուստի
ներկայութեամբ
{խօսել},
կամ
հրատարակել
իւրեանց
կարծիքը.
պատճառ,
միանգ
տեղ
ես
եկել,
քո
խելքի
բան
է
այսպիսի
բաների
վերայ
{խօսել}:
Երիտասարդը
առաւել
է
զայրանում
եւ
պատասխանում
է
որ
յայտնի
ցոյց
էր
տալիս,
թէ
ծանրութիւն
էր
իւրեան
{խօսել}
այն
րոպէին
օդի
վերայ:
Արդարեւ,
եթէ
մարդու
կ
չեւ
հնարաւոր
ծայրը.
այս
պատճառով
կոմսը
չէր
կարող
{խօսել}
այլ
բանի
մասին,
քան
թէ
նիւթ
էր
եղած
նորա
ամբոխմո
մանաւանդ
կանանց
մէջ,
այսպիսի
հիմքերով
դրական
բան
{խօսել}:
Թ․
Մահտեսի
Թովմասի
տանը
կային
շատ
հիւրեր,
լաւ
որ
Մարիամը
տանն
էր,
որ
կարողացաւ
ֆրանսիարեն
{խօսել},
ապա
թէ
ոչ,
անհնարին
պիտի
լինէր
միմեանց
հասկանա
լուն,
-
թէ
իմ
ձեռքիցս
գար
ես
կ՚աշխատէի
ամենայն
օր
{խօսել}
քո
հետ
այսպիսի
գեղեցիկ
բաների
վերայ,
բայց
ի՞նչ
ա
իչը
շատ
հասարակ
եւ
անկիրթ
մարդ
էր,
եւ
Մանուշակին
{խօսել}
էր
իւր
կին
առանց
հարցանելու
նորա
կամքը,
եւ
Մանու
հարցրեց
Շահումեանցը,
-
այս
երեկոյ
ես
կամենում
եմ
{խօսել}
այս
հարցմունքի
վերայ,
պատճառ,
առաւել
մօտ
է
մեզ
,
մինչ
սկսել
էին
Շահումեանցը
եւ
Թիւթիւնճի-օղլուն
{խօսել}
իւրեանը
սովորութենով:
Թիւթիւնճի-օղլուի
կինը,
ին
,
եւ
ցանկանում
էի
միշտ
միասին
լինել
ձեր
հետ,
եւ
{խօսել}
այսպիսի
բաների
վերայ.
չգիտէք,
թէ
որքան
ուրախացո
տեսանամ
էր
այստեղ
մի
սառնութիւն,
եւ
Շահումեանցի
{խօսել}
եւ
լսել
կամենալուցը
եզրակացնում
էր,
թէ
նա
պատճառ
հումեանցը,
այնպէս
զարմացաւ,
որ
ոչինչ
չկարողացաւ
{խօսել}:
Շահումեանցը
իւր
կողմից
տեսանելով
այս
անորոշ
նայ
այլը,
պատճառ,
աքաղաղը
լուսադէմին
սկսած
է
լինում
{խօսել}...
Խեղճ
դայեկը
երեսը
խաչ
հանելով,
մտանում
աձայն
էր
իւր
մտքին:
Վարդ-խաթունը
այսպէս
սկսեց
{խօսել}:
-
Եթէ
պարոն
Թիւթիւնճի-օղլուն
այժմ
չէ
կամենու
իշները
նոցա
վերայ
բացի
լաւ
խօսելուց
չեն
կարող
վատ
{խօսել},
այսինքն
ճշմարտապէս
նկարագրել
նորանց.
վերին
աստ
Շահումեանցը
կամենում
է
դարձեալ
մի
նոր
խնդրի
վերայ
{խօսել},
իւրեանց
սովորական
կերպով:
Բայց
ինչեւիցէ,
Թիւթ
ոյացաւ
Մխիթարեան
ասացեալ
ընկերութիւնը,
այդ
մասին
{խօսել}
ենք
նախընթաց
յօդուածի
մէջ),
ուր
եւ
ընկերութեան
ը,
որպէսզի
ընտրեալքը
երեւին։
Մեր
խնդրից
դուրս
է
{խօսել}
այստեղ
եւրոպական
լուսաւորութեան
աստիճան
առ
աստիճա
առաջ
խաղալ
մեր
ընթացքում,
հետեւեալ
գլխին
պահելով
{խօսել}
բուն
Մխիթարեանց
լուսաւորութեան
վերայ,
որովհետեւ
եանց
մատենագրական
գործունէութիւնը,
պարտական
էինք
{խօսել}
եւ
այս
բաները
ցոյց
տալու
համար,
թէ
արդեօք
բուն
ա
նն.
ահա՛
այսպիսի
ինչ
է
եւ
յառաջիկայդ։
Աւելի
ինչ
{խօսել}
'ի
վերայ
այսր
'ի
զուր
է,
քանզի
յայտնի
տեսանի
զի
իւն
կայ
Ճիզուիթների
եւ
Մխիթարեանց
մէջ,
այդ
մասին
{խօսել}
ենք
այս
յօդուածի
երկրորդ
գլխում՝
քննելով
Մխիթարե
անց,
եւ
ոչ
թե
առ
ի
յունարէն
եւ
հռոմէաբար
գրել
եւ
{խօսել}
յունկն
ժողովրդեան:
Նոցին
շրջանկատ
եւ
առողջամիտ
Ե
ն
եւ
ի
Գաբրիէլեան
քերականութեանց,
աւելորդ
ինչ
էր
{խօսել}
եւ
խուզարկել,
զի
որ
ոք
եւ
տեսցէ
զայն,
անդէն
առն
ղանան
մի
կերպով
ներգործել
ժողովրդի
վերայ։
Ինչպէս
{խօսել}
եմ
յառաջաբանութեանս
մէջ,
ես
հարկաւոր
համարեցի
մե
վ՝
իմանում
եմ
Ֆրանսիայն,
եւ
դիտաւորութիւն
ունիմ
{խօսել}
միայն
Ֆրանսիայի
մասին
այն
պատճառով,
որ
այս
ազգի
primum
proponere
sibi
ob
oculos
humanum
regem),
{խօսել}
այս
թագաւորի
հետ,
յետոյ
փոքր
առ
փոքր
թագաւորի
տե
ջ
միայն
երեք
կամ
չորս
օր
կարելի
էր
Աստուծոյ
վերայ
{խօսել}
(quaestiones
de
Deotridui
aut
quatridui
spatium
։
Բայց
իմ
յօդուածի
սահմանը
չի
ներում
երկար
ու
ձիգ
{խօսել}
այս
մասին,
վասն
որոյ
որքան
կարելի
է
շատանում
եմ
ն
դեռեւս
ժողովքի
առաջին
նիստումը
գովասանութիւն
էր
{խօսել}
հռչակաւոր
Դիւպէնը,
շատ
սաստիկ
վրդովեց
Յիսուսեանն
չ'նայելով
իւր
սրբազնութեան
վերայ,
չարաչար
սուտ
է
{խօսել},
թէ
նա
ինքն
է
հերետիկոս,
եւ
այս
բանը
պիտոյ
է
ապ
բոլորը,
որ
համարձակւում
էին
գրել
կամ
հրապարակով
{խօսել}
"
Unigenitus
"
կոնդակի
հակառակ,
մինչեւ
անգամ
շատ
յլ
ժամանակ
տպել
այս
հրովարտակի
պատճէնը
եւ
վերստին
{խօսել}
Յիսուսեանների
մասին՝
սկսած
Պիոսի
ձեռքով
նորանց
Կա
համարում
այդ
նոր
տպածի
բովանդակութեան
վերայ
երկար
{խօսել}
մեր
կողմից։
Դորա
ընդհանուր
արժանաւորութեան
վերայ
յի
ասածը՝
"
գրել
այնպէս,
ինչպէս
որ
խօսում
են
եւ
{խօսել}
այնպէս,
ինչպէս
որ
գրում
են"։
Այդ
առածը,
որ
նա
լորդ
էլ
լինէր
այս
աչքի
յայտնի
թուլութեան
վրայ
շատ
{խօսել},
մանաւանդ
որ
ինքը՝
արգոյ
հեղինակը,
կամ
մեր
ընթ
էս
ես
գործ
դնում
կամ
այնպէս
",
այդպէս
չենք
կարող
{խօսել}
հազարների
եւ
բիւրերի
հետ։
Հեղինակը
ազատ
է
այս
ու
)
չունի
այդ
ազատութիւնը.
նա
այնպէս
միայն
կարող
է
{խօսել},
ինչպէս
խօսում
է
ամբողջ
ընկերութիւնը,
որին
անդա
ւել
շատ
եւ
առաւել
մեծ
բազմութեան
հասկանալի
կերպով
{խօսել}
։
Այս
պատճառներով,
նոր
լեզուն
պիտի
նայվի
եւ
մշակ
ններելի
սխալ
է,
որի
մասին
աւելորդ
չէ
մի
քանի
բառ
{խօսել}
։
Բայը
մէկ
մասն
բանի
է,
որ
ցոյց
է
տալիս
անել
կամ
էլ
ունենալու.
յետոյ
կարելի՞
է
մի
այդպիսի
լեզուով
{խօսել}
։
Կարելի
է,
ասում
են,
որովհետեւ
էական
բայը
ինչ
այց
ինչ
հարկաւոր
է
այսպիսի
ուժով
կենդրոնների
վրայ
{խօսել}.
շատ
հոյակապ
եւ
հեշտ
պատուաստող
բառեր
եւ
ձեւեր
կ
նկարի
միջնորդութեամբ
եւ
այդ
ստորագրութեան
համեմատ
{խօսել}
բնաւ
իսկ
մի
որպիսի
եւ
է
խեղճուկ
տիրացուի
գործ
չէ
լորդ
էլ
լինէր
այս
աչքի
յայտնի
թուլութեան
վրայ
շատ
{խօսել},
մանաւանդ
որ
ինքը
արգոյ
հեղինակը
կամ
մեր
ընթերցո
էս
ես
գործ
դնում
կամ
այնպէս
".
այդպէս
չենք
կարող
{խօսել}
հազարների
եւ
բիւրերի
հետ:
Հեղինակը
շատ
անգամ
ազա
)
չանի
այդ
ազատութիւնը:
Նա
այնպէս
միայն
կարող
է
{խօսել},
ինչպէս
խօսում
է
ամբողջ
ընկերութիւնը,
որին
անդա
ւունք
որ
ուներ
4.
000
տարի
առաջ
ապրած
հայը
այնպէս
{խօսել},
նոյն
իրաւունքին
համազօր
իրաւունք
ունի
այժմեան
հ
ւունքին
համազօր
իրաւունք
ունի
այժմեան
հայը
այսպէս
{խօսել}.
ո՛վ
հաւան
չէ,
գնա՛յ
գերեզմանները
փնտրէ
4.
000
ւունքը,
չենք
կարող
կենդանիքը
թողած
մեռելների
հետ
{խօսել}:
Այս
դրութիւնից
պարզ
երեւում
է,
թէ
որ
աստիճանի
ւել
շատ
եւ
առաւել
մեծ
բազմութեան
հասկանալի
կերպով
{խօսել}:
Այս
պատճառով,
նոր
լեզուն
պիտի
նայուի
եւ
մշակու
հետեւ
արժանաւորութեան
մասին
ընդհանրապէս
ենք
միայն
{խօսել}:
Բայը
կատարել
այս
պարտականութիւնը,
եւ
այն
քիչ
թ
եւ
իրաւունք
չունինք
նորա
օգտի
կամ
նորա
ընդդէմ
բան
{խօսել}:
Իսկ
ինչ
որ
վերաբերւում
է
Մարինոսի
աչքին
եւ
օխտը
ն
ձեւ
ու
ոճը
գործ
դնելու:
Մենք
չենք
ուզում
երկար
{խօսել}
այս
մասին,
որովհետեւ
մեր
համար
աչքի
յայտնի
ճշմար
ր
սենեկի
մէջ
նստած,
կամեցածի
պէս
կարող
է
գրել
եւ
{խօսել},
ինչ
ձեւ
ուզէ
գործ
դնել,
բայց
բոլոր
ազգը
չունի
ազգի
բերանում
այս
է,
եւ
թէ
կամենային
հին
լեզուով
{խօսել},
այդ
անհասկանալի
էր
ժողովրդին։
Այս
պատասխանը
ար
այն
բանի
միջու,
մ
որ
պիտոյ
էր
ազգի
հետ
մտածել
եւ
{խօսել}
այն
լեզուաւ,
որ
նորան
հասկանալի
էր։
Մեք,
երկար
ացել
ենք,
որ
մարդումս
լեզուն
այն
ժամանակ
կարող
է
{խօսել},
ինչ
ժամանակ
միտքը
արդէն
խօսելի
բանը
դասաւորում
մարդը՝
առանց
ոչինչ
հասկանալու։
Ի՞նչպէս
կարելի
է
{խօսել}
մի
մարդի
հետ
այնպիսի
մի
լեզուով,
որ
նա
չէր
ուսել
մասին,
իւրեանցից
կանոն
են
հաստատել,
թէ
պիտոյ
էր
{խօսել}
այնպէս,
որ
դժուար
լինէր
հասկանալը։
Ուրեմն
եթէ
դ
ազդեցութեանց
տակ,
քան
թէ
այն
Հայերը,
որ
երբեմն
{խօսել}
են
հին
լեզուով։
Աւելորդ
է
ասել,
որ
այն
պատմական
հիման
վրայ,
ինչ
իրաւունք
որ
ունէր
անտիկեան
Հայը
{խօսել}
հին
լեզուով,
հին
ոճով,
հին
քերականութեամբ,
նոյ
,
նոյն
իրաւունքը,
իր
կարգով
ունի
եւ
այժմեան
Հայը
{խօսել}
նոր
լեզուով,
նոր
ոճով
եւ
նոր
քերականութեամբ։
Մե
լ
իրենց
լատիներէնի
հարաբերութեամբ
աղքատ
լեզուն
ու
{խօսել}
հին
հռովմէական
գերապանծ
լեզուով,
կամ
Ֆլորենդացու
նր
ստրկութեան
մէջ
շատ
անգամ
ստիպուել
է
կամ
թաքուն
{խօսել},
որ
իր
չարչարողը
չտեսնէ
նորա
խօսածը
ու
գլխին
չզա
զարկէ,
կամ
պարապ
միջոց
գտած
ժամանակը
այնպէս
արագ
{խօսել},
որ
չարչարողը
վրայ
չհասնի
եւ
այս
պատճառով
բառերի
անութեամբ
ես
խօսում,
թէ
խօսում
ես,
խօսիր
ինչպէս
{խօսել}
են
քու
նախնիքը,
բուն
հայկական
տրամաբանութեամբ
"
ովանդակելով
իր
մէջ
արդի
գիտութեանց
վերջին
խօսքը։
{Խօսել}
հազար
ու
մին
մուրացած
խառնուրդներով,
խօսել
կցկտո
սքը։
Խօսել
հազար
ու
մին
մուրացած
խառնուրդներով,
{խօսել}
կցկտուր,
ճնճղուկի
նման
զոյգ
ոտքով
այստեղից
այնտե
տելով
եւ,
այս
ամեն
սքանչելի
յատկութեններով,
դեռ
{խօսել}
լոկ
առտնին
խոշոր
բաների
մասին,
կամ
առ
եւ
տուրի
մ
ներ
եւ
սպառնալիք՝
Հայերէն
գրով,
Հայերէն
լեզուաւ
{խօսելէն}
ետեւ,
"
Յետ
բանիցս
"
ըսելով՝
Հայոց
բերնին
կղպան
նորդութեամբ
տարածել
մի
գաղափար,
մի՞թէ
նորա
մասին
{խօսելը}
է
աւելի
վտանգաւոր,
եւ
այդպիսի
դիպուածում
ո՞ր
կող
որպէս
հիւր
նստած
կանանց
միմեանց
հետ
բարձր
ձայնով
{խօսելը}
եւ
ծիծաղելը,
մինչեւ
երբեմն
երբեմն
խափանելով
ոչ
թ
րդերի
եւ
մանաւանդ
աղջիկների
երիտասարդ
մարդերի
հետ
{խօսելը}:
Ո՜հ,
ե՞րբ
պէտք
է
վերանայ
այս
կեղտը,
որ
մի
թեթ
կեանքից
անց
կացաւ:
Մենք
թողում
ենք
այն
բանի
վրայ
{խօսելը}
մի
ուրիշ
աւելի
յարմար
ժամանակի:
Բայց
մեզ
մն
ւար
լինէր
հասկանալը։
Ուրեմն
եթէ
դժուար
հասկանալի
{խօսելը}
գովելի
մի
բան
էր,
բնաւ
չխօսելը
որչափ
եւս։
Սոցա
ն
ժամանակ
կարող
է
խօսել,
ինչ
ժամանակ
միտքը
արդէն
{խօսելի}
բանը
դասաւորում
է.
պատճառ,
որ
խօսքը,
որ
ձայնաւ
կիր,
Եթէ
սոսկական
քաղաքացի
լոկ.
Պատճառ
`
ուղիղը
{խօսելից}
յետո
Պէտք
է
սպասել
դառնալու
մերկ,
բոկ:
ՖԻԶ
երջոյ,
դու
նորա
անպայման
տէրն
ես,
եւ
դորա
վերայ
{խօսելիք}
չկայ:
Իսկ
խօսելիքը
վերաբերւում
է
դաշտային
հողին
արը
ասում
է,
թէ
չէ
կարող
մի
ոսկուց
պակաս
կարել:
{Խօսելիք}
ունի՞ս։
Եթէ
չվճարես
ոսկին,
առանց
կօշիկի
կը
մնաս
պայման
տէրն
ես,
եւ
դորա
վերայ
խօսելիք
չկայ:
Իսկ
{խօսելիքը}
վերաբերւում
է
դաշտային
հողին,
ուր
պիտի
ընթանայ
ե
ի
շատէ
լարուած
կամ
նախապաշարուած
լինի,
չէ
սերտել
{խօսելիքը},
ինչպէս
պաշտօնական
ժողովների
ժամանակ.
բացի
սորա
կ
լինելով
ընդհանուր
մարդկութեան
պատմութեանը,
մեր
{խօսելիքը}
երեւելու
էին
մի
օտար
աշխարհից
եկած
ձայն։
Նոքա
զա
բոլոր
պարապմունքը
մեքենայակազմութեան
վերայ
փարթամ
{խօսելն}
էր:
Կարդինալ
սորան
շատ
էր
սիրում
մի
անձնական
պատ
ն
կայ
վերաբերութեամբ
դէպի
իմ
խաւար
գահը:
-
Ի
{խօսելն}
մեր
հասկանալի
ոճով,
ժողովուրդն
ամենայն
զչափ
առցէ
զ1000
ռուփիս,
պարտ
է
վճարել
փաստաբանին,
որ
վասն
{խօսելոյ}
յատենին,
վասն
միոյ
աւուր
կանխիկ
ստանայ
160
ռուփ
ղեցի"։
Զայս
հարցումն
առաջարկէ
Այվազովսքին,
յետ
{խօսելոյ}
եւ
սահմանելոյ
զյատկութիւն
ուղղափառ
կաթողիկէ
եկեղե
երոյդ
մռայլութեան
օգտի,
որ
ի
մերոյս
անհասկանալին
{խօսելոյ},
եւ
վնասուն,
որ
ի
մերոյս
յայտնութեամբն
խօսելոյ
խօսելոյ,
եւ
վնասուն,
որ
ի
մերոյս
յայտնութեամբն
{խօսելոյ}:
-
Այդտեղ
ի՞նչ
օգտի
կամ
ինչ
վնասի
բան
կայ
վ
ցեալը,
ամենեւին
եւրոպական
կերպով,
որ
աւելի
ճիշդ
{խօսելով},
պիտոյ
էր
ոսկու
հանք
անուանել,
անտես
է
արած
բոլ
որ
այդպիսի
քնքուշ
սրտի
տէր
էր
այդ
մարդը:
Յետոյ,
{խօսելով}
մի
քանի
մխիթարական
խօսքեր,
ասում
եմ.
-
Մեծ
ւթիւնը
բնագիտութեան
մէջ
շատ
պարզ
երեւում
է,
մինչ
{խօսելով}
Բաքուի
հրաբուղխների
մասին
(տե՛ս
երես
407),
համ
ր
անսահման
իրաւունքներին,
որից
օգուտ
էր
քաղում:
{Խօսելով}
Նոր-Նախիջեւանի
վերայ,
խօսելով
եկեղեցիներում
գտան
օգուտ
էր
քաղում:
Խօսելով
Նոր-Նախիջեւանի
վերայ,
{խօսելով}
եկեղեցիներում
գտանուած
գրչագիրների
մասին՝
ասում
է.
հիմք
եւ
լօգիկա
չկայ...
Այս
ուրախական
խօսքերը
{խօսելով}
մխիթարուելուց
յետոյ՝
իսկոյն
փոխում
է
բերանը
(տե
.
անգոսնելի
կիրք:
Մուրադեան
վարժարանի
վերայ
{խօսելով}
՝
ասացինք,
թէ
վերապատուելի
Հայր
Ղեւոնդ
Ալիշանեան
,
բայց
մեզ
չյաջողեցաւ
տեսանել
եւ
ընթեռնուլ:
{Խօսելով}
այսքան
հոգեւոր
վիճակից
մարդերի
վերայ՝
հարկ
համար
դապետը
այս
բաները
տպում
է
իւր
առանձին
տպարանում:
{Խօսելով}
տպարանի
վերայ՝
պարտականութիւն
ենք
համարում
մեզ
լ
Յիշատակարանիս
մէջ
(1858
Օգոստոս
Հիւս.
Հ.
8),
{խօսելով}
Նախիջեւանի
հացի,
իւղի
եւ
երկաթի
վաճառականութեան
եր
հոգով
չափ
սիրելի
Հայերը
չկամին,
որ
եղբայրաբար
{խօսելով}
նոցա
հետ,
խնդրէինք
վերացնել
այն
տգեղութիւնքը,
ո
հովել
են
իւրեանց
բարեկենդանութիւնը:
Երբեւիցէ
{խօսելով}
ազգի
վերայ՝
միշտ
մեր
աչքի
առաջեւ
ունինք
Հայոց
հա
ա
որքանութեան
եւ
վիճակի
մասին:
Մինչեւ
այժմ
մեք,
{խօսելով}
այս
բաների
վերայ,
համարեա՛
թէ
խարխափել
ենք
մի
խա
րակաց
կարծիքը
դատապարտեց
նորա
հեղինակը:
Ճշմարիտը
{խօսելով}
՝
մեք
անչափ
ուրախացանք՝
տեսանելով
մի
այդպիսի
թէ՛
,
ձեռք
է
զարկում
այդպիսի
բաների,
կամ
աւելի
ճիշդ
{խօսելով},
ուրիշներին
աշխատեցնում
է
այդպիսի
եգիպտական
գործ
դու
կեանքը
նիւթերի
անդադար
փոխանակութիւն:
Այսպէս
{խօսելով}
՝
չենք
մերժում
մարդկային
կեանքի
բարոյական
կողմը,
ոյժերը
ներգործում
են
էակի
վերայ
(սովորական
ոճով
{խօսելով}
)
աւերողապէս,
էակը
անդադար
շարժում
է,
ընդունում
էրքը,
իւրեանց
հոգու
լեզուով,
ահա
այսպիսի
խօսքեր
{խօսելով},
կտակներ
աւանդում
էին
Նախիջեւանի
լինելոց
դպրոցի
ր
դատաստանաց:
10)
Երես
64.
Այվազովսքին,
{խօսելով}
զգլխաւոր
մեղաց,
թուէ
զեօթն
մահացուս,
յարելով,
մի
քանի
օրինակը
ցոյց
տուինք,
որովհետեւ
ճշմարիտը
{խօսելով},
մենք
այդ
հայկաբանութեան
վրայ
նայում
ենք,
ինչ
է
ու
հեղինակքը,
չորրորդ
եւ
հինգերորդ
դարու
լեզուով
{խօսելով},
ստիպում
են
ժողովրդին
եւս
մոռանալ
XIX
դարը,
մոռ
գութեան]]
եղերերգութեան,
յայտնի
բանէ
համեմատաբար
{խօսելով},
ճշմարիտ
որ
վատ
չներգործեցին:
-----------------
րտութիւնը
գիտութեան
մէջ
յառաջ
տանելու
համար։
{Խօսելով}
ընդհանրապէս
կրիտիկայի
վերայ,
այս
եւս
պիտի
ասել,
ռած
ու
գլուխ
բերած,
այնքան
յստակ
եւ
գեղեցիկ
ոճով
{խօսելով}
իւր
գրքի
մէջ,
այնուամենայնիւ,
այնքան
համեստ
է
ե
(եր.
40)։
Վաթսուն
երկրորդ
երեսում
Փարպեցին,
{խօսելով}
իր
սուրբ
Գրոց
տեղեկութեան
մասին,
ասում
է
դարձեալ
փոխ
առնելով,
կրկնում
է։
Կիրակոս
Գանձակեցին,
{խօսելով}
Մեծ
թարգմանչաց
վրայ,
ա՛յսպէս
է
շարունակում.
"
Ո
՛յգ
է,
Կիրակոսը
իր
յառաջաբանի
մէջ
(եր.
գ.
),
{խօսելով}
հայ
պատմիչների
վրայ,
տալիս
է
Ղազար
Փարպեցու
անու
նալ,
որ
Խորենացին,
Կորիւնը
եւ
ինքը՝
Փարպեցին,
{խօսելով}
Աստուածաշնչի
թարգմանութեան
մասին
եւ
երբեմն
էլ
գոր
ց
յետոյ,
որովհետեւ
Թովմա
Արծրունին
(եր.
91),
{խօսելով}
նորա
հօր
եւ
հօրեղբարց
մասին,
ասում
է.
"
կացեալ
լինէին
Փարպեցու
ծնողքը։
Երկրորդ,
Փարպեցին,
{խօսելով}
իր
մարդու
ծառայ
չլինելու
մասին,
իսկոյն
յարում
է
հինը՝
"գրաբար"
եւ
ոչ
"գրաբառ"։
Յայտնի
է,
թէ
ուղիղ
{խօսելով}
՝
չէ
կարելի
ասել
գրաբար,
այլ
գրաբառ,
ուրեմն
եւ
աշխ
լ.
ԺԴ).
Տարօնի
սուրբ
Կարապետի՝
Գլակայ
վանքի,
վրայ
{խօսելով}
կոչում
է
նորան
եւս
"Մայր
եկեղեցեաց
ամենայն
Հայաստ
էջ,
որ
կապուած
նախարարների
եւ
Ս.
Ղեւոնդեանց
մասին
{խօսելով}
՝
պատմում
են
մեզ
ե՛ւ
Փարպեցին,
ե՛ւ
Եղիշէն՝
առանց
Ձ
ռաջ
գնաց
կաթողիկոսին։
Սա
հանդիպեցաւ
Աբովեանին
եւ
{խօսելով}
նորա
ուսումնական
գործունէութեան
վերայ՝
հարց
էր
ա
մեր
փրկութեան
միայնակ
միջնորդը,
երկնաւոր
հօր
հետ
{խօսելով},
թէ
այս
է
յաւիտենական
կեանքը,
որ
ճանաչեն
քեզ
ճշ
գաստ,
առանց
արբենալու,
այն
ժամանակ
ինչպէս
բարձր
{խօսելով}
գինի
պահանջելու
էր
պ.
Շաքարեանցից,
սորա
ժլատութ
դու:
Ի՛նչ
գլուխ
ունէր,
ի՛նչ
ուսում
ունէր,
կարճ
{խօսելով},
փիլիսոփայ
մարդ
էր:
Ինչպէ՛ս
գեղեցիկ
մեկնում
էր
ւել
լաւ
չէր
կարելի
ցանկանալ...
Այս
խօսքերը
{խօսելով},
Մանթուխեանցը
հանեց
կեղտոտ
եւ
հնոտի
սերտուկի
ծոց
Դիցուք
թէ
բանաստեղծութիւնը,
պատմելով
մի
անցք
կամ
{խօսելով}
մի
մարդու
մասին,
չէ
պահում
այդ
անցքերի
կարգը,
գ
Առաջինը,
-
կտրեց
խօսքը
տիկին
Յովնաթանեանցը
շտապ
{խօսելով},
-
ընտանեկան
բաների
մէջ
ներգործական
է
իմ
ձայնը
ե
էպի
Մխիթարեանք
եւ
դէպի
Վատիկանը։
Համառօտապէս
{խօսելով}
այստեղ
Մխիթարի
վերայ՝
անցանենք
քննել
նորա
ընկերո
ս
ժամանակ
չունինք
հանդէս
բերել։
Մեք,
այսչափ
{խօսելով},
կամէինք
ցոյց
տալ,
թէ
ո՛րքան
անհրաժեշտ
է
կրօնը
նուոր,
որի
թիկունքը
տեսանելու
չէին
թշնամիք։
{Խօսելով}
կրօնի
վերայ՝
մեք
ցոյց
տուեցինք
ստրկական
եւ
ազատա
արելագործէ
Գերապատիւ
Գաբրիէլ
վարդապետ
Այվազեանը՝
{խօսելով}
Ուրուագծի
(տպած
Փարիզ,
1857)
75
երեսում.
"
Ար
նդադար
հպատակութեան
թղթեր
են
գրում
Հռովմի
պապին։
{Խօսելով}
այս
բաները՝
չէ
պիտոյ
մոռանալ,
որ
եթէ
Հայոց
ազգի
ԾՈՒՆԷՈՒԹԵԱՆ
ՇԱՐԺԱՌԻԹԸ
Նախընթաց
գլխումը,
{խօսելով}
Մխիթարեանց
մատենագրական
գործունէութեան
վերայ,
խո
,
ոմանք
վերագրում
են
մի
առանձին
քանքար։
Ճշմարիտը
{խօսելով}
եթէ
ասենք,
նա,
ո՛չ
այն
է
եւ
ո՛չ
այն.
նորա
հռչա
,
որ
Պարոն
Փափազեանը,
իւր
եկեղեցու
պատմութեան
մէջ
{խօսելով}
Ռուսաստանի
Յիսուսեանները
ներս
ընդունելու
վերայ,
զ
նանք
դէպի
Պ.
Պռօշեանցի
գործը։
Ֆաթալիզմի
վրայ
{խօսելով}
՝
ազգային
աւանդութեանց
մէջ
մտանք,
այնտեղից
էլ՝
ն
կամ
բարոյական
որպիսութեանց
մասին
բնաւ
իր
բերնից
{խօսելով}
հանդէս
չի
գալիս.
ներգործողքը
իրենց
խօսքերով
կամ
րբեմն
Արշամ
(եր.
35,
166):
Նոյնպէս,
Հեթումը
{խօսելով}
Սոսենց
վրայ
մի
անգամ
ասում
է
թէ
սոքա
երեք
եղբայր
րծերը
գովեստի
չափով
չեն:
Հեղինակը
իր
կողմից
{խօսելով}
հակամէտ
է
զարդարել
նորա
գլուխը,
բայց
ինքը
Գարեգի
բանաստեղծ
իրաւունք
չունի
տարաժամ
եւ
այն
իր
բերնից
{խօսելով}
մերկացնել
ապագայի
վարագոյրը:
Իբրեւ
գրագէտ,
իբրե
ան,
-
ինչպէս
են
բնական
գիտութիւնքը:
Այս
պատճառով
{խօսելով}
այդ
գիտութեանց
վրայ,
չէ
կարելի
եզրակացութիւնք
հա
արակ
պ.
Պռոշեանցի
ծանօթաբանութիւնքը
աջողակ
չեն:
{Խօսելով}
հարսանիքի,
որսի
եւ
մենամարտութեան
մասին
(եր.
1
աւերանքի
տակ
է
ընկել
այդ
լեզուն:
Սովորական
ոճով
{խօսելով}
գործ
դրինք
աւերանք
բառը,
ապա
թէ
ոչ
փիլիսոփայաբար
վը
խառնուած
է,
եւ
թէ
ազգը
չի
հասկանայ։
Մեք,
{խօսելով}
մի
աշխարհաբառ
եւ
նորախօս
լեզուի
վերայ,
երբէք
չեն
հոգու
խաղաղութիւնը
եւ
պատճառ
էին
տուել
ձեզ
այնքան
{խօսելու},
մինչեւ
որ
Մուզան
հարկադրուէր
Մասեաց
դարեւանդիցը
թէ
նորա
Մուզան
խօսակից
լինէր
մեր
հետ:
Եւ
ձեր
հետ
{խօսելու}
վերայ
եւս
կասկած
ունինք.
միգուցէ
Թիֆլիզի
վարձաւո
՝
արծաթ
ձգել
ազգի
գանձանակը:
Այո՛,
Պարո՛ն,
բան
{խօսելու}
ժամանակ
չէ
պիտոյ
մոռանալ
այն
շրջապատը,
որի
մէջ
կ
եւ
չեմ
կարող
կատարել
քո
փափագը,
երկու
խօսք
պակաս
{խօսելու}
համար,
վատ
չէր
լինելու,
եթէ
թողուիր
ինձ
միայն:
գու
խաղաղութիւնը
եւ
պատճառ
էին
տուել
նորան
այնքան
{խօսելու},
մինչեւ
որ
Մուզան
Մասեաց
դարեւանդիցը
հարկադրուէր
նը,
որին
պատասխանում
է
նա,
թէ
"
այժմ
ժամանակ
չէ
{խօսելու},
յետոյ
կը
գրեմ"։
Ի՛նչ
պիտի
գրէ.
ազգի
անցեալ
ե
ր,
որ
նորա
մտածութիւնքը
մարդավայել
դառնային,
եւ
{խօսելու}
ժամանակ
դահճի
պէս
չվարուէր
լօգիկայի
հետ:
Տեսանեն
ը
կարեվէր
խոցելուց
յետոյ,
ասում
եմ,
թէ
նորա
հետ
{խօսելու}
վերայ
եւս
կասկած
ունինք"։
Զարմանք,
որ
Պ.
Իսահ
խառնափնդորում
է
եւ
չէ
յայտնում,
թէ
ո՞վի
ում
հետ
{խօսելու}
վերայ
է
իմ
կասկածը,
եւ
այդ
բանի
հետ
ինչ
յարակցու
ս,
որ
մեծ
կասկած
եւ
երկբայութիւն
ունիմ
մուզաների
{խօսելու}
մասին
Պ.
Իսահակեանցի
հետ:
Բայց
նա,
առանց
լուծա
ն
դղրդեցին
իմ
հոգին
եւ
պատճառ
տուեցին
այդ
խօսքերը
{խօսելու}:
Շամիլը
պատասխանեց
ինձ.
-
Սուտ
չէ՛
քո
այց
եւ
ո՛չ
մի
խօսք
այն
բաների
համար,
որոնց
մասին
{խօսելու}
ծարաւը
խեղդում
էր
ինձ.
խօսք,
որ
մօտ
էր
իմ
սրտին
ճարել
որոշած
գինը:
Բայց
մեք
այդ
բաների
վերայ
{խօսելու}
միտք
չունինք՝
լռութիւնը
համարելով
ամենարդար
դատա
կավիթխար
ապագան,
լուռ
կացին
եւ
առանց
միմեանց
հետ
{խօսելու},
միմեանց
միտքը
եւ
դրութիւնը
լաւ
հասկնալով,
որոշ
ողտրիկ
եւ
անմեղ
հայեացքը,
որ
առանց
ձայնի,
առանց
{խօսելու},
կարող
են
ամոքել
ճակատագրի
դառնութիւնը,
եւ
այս
օսում
եմ
քո
հետ.
մեռելները
վաղուց
արդէն
թողել
են
{խօսելու}
սովորութիւնը:
-
Ինձ
ի՛նչ
փոյթ,
դու
կենդանի
նը,
բայց
կարծում
ենք,
թէ
Պ.
Չամուռճեանը
այնպէս
{խօսելու}
չէր,
ինչպէս
այժմ
խօսեցաւ,
եթէ
Պօղոսի
չարագործու
բանութեան
բնաւ
իսկ
տեղեկութիւն
չունէին
եւ
հայերէն
{խօսելու}
ժամանակ,
ամաչում
եմ
ասել,
ռուսերէն
մտածելով,
ռ
ք
էին
հիմնաւոր
եւ
կանոնաւոր
կերպով
ամեն
բանի
վրայ
{խօսելու}
համար,
երբ
"
Հիւսիսափայլի
"
գրիչքը
այս
կամ
այն
գ
ատ
դժուարութիւնք
կան
այս
լեզուով
գեղեցիկ
եւ
յաջող
{խօսելու}
։
Այդ
կը
հոգայ
ժամանակը,
երբ
նոր
լեզուն,
հեղինա
համեստ
է
եւ
բարեհոգի,
որ
չկամի
երբէք
համարել
իւր
{խօսելու}
ոճը
"
ամեն
տեղ
զուտ
ոսկի,
այլ
հոգով
չափ
պատրաստ
լու
համար,
դառնանք
դէպի
վերակացուն.
սոցայ
վերայ
{խօսելու}
համար,
դեռ
շատ
ժամանակ
ունինք:
Նոր
վերակա
աշակերտների
հետ
գայթակղեցուցիչ
եւ
անհանճար
բաներ
{խօսելու}
համար,
սո՛ւտ
մշակներ
անուանեց
նորանց),
եւ,
չ
նութեան
վրայ
(որ
պատճառ
դարձաւ
մեզ
ակամայ
այսքան
{խօսելու}
)
"
կամ
զՎաղարշապատ
իմանալ
պարտ
է
եւ
կամ
զմերձակա
աբեղային
հաւատալ
չէ
կարելի,
եթէ
դժոխքի
վերայ
եւս
{խօսելու}
լինէր.
պատճառ,
նա
մի
յարակցութիւն
ստեղծագործելո
խարհի
երեսի
եղած
բաների,
նոյնպէս
եւ
դժոխքի
մասին
{խօսելու}
ժամանակ,
ճշդութիւնը
անհրաժեշտ
պայման
է.
պատճառ
,
բոլոր
գործերի
մասին,
ես
քո
հետ
ուրիշ
կերպ
չեմ
{խօսելու},
եթէ
ոչ
վիպասանաբար,
այսինքն
ընդհակառակը:
ւմ
եմ
իմ
թագաւորութեան
մէջ
այդ
հին
եւ
մեռեալ
ձեւը
{խօսելու}.
դորա
մէջ
չկայ
այլ
խորհուրդ,
բացի
չար
եւ
տղայակ
տասխանը
կը
գրեմ
նամակով
այն
պատճառով,
որ
բերանով
{խօսելու}
ժամանակ
այնպէս
գեղեցիկ
բացայայտելու
չէիր
քո
միտքը
մէջ:
Սատանան
չնկատեց
այս
գործողութիւնը
իւր
{խօսելու}
ժամանակ,
բայց
երբ
աւարտել
էր
իւր
խօսքը,
պատասխա
մենեքին
լռուել
էին
դժոխային
լռութեամբ,
որովհետեւ
{խօսելու}
կարգը
հասել
էր
տէր
սատանային:
Եւ
ահա
վեր
կա
բաներով
պարապիլ...
Պ.
Մարկոսի
այս
բաները
{խօսելու}
ժամանակ,
Շաքարեանցը
ընկաւ
մի
տխուր
մտածութեան
մէ
նում
էի
նորան:
Թուլացայ,
մաշուեցայ.
մարդու
հետ
{խօսելու}
ժամանակ,
շատ
անգամ
չհասկանալով
նորա
խօսածը,
որո
,
գտայ,
-
կանչեց
Պ.
Շաքարեանցը:
-
Տնաքանդ,
{խօսելու}
ժամանակ
չէ,
բե՛ր
կարդանք,
-
իսկոյն
պատասխանեց
պ
Երկու
բարեկամքը
եւս
բաւական
ժամանակ
մնացին
առանց
{խօսելու}:
Այդ
միջոցին,
նոցա
միտք
հասկացնող
միջնորդը
չէր
չէ՞:
-
Անտարակոյս:
-
Ուրեմն
ժողովուրդը
{խօսելու}
համար,
հարկաւոր
է,
որ
այդ
առանձին
առանձին
մարդի
րկեշտ
է,
եւ
գիտելով
իւր
աղքատութիւնը,
որովհետեւ
{խօսելու}
կամ
բանի
մէջ
խառնուելու
իրաւունքը
շատ
կամ
սակաւ
կ
յց
իմ
մտքերը
կերպարանագործելու
եւ
այս
մասին
երկար
{խօսելու}
համար
հարկաւոր
է
ժամանակ...
մանաւանդ
այստեղ
յա
կ
դուրս
էր
գնացել
հիւրընդունարանից
եւ
արդէն
կոմսը
{խօսելու}
վերայ
էր,
երբ
ներս
մտաւ:
Ձեռքում
բռնել
էր
մի
թո
կեց
նա
Աւազակներից
մի
անմեղի
կեանք․
Առանց
{խօսելու},
համր
նշանով,
Վտանգի
ժամը
յայտնեց
բացարձակ
քին.
եւ
այնպէս
հաստատ
ձայնով,
որպէս
թէ
ամենեւին
{խօսելու}
բան
չկար
այդ
մասին:
Շահումեանցը
իւր
սեփական
ս
ր
մի
խնդիր,
որպէսզի
պատճառ
տայ
Թիւթիւնճի-օղլուին
{խօսելու},
ինչպէս
եւ
այս
երեկոյ
արեց,
հարցանելով
մահի
ինչ
ջ
ընկերութիւններ
կան,
սորա
նորա
անցքը
իմանալու,
{խօսելու}
եւ
շատ
անգամ
պատգամախօսի
պաշտօնը
յօժար
սրտով
վերա
գութենով
ցած
վազեց
սանդուղքներից
եւ
մօրը
ուղարկեց
{խօսելու}
այցելուի
հետ,
ինքը
մնալով
գետնատնումը
մօրը
տեղ:
ր
ուշանար
այդքան,
մինչ
հարկաւորութիւն
կար
շուտով
{խօսելու}
նորա
հետ:
Մկրտիչը
եկել
էր...
Մանուշակը
դո
-
յաւելացրեց
նա:
-
Ես
ասացի,
որ
առանց
քո
հետ
{խօսելու}
չեմ
կարող
կտրական
բան
ասել:
-
Շատ
լաւ
ես
ասել
ղ
լինել:
-
Դու
կարելի
է
ունիս
հիմնաւոր
պատճառ
{խօսելու}
ուրիշ
մարդերի
վերայ,
բայց
ինձ
ինչո՞ւ
ես
մէջ
խառն
խաղալիք
չէ,
որ
կատարուէր
առանց
մտածելու,
առանց
{խօսելու},
առանց
մինը
միւսի
վճռական
կամքը
լսելու,
միմիայն
մի
տարի
լեզու
պահել
կը
տամ,
բայց
դորայ
փոխանակ
{խօսելու}
վարձ
մի
տարուց
յետոյ
կ՚ընծայեմ
նորան
այն
մատանին
եթէ
բարով
ամուսնանամ,
այդ
մատանին
չտալ
իմ
կնոջը
{խօսելու}
վարձ,
մի՛
ցանկանար
իմ
անբախտութեանը:
Վարդ-խ
րող
էր
եւ
ժամանակի
ընթացքը
շուտացնել:
Մայրը,
{խօսելու}
ժամանակ
Մանուշակի
հետ,
հազիւ
թէ
երկու
խօսքին
ստա
ալածեցին,
ինչպէս
մանրամասն
կը
տեսանենք
այս
մասին
{խօսելու}
ժամանակ։
Զարմանալի
է
Յիսուսեանների
ժրութիւնը
ութիւնը։
Փրկչի
յաղթութեան
եւ
թագաւորութեան
վերայ
{խօսելու}
ժամանակ
հարկաւոր
է
երեւակայել
գեղեր,
քաղաքներ
(
էր
թագաւորի
գալուն։
Գաբրիէլ
տիկինը
թագաւորի
հետ
{խօսելու}
ժամանակ
յանկարծ
ցած
ձգեց
ձեռքից
թաշկինակը։
Հենրի
ասաց
նախագահին.
"
Աստուած
պարգեւել
է
մի
քանիսին
{խօսելու}
շնորհք,
ուրիշներին
գուշակութիւն,
բայց
ինձ,
մոռ
։
Եթէ
ժողովուրդը
այնպէս
է
գործ
ածում
այդ
բառը
իւր
{խօսելու}
ժամանակ,
որ
որոշակի
չէ
լսւում
հ
տառի
ձայնը,
դոր
ծագումը
քննելու
համար
չդադարեցանք.
եթէ
այդ
մասին
{խօսելու}
լինինք,
այսինքն
ընդհանրապէս
այն
անունների
մասին
ի
էլեկտրականութեան
վրայ,
ապա
եթէ
այս
չենթադրելով
{խօսելու}
լինինք,
այն
ժամանակ
պիտի
ստիպուինք
ամբողջ
էլեկտր
է
քաղում
այն
ազդեցութիւնից,
որ
այս,
դրականապէս
{խօսելու}
ձեւը
անում
է
իր
էրկայ
վրան:
Հեղինակը
քաջ
հասկացե
ն
էլ
ասիացիք,
երկուքն
էլ
արեւելքցի
եւ
խորհելու,
{խօսելու}
ձեւերով
բնականապէս
մօտ.
պատճառ,
ինչպէս
ասացինք
Շատ
եւ
շատ
զարմանալի
է,
որ
այդ
հնամոլ
պարոնները
{խօսելու}
ժամանակին
թէեւ
աղաւաղ,
այնուամենայնիւ
նոր
լեզուո
ասում
է.
"
Կարդալը
հարստացնում
է
մարդու
միտքը,
{խօսելու}
մէջ
վարժուելը
յաջողագիւտ
է
անում
նորան,
իսկ
գրել
անում:
Ամենեւին
վատ
չէր
լինելու
Պ.
Իսահակեանցին
{խօսելուց}
յառաջ
մի
փոքր
մտածել,
ուսանել,
որովհետեւ,
ամեն
ձ
դարձեալ
ընդունեց
նոյն
սենեկի
մէջ
եւ
մի
քանի
բառ
{խօսելուց}
յետոյ
ասաց.
-
Անցեալ
օրուայ
խօսքերիցդ
տեսայ
հ...
"։
Այդ
տիրացուն
էր,
որ
տաղերի
մասին
{խօսելուց}
ոգեւորուելով
ցոյց
էր
տալիս
անմարդացած
փողոցի
պատե
աստան
կատարել,
իսկ
ուրիշները
նոցա
վերայ
բացի
լաւ
{խօսելուց}
չեն
կարող
վատ
խօսել,
այսինքն
ճշմարտապէս
նկարագրե
ով՝
չեմ
հրաժարւում
այլեւս
ուրիշ
անգամ
նոցա
վերայ
{խօսելուց}
։
Իգնատիոս
Լօյոլա՝
Յիսուսեան
Կարգի
նախա
կեղեցու
մէջ,
երկար
բարակ
Վարդիթերի
հետ
մտերմաբար
{խօսելուց}
յետոյ,
երբ
Անոյշը
յայտնում
է
նորան
մանուշակների
սնունդ
տալ
տկար
հայոց
զաւակներին։
Այս
բաները
{խօսելուց}
յետոյ,
եթէ
պատահելու
լինի
մեզ
տեսանել
այդ
հնամոլ
ուն
հայկական
ձեւերով
կամ
հայկական
տրամաբանութեամբ
{խօսելուց},
երբ
լեզուն
այն
ձեւերի
տակ
զրկuում
է
իր
խորհրդից
ն
կարդացի՝
մնացածը
հարեւանցի
թերթելով:
Այժմ
{խօսեմ}
ուրիշ
բաների
մասին:
Փարիզից
ստացած
նամակներս
հետեւ
հո՞
չէ՛
կարող
ոչինչ
առնել
այսուհետեւ
հո՞
կը
{խօսեմ}
նորա
վերայ
համարձակ:
Եթէ
այս
ճշմարտութիւնը
կ՚ուր
դ
դպրոցը:
-
Ի՞նչ
ես
խօսում:
-
Ի՞նչ
պիտի
{խօսեմ},
ո՛ր
դպրոցի
աշակերտը
տեսար,
որ
ազգը
սիրէր
ու
նո
ակեց
Թիւթիւնճի-օղլու
տիկինը,
-
ես
նորա
հետ
եւս
կը
{խօսեմ}
եւ
կը
յայտնեմ
ձեզ
մեր
վճռական
համաձայնութիւնը
կամ
քեզ
Աղուանեանցի
հետ
ամուսնանալուց.
ես
շուտով
կը
{խօսեմ}
քո
հօր
հետ
եւ
կ՚աւարտեմ
գործը:
Մանուշակը
թրթռ
ալ
իմ
վերայ,
ես
իսկոյն
կ՚երթամ
դրացու
տուն
եւ
կը
{խօսեմ}:
-
Բացի
դորանից
այնպէս
արա՛,
որ
երկու
հազար
անուշակ,
ժամանակը
ուշ
է...
Մանուշակը
առանց
{խօսեյոլ}
համբուրեց
Շահումեանցի
երեսը:
-
Մնաս
բարեա՛ւ,
աբեղայի
ֆանատիկոսութիւն:
Թող
ինչ
կամին
{խօսեն},
բայց
Բէգզադէն
համը
տարաւ:
Յիշատակարանս
պարտակա
..
Դու
ընկեր
ես
վշտերին...
Քազ
հետ
նոքա
կը
{խօսեն},
որ
պատահմամբ
հիւր
եկան
Ահա
ինչպէս
ես
այսօր
ժողովքի
անդամներից
իւրաքանչիւրը
կէս
ժամից
աւելի
չ'
{խօսեն}.
Սալմերօնը
եւ
Լայենէզը
այնպիսի
ճարտարութենով
խառ
նը
կը
մնայ
այնպէս,
ինչպէս
որ
կայ:
Բայց
եթէ
ճիշդ
{խօսենք},
այդպէս
եւս
չէ
կարող
մնալ,
որովհետեւ
բնութիւնը
ւթ:
Մեք
մի
առանձին
յօդուածով
մասնաւորապէս
կը
{խօսենք}
"
Արեւմուտքի
"
վերայ
եւ
մի
երկու
բան
մէջ
կը
բերեն
ւմ
է
իւր
աքսորի
մէջ:
Մեք
շուտով
մանրամասն
կը
{խօսենք}
"
Արեւմուտքի
"
մասին:
ԺԳ.
1860
թ.
Մա
ՄԻԿՈՆԵԱՆ
ՄԵԾ
ՎԱՀԱՆԻ
ՊԱՏԱՍԽԱՆԸ
Հիմի
է՞լ
{խօսենք},
եղբարք,
հիմի՞
էլ,
Երբ
ընտանեկան
երկպառակ
Մեր
նախնեաց
ուխտը
ոտքով
կոխել
ենք.
Հիմի
է՞լ
{խօսենք}
։
Հիմի
է՞լ
խօսենք,
երբ
քաջն
Վարդան
ենք.
Հիմի
է՞լ
խօսենք։
Հիմի
է՞լ
{խօսենք},
երբ
քաջն
Վարդան
Վաթսուն
հազարից
հազարով
մն
եր
վատութեամբ՝
ո՜ղջ
կորուսել
ենք.
Հիմի
է՞լ
{խօսենք}
։
Հիմի
է՞լ
խօսենք,
երբ
օտարից
շատ
ենք.
Հիմի
է՞լ
խօսենք։
Հիմի
է՞լ
{խօսենք},
երբ
օտարից
շատ
Մենք
ենք
մեր
ազգի
արիւնը
խմ
Երբ
այս
ամենը
մենք
կատարել
ենք.
Հիմի
է՞լ
{խօսենք}
։
Հիմի
է՞լ
խօսենք,
երբ
հրապարակում
ենք.
Հիմի
է՞լ
խօսենք։
Հիմի
է՞լ
{խօսենք},
երբ
հրապարակում
Պարսիկը
առակ
արել
է
Հային
տ
է
Հայը
",
մենք
այս
տանո՜ւմ
ենք.
Հիմի
է՞լ
{խօսենք}
։
Հիմի
է՞լ
խօսենք,
երբ
իշխանութիւն
ենք.
Հիմի
է՞լ
խօսենք։
Հիմի
է՞լ
{խօսենք},
երբ
իշխանութիւն
Ծախում
է
անարգ
հացկատակներ
ւ
մենք
մեզ
կոխող
ո՜տքը
լիզում
ենք,
Հիմի
է՞լ
{խօսենք}
։
Հիմի
է՞լ
խօսենք,
երբ
Լուսաւորչի
ենք,
Հիմի
է՞լ
խօսենք։
Հիմի
է՞լ
{խօսենք},
երբ
Լուսաւորչի
Բնիկ
ժառանգի
թեւերը
կտրած,
դեռ՝
"
կեցցէ՛
արին
"
գոռում
ենք.
Հիմի
է՞լ
{խօսենք}
։
Հիմի
է՞լ
խօսենք,
երբ
ձեռք
ենք
տալիս
ենք.
Հիմի
է՞լ
խօսենք։
Հիմի
է՞լ
{խօսենք},
երբ
ձեռք
ենք
տալիս,
Երբ
ողջունում
ենք
մեն
Այդպիսիներին
դարձեալ
պատւում
ենք.
Հիմի
է՞լ
{խօսենք}
։
Էլ
մեր
երեսին
մնա՞ց
մի
կաթիլ
Ամ
,
Ազգ,
եկեղեցի
փրկենք
ազատենք։
Ապա
թէ
{խօսենք}
։
ՅԻՇԵՆՔ
Հայկ
ու
Տիգրանին
յիշենք
միշտ
ւ
բոլորովին
այլ
ուղղութիւն:
Դ․
-
Այժմ
{խօսենք}
մեր
խնջոյքի
մասին,
-
ասաց
պ.
Մարկոսը,
արաղը
խմե
,
արաղը
խմելուց
յետոյ,
ցած
դնելով
բաժակը:
-
{Խօսենք},
եղբա՛յր,
խօսենք,
-
պատասխանեց
պ.
Շաքարեանցը
մ
ոյ,
ցած
դնելով
բաժակը:
-
Խօսենք,
եղբա՛յր,
{խօսենք},
-
պատասխանեց
պ.
Շաքարեանցը
մեքենաբար,
ցանկանալ
եք
այս
բաների
վերայ
ուրիշ
անգամ
աւելի
ընդարձակ
կը
{խօսենք},
-
ասաց
Մանթուխեանցը,
ձեռքը
պարզելով
դէպի
արաղի
մենայն
բան
կը
հոգանք,
հայրդ
կը
գայ,
նորա
հետ
կը
{խօսենք},
տեսանենք
ի՞նչ
կը
տայ
Աստուած:
Մանուշակը
կար
ող
նոքա
իւրեանը
թէյովը
պարապին,
մէք
մեր
բաներիցը
{խօսենք}
եւ
ժամանակը
չկորուսանենք
զուր
տեղը:
-
Թող
այդ
միայն
կրօնի
ինչութիւնը
եւ
խորհուրդը)։
Բեր
այժմ
{խօսենք}
իւր
կարգով
եւ
պապականութեան
վերայ,
որովհետեւ
դա
սօր
իմ
փոխանակ
զՀայր
Մկրտիչդ
եւ
զՀայր
Իգնատիոսդ,
{խօսեսջիք}
զճշմարտութիւն
եւ
մի՛
երկնչիք
'ի
թշնամեաց
իմոց,
ե
քել
դատավճիռ,
զի՞նչ
փառք
արդարացի
առն՝
որ
միայն
{խօսեսցի}
ի
լեզու
հինգերորդ
դարու
յայժմուս
ժամանակի՝
յորու
է
դոցա
ի
հին
մատենագրութենէ,
կամիմք
լսել.
թո՛ղ
{խօսեսցին}
պատուելիքդ:
Բայց
ցորչափ
դոքա
լռութեամբ
միայն
խոս
:
Այնուհետեւ
յառաջ
տարաւ
իւր
պատմութիւնը
եւ
{խօսեց}
այսպէս,
Հիւսիսային
Ամերիկայի
Քուէպէք
քաղաքում,
եւ
հասկանալով
նորա
դաւաճանութիւնը,
այսքան
միայն
{խօսեց}.
Ես
չգիտէի,
թէ
կարդինալն
եւս
կարող
էր
սուտ
խօսե
ծա՛ղր
անելով՝
ամաչեցնում
են
նորան։
"
Միանգամ
թէ
{խօսեց},
էլ
լռել
չգիտէ,
-
ասում
են,
-
եւ
զուր
տեղը
կանչո
ւթիւնը՝
զոհեց
միանգամայն
եւ
իւր
կեանքը։
Գեղեցիկ
{խօսեց}
Պ.
Նազարեանց
վարդապետը
իւր
դամբանական
ճառի
մէջ.
անք
լսելով
ինձանից
իւր
արբեցութեան
մասին,
այսպէս
{խօսեց}.
-
Պարոն,
դու
գիտե՞ս,
որ
մարդը
աշխարհի
մի
:
Պ.
Շաքարեանցը
այնպիսի
անկեղծ
ոգեւորութեամբ
{խօսեց}
այս
բաները,
որ
պ.
Մարկոսը
շարժուեցաւ:
Նորա
երե
լեզու,
այնուամենայնիւ,
այս
դիպուածում,
այնպէս
{խօսեց},
որ,
ասես
թէ,
նորա
բոլոր
շարժողութիւնքը,
դէմք
չո՛ւ
համար,
եթէ
ամենեքեան
հրաւիրում
են
նորան,
-
{խօսեց}
Շաքարեանցը:
-
Նորա
համար...
-
պատասխանեց
ովհետեւ
այդպիսի
բնաւորութեան
տէր
մարդ
էր,
-
ջերմ
{խօսեց}
պ.
Մարկոսը:
-
Այդ
ինչ
խորհրդով,
-
հարց
արե
ասներկուսն
էր,
իսկոյն
ղահուէ
մատուցինք,
խմեց
եւ
{խօսեց}
երկար
միջոց
Մարիամի
եւ
իմ
հետ
(Մարիամի
թարգմանչո
ր
նա
կեղտոտ
բաներ
չէր
սիրում:
-
Կան
մարդիկ,
-
{խօսեց}
Շահումեանցը,
-
որ
միմեանց
բարեւ
տալ-առնուլը,
կամ
կատարե՞լ
է,
քա՛ւ
լիցի:
-
Ճշմարիտ
է
ասածդ,
-
{խօսեց}
Շահումեանցը,
-
բայց
ես
դուք
ասացի
նորա
համար,
որ
ուածի
համար:
-
Ափսոս,
որ
հանդարտ
չէ
հոգիդ,
-
{խօսեց}
Շահումեանցը,
-
ես
մի
քանի
բան
ունէի
քեզ
ասելու,
Հազիւ
թէ
աւարտել
էին
սոքա
իւրեանց
երգը,
աքաղաղը
{խօսեց}...
Երեւում
էր
դարձեալ
Խանլը-դերէն,
իւր
տխո
մանիա։
Լեժէ
Րեգենսբուրգի
մէջ
այնպիսի
ջերմութեամբ
{խօսեց}
Վերանորոգութեան
ընդդէմ,
որ
ժողովուրդը
կատաղելով
երգել
կամեցաւ.
մի
քանի
վայր
ի
վեր,
ղալբ,
ղուլբ
{խօսեց},
այդտեղ
մի
քանի
խոշորամիտ
մարդերից
ծիծաղ
ծափահար
մէկ
կամ
երկու
անգամ,
տարա՞ւ
ինձ
իր
սենեակը,
եւ
{խօսեցա՞ւ}
իմ
հետ,
ինչպէս
Փրկիչը
հրամայում
է,
ես
եւ
ինքը
ա
Ведъ
դուոռնիկին
ձայն
տուիմ
Եւ
նրա
հետ
{խօսեցամ},
И
молодой
человек-ն
Ведъ
սահաթը
երկու
է
չիցէ
տեղւոյս
արժան,
զորաց
ի
հաuարակի
ցայս
վայր
{խօսեցայ},
՚ի
մասնաւորի
պարզաբանել,
գէթ
՚ի
վկայութիւն
աղէ
պէս
ասէ
Տէր,
եւ
ես
ոչ
առաքեցի
զնոսա
եւ
ես
Տէր
ոչ
{խօսեցայ}
եւ
սկսան
յարուցանել
բանս
"
(Մարգ.
Եզեկ.,
գլ.
ոչ
աւելի
քան
270
լիբրէս
ի
տարւոջ,
զորմէ
ի
հարկէ
{խօսեցայց}
յատենի
Կորտին,
եթէ
այդպէս
իցէ
ստուգիւ:
Քանզի,
ատրուակ
մերկացուցեալ
զսիրտ
որպէս
առաջի
հօր
ազգի,
{խօսեցայց}
ուրեմն
՚ի
մասնաւորի:
Այլ
որովհետեւ
առ
սակաւութեա
եմն
եւ
հայոց
եկեղեցին
սխալեալ։
Ի
մասնաւոր
ժողովս
{խօսեցան}
այո՛
զիրաւասութենէ
պապին,
մանաւանդ
՚ի
Տրիտենդեան
Ողջով
ведь,
նորա
վերան
Վատ-վատ
բաներ
{խօսեցան},
Ну,
ведь,
ես
ոչինչ
չգիտեմ
`
Ո՛չ
լ
ղութիւնը,
այնտեղ
չէ
երեւում
այն
վիհը,
որի
մասին
{խօսեցանք}:
Իսկ
երբ
ամենայն
սառնութեամբ
քննեն
իւրեանց
բռնած
արօտ
չլինի
նիւթի
եւ
չհասկնայ
հացի
խնդիրը.
եւ
մեք
{խօսեցանք}
միայն
այն
խնդրի
վերայ,
քանզի
նորանով
միայն
կարող
րաւորականապէս
գործ
դնել,
ինչպէս
հալածը,
որի
մասին
{խօսեցանք}
։
Առ
հասարակ
մենք
խօսում
ենք
ընդհանուր
կանոններ
իւնը:
VI
Միւս
առաւօտը
այն
գիշերին,
որի
մասին
{խօսեցանք},
Մանուշակը
առողջ
վեր
չկացաւ
իւր
անկողնից:
Նո
ջիկների
վրայ:
Մենք
հերիք
համարում
ենք
որքան
{խօսեցանք}
հասակի
մասին,
որովհետեւ
ձանձրալի
կարող
էր
լինել
այտանում
են:
Սոցա
յանկարծական
միաւորութեան
մասին
{խօսեցանք}
-
յայտնի
է
թէ
որպէս
ծովից
մի
կաթիլ
ջուր
առնելով
-
ծ
լինելով
էապէս
այն
պայմանների
վրայ,
որոնց
մասին
{խօսեցանք}.
բայց
մենք
չենք
ուզում
աւելի
ձգացնել
բանը:
Մեր
ի
կնոջից:
Մենք
միայն
շերամաբուծութեան
մասին
{խօսեցանք},
բայց
միայն
այդ
չէ,
որից
կարող
են
օգուտ
քաղել
հ
ր։
Անշուշտ,
այն
գեղեցկութիւնը,
որին
մասին
մենք
{խօսեցանք},
այսինքն՝
յարաբերաբար
դրական
գեղեցկութեան
տեղ
ա
զլոյսն
խաւար
",
եւ
դէպի
առաքեալի
ասածը,
թէ.
"
{Խօսեցարո՛ւք}
զճշմարտութիւն
իւրաքանչիւր
ընդ
ընկերի
իւրում,
զի
Պ.
Չամուռճեանը
այնպէս
խօսելու
չէր,
ինչպէս
այժմ
{խօսեցաւ},
եթէ
Պօղոսի
չարագործութեան
ենթակայ
եղած
լինէր
իւ
կին
Եթովպացի
առ։
Եւ
ասեն,
թէ
ընդ
Մովսիսի
միա՞յն
{խօսեցաւ}
Տէր.
ոչ
ապաքէն
եւ
ընդ
մե՞զ
խօսեցաւ
եւ
լուաւ
Տէր
ովսիսի
միա՞յն
խօսեցաւ
Տէր.
ոչ
ապաքէն
եւ
ընդ
մե՞զ
{խօսեցաւ}
եւ
լուաւ
Տէր...
Եւ
եղեւ
բարկութիւն
սրտմտութեան
Տ
ւ
դադարեաց
հարուածն
յորդւոցն
Իսրայէլի)...
Եւ
{խօսեցաւ}
Տէր
ընդ
Մովսիսի
եւ
ասէ.
Փենէէս
որդի
Եղիազարու,
ը,
որ
շնորհ
բերեց
մեր
մօտ,
որի
մասին
այս
րոպէիս
{խօսեցաւ}
նորին
մռայլութեան
խաւարափայլ
վէզիրը:
Եթէ
դուք
ամ
Ականաւոր
գրուածք
սորա
համարին.
ա)
Ճառ,
զոր
{խօսեցաւ}
ի
ժողովն
Դուինի
յ719
թուականի
յերկրորդ
ամի
կաթողի
մք
այո՛
զներելի
եւ
զփոշետեսակ
մեղս,
զորմէ
ո՛չինչ
{խօսեցեալ}
Այվազովսքւոյ,
գուցէ
համարի
ի
թեթեւ
աստիճանս
մահա
էր
խօսողին
բացեալ
զբերան:
13)
Այվազովսքին
{խօսեցեալ}
զտասնաբանեայ
պատգամաց,
աղճատէ
ո՛չ
միայն
զհամարսն
մասին,
-
շարունակեց
պ.
Մարկոսը:
-
Յատկապէս
{խօսեցի}
այդ
մասին:
Ասում
է,
թէ
այդ
իմաստունքը
ոչ
այլ
ին
յիշատակի
այն,
որ
միւս
առաւօտը,
որի
օրամտի
մասին
{խօսեցի},
պաշտօնական
լուր
էր
այդ
քաղաքի
պառաւների
բերանու
եղ
յարմար
չէր
երկարաբանել...
գուցէ
աւելորդ
եւս
{խօսեցի}...
Ահա
այսպէս
լինելով
Հայերի
կեանքը,
բանա
Միթէ
մնա՞ց
ժամանակ,
Մի
վայրկենում
երբ
{խօսեցին}
Լոնդոն,
Նոր-Եօրք,
Պուլ-Պինանդ:
քաջ
արմենուհիների,
որոնց
մասին
մի
փոքր
վերեւում
{խօսեցինք}.
մեծ
եւ
անմերժելի
պարտականութիւն
կայ
ձեր
վերայ՝
ԻԹԱՐԵԱՆՑ
ՍԿԶԲՈՒՆՔԸ
Նախընթաց
յօդուածի
մէջ
{խօսեցինք}
Մխիթարի
վերայ,
պատմեցինք
նորա
վարքը
եւ
իւր
անուն
առաջացած
էր
արդէն
այն
բարոյական
ճեղքը,
որի
մասին
{խօսեցինք}
։
Այդ
պատճառով
եւս
մատենագրութեան
յառաջ
շարժող
զօ
ենարար
վարդապետին
Յիսուսի
բան
ելցէ
ի
կատար
թէ
զոր
{խօսեցիք}
յունկանէ,
քարոզեսցի
ի
վերայ
տանեաց
",
վասն
այն
նդունելութեան
անարժան
պատճառ
է,
թէ
օտար
լեզուներ
{խօսեցնելով}
ազգի
զաւակներին,
պիտի
վարժեցնէին
նորանց
այդ
լեզո
սիրութեամբ
հռչակուած
Յոյն
աբեղան,
որ
սա
բերանացի
{խօսէ}
Շնորհալու
հետ
եւ
կարգի
դնէ
միաւորութեան
խնդիրը:
ւր,
-
ասում
են,
-
շնո՛րհ
ուղարկէ.
բո՛ւն
դու
ինքդ
{խօսէ}
մեզ
հետ
դորա
բերնով,
ինչպէս
երբեմն
խօսում
է՛իր
ս
ս
ուրեմն
յառաջացաւ
Եւրոպայի
լուսաւորութիւնը,
թող
{խօսէ}
պատմութիւնը։
Եւրոպական
մարդկութեան
ոյժը
եւ
զօրու
միայն
իւր
օրերումը,
այլ
եւ
հին
ժամանակներում։
Թող
{խօսէ}
ինքը՝
Քերթողահայրը.
"Այլ
ինձ
թուի,
որպէս
այժմ
եւ
որ
ջատագովք
Հայոց,
եւ
'ի
վանս
իւրենաց
ոչ
անդադար
{խօսէին}
եւ
խորհէին
եւ
գործէին
առ
'ի
ճարել
զարդարացումն
Հա
ուցանեմք
զընթացս
բանից,
թէ
գրոցս
այս
լեզուաւ
եթէ
{խօսէին},
կային
այնք
ի
ժամանակս
Հայկայ
եւ
թէ
ընդունելի
լի
.
Խուդաբաշեւի
չնաշխարհիկ
ժողովածուի
ընդդէմ:
Ի՛նչ
{խօսէինք}
դորա
վերայ։
Դիցուք
թէ
Պ.
Խուդաբաշեւը,
ձանձրոյթ
եւս
չմոռանալ:
Չկարողացայ
դիմանալ,
որ
այլեւս
{խօսէր}
նա,
արիւնը
ապստամբուեցաւ
երակներիս
մէջ,
փաթաթու
մ
էր
Փարպեցին.
պատճառ,
այն
ժամանակ
պիտի
այլապէս
{խօսէր}
Թղթում
եւ
պիտի
ասէր,
թէ
այդ
մարդը,
որ
այժմ
ինձ
իտոյ
է,
որ
այս...
Յիսուսեան
աբեղաների
դատակնիքը
{խօսէր}
իմ
բերանը
"՝
Fallait
il
donc
que
ces
b...
de
արդը
նորան
չհասկանայ,
եւ
որչափ
խրթին
եւ
մութը
կը
{խօսէր},
այնչափ
արժանաւոր
եւ
քանքարաւոր
էր
հեղինակը։
Սո
ան
կամ
թշնամութեան
չափով:
Ստոյգ
ազգասէրը
պիտոյ
է
{խօսի}
ճշմարիտը,
այո՛,
ճշմարտութիւնը
շատ
անտանելի
է
լի
Ո՛վ
Նախախնամութիւն,
եթէ,
արդարեւ,
այսպէս
պիտի
{խօսի}
Յիշատակարանիս
կարդացող
Հայը,
ինչո՞ւ
ապա
վառեցիր
ւններ,
բայց
ի՞նչ
առնես.
ամենայն
մարդ
իւր
պէս
կը
{խօսի},
անհատութիւնը
չէ
կարելի
ոչնչացուցանել։
Իմ
խորհո
նը։
Չէ
կարելի
պահանջել,
որ
ամենայն
մարդ
մի
կերպ
{խօսի},
կամ
թէ
վերին
կամ
գեղեցիկ
մտքեր
բացատրուին
խաժամ
Յունաստան
գնացել.
թո՛ղ
այսուհետեւ
ո՛վ
ինչ
կամի,
{խօսի}
։
§
19.
Այս
Կամսարականները
Վահանի
հօրեղբօր,
Եթէ
զփորձ
ինչ
խնդրէք
զՔրիստոսի,
որ
ինեւս
ընդ
ձեզ
{խօսի}
"
(Թ.
Պաւղ.
առ
Կորնթ.,
երկր.,
գլ.
ԺԳ.
հա
նակը
գնում
էին
նորան
Պարսից
ընդդէմ
օգնելու։
Թո՛ղ
{խօսի}
ինքը՝
Փարպեցին.
"
Եւ
լուեալ
զայս
պատգամ
չորեցու
էր
տեսել,
որ
աղջիկը
մօր
հետ
իւր
հարսանիքի
վերայ
{խօսի},
մեր
տեսածը,
եթէ
ծնողքը
խօսում
էին
այդ
մասին,
վերատեսչական
պատւոյ
յամ
ի
1179
ի
ժողովն
Տարսոնի,
{խօսի}
զճառ
վասն
միաւորելոյ
զեկեղեցին
Հայոց
ընդ
Յունաց:
4.
000
տարի
առաջ
մեռածներին
եւ
այդ
մեռելների
հետ
{խօսի}:
Իսկ
մենք,
կենդանիքս,
որ
դիտենք
խոստովանիլ
ժամ
հարազատութեանը
մենք
ուզում
ենք
լռել,
որ
հեղինակը
{խօսի}:
"
Երեխեքը...
ճօճանակներն
ու
ճեռերը
ածեցին
(
է,
երբ
դպրութիւնը
միայն
գիտական
առարկաների
վրայ
{խօսի},
այնտեղ
այն
աստիճանի
կարօտ
չէ
այն
դատապարտուած
ձ
ստի
եւ
ասում
են,
որ
պիտոյ
է
մարդ
այնպիսի
լեզուով
{խօսի},
որ
դիմացի
մարդը
նորան
չհասկանայ,
եւ
որչափ
խրթի
ջարկութիւնը
կարելի
է
առնել
եւ
հայ
մարդուն,
որ
նա
{խօսի}
Խորենացու
կամ
Եղիշէի
ոճով
ու
լեզուով։
Յայտնի
է,
ութիւն,
եւ
կամ
այլ
կոչումն,
զորմէ
չկարեմ
այժմիկ
{խօսիլ}
ինչ,
այլ
նոյնութեամբ
հասուցանել
առ
իս
զայն
ընդ
ձ
ւ
յանուն
նորին
գերազանցութեան
Իւան
Դաւիթիչի
կարեն
{խօսիլ}
փոխանակ
իմ՝
ընդ
իմ,
եւ
թէ
զի՞նչ
անցք
անցին
ընդ
բնաւ
ներգործեն
՚ի
Սինօդին,
եւ
լօգիկաբար
չէ
մարթ
{խօսիլ}
ընդ
գլխաւոր
անդամոցն,
յորոց
ի
ձեռին
գտանի
եւ
երա
:
՚Ի
վաղիւ
յանդիման
լինիմ
դեսպանին
Ռուսսիոյ,
{խօսիլ}
զյանձն
եղեալ
ինձ
գործոյ
զհետեւանաց
այսր
տեսութեան
ան
ամ
ըստ
ամէ
զբաժինսն
եւ
եթ:
Եկից
այժմ
ի
{խօսիլ}
զայլոց
հրիտակաց,
թողելոց
այսրէն,
ընդ
այնոսիկ
դ
,
Ներքոյ
ստորագրեալս,
ցանկալով
այց
ելանել
եւ
{խօսիլ}
ընդ
ձեզ,
ի
մասին
հրիտակին
թողելոյ
՚ի
հանգուցեալ
Ի
ներքոյ
ստորագրեալս
ցանկանալով
այց
ելանել
եւ
{խօսիլ}
ընդ
Ձեզ,
ըստ
պաշտօնի
իւրոյ,
ի
մասին
հրիտակին,
սն
ծախուց
ց75
ֆունտ
ստերլինգաց:
Ոչինչ
է
պիտոյ
{խօսիլ}
զթանգութենէ
ծախուց
վասն
դատաստանի,
զորպիսի
չէ
մե
իտակէ
Սարգիս
Ծատուր
Աղաւելեանի,
աւելորդ
է
այլեւս
{խօսիլ},
քանզի
տեղեկութիւնք
հասեալք
առ
իս
վկայել
վկայեն
մենեցուն,
այս
ո՛ւխտ
է,
որ
ստիպէ
զմեզ
անպատրուակ
{խօսիլ}
Ձեզ
զճշմարտութիւն.
սա՛
է
ձայն,
թռուցեալ
ի
ճնշեա
ալ
է
դարձեալ
ընդ
ձեռն
տօկոսեաց:
Զայսմանէ
՚ի
{խօսիլ}
իմ
ընդ
մեծարու
ծերունւոյն
պ.
Յարութիւնի
Աբգարեան
ւանդ
թէ՝
ընտանեկան.
այժմ
հարկաւոր
չէ
դորա
վերայ
{խօսիլ},
նկատենք
Պ.
Իսահակեանցի
հրաշագործութիւնը:
ճարում
եմ
այժմ
հարիւր:
Ի՛նչ
հարկաւոր
է
տան
վերայ
{խօսիլ},
ո՞ր
բանը
այսպէս
չէ:
Այսքան
տարի
ապրել
եմ
եւ
մի
համբերեմք
ազգովին:
Այո՛,
որովհետեւ
սկիզբն
կալայ
{խօսիլ}
ընդ
Վեհափառ
Տեառնդ,
անպատրուակ
մերկացուցեալ
զսիր
ստիճանս
մահացուաց
տեսանել։
Այլ
զայսմանէ
արժան
էր
{խօսիլ}
ըստ
պատշաճի,
մանաւանդ
զի
մատենիկն
վտիտ
ի
դաստիար
,
միտք,
խօսել
ու
մտածել,
"
Յիմար
բաներ
մի՛
{խօսիլ}
"։
Կեանք
ուրացողը
հեռացաւ
Անբաւա
Մինչեւ
յե՞րբ
պաշտեսցի
առ
մեզ
ասիականդ
մոլորութիւն
{խօսիլ},
գրել,
երգել,
այնպէս
որպէս
զի
հասկացողք
գտցին
ռացօնս
ազգին,
զի
փոյթ
չեղեւ
[պատուելի
հեղինակիդ]
{խօսիլ}
ընդ
ազգին
ի
լեզու,
[զոր
հասկանայ
եւ
ազգն:
Յայս
անաւորութենէ.
ոչինչ
տարադէպ
համարիմք
առ
տեղեաւս
{խօսիլ}
սակաւուք
զՊատմութենէ
Հայոց,
եթէ,
միայն
կարելի
է
ին
պիտի
լսող
եւ
հասկացող,
ուրեմն
եւ
խօսողն
պարտի
{խօսիլ}
ի
լեզու
հասկանալի,
այլ
թէ
ոչ
ասողն
լիցի
խուց
եւ
նորոգ
տպագրութեամբն
ուղղագործելոյն,
այլ
արժան
էր
{խօսիլ}
ի
մասնէ
զքննութենէ
նորա
"
Վէպք
հնոյն
Հայաստանի
"
ւր
տալ
եւ
սնուցանել
առ
պտղաբեր
գործելոյ,
եթէ
ո՛չ
{խօսիլ}
ընդ
ազգին
լեզուաւ՝
որոյ
ուսանելոյ
վասն
չունէր
ծա
ռիս
յիշելոյ
զնորգ
հայախօսութիւն,
արժան
համարիմ
ք
{խօսիլ}
զկազմութենէ
նորա,
թէ
զիա՞րդ
արժան
էր
գործանաւորե
պանծան
Եւրոպացի
մանկտիք:
Դէպ
եղեւ
մեզ
երբեմն
{խօսիլ}
ընդ
ուրումն
հնասիրի
(որ
շատ
թէ
փոքր
շահեալ
էր
զվ
,
ներգործութեան,
եւ
երրորդ՝
զի
հնար
էր
հետզհետէ
{խօսիլ}
նոր
հայախօսութեամբ
կիրթ
եւ
մշակեալ
ոճով,
եւ
զամե
մտածութեանց
թէ
առ
անձնասիրութեան
եւ
եթ
անխղճ
էին
{խօսիլ}
ընդ
ազգին
հին
լեզուաւ,
անհասկանալի
զբանն
կացուցա
մի
հասարակաց
լեզու,
գլուխս
քարը
կը
տայի,
էլ
չէի
{խօսիլ}
։
"
Է՛հ,
հոգիդ
դուրս
գայ,
այնպէս
գրէ,
որ
ամենք
կինը:
Թէ
ի՜նչ
բանի
նշան
է
թուրը,
այդ
մասին
{խօսիլն}
էլ
աւելորդ
ենք
համարում,
իսկ
որսի
համար
ասում
ե
ն
է
փոխ
առնում
այս
ձեւը.
"
Զի
ընդ
գիտունս
օրինաց
{խօսիմ}
"
(Թ.
Պաւղ.
առ
Հռովմ.,
գլ.
Է,
համ.
1)։
ուցանելով
ի
տգիտութեանն
աղջամուղջ
գիշերի:
Զարդիս
{խօսիմ}
ես,
եւ
ժողովուրդն
յակճիռս
կայ
անշարժ,
լսէ
զձայն
ւնիս,
-
յաւելացրեց
Շահումեանցը,
-
ես
այլ
տեսակ
կը
{խօսիմ}
քո
հետ,
միայն
կը
ցանկանայի,
որ
հասկանայիր
իմ
աս
ս,
մի
գաւաթ
արաղ
խմելու
համար
մտանեմ
գինետուն
եւ
{խօսիմ}
արաղավաճառի
հետ...
Ուրեմն
այդ
Աստուծոյ
պատուէր
այլ
իբրեւ
յԱստուծոյ,
առաջի
Աստուծոյ,
'ի
Քրիստոս
{խօսիմք}
"
(Թուղթ
Պաւղ.
առ
Կորնթ.
երկր.
գլ.
Բ,
համ.
ք
յառաջներորդ
թուականէ
անցելոյ
դեկտեմբերի,
ոչինչ
{խօսին}
զայդպիսւոյ
գործոյ,
ուստի
մնայ
ինձ
եզրակացուցանել
.
(զեֆքինէ
վարմաք
իստերլէր)
առնեն
զոր
հաճին
եւ
{խօսին}
'ի
հաճիլ.
(գնա՛
մեռի՛ր,
եկու
սիրեմ),
հատանեն
ասն
գտանի
ի
կրթութեանց,
զի
պատուելի
հեղինակք
մեր
{խօսին}
վասն
նոցա
Սինէական
հայախօսութեամբ,
զոր
եւ
փոքր
ե
րով
իրարից
չէին
կարող
հեռու
լինել:
Թող
ինչ
կամին
{խօսին},
բայց
մարդկային
հոգին
ցոլացնում
է
արտաքին
բնութի
տա՞յ,
որ
Պօլիսի
Մխիթարեան
համախոհաց
վրայ
քիչ
մը
{խօսինք}
ու
ազգայնոց
կամացը
դէմ
եւ
մեր
աչաց
առջեւը,
տներո
րութիւն։
Թէ
ի՛նչ
է
այդ
զօրութիւնը,
մեք
յետոյ
կը
{խօսինք},
այժմ
այսչափ
միայն
հարկաւոր
է
ասել,
որ
եթէ
չկայ
ւ,
չենք
վհատում:
Մեք,
ուրիշ
անգամ,
դարձեալ
կը
{խօսինք}
նորա
հետ
այս
խնդիրների
վերայ
եւ
մեր
ամեն
ճիգը
կը
ր
առջեւ
պիտի
դնէ
հրաման:
Գործը
ցոյց
տալով՝
պիտի
{խօսինք}
համոզման
անունով,
նա,
հրամանը
մէջ
բերելով,
պիտ
ուգական
Մովսէս
Խորենացին։
Բայց
մենք
մանրամասն
կը
{խօսինք}
այս
բաների
մասին,
երբ
Աստուծու
աջողելով
հրատարակ
լը,
կամ
կառավարիչը
դնում
էին
իւրեանց
վճիռը։
{Խօսինք}
այժմ
Յիսուսեանների
ներքին
կազմուածքի
մասին։
թուրքին.
եւ
լեզուից
առա՛ջ
է
ստրկացել:
Բայց
ի՛նչ
{խօսիս}:
Մարդ
խոցելու
կամ
վիրաւորելու
համար
չէ
մեր
առ
կ'ընկնես
Յիշատակարանիս
մէջ:
-
Մեծ
մեծ
մի՛
{խօսիր}...
Ինձ
Բէգզադէ
են
ասում...
-
Ասացի
քեզ
միան
ւրս
գնալով
երեւիլը
փողոցի
մէջ:
-
Արի
քո
հետ
{խօսիր},
ի՞նչ
մարդ
ես,
ինձ
եւ
այդ
աստղը
մի
շինեցիր.
խղ
ն:
Տօ՛,
մի
նորա
չափ
ազատութիւն
ձեռք
բեր,
յետոյ
{խօսիր}
է.
ղարաբաղցու
ասածը
չլինի
"
ըռխին
յաշիր"։
Բայց
տաճիկ
տրամաբանութեամբ
ես
խօսում,
թէ
խօսում
ես,
{խօսիր}
ինչպէս
խօսել
են
քու
նախնիքը,
բուն
հայկական
տրամա
զմաց
ճառել,
յայն
սակս,
յայս
նուագ
ի
նիւթ
առցուք
{խօսից}
մի
միայն
զԱյվազովսքի
Գաբրիէլ
վարդապետն։
Մի՛
ելեաց
չէ՛
մարթ
ի
գործ
դնել
զայդպիսի
կամայական
ձեւ
{խօսից},
այլ
ըստ
ամենայնի
պատկառ
կալ
սահմանի
եկեղեցւոյն
ոգ
Աբրահամու,
ապաքէն
այդ
առակ
էր,
սովորական
ձեւ
{խօսից}
Քրիստոսի
ի
քարոզութեան,
կամելով
օրինակաւ
ցուցանե
լի
յատկութիւնք
են
եկեղեցւոյն
Քրիստոսի:
Այլ
յոճոյ
{խօսից}
Այվազովսքւոյ
յայտնի
նշմարի,
զի
զամենայն
զնշանս
բ
ն
հայոց,
եւ
յարդի
ժամանակս
երկիր
առնուն
զհին
ձեւ
{խօսից},
որով
երբեմն,
մանաւանդ
թէ,
յունաբանեցին
նախնիք
ութիւն
թարգմանչաց
աղբերանայր
ոչ
ի
կենդանի
եւ
ոճոյ
{խօսից]}
պաշտելոյ
առ
ազգն,
այլ
[ի
պղտորեալ
վտակաց
անագան
հաւանական,
թէ
ի
ժամանակի
թարգմանչաց
նոյն
էր
[ոճ
{խօսից]}
եւ
գրերոյն
եւ
ժողովրդեանն՝
զի՞նչ
ապա
հեկեկանք
ծ
դժուար
պնդել
թէ
ի
ժամանակի
[յայնմիկ
նոյն]
էր
[ոճ
{խօսից]}
եւ
գրերոյն
եւ
ժողովրդեանն,
ուրեմն
եւ
ամենայն
գր
լոյս
առեալ
ի
յունաց
եւ
ստրկաբար
կալանաւորեալ
[յոճ
{խօսից}
յունականին],
զնոյն
կալան
շաւիղ
եւ
նոցին
առաջնորդ
դ
առաջինսն,
թէպէտ
ի
տեղիս
տեղիս
ցուցանէ
ճապաղ
ոճ
{խօսից}
եւ
ամենեւին
հակառակ
ամփոփախօս
Մովսիսի
Խորենացւոյ
զայս
ամ
ենայն
պիտոյ
էր
տալ
նոր
հայոյն
եւ
նոր
յոճ
{խօսից},
հասկանալի
առ
հասարակ,
վասն
զի
հասկանալիքն
կարէ
եան
եւ
որ
ողբալին
է
եւ
չար
քան
զամենայն,
զայլ
ոճ
{խօսից}.
առ
ի
ապացուցանել
զայս
կարծիք
պիտոյ
է
գէթ
հրաւիր
էջ
բերելով
Առաքելու
ասածը.
"
Եթէ
զլեզուս
մարդկան
{խօսիցիմ}
եւ
զհրեշտակաց,
եւ
սէր
ոչ
ունիցիմ,
եղէ
ես
իբրեւ
քրոջ
Թամարի
հետ։
Բայց
որ
ասում
է
"
վասն
անհանճար
{խօսիցն}
",
մենք
հասկանում
ենք
այդ
Յովնադաբի
տուած
խորհու
եւ
ոչինչ,
վասն
զի
անկարող
են
ջիլքդ
զտպաւորութիւն
{խօսիցն}
հասուցանել
ի
նպատակ
իւր,
այսինքն
յիմացարան
ուղղո
գլ.
Ը,
համ.
1,
կարդում
ենք.
"
Եւ
բանից
գլուխ
{խօսիցս}
",
որ
բառ
առ
բառ
է
յունականի
հետ.
"
Kefàlaion
d
՝
չլսուած
բան
է
Նախիջեւանցու
համար,
եւ
մի
յստակ
{խօսող}
մարդ
իւր
մաքրախօսութեամբը
կարող
էր
տգէտների
համար
Բայց
ցաւելով
եմ
խոստովանում,
որ
մեր
հին
լեզուով
{խօսող}
հեղինակները
պակաս
են
այս
խորհրդից։
Մի
այդպիսի
հե
երը
խօսքը
չէ
կարող
իր
ըթը
նու
փոխել
եւ
եթէ
այդպէս
{խօսող}
էլ
լինի,
ինչպէս
կան
մի
քանի
նուասէր
մարդիկ,
դար
ած
բառեր
միայն
սորվենք,
հերիք
չէ
մեզ
այդ
բառերով
{խօսող}
ազգի
լեզուն
հասկանալ
եւ
դորա
հակառակ,
եթէ
այդ
լե
երեսի
վրայ
ընկած:
Ստոյգ
է,
որ
այդ
բաների
համար
{խօսող}
ասող
էլ
չկայ,
գիտութիւնը
ոտք
չէ
կոխել
Հայաստան,
ուի
ոգուն
կամ
ազդեցութեան,
որովհետեւ
նոր
լեզուով
{խօսող}
Հայերը
ընկած
են
ուրիշ
պատմական
եւ
բնական
ազդեցութ
շ
այլ
ոչինչ:
-
Տեսանո՛ւմ
ես,
-
ասաց
իմ
հետ
{խօսողը}
թոյլ
ձայնով,
-
այդ
հազար
կարկատաններով
կցկցած
պա
յն
օրերը
լոկ
կեցցէի
եղանակ
էր
եւ
ուրիշ
բանի
վերայ
{խօսողը}
մահի
պարտաւոր:
Մի
քանի
օրից
յետոյ,
երբ
արդ
կցութիւն
չունենալով
պահանջում
է,
որ
ճշմարտութիւն
{խօսողը}
մի
գերբնական
զօրութիւն
ցոյց
տայ
իւրեանից,
որպէսզ
էր
մի
այսպիսի
մաքուր
զեղումն
սրտի:
Կոմսի
հետ
{խօսողը}
էր
մի
տիրացու:
-
Դո՞ւք
էք,
-
ասաց
կոմսը
փոխ
բռնութեամբ
ներս
մտանէին։
Այն
ազգն
ենք,
որ
ճշմարիտ
{խօսողը}
համարում
էինք
մեզ
թշնամի,
այն
ազգն
ենք,
որի
Կաթող
սում
է
ամբողջ
ընկերութիւնը,
որին
անդամ
է
եւ
ինքն
{խօսողը}
։
Իսկ
այդ
ընկերութեան
բարբառը
կերպարանագործվել
է
սում
է
ամբողջ
ընկերութիւնը,
որին
անդամ
է
եւ
ինքը
{խօսողը}:
Իսկ
այդ
ընկերութեան
բարբառը
կերպարանագործվհլ
է
ո՛չ
դուք,
ո՛չ
մինը
եւ
ո՛չ
միւսը
կարող
չէին
փակել
{խօսողի}
բերանը,
ուր
խօսք
ասացեալը
համազօր
է
կրակի
եւ
սու
եան
թագաւոր
նստելը,
կամեցաւ
մի
ակնթարթ,
բռնանալ
{խօսողի}
կարծիքի
վերայ:
-
Ասա՛,
եղբայր,
ասա՛,
ին
աշարժ,
այլ
ոչ
եւ
գրիչս,
զի
նման
է
լեզուի
ճարտար
{խօսողի},
որպէս
եւ
մարգարէին
լեզու
գրչի
արագագիր
դպրի..
տիճան,
որ
առանց
մի
ձայն
լսելու,
միմիայն
նայելով
{խօսողի}
բերանի,
դէմքի
եւ
ձեռքերի
շարժողութիւններին,
խու
նց
իրենց
հետքը
խոր
դրոշմելու,
եւ
բարբառները
նոցա
{խօսողի}
անցուցած
կեանքի
արդիւնքն
են։
Յայտնի
է,
թէ
ոչ
մէ
այս
կամ
այն
գաւառական
բարբառը
ծաղրելը
եւ
նորանով
{խօսողի}
վրայ
որպէս
մի
ստոր
եւ
խեղճ
էակի
վրայ
նայելը,
որպ
յս
կամ
այն
գաւառական
բարբառը
ծաղրելը,
եւ
նորանով
{խօսողի}
վրայ,
որպէս
մի
ստոր
եւ
խեղճ
էակի
վրայ
նայելը,
ո
մակս,
այլ
եւ
զխորհուրդ
աղեաց
հաշուեն
մինչ
չեւ
էր
{խօսողին}
բացեալ
զբերան:
13)
Այվազովսքին
խօսեցեալ
զտ
նալեացն
զի՞նչ
օգուտ:
Կրկին
ասեմք՝
զի՞նչ
օգուտ.
{խօսողին}
պիտի
լսող
եւ
հասկացող,
ուրեմն
եւ
խօսողն
պարտի
խօ
օգուտ.
խօսողին
պիտի
լսող
եւ
հասկացող,
ուրեմն
եւ
{խօսողն}
պարտի
խօսիլ
ի
լեզու
հասկանալի,
այլ
թէ
ոչ
ասողն
լ
այն
արդարացնելով,
այլեւ
դատապարտում
է
դրսէ-դուրս
{խօսողներին}:
"
Ը՛հ,
հողս
դրանց
ասաուսայ
գլխին,
-
ասում
է
նա
թաբակով
եւ,
գլխին
քարշելով
գլխարկը,
հեռանում
է
{խօսողներից},
որ
մի
այլ
անօրէնութիւն
յղանայ:
Հինգերորդ՝
ի,
այլ
հոգով
չափ
պատրաստ
էր
ուսանել
իւրեանից
լաւ
{խօսողներից}
"։
Միայն
թէ
օր
մի
յառաջ,
եթէ
կան,
հանդէս
ելանէ
ւմ
եմ
երկբայութեան
տակ:
Ձեր
որդին
գտել
է
իւր
հետ
{խօսողք}
միայն,
որ,
քաղաքագէտ
մարդիկ
լինելով,
մի
կերպ
վ
նք:
Այս
կերպարանքը
երկու
քայլ
յառաջ
սողալով
դէպի
{խօսողքը},
յետ
գնաց
յանկարծ
երեք
քայլ:
Պ.
Յովնաթանեանցը
ԺԳ.
1860
թ.
Մայիս:
Հասարակաբար
{խօսուածք}
ազգին
վերաբերեալ
-
Պ.
Շահբէգի
եւ
Պ.
Տիրատուրեան
որ
զուարճութիւնք,
սրամիտ,
ազատօրէն
եւ
իմաստալից
{խօսուածք},
քանի՛
զուարճալի
զրոյցներ,
յիշատակի
արժանի
փոքր
դկային
ազնուութեան,
յուսամք
թէ
ջանք
մ
եր
խօսք
եւ
{խօսուածք},
որք
հայ
էին
ի
լուսաւորութիւն
տառապեալ
ազգի
մերո
րինակները
խիստ
շատ
կան
Ասիայում,
ուր
այլաբանական
{խօսուածքը}
եւ
ձեւը
տիրապէս
սովորական
էր,
մանաւանդ
հին
ժաման
ութենով,
այլ
եւ
ջանք
անէ
փոքր
առ
փոքր
մաքրել
իւր
{խօսուածքը}
՝
դուրս
ձգելով
այն
բառերը,
որ
օտար
ազգերից
մտած
թէ
ինչո՞ւ
համար
խառն
եղել
է
գերապատիւ
Նազարեանցի
{խօսուածքը}
գրոց
լեզուի
հետ,
պատճառը
շատ
հեշտ
էր
ճանաչել.
ո
ցա
դրութեանը
եւ
նոցա
իւրաքանչիւր
դարու
լեզուին
եւ
{խօսուածքին}
։
Այս
միայն
հայոց
խելօք
պարոններն
են,
որ
19
երրո
կ,
որպէս
թէ
Աստրախանից,
որի
մէջ
ափեղ
ցփեղ
բաներ
{խօսուելուց}
յետոյ,
ասւում
է
եղած,
թէ
դուք
հետամուտ
էք
խլել
Փարպեցու
Պատմութեան
եւ
Թղթի
մէջ
փոքր
այլապէս
պիտի
{խօսուէին},
եթէ
Ձուիկը
լինէր
երբեւիցէ
բռնուած։
Այս
արդ
կամ
մի
ազգ
անարգելու.
քաւ
լիցի,
բայց
ինչ
որ
{խօսում}
եմ,
խօսում
եմ
որպէս
պաշտօնեայ
ճշմարտութեան։
Ճշմ
զգ
անարգելու.
քաւ
լիցի,
բայց
ինչ
որ
խօսում
եմ,
{խօսում}
եմ
որպէս
պաշտօնեայ
ճշմարտութեան։
Ճշմարտութիւնը
ա
նհասկանալի
մարդ
ես,
ես
փիլիսոփայութեան
վերայ
չեմ
{խօսում}
քո
հետ,
այստեղ
բանը
վաճառականութեան
վերայ
է:
արապէր:
Ընդհանրապէս
սկսանելով
ձեր
գրուածքը՝
{խօսում}
էք
ազգի
հետ
հասարակաբար,
բայց
յանկարծ
տեսանում
ե
սին,
ֆանատիկոսութեամբ
եւ
տենդային
ջերմութեան
մէջ
{խօսում}
էք,
եւ
այդ
է
պատճառը,
որ
չէք
կարող
զանազանել
ազ
ան
ոսկի
տառերով
կը
գրեմ
անունդ:
-
Ինչե՞ր
ես
{խօսում}.
ի՞նչ
բանի
համար
ջուրը
ձգեմ
այդքան
արծաթ,
ես
դո
ան
վատ
մարդ
չէ,
թէեւ
մի
փոքր
յիմար
է.
նա
այսպէս
{խօսում}
է
այն
ժամանակ
միայն,
եթէ
մի
փոքր
աւելի
փախել
էր
արմասօն...
-
Կարծում
ես,
թէ
երեխայի
հե՞տ
ես
{խօսում},
որ
հարցանում
ես,
թէ
ի՞նչ
ասել
է
Լօթեռ
կամ
Ֆարմ
էգզադէն
խելագարուած
լինի.
մի
այնպիսի
ջերմութեամբ
{խօսում}
էր
նա
իմ
հետ,
որպէս
թէ
ես
էի
այն
մարդու
փորը
կրա
ռերով
այնպէս,
որ
ներկայ
ժամանակումս
Նախիջեւանցին
{խօսում}
է
Ռուսերէն
եւ
Թաթարերէն,
քան
թէ
Հայերէն,
որովհե
ց
տալով,
ասելու
էր.
"
Խե՛ղճ
մարդ,
ի՛նչ
բաներ
է
{խօսում},
ի՛նչ
քարոզներ
է
տալիս,
չգիտէ,
որ
մեր
ականջը
ը
Ասացին.
"
Ճշմարտութեան
քարոզիչների
լեզուն,
որով
{խօսում}
են
կամ
գրում
են,
անպիտան
է
եւ
անհասկանալի
",
բա
ւոր
մարդերի
կարգը
ընկնի,
որովհետեւ
երկբայութեամբ
{խօսում}
էր
նախասացեալ
փոսի
վերայ:
Պ.
Իսահակեանցը
ասում
պետէ
Սուրբ
Գիրքը.
պատճառ,
մկրտութեան
ժամանակ
նա
{խօսում}
է
եւ
խոստանում
է
անբարբառ
երեխայի
փոխանակ,
իսկ
ա
եսմերի
արուեստը:
Մեղայ,
մեղայ,
Պ.
Իսահակեանցը
{խօսում}
է
Մասեաց
քնքուշ
Մուզաների
հետ,
որոնց
համար
պատմո
որովհետեւ
նոցա
մասին,
բայց
ոչ
նոցա
օգտի
համար,
{խօսում}
էր
այնտեղ
Ղազարը,
ինչպէս
երեւում
է
նախընթաց
եւ
հ
,
ես
Էֆիմերդէ
գտայ,
նայեցի,
շատ
վատ
վատ
բաներ
է
{խօսում}
այս
եւ
գալոց
տարու
համար:
-
Եւ
այդ
բաները
ամ
մ
է
դէպի
վանքը
եւ
տեսանում
է,
որ
երիտասարդ
կոմսը
{խօսում}
է
Լէոնորայի
հետ.
այստեղ
Մանրիկօն
իւր
բարեկամների
բայց
հազիւ
լսեցի,
թէ.
"
Սորան
նայի՛ր՝
ինչեր
է
{խօսում}.
անծանօթ
մարդ
է
գտել,
քամիներ
է
փչում:
Դա
ո՛չ
ամ
տեսանում
եմ
ես
մի
մարդ,
որ
այդպէս
քնքշութեամբ
{խօսում}
էր
իմ
հետ:
Մինչեւ
այժմ,
բացի
բամբասանքից,
քսու
ութիւնը
է
այդ
ուսումնարանը,
որի
մասին
գովութեամբ
{խօսում}
է
հեղինակը:
"
Սենեակք
լայնանիստք,
որմունք
բ
իռը
եւ
չափը:
Վերջաբանի
մէջ
(տե՛ս
երես
503)
{խօսում}
է
հեղինակը
Հայաստանի
բերանից.
"
Առ
այժմ
լիովին
ս
միւս
օրը
գնում
է
վաճառափողոցը
(биржа)
եւ
այնտեղ
{խօսում}
է
այսպէս.
-
Մի
մարդ,
որ
ինձ
յիմար
անուանէ,
ընտանիքը
կամ,
աւելի
լաւ,
այն
մայրը,
որ
մօր
պէս
{խօսում}
էր
իւր
զաւակների
հետ.
մեք
չտեսանք
դեռեւս,
եւ
չտ
թշուառ
է,
ստրկութիւնը
եւ
աղքատութիւնը
բարձրաձայն
{խօսում}
են
այստեղ:
Եթէ
յոյս
ունինք
ապագայի
վերայ,
նորա
նորան
պայմանիդ
խորհուրդը:
Եւ
այսպէս,
դնենք,
թէ
{խօսում}
ենք
մի
այդպիսի
դժբախտ
գործաւորի
կամ
անհող
երկրագո
ազդեցութիւն
չունին
այս
խնդրի
վերայ:
Ստիւարտ
Միլը
{խօսում}
է
հասարակութեան
հետ,
նա
բողոքում
է
նորա
ընդդէմ,
Այստեղ
անհատուցանելի
է
պարտքը,
այստեղ
բարձրաձայն
{խօսում}
է
սնանկութիւնը:
Այո՛,
ոսկին,
իբրեւ
մի
ազնիւ
մե
ուցանում
են
իւրեանց
ազգութեամբ:
Կենդանի
եմ
ես
եւ
{խօսում}
եմ
առջեւս
կանգնած
մարդու
հետ,
բայց
նա
չէ
ընդունո
էս
Հայ:
-
Եղբայր,
ի՞նչպէս
կենդանի
չեմ,
ես
{խօսում}
եմ
քո
հետ.
մեռելները
վաղուց
արդէն
թողել
են
խօսել
ք
տալ
այս
ժխտողութեան,
տակաւին
իրաւունքի
անունով
{խօսում}
է
իմ
հետ.
"
Ի՛նչ
ես
արել,
որ
ես
համակրութիւն
ցո
դնում
ես
քո
կշռի
թաթի
մէջ:
Ուրիշ
տէրութեանց
հետ
{խօսում}
ես
իրաւունքի
անունով,
իսկ
իմ
վերաբերութեամբ
ինչի
տ
մերկ
է:
Եւ
աւելորդ
է
պատասխան
տալ
այնտեղ,
ուր
{խօսում}
են
հեղինակութեան
անունով,
որ
մեք
չենք
ընդունում
երկու
ոտքով
կաղում-կակազում
է,
դրախտի
լեզո՞ւն
է
{խօսում},
հայկաբա՞ն
է
միթէ։
Կամ
նա,
որ
չափածոյ
է
գրում
սաթեւ
Ճախրելով
շուրջը
նրա.
Եւ
բարբառով
դրախտային
{Խօսում}
նրա
հետ
-
տրտում,
Դրան
երկինքն
է
վկայ,
Որ
սերով
ւրջը
նրա:
Եւ
մինչ
Ադամն
զբաղուած
Սիրոյ
մասին
չէր
{խօսում},
Սերովբէ,
յո՜ւշ,
նրա
վրայ
Թափեց
խաղաղ
ու
խոր
ք
փոքրիկ"։
Արդ,
այսպէս
էր
սերովբէն
Կշռադատում
եւ
{խօսում},
Մինչ
Ադամը
քնի
մէջ
`
Ո՛չ
զգում
էր,
ո՛չ
լսում:
յրը
ուզեց
հաւաստել
մեզ
Թէ
նրա
բերնով
աստուած
{խօսում}
էր:
Նայեցէ՛ք,
տղերք,
նորա
վերան,
ւ,
Կըրակ
է
թափում
այրող
բերանից.
Մուսան
նորանով
{խօսում}
է
մեր
հետ,
Սիրտ
է
զմայլում
նորա
երգերից:
Նա
այ
րտէր,
դու
շատ
вeдъ
Բըռ,
բըռ,
բըռ,
բըռ,
{խօսում}
ես,
Աղա
զատան
չի
սիրիլ,
Ահա
ասում
եմ
Hy,
տէրտէր,
դուք
գալիս
էք,
Շուխռի-մուխռի
{խօսում}
էք,
Ողջիդ
խելքը
չափում
էք,
Բափ
բարաբ
Հողս
գլխիդ,
ձեր
ո՞ր
գործի
Համար
այդպէս
էք
{խօսում}:
Թէ՞
կարծում
էք,
որ
աշխարհում
չենք
ընդունում
եւ
որ
մերժում
ենք
միահամուռ:
Մէք
{խօսում}
ենք
պարզ,
այնպէս,
ինչպէս
առանց
կարմրելու
կարող
նութեամբ
եւ
ռուս
բաղդասութեամբ
լոկ
հայ
ձայնով
էին
{խօսում},
այդպիսի
սքանչելի
պարոններն
էլ
իրենց
չգիտութիւնը
չունին։
"
Հիւսիսափայլը
"
աստեղաբաշխութեան
վրայ
է
{խօսում},
ֆիզիօլօգիայի
վրայ,
կամ
ուրիշ
այս
ու
այն
գիտութ
րովհետեւ
այն
բոլոր
բաները,
որի
վրայ
խօսել
էին
եւ
{խօսում}
էին
դոքա,
ծանօթ
էին
ժողովրդին։
Բայց
խնդրում
ենք
հին
հայոց
իրաւունքը։
Եւ
ի՞նչ
իրաւունքով
հին
հայը
{խօսում}
էր
այնպէս
եւ
ոչ
այլապէս,
նոյն
իրաւունքով
այժմեան
ին,
այնուամենայնիւ
միեւնոյն
տրամաբանութեան
տակ
է
{խօսում}
։
Այդ
տրամաբանութեան
ընդդէմ
անկարելի
է
ուղղակի
պա
անմատչելի
լեզու։
Անցան
այն
ժամանակները,
գեղեցիկ
{խօսում}
է
Պարոն
Պիսարեւսկին,
)
երբ
համարում
էին
մարդիկ
й
глас
меня
смущает,
зовет
меня[...
]
Էակներ
{խօսում}
էին
վատթար
միմիայն
քաղաքականութեան
վերայ:
[Բայց
լի
գերազանց
է,
քան
թէ
այն
լեզուն,
որ
ժողովուրդը
{խօսում}
էր
հասարակ
կեցութեան
մէջ։
Չէ,
լինինք
խելացի
է
հալիւցինացու
մէջ
ընկած
Բոռքին:
Հայմը
այսպէս
է
{խօսում}
այս
հատուածի
վրայ.
"
Այս
հատուածի
մակարդակը
է
եր
լիտիկական
կուսակցութեանց
դատողութեանցը,
երբ
նոքա
{խօսում}
էին
իրենց
հակառակ
կուսակցութեանը
մասին:
Պրուսակա
օրին
նա
գործարանումը
բազմաթիւ
պաշտօնակիցների
մօտ
{խօսում}
էր
այսպէս.
հո՞
մեռաւ
պապը,
այսուհետեւ
հո՞
չէ՛
կ
ործարանից:
Այն
օրը
երեկոյին
նա
շատ
սրտաշարժ
ոճով
{խօսում}
է,
բոլորեքեան
գրեթէ
կարեկցութեամբ
շարժւում
են
եւ
ն
շատ
պարեգօտաւորների
շնորհից
(ահա
անզգամեցայ
եւ
{խօսում}
եմ,
աղաչում
եմ
մի
փոքր
ներէ՛
իմ
անզգամութեան),
ւմ
եւ
աշխատում
էր
կորցնել։
Բայց,
էլ
ո՞ւր
եմ
{խօսում}
արարածների
միմեանց
ունեցած
նախանձի
մասին,
երբ
եւ
բ
հանում
են
անպիտան
համբաւներ
եւ
նախանձի
պատճառով
{խօսում}
են
անարժան
բաներ։
Պա՛տճառ,
ո՞վ
արդեօք
երկայն
դիկը,
որ
ուրիշների
բերնից
իրենց
կամքի
ուզա՛ծն
են
{խօսում}
եւ
չե՛ն
սոսկում
Տարսոնացի
Սերովբէ
Պաւղոսից՝
ա՛յն
ի
Սերովբէ
Պաւղոսից՝
ա՛յն
մարդուց,
որով
Քրիստոսը
{խօսում}
էր
աշխարհի
հետ,
որ
Փրկչի
չարչարանքների
մնացո՛րդ
ւ
մենք
չենք.
բայց
ինչ
որ
նորա
գիտութեան
մասին
էք
{խօսում},
ստո՛յգ
է,
առաջ
շատ
համեղ
եւ
զօրաւոր
կերպով
էր
հասկանալ,
թէ
իրենց
դատապարտութեան
եւ
ամօթի
համար
{խօսում}
էին
այդպիսի
բաներ։
Թո՛ղ
ասեն
ուրեմն,
որի՞
հ
դու
ինքդ
խօսէ
մեզ
հետ
դորա
բերնով,
ինչպէս
երբեմն
{խօսում}
է՛իր
սուրբ
Պաւղոսի
ձեռքով։
Նորա՛ն
իմացուր
քո
հաշ
թիւնը։
Նոյնպէս
ասում
էին.
"
Առաջ
գիտնաբար
էր
{խօսում}
Ղազարը,
իսկ
այժմ՝
անգիտաբար"։
Քանի
որ
դոցա
մէ
ց
մօտ
նստած,
ուրիշներին
լսելի
կերպով
յիմար
յիմար
{խօսում}
են
բարձրաձայն։
Էլ
ի՞նչ
ասեմ.
իմ
ժամանակս
բաւ
նեցու
պատմութիւնից,
ուր
32-դ
երեսում,
այսպէ՛ս
է
{խօսում}
երջանիկ
ծերունին.
"
Իսկ
Վահան
զեկեղեցիս
Աստուծոյ
տեղ
էլ
անունով
պատմում
է
այսպիսի
բաները,
բնաւ
չէ
{խօսում}
Ս.
Կաթուղիկէի
մօտ
կրօնաւորների
բնակարան
լինելու
րինակաց"։
Աստուածաշնչի
թարգմանութեան
մասին
է
{խօսում},
եւ
որովհետեւ
ասում
է
'ի
ստոյգ
օրինակաց,
ուրեմն
թէ
ասեն
մեզ,
թէ
մի
քանի
ուրիշ
հեղինակներ
նոյնպէս
{խօսում}
են
այդ
բանը.
մանաւանդ,
որ
մեր
ժամանակագիրքը
ինք
այց
սակայն
պ.
Էմինը,
իր
յառաջաբանի
մէջ
այսպէս
է
{խօսում}.
"
Գնացեալ
աշակերտեցաւ
Ղազար
առ
ոտս
Աղանայ,
որ
ենք,
ոչ
թէ
պ.
Էմինի
առհասարակ
ձեւի
վրայ,
որով
{խօսում}
է
եւ
պատմում
է
մեզ,
որ
Աղանը,
Վահանին
քեռի
լինե
ւմ
ենք,
թէ
ի՜նչ
որդիական
եւ
արժանի
յարգութեամբ
է
{խօսում}
նա
Մեծ
Թարգմանչաց
մասին։
Մեզ
թւում
է,
թէ
Փար
ակ
ո՞ր
աստիճանի
յարգութեամբ
եւ
քաղաքավարութեամբ
է
{խօսում}
Փարպեցին
Մարզպանին
հետ
եւ
Կամսարականների
մասին,
Պ.
Էմինը
իր
յառաջաբանի
մէջ
(եր.
18)
այսպէս
է
{խօսում}.
"
Թէեւ
անյայտ
է
մեզ
անուն
ծնողաց
նորա.
սակայն
մինը.
բայց
ինչ
ասենք
այս
խօսքերին,
որ
Պ.
Էմինը
{խօսում}
է
իր
յառաջաբանի
մէջ.
"
Յանդիման
եղեւ
(Փարպեցին
պատմելով
Բուխայի
հասուցած
հարուածները,
այսպէս
է
{խօսում}.
"
Եւ
անտի
եւս
չուեալ
(Բուխայ)
յՈւտի
գաւառ՝
ձ
մանին
ոչ
մի
բան
չէր
անում.
եթէ
ասենք,
թէ
եւ
չէր
{խօսում},
կարծում
ենք,
թէ
չենք
սխալւում։
Եւ
այս
յայտնի
էս
հալածը,
որի
մասին
խօսեցանք։
Առ
հասարակ
մենք
{խօսում}
ենք
ընդհանուր
կանոնների
վրայ,
որոնց
մանրամասն
եւ
այդ
օրհնեալ
տիկնոջ
գովասանութիւնը
եւ
այնտեղ,
ուր
{խօսում}
է
Դռնում
կապուած
նախարարների՝
Հայաստան
մնացած
կան
թեան
Վարդապետի
աստիճան
ստանալու
համար։
Շատ
անգամ
{խօսում}
էր
մեր
հետ
այդ
մասին
դեռեւս
իւր
ուսման
ընթացքը
աւ
ղարկաւորքս
ճաշ
էինք
վայելում,
ամենայն
ոք
մեզանից
{խօսում}
էր
հանգուցելու
մասին.
յիշում
էինք
զանազան
դիպուա
ջոց
մնացինք
Պ.
Սարաջեանի
օթեւանում,
ուր
անդադար
{խօսում}
էինք
դարձեալ
հանգուցելու
վերայ։
Այստեղ
ըստ
պա
,
եւ
լրագիրներով
եւ
օրագիրներով:
Նոցանով
սուտ
են
{խօսում},
գողանում
են,
սպանում
են,
խարդախութիւն
են
առնո
րը
եւ
ծանօթ
է
այն
լեզուներին,
որ
ջրհեղեղից
յառաջ
{խօսում}
էին:
-
Ինչպէ՛ս
է
առողջութիւնդ,
կէտադիր
դեւ
ձեւ
ու
ոճը
եւ
վերահասու
եղիր,
որտե՛ղ
եւ
ո՛ր
ազգ
{խօսում}
է
մի
այնպիսի
լեզուով,
որ
ժամանակը
դատապարտել
էր
ն
յիմարութեան
վերայ:
Եթէ
մի
մարդու
պատահէիր,
որ
{խօսում}
էր
քո
հետ,
փոխանակ
նորա
խօսքին
պատասխանելու,
պի
ն
հայեցուածով
առողջն
տեսանել:
-
Դու
դարձեա՞լ
{խօսում}
ես
այդ
լեզուով:
-
Ո՛չ
ապաքէն
համոզեցայք
Դու
նում
էին,
թէ
ինչու
համար
հնամոլ
հեղինակները
չէին
{խօսում}
հին
լեզուով
եւ
այդ
լեզուն
երեւում
էր
միմիայն
գրչի
սատանան
թէեւ
կասկած
ունի
նորա
վերայ,
բայց
բան
չէ
{խօսում}
քաղաքավարութիւն
պահելով.
սատանան,
մի
նայէք,
որ
,
հարսանիքի
մէջ
ջուրը
գինի
փոխեց,
դու
ինչե՞ր
ես
{խօսում}:
Եթէ
մեր
Հայերի
մէջ
կան
եւ
այսպիսի
մտածութեա
ից
երկիւղ
չունիմ...
"։
-
Գուցէ
ճշմարիտ
էք
{խօսում},
ապա
ուրեմն,
այդպիսի
վատաբաղդ
դիպուածում
վնասը
մարաբար
վտանգի
մէջ
ձգեմ:
Մինչդեռ
պ.
Մարկոսը
{խօսում}
էր
ծառայի
հետ,
եւ
ահա
պ.
Շաքարեանցը
բարկացած,
Մարկոսի
խօսքը,
ասաց.
-
Եղբա՛յր,
ինչե՛ր
ես
{խօսում},
ի՛նչ
դեւ,
ի՛նչ
աղօթք,
ի՛նչ
բան.
խելքդ
գլխի՞դ
յլն,
ամենեքին
իւրեանց
համար
ջոկ
ջոկ
լեզու
դարձած
{խօսում}
էին
պ.
Շաքարեանցի
փոխանակ:
Նա
յայտնեց,
թէ
այդ
վատ
չէ
աշխարհի
երեսին:
-
Դու
եւս
ճշմարիտ
ես
{խօսում}:
-
Բացի
դորանից,
մարդը
ինչո՛վ
է
զանազանւում
,
պիտի
ասեն,
թէ
մարդը
բանական
հոգի
ունի,
մարդը
{խօսում}
է
եւ
այլն:
Նախ,
ո՛վ
է
տեսել
այդ
հոգին,
մարդու
րանց:
Եւ
ինչ
տեղից
գիտենք,
որ
այդ
անասունքը
չեն
{խօսում}
միմեանց
հետ
իւրեանց
լեզուով,
մեր
նոցա
լեզուն
չհա
Րօթշիլդը
կոպեկ
չարժէ
նորա
առաջեւ:
-
Ի՛նչ
ես
{խօսում}:
-
Լսի՛ր,
նա
պարապում
է
Ալքիմիայով...
ու
սկզբումը
եւ
էնէաս
Բլասիուս,
հետեւեալ
դարում,
{խօսում}
են
այդ
գիտութեան
վերայ,
որպէս
արդէն
բոլորովին
յա
ն
որպէս
կախարդ,
երեւի
թէ
պղնձեայ
գլխի
համար,
որ
{խօսում}
էր
եւ
համարում
էր
ոչինչ
պակաս,
քան
թէ
կարող
էր
մ
անց.
այս
ո՞ր
քամին
փչեց
քեզ
մեր
մօտ,
այս
րոպէիս
{խօսում}
էինք
քո
մասին:
Պ.
Մարկոսը
խնդրում
էր
ինձանից,
սկոյն
պատասխանեց
պ.
Մարկոսը:
-
Ինչ
բաներ
էք
{խօսում}.
ես
շատ
ուրախ
եմ,
որ
չկայ
նորա
անունը.
եւ
եթէ
ուանելու
է
խելագարութիւն
եւ
յիմարութիւն:
Ես,
որ
{խօսում}
եմ
այս
բաները,
փորձով
գիտեմ:
Մի
անգամ
բնական
գի
ններ,
կամ
թէ
տեսանեն,
որ
մի
աշխարհից
դէպի
միւսը
{խօսում}
են
երկու
րոպէում,
ելեքտրամագնիտական
հեռագրով:
Ե
անութեանը,
ապա
բանանք
այդ
դպրոցը:
-
Ի՞նչ
ես
{խօսում}:
-
Ի՞նչ
պիտի
խօսեմ,
ո՛ր
դպրոցի
աշակերտը
տես
ատճառով
եւս
իմ
ընթերցողքը
չեն
կարող
ասել
ինձ,
թէ
{խօսում}
էի
մի
բոլորովին
նոցա
անծանօթ
մարդու
մասին:
Ինչեւ
ղջ
երեք
ժամ:
Բայց
չկարծէք,
որ
իննսուն
հոգին
եւս
{խօսում}
էր,
թէպէտ
գործը
իննսունին
եւս
վերաբերւում
էր:
Ա
տ
կամ
սակաւ
կարողութեան
տէր
մարդն
ունի,
ոչինչ
չէ
{խօսում},
թէպէտ
եւ
խօսել
եւս
չգիտէ,
ինչպէս
նաեւ
շատերը.
,
ինչպէս
նաեւ
շատերը...
եւ
թէ
ի՛նչ
բանի
վերայ
{խօսում}
էին,
նոյնպէս
չգիտէ.
նորա
խելքը
չէ
հասանում
այդպ
րս
եկաւ,
մնաց
վաթսուն:
Բայց
այս
վաթսունը
եւս
չէ
{խօսում}:
Վաթսունի
մէջ
կան
քառասուն
եւ
հինգ
կամ
յիսուն
մի
մի
այնպիսի
տեղ,
ուր
չկան
հարուստ
մարդիկ,
այնտեղ
{խօսում}
են,
քննում
են
եւ
շատ
անգամ
աւելի
առողջարար
մտածո
տեղում
տասն
կամ
տասն
եւ
հինգ
հոգի
հարուստքը,
որ
{խօսում}
էին:
Բայց
պիտի
այս
եւս
ասել,
որ
այս
մարդիկը
եւս
սի
համար:
Միւս
մնացող
հարուստներից
ոմանք
նոյնպէս
{խօսում}
են
իւրեանց
մէջ:
Նոցանից
մինը
կամ
երկուքը
պահում
կարող
փոխել
նորա
կարծիքը:
-
Ամենեւին
զուր
էք
{խօսում},
-
պատասխանեց
կոմս
էմմանուէլը,
-
եւ
ես
չէի
կարո
րութիւն
չունենալ
երգելու
մէջ,
այդ
այլ
բան
է.
ես
{խօսում}
եմ
համեմատաբար:
Այո՛,
կատարելութեան
ցանկութիւնը
են
չիմացող
տուներից
ուղղակի
մեր
տուն
մտանել,
ուր
{խօսում}
էին
այդ
լեզուով:
-
Ես
եւս
զարմացայ,
երեւի
ա
..
Մեր
մէջ,
ինչ
ասես
կարելի
է
պ.
Յովնաթանեանցը
{խօսում}
էր
դպրոցների
վերայ
եւ
բերան
սերտած
բառերով
հաստատ
անելու
հնարը:
-
Ամենեւին
ճշմարտութիւն
է,
որ
{խօսում}
էք,
-
ասաց
պ.
Յովնաթանեանցը,
-
եւ
ես
մեծ
յօժար
ողութիւն,
ինձ
թուեցաւ
թէ
ազգասիրութեան
վերայ
ենք
{խօսում}
ձեր
հետ:
-
Ուրեմն
դուք
չգիտէք
ձեր
խօսածը,
ե
էս
սկսանում
է
իւր
ողբը,
այնպէս
եւ
դուք
մեքենաբար
{խօսում}
էք
այդպիսի
բաների
վերայ,
առանց
զգալու...
յեկի
եւ
արճըճի
արժողութենների
վերայ:
Մինչդեռ
{խօսում}
էր
պարոնը
իւր
գործակատարի
հետ,
ամենայն
զգուշութե
ին
ծանօթացնեմ
այն
տան
հետ,
ուր
այս
երկու
մարդիկը
{խօսում}
էին,
կամ
նոյնիսկ
մարդերի
հետ,
վասն
որոյ,
սիրել
եան
հետ
զուգահեռաբար:
Այս
միջոցին,
որի
մասին
{խօսում}
ենք
այստեղ,
տիկին
Թիւթիւնճի-օղլուն
աղախնի
հետ
մի
տացել
ես,
պիտի
կատարես:
-
Դու
ուխտի
մասին
ես
{խօսում},
-
շարունակեց
Թիւթիւնճի-օղլու
տիկինը:
-
Ամենե
ս
պատրաստութիւն
չունինք:
Նա
եւս
անցեալները,
որ
{խօսում}
էինք,
ասաց
թէ
ամառը
Աստուծով
Մանուշակի
հարսանիքը
քը
դէպի
նա.
ի
հարկէ
հասկանում
ես,
թէ
ո՛վի
մասին
{խօսում}
եմ,
չկամիմ
եւ
նորա
անունը
գրել,
եւ
երանելի
կը
լ
ւր
հարսանիքի
վերայ
խօսի,
մեր
տեսածը,
եթէ
ծնողքը
{խօսում}
էին
այդ
մասին,
աղջիկը
լուռ
եւ
տրտում
կը
նստէր,
անում
էր
մօրը,
եթէ
առաջուայ
աղջիկները
ոչինչ
չէին
{խօսում},
այն
էր
պատճառը,
որ
ծնողքը
կապում
էին
նոցայ
բեր
խորացած
լինելով
իւրեանց
առարկայի
մէջ,
որի
մասին
{խօսում}
էին:
Այս
միջոցին
աղախինը
ներս
բերեց
թէյի
մեքե
արժառիթի
ազդեցութեան...
Մինչդեռ
Շահումեանցը
{խօսում}
էր
այսպէս,
Մանուշակը
պայծառ
երեսով
նայում
էր
նոր
մրգեր
եւ
այլ
կերակուրներ,
նոցանիցը
իւրաքանչիւրքը
{խօսում}
էին
միմեանց
հետ.
ծիծաղում
էին,
զուարճանում
էին
րուէիր
այդ
ամուսնութենից.
պատճառ,
լաւ
բաներ
չեն
{խօսում}
այդ
աղջկայ
մասին,
ասում
են,
որ
շատ
բաց
աղջիկ
է
էր
կասկածանքի
եւ
երկբայութեան
տակ
ընկնելու։
Մեք
{խօսում}
ենք
այսպէս
ճիշտ
կրօնական
մտքով.
ընդհանրապէս
չէ
կ
ւեց
Մխիթարեանց
այս
հոգին՝
մի
րոպէ
մոռանալով,
թէ
{խօսում}
էր
Հայերի
հետ,
ուրեմն,
առանց
հայութեան
դիմակով
գործերից։
Մոսկուացի
հայ
սխօլաստիկը
եւս
{խօսում}
էր
ամենայն
տեղ
այս
սխալների
վերայ
եւ
պարծենում
էր
ոնի
աշխատութեան
մէջ
այսքան
սխալ
գտայ։
Նա
թուով
էր
{խօսում},
բայց
ես
մոռացել
եմ
թիւը։
Հիւսիսափայլի
.
ուսել
էր
ո՛վ
գիտէ
ինչ
Աստուածաբանութիւն,
բայց
{խօսում}
էր
այնպիսի
հաւատով,
այնպիսի
ոգեւորութեամբ,
որ
ժ
,
որ
հառաչում
է,
հեկեկում
է,
գանգատական
բաներ
է
{խօսում}
եւ
այլն
եւ
այլն,
եւ
այն
այնպիսի
կարգով,
որ
փորձ
մէջ
եւ
դորանով
վնասէ
Կայսրի
իշխանութեանը։
Այսպէս
{խօսում}
էին
Յիսուսեանք,
որ
Փեքինումն
էին,
իսկ
նոցա
Գենե
։
Երկրորդ
տեսաւորութեան
ժամանակ,
երբ
Մեցցաբարդան
{խօսում}
էր
Պապի
ամենայն
գործերի
մէջ
անմեղանչականութեան
վե
Տէրութիւն
հիմնարկելու
գաղափարը.
այս
ասելով՝
ես
{խօսում}
եմ
Պարագուայի
վերայ։
Յիսուսեանք
Ֆիլիպպ
IIIին
ր
այնտեղ
ներկայ
էր,
եւ
որ
մինչեւ
այն
ժամանակ
չէր
{խօսում},
ասաց.
"
Sumus
tales
quales
"
(մեք
այնպէս
ենք
ահապանը
արգելեց։
Ինչ
ժամանակ
աբեղայն
բարձր
բարձր
{խօսում}
էր
պահապանի
հետ,
Հենրիկոս
III-ը,
լսելով
այս
աղա
եր
որ
յարում
են
Ռուսաստանի
կողմը:
Այս
մասին
պարզ
{խօսում}
են
Դռան
պաշտօնեաները,
ինչպէս
նաեւ
Երուսաղէմի
վան
Գամառ-Քաթիպայի
ասածը՝
"
գրել
այնպէս,
ինչպէս
որ
{խօսում}
են
եւ
խօսել
այնպէս,
ինչպէս
որ
գրում
են"։
Այդ
ա
ր
այբբենարանը
"
գրած
է
այնպիսի
լեզուով,
որով
չէր
{խօսում}
ժողովուրդը։
Ի՞նչ
էր
ինքնահակառակութեան
պատճառը։
գիտութիւնը
ստանալով
օտար
լեզուով,
մտածում
են
եւ
{խօսում}
են
օտարաբար
աւելի,
քան
թէ
հայաբար.
շատ
բնական
բ
ան
մէջ
առանց
ծածուկ
մտքերի,
այլ
պարզութեամբ,
եւ
{խօսում}
ենք
ուղղակի
մեր
սրտից,
որ
շատ
անգամ
չէ
ենթարկվու
ա
ուղեղը
եւ
ջլերը
այն
վիճակում
են,
որ
նա
հանգիստ
{խօսում}
է,
ուղիղ
մտածում
է,
յիշողութիւնը
չէ
կորցնում,
տութիւնը.
նա
այնպէս
միայն
կարող
է
խօսել,
ինչպէս
{խօսում}
է
ամբողջ
ընկերութիւնը,
որին
անդամ
է
եւ
ինքն
խօսո
իւն
է
մեր
արածը,
ո՛չ
այլ
մենք
այդ
բոլորի
վրայ
թէ
{խօսում}
ենք,
այն
է
պատճառը,
որ
պ.
Պռօշեանցի
գործի
մէջ
գրով
թէեւ,
այլ
եւ
այնպէս,
տաճկերէն
գրած:
Մենք
{խօսում}
ենք
"
Ագապի
"
մակագրով
ազգային
վիպասանութեան
մասի
բանաստեղծութիւն
է,
բայց
բանաստեղծը
որտեղ
ուղղակի
{խօսում}
է
բնութեան
լեզուով,
ուր
միայն
լոկ
թարգման
է
լինո
ը,
որ
առանց
ուրիշի
բերան
տալու,
ինքը
հեղինակն
է
{խօսում},
այդ
տեղերում
բնութիւնը
տկարանում
է
եւ
հեղինակի
ւթիւնից
(եր.
203),
ուր
Համասփիւռը
մեղադրանքով
{խօսում}
է
Արշաւրի
մասին,
թէ
առաջ
շատ
յորդորել
է,
որ
Վար
նորանց
դէպի
մահ:
Բայց
պ.
Պռոշեանցը
իր
բերնից
է
{խօսում}
այս
բաների
վրա
եւ
նորա
նկարագրութիւնը,
որ
վերաբե
ա
ուղեղը
եւ
ջլերը
այն
վիճակում
են,
որ
նա
հանգիստ
{խօսում}
է,
ուղիղ
մտածում
է,
յիշողութիւնը
չէ
կորցնում,
ճառը
պիտի
առնունք
որպէս
ճար
ու
դեղ,
է՛լ
ո՞ւր
ենք
{խօսում}
կրթութեան
եւ
լուսաւորութեան
վրայ,
ու՛ր
ենք
առաջա
աքակրթութիւն
բառերը
բերան
առնում:
Գեղեցիկ
է
{խօսում}
հոյակապ
Լիբիզը
իր
նամակների
մէջ,
"
երեւակայութիւ
րութեան
մէջ
ոչ
միայն
մանրամասն
եւ
հիմնաւոր
կերպով
{խօսում}
է
ընդդէմ
սքանչելի
ինքնակիզութեան,
1850
թ.
յետոյ
տութիւնը:
Նա
այնպէս
միայն
կարող
է
խօսել,
ինչպէս
{խօսում}
է
ամբողջ
ընկերութիւնը,
որին
անդամ
է
եւ
ինքը
խօսո
եւ
այլն:
Խեղճ
հարեւանը
գիտէ,
որ
Հեթումը
սուտ
է
{խօսում}.
աղաչում
է
նորան,
"
Հեթո՛ւմ
ափեր,
-
ասում
է
ողո
ամբ
պատասխան
է
տալիս:
"
ապրե՞ս,
որդի,
խելօք
ես
{խօսում},
օձի
փուշը
լակլակը
(արագիլ)
կը
մարսի...
"։
զով
իշխանն
ա
գնում
գլուխ
տալի,
բարովում,
աղավար
{խօսում},
հետը
նստում
վեր
կենում.
համա
ես,
որ
տեսնում
ե
ւնեցել,
բանըդ
չեն
շինել...
Արշամի
բերնով
{խօսում}
է
նոր
ժամանակների
որդին:
Պարէտը
եւ
Սօսը
գուցէ
իր
այրը
հանդիպում
է
նորան
ճանապարհի
վրայ
եւ
այսպէս
է
{խօսում},
"
Էդ
տերեւը
ո՞ր
ծառիցն
ա,
էն
կարմիր
կորզաւոր
թ
մի
պատուական
ճեմելիքից:
Բնութիւնը
այսպէս
է
{խօսում},
"
կամ
ուսի՛ր
իմ
օրէնքները,
տիրէ՛
ինձ,
օգո՛ւտ
ւ
անբնական.
-
ինձ
ի՛նչ
փոյթ,
-
ես
բուն
հայերէն
եմ
{խօսում}.
ժողովուրդը
խանգարել
է
իր
բաղդասութիւնը,
նորա
լ
հում
էր
հարցանել
դոցա,
թէ
ինչո՞ւ
հին
լեզուով
չեն
{խօսում}
ընդհանրապէս,
այլ
նոր
լեզուով,
կը
լսէիր
պատասխան
ր
ազգդ
այդ
տրամաբանութեամբ
եւ
այդ
բաղդասութեամբ
է
{խօսում}
։
Մոռցնել
նորան
այդ
բոլորը
եւ
քաշել
տանել
հին
լեզ
նելու՝
"
ձայնդ
կտրի՛ր,
տաճիկ
տրամաբանութեամբ
ես
{խօսում},
թէ
խօսում
ես,
խօսիր
ինչպէս
խօսել
են
քու
նախնիք
յնդ
կտրի՛ր,
տաճիկ
տրամաբանութեամբ
ես
խօսում,
թէ
{խօսում}
ես,
խօսիր
ինչպէս
խօսել
են
քու
նախնիքը,
բուն
հայ
թուեցնում,
բայց
մի՛
շտապէք
քարկոծել
մի
մարդ,
որ
{խօսում}
է
այն
ազգի
մասին,
որին
ինքը
եւս
անդամ
է,
ինչպէս
II.
Ահա՛
մարդուս
կեանքը
աշխարհի
երեսին.
երեկ
{խօսուն},
շարժուն
եւ
զգայուն
էակ,
այսօր
դրած
դագաղի
մէջ
էապէս
այն,
որ
կենդանի
է,
յար
շարժողական
ինչ
մի
{խօսուն}
եւ
ձայնաւոր
ի
շրթունս
ազգի)],
կրկին
մեռուցանել
ք
չորս
ժամ
հեռաւորութիւն
ունին,
բայց
այդ
տեղերում
{խօսված}
լեզուին
ուշադրութեամբ
ականճ
դնողը
կարող
է
տարբերո
նոքա
ամբողջ
լեգէոնի
նիզակների
սլաքներից,
նոյնպէս
{խօսւում}
է
եւ
նաւերի
կայմերի
լուսաւորութեան
մասին:
Այս
բա
եսփոխան,
գրել
զթուղթն
անուանելով
զայն
կտակ,
այդ
{խօսք}
նորա
չէ
վաւերական,
ուստի
բողոքեմ
առաջի
քո
եւ
հր
տարւում
էին
այն
իրողութիւնքը,
որոնց
վերայ
են
մեր
{խօսք}
ու
զրոյցը:
Ճշմարտութեան
պաշտօնեայ
լինել
մի
հ
նակից
էր
երեխաների:
Մի
անզգուշութիւն,
մի
անտեղի
{խօսք},
մի
անպատշաճ
գործողութիւն,
որ
կատարւում
էր
երեխ
մ,
ուրեմն
եւ
չեմ
կարող
կատարել
քո
փափագը,
երկու
{խօսք}
պակաս
խօսելու
համար,
վատ
չէր
լինելու,
եթէ
թողու
եկեղեցու
մէջ
եւ
կամ
բաղանիքում:
Օրիորդների
վերայ
{խօսք}
եւս
չկա.
նոքա
տարին
մի
անգամ՝
Ծաղկազարդի
օրը,
օզ:
6)
Պաւլոս
եւ
Վիրգինիա:
7)
Մինին
`
{խօսք},
միւսին
`
հարսն:
8)
Այբբենարան
հայկական
լե
այն
երկուքը
("
Պաւլոս
եւ
Վիրգինիա
"
եւ
"
Մինին
`
{խօսք},
միւսին
`
հարսն
")
գտանւում
են
տպագրական
մամուլ
Հայոց
առաջնորդի
իշխանութեանը:
Այս
բանի
մասին
շատ
{խօսք}
եւ
զրոյց
յառաջացաւ
այն
ժամանակ
եւրոպական
եւ
ռուս
նց
վարագուրելու
խօսել
ճշմարտութիւնը,
բայց
ո՛րչափ
{խօսք}
եւ
զրոյց
կը
բարձրանայ
մի
այլ
աշխարհում,
ուր
ո՛չ
եւ
ո՛չ
միւսը
կարող
չէին
փակել
խօսողի
բերանը,
ուր
{խօսք}
ասացեալը
համազօր
է
կրակի
եւ
սուրի:
Այո՛,
ձեր
ան
եւ
շաբաթները
վազում
էին
ջրի
պէս,
բայց
եւ
ո՛չ
մի
{խօսք}
այն
բաների
համար,
որոնց
մասին
խօսելու
ծարաւը
խեղ
մար,
որոնց
մասին
խօսելու
ծարաւը
խեղդում
էր
ինձ.
{խօսք},
որ
մօտ
էր
իմ
սրտին
եւ
հոգուն,
որ
վաղուց
արդէն
եւ
գրես
մի
օրինաւոր
քննութիւն:
Աւելորդ
է
մի
{խօսք}
եւս
ասել
տպագրութեան
անպիտանութեան
մասին:
Թիֆլիզ
եղ
չեն
կարող
գտանել
այդ
դպրոցի
մէջ:
Աւելորդ
է
մի
{խօսք}
եւս
ասել՝
դպրոցի
ուղղութեան
բնաւորութիւնը
սահման
էր
կտակը
համօրէն
ազգի
օգտի
համար:
Ինձ
պատահեցաւ
{խօսք}
բանալ
պատուելի
կառավարչի
հետ,
թէ
կարո՞ղ
էին
արդե
լով
ձանձրութիւն
պատճառել:
Չէ
կարելի
մի
երկու
{խօսք}
չասել
Փարիզում
գտանուած
մի
ծերունի
պապական
Հօր
մա
դական
աղքատին
դպրութիւնը:
Բայց
չէ
կարելի
մի
քանի
{խօսք}
չասել
այն
մասին,
թէ
հեղինակը
այդ
գործի
զուր
տեղը
նդունակ
են
դարձել
մեր
կանայքը:
Աւելորդ
էր
մի
{խօսք}
եւս
ասել
մայրաքաղաքներում
գտանուած
Հայ
կանանց
մաս
որուսած
լինէի։
Այլ
հարկաւոր
եմ
համարում
մի
երկու
{խօսք}
ասել
այն
մասին,
թէ
ինչ
բաներ
հարկաւոր
էին
ազգին
րագրերից
գոնէ
հարիւրից
մինը
իմանում
էք
եւ
գիտէք,
{խօսք}
չկայ,
որ
մի
թշուառ
բան
է
այս։
Բայց
մեք
այս
կողմ
րձրացել
էր
մինչեւ
թշնամութեան
աստիճան:
Որքան
{խօսք}
ու
ժողովք
եղած
են
միաւորութեան
խնդրի
մասին,
այդ
ականութիւնը
յառաջացուցել
է
Եւրոպիոյ
մէջ:
Այս
լոկ
{խօսք}
չէ,
այլ
ամենայն
ուշադրութեան
եւ
ընդունելութեան
ա
եւակայութեա՞ն
մէջ,
թէ՞
օդի
մէջ:
-
Այդ
ի՛նչ
{խօսք}
է,
աշխարհը
ինչպէս
կարող
է
կառավարուիլ,
եթէ
չլին
ն
իրականապէս,
քանի
որ
հաւասարութիւնը,
իբրեւ
լոկ
{խօսք},
հնչում
է
միայն
օդի
մէջ
եւ
քանի
որ
իրական
անհաւա
,
մեր
պարոնների
բռնաբարութեան.
կանանց
մասին
այլ
{խօսք}
չէ
մնում:
Մեր
որդիքը
նոքա
փոխեցին
շունի
հետ:
Չէ
աւելի
մօտեցած...
Ազատութիւնը
ըստ
ինքեան
լոկ
{խօսք}
է
եւ
իրողապէս
չէ
կարող
մարմնանալ՝
առանց
տնտեսակա
չթողեց
եւ
ոչ
մի
Ամաղեկացի,
իսկ
միւս
ազգերի
համար
{խօսք}
չկայ,
ոչ
սուրբ
եւ
ոչ
անսուրբ
գրքերում:
Դնենք,
երեւոյթի
վերայ
պատշաճ
չենք
դատում
մաշուած
ձեւերով
{խօսք}
բանալ:
Հայոց
ազգը,
զանազան
աշխարհներում,
այումս:
Թէպէտեւ
այդ
բաների
մասին
գրաւոր
կարելի
է
{խօսք}
ու
զրոյց
բանալ
տէրութեան
դեսպանութեան
ձեռքով,
բա
ւմ
ինձ.
Ես
խառնւո՞ւմ
եմ
ձեր
գործին,
Լսե՞լ
էք
մի
{խօսք}
ինձնից:
Թէ՞
ասելիք
չունէի
Ձեր
անկայուն
բարքերից
եղծաւորի
դա
աստղ
էր,
Որ
իւր
օրում
ուղիղ
մի
{խօսք}
Մարդու
երբեք
ասած
չէր.
Փարիսական
իւր
րութիւնը:
Իսկ
մէք
Պօղոսի
համար
մահապարտութեան
{խօսք}
արած
չէինք,
եւ
վատութիւնը
միայն
հարկադրել
էր
Պ.
ԵՐԿՈՒ
{ԽՕՍՔ}
Թէ
ինչպէս
է
մեր
հայեացքը
մի
օրագրի
պաշտօնակատարու
որ
լսում
էի,
գրում
եմ
այստեղ,
որ
յետոյ
մի
քանի
{խօսք}
ասեմ
դոցա
մասին։
Առաջին
յանցանք.
"
Հիւսիսափայլի
որձել
գիտութիւնք
աւանդել,
մարդու
վայելուչ
կերպով
{խօսք}
բանալ
եւ
ոճով
կարգով
բան
առաջացնել
այդ
իրենց
սքան
որ
լեզու
չէ
կարող
տանել։
Չկայ
մէկ
տող,
չկայ
մէկ
{խօսք},
որ
"
Հիւսիսափայլի
"
գրիչքը
գրած
լինէին
առանց
չա
ասին
եւս
այսքան
ծանօթութիւն
տալուց
յետոյ
մի
երկու
{խօսք}
պատշաճ
եմ
համարում
ասել
այն
մասին,
թէ
ես
իմ
այս
Ա.
ՀԱՏՈՐ,
ՄՈՍԿՈՒԱ,
1857։
Մեր
"
Մինին
{խօսք},
միւսին
հարս
"
անունով
այժմուս
տպի
տակ
եղած
գործ
մուս
տպի
տակ
եղած
գործի
յառաջաբանութեան
մէջ,
ուր
{խօսք}
է
լինում
բաւական
երկար
հին
եւ
նոր
հայկական
բարբառ
ւնների
հանճարեղ,
զօրաւոր,
քաջասիրտ
ասացուածք
եւ
{խօսք},
համեմաւոր
զուարճութիւնք,
սրամիտ,
ազատօրէն
եւ
կ
առնելով
միմիայն
այս
հաւասարութիւնը,
անհնարին
է
{խօսք}
եւս
մէջ
բերել
հաշտութեան
եւ
ապրեցնելու
մասին:
Բո
յին
խօսքը
կշիռ
ու
խորհուրդ
ունի,
ապա
ուրեմն
ամէն
{խօսք}
իրարից
տարբեր
է
եւ
չէ
շփոթւում:
Փիլիսոփայ
պարոնն
հա
գրած
էր
Ալբիոնի
ապառաժների
վրայ:
Նա
միայն
մէկ
{խօսք}
ունէր
-
մա՜հ
ֆրանսիական
անաստուածներին,
մա՜հ
թագ
4-ին
1831-ին"։
Պարտական
ենք
այստեղ
մի
երկու
{խօսք}
աւելացնել
այն
պատճառով,
մանաւանդ,
որ
Հեգելի
այս
ութիւն
եւ
սէր,
հարկաւոր
եմ
համարում
ասել
մի
քանի
{խօսք}
եւ
նորա
ծառայապետի
համար,
որին
կարդինալը
սիրում
ամապահ
Ինձ
քաղցր
է
ասել,
գոչեց
նա,
մի
քանի
{խօսք}
այն
եռանդուն
եւ
կրակոտ
երիտասարդի
վերայ,
որին
բն
ր,
թէ
"
պէ՛տք
էր,
որ
նոքա
մտածէին
եւ
մի
այդպիսի
{խօսք}
ինձ
չուղարկէին։
Անզգամութիւն
է
նոցա
արածը.
բայց
.
Մամիկոնեանց
տան
մի
քանի
աւագ
ծառաները
երդումով
{խօսք}
են
տուած
մեզ,
եւ
այդ
տան
Աւագ
անունով
քահանան
աս
ր։
Բացի
սորանից,
եթէ
յանկարծ
մարդասէր
Աստուծուց
{խօսք}
շնորհուի,
խեղդւում
են
նախանձից։
Եթէ
տեսան
ժողով
դասէրը
գթալով,
ժողովրդոց
փրկութեան
համար,
խրատի
{խօսք}
կամենայ
տալ
քարոզչին,
նայելով
նոցա
դառն
խորհուրդ
են
այս
րոպէիս
մեր
ձեռքում
եղած
գրքերը,
որոնց
մէջ
{խօսք}
կար
Փարպեցու
աշակերտութեան
մասին։
Կը
հաւատանք,
ոյ
դրախտին"։
Մեզ
թւում
է,
թէ
այս
մի
այնպիսի
{խօսք}
է,
որ
բնաւ
հիմք
չունի,
որպէս
եւ
այս
խօսքերին
յա
դեռեւս
պ.
Մարկոսը
մի
երանելի
մարդ
է:
Որովհետեւ
{խօսք}
ընկաւ
այստեղ
պ.
Մարկոսի
վերայ,
ապա
թող
ծանօթացն
,
որ,
ինչպէս
յայտնի
է
ընթերցողին,
մի
փոքր
յառաջ
{խօսք}
էր
տուել
պ.
Շաքարեանցին,
ոչինչ
հարցախնդիր
անտես
որ
ստուգապէս
ոսկի
էր:
-
Ոսկի
եղածը
ոսկի
է,
{խօսք}
չկայ...
-
Ուրեմն
ինչ:
Այդ
պրծած
բան
է.
ա
.
բացի
սորանից,
նա
անվաւեր
է
համարում
այն
բոլոր
{խօսք}
ու
զրոյցքը,
որ
լինում
էին
այսպիսի
տեղերում,
եւ
ւնը
յառաջանում
էր
նորանից,
որ
չգիտէր,
թէ
ինչպէս
{խօսք}
բանայ
եւ
ինչ
բանի
համար.
մանաւանդ
լսած
լինելով
ի
,
որ
արժէ
tartarus
emeticus
․
ինձ
հարկաւոր
չէ
մի
{խօսք}
եւս
յաւելացնել.
ինքեանք
ընթերցողք
կարող
են
հասկա
կցութեան
արժանի:
Ի՛նչ
հարկաւոր
է
այժմ
դորա
մասին
{խօսք}
բանալ
եւ
տխուր
մտածութեններով
կամ
քննութեններով
ձ
շտութեամբ
կարող
է
կարճ
ժամանակից
միլիոնների
մասին
{խօսք}
բանալ.
ըստ
որում,
որքան
քայլ,
այնքան
շահաստացո
դրում
եմ
լսել
ձեր
խորհուրդը,
որի
պատճառով
այսքան
{խօսք}
յառաջացաւ:
-
Իմ
առաջին
եւ
վերջին
խորհուրդը
ա
տարը,
ստրկական
պատկառանքով:
-
Շատ
լաւ,
եթէ
{խօսք}
դուրս
չգայ
գործաւորներից,
ոչ
ով
ոչինչ
չէ
իմանալո
ՄԻՆԻՆ
`
{ԽՕՍՔ},
ՄԻԻՍԻՆ
`
ՀԱՐՍՆ
ԳՈՐԾ
ՄԻՔԱՅԷԼ
ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑ
ետրիքական
մատեան
վարել:
Ինչպէ՛ս
եւ
իցէ
մի
հաստատ
{խօսք}
չկար
Նախիջեւանումը
այս
մարդու
վերայ,
այնտեղ,
ու
է
եւ
կապում
է,
որ
դժուարանում
եմ
այս
րոպէիս
ձեզ
{խօսք}
տալ:
-
Ուրեմն
ես
մի
քանի
օրից
սպասեմ
պատասխան
-
Անպատճառ,
ես
կը
հոգամ
եւ
կ՚աշխատեմ
նորա
եւս
{խօսք}
հասկացնել։
-
Մնաք
բարեաւ:
-
Երթաք
բարեա՛ւ
կարողացաւ
եւս
լսել,
մինչեւ
Մանուշակը
առանց
եւ
մի
{խօսք}
եւս
ասելու
իսկոյն
վեր
ելաւ
սանդուղքից,
արձակելով
շատ
զզուած
էր
այս
բանից,
բայց
ո՞վին
ասէ.
եթէ
մի
{խօսք}
եւս
ասել
էր
Թիւթիւնճի-օղլուին,
նա
կատաղելու
էր,
յդպէս
վրդովուած
էր
քո
հոգու
խաղաղութիւնը:
Ես
քեզ
{խօսք}
տուել
եմ
եւ
հաստատ
եմ
իմ
խօսքիս.
եթէ
դու
եւս
հաս
կը
գամ
ձեր
պարտէզը
եւ
կը
սպասեմ
քեզ,
մի
վճռական
{խօսք}
լսելու
համար:
Որովհետեւ
մի
քանի
բան
ունէի
քեզ
չէր
կարող
մտքից
եւս
անցուցանել,
որովհետեւ
աղջիկը
{խօսք}
արած
էր
Մկրտչի
հետ,
ուրեմն
եւ
այդ
մտածելու
բան
ե
կամ
բօթ:
-
Ի
հարկէ
հրաժարուեցա՛ր,
որովհետեւ
{խօսք}
ենք
տուած
Մկրտչին
տալ
մեր
Մանուշակը:
Քիչ
մնաց
ասաց.
-
Ինչպէս
կարելի
է
այդպիսի
բան.
մինին
{խօսք}
տալ,
միւսին
`
հարսն:
Մանուշակը
կարողութիւն
չ
ուսնանալուց.
բայց
ես
այնպէս
վատ
սրտով
մարդ
չեմ.
{խօսք}
տուել
եմ,
կը
կատարեմ:
Ուրեմն
ողջունեցէք
իմ
հարս
րի
ձեռքով
Մխիթարեանց
մասին
գրուած
տեղեկութեան
մէջ
{խօսք}
է
լինում,
թէ
Վենետիկի
կառավարութիւնը
այն
խորհրդո
վասն
է՞ր
խառն
ընդ
բառից
հին
լեզուի,
այս
ամենայն
{խօսք}
եւ
զրոյցք
լսելի
եղեն
զկնի
տպագրութեան
"
Առաջին
հո
էին
մարդկային
ազնուութեան,
յուսամք
թէ
ջանք
մ
եր
{խօսք}
եւ
խօսուածք,
որք
հայ
էին
ի
լուսաւորութիւն
տառապե
հանդիսանալ
ընդհանուր
պատմութեան
մէջ։
Քանի
մի
{խօսք}
ասենք
այժմ
"
Հոգեւոր
Վարժութիւնք
"
անունով
գրքի
վ
ողովքի
կազմութեանը,
հարկաւոր
համարում
եմ
մի
քանի
{խօսք}
ասել։
Եկեղեցական
Վերանորոգութիւնը
անհաւատալի
ւարութենից
եւ
հազիւ
թէ
ուսել
էր
Եափոներէն
քանի
մի
{խօսք},
սկսեց
վիճել
Բօնզերի)
եւ
Եափոնիայի
իմաստուններ
շատանում
եմ
համառօտ
գրելով։
Նախ
եւ
յառաջ
քանի
մի
{խօսք}
ասենք
Եափոնիայի
Յիսուսական
Առաքելութեան
վերայ։
մի
Յիսուսեան
աբեղայ
մօտեցաւ
Դամիէնին
եւ,
մի
քանի
{խօսք}
ասելով,
հեռացաւ
նորանից։
Բայց
այս
բանը
դեռ
հաստ
ց:
Այդ
աւանդութեան
ծագման
եւ
հանգամանքների
մասին
{խօսք}
կայ
միայն
XVIII
դարի
Երուսաղէմի
վանականներից
մէկի
ի
նկարագրութիւնը,
որ
մենք,
առանց
մեր
կողմից
մեծ
{խօսք}
եւս
աւելցնելու,
քաղեցինք
բնագրից
(եր.
218-222
ուրին
ընծայուի,
թէեւ
պ.
Պռօշեանցի
պատճառով
էինք
{խօսք}
բացում։
Պ.
Պռօշեանցի
ձեւ
ու
ոճի
մէջ
մենք
տես
նք
այսպիսի
մէկ-մէկ
հատ
երեւցած
արտուղութեանց
վրայ
{խօսք}
ենք
բանում.
բանը
շատի
կամ
քչի
վրայ
չէ,
այլ
կանո
րծիական
չափով,
կամ
համեմատ
խօսքը
եւ
կամ
մի
ուրիշ
{խօսք},
որ
աւելի
յարմարութիւն
ունի
բանին.
Ինչպէս՝
"
վ
ենք
այդ
տեսակ
պակասութեանց
մէջ։
Աւելորդ
չէ
երկու
{խօսք}
ասել
այս
պատճառով,
որ
երեւցած
հակառակութիւնը
բաց
չունի,
բայց
եւ
այնպէս
չհամբերեցինք,
որ
մի
քանի
{խօսք}
չասենք։
Այս
խնդիրը
խիստ
մօտ
է
իմ
սրտիս,
ուստի
թ
եւ
բոլորովին
անխարդախ
եւ
բնական
նկարադրութեանցը:
{Խօսք}
չկայ,
որ
այդ
գործը
բանաստեղծութիւն
է,
բայց
բանա
ելիք
ունենալու
չէինք,
եթէ,
գլուխը
քարը,
լոկ
մի
{խօսք}
կամ
մի
նշան
գրէր
նա
ձուի
վրայ,
կամ
շատ-շատ
որեւի
ը:
Հարկ
չկայ,
կարծում
ենք,
ասել,
որ
այս
բոլոր
{խօսք}
ու
զրոյցքը
ոչ
թէ
լոկ
մեր
հեղինակին
չեն
վերաբերւու
կանթեղը
Արագածի
եւ
նորա
մասին
ուզում
ենք
մի
երկու
{խօսք}
ասել:
Մեզ
մինչեւ
այժմ
հանդիպած
չէ
խօսք
կամ
րկու
խօսք
ասել:
Մեզ
մինչեւ
այժմ
հանդիպած
չէ
{խօսք}
կամ
զրոյց
մեր
կլասիկական
դպրութեան
մէջ.
խոստովան
մ
Կաստոր
եւ
Պոլլուկս,
որի
մասին
կ՚ասենք
մի
երկու
{խօսք}:
Իսկ
թէ
ի՛նչ
է
այդ
կրակը,
ահա
մեր
ծանօթաբանութե
նչեւ
անգամ
աստուածընդդէմ
հայհոյութիւնք
գտնէ,
երբ
{խօսք}
է
լինում
աստուծու
աչքի,
ձեռքի,
կամ
բարեկամութեա
երբեմն
զուարճութեան
համար
անում
էին"։
Ի՛նչ
{խօսք}
է
այս:
Նախ,
որ
մենամարտութիւնը
եւ
որսորդութիւնը
ժամանակի:
Բայց
մեզ
մնում
է
տակաւին
մի
քանի
{խօսք}
"
Սոս
եւ
Վարդիթեր
"
գործի
վերաբերութեամբ,
որ
դեռ
Մարդ
խոցելու
կամ
վիրաւորելու
համար
չէ
մեր
այս
{խօսք}
ու
զրոյցը
այս
մեր
հայեացքն
է,
մեր
կարծիքը:
Եւ
ի
նութեամբ
խոսէր
եւ
ազգի
մեծագոյն
մասին
հասկանալի,
{խօսք}
ենք
տալիս,
որ
մենք
առաջինը
վազենք
նորա
դրօշի
տակ
ճշմարտութիւն
ապացուցանելու
համար
պիտոյ
էին
այդքան
{խօսք},
վկայութիւնք
եւ
օրինակներ։
Շատ
եւ
շատ
զարման
ամրանալ
եւ
ճշմարտութիւնը
չխոստովանել։
Քանի
մի
{խօսք}
եւս
պատշաճ
համարում
եմ
ասել
այն
մարդերին,
որոնք
ի,
առանց
հարկի,
առանց
որեւիցէ
ազդեցութեան
ոչ
մի
{խօսք}
աւելցնում
է,
եւ
ոչ
մի
խօսք
պակսեցնում
կամ
այլայլ
իցէ
ազդեցութեան
ոչ
մի
խօսք
աւելցնում
է,
եւ
ոչ
մի
{խօսք}
պակսեցնում
կամ
այլայլում.
այլ
լեզուի
ամեն
շարժող
արզ
երեւում
է,
որ
գեղեցկութիւն
խօսքը,
լոկ
անզօր
{խօսք}
է,
եթէ
գործ
է
դրւում
հին
լեզուի
իրաւունքը
ջատագո
թարգմանչաց
աշակերտ
եւ
վերջը
այսպիսի
բացադրութեամբ
{խօսքդ}
յետ
առնուս։
Բայց
մենք
չենք
մեղադրում
Չամչեանին.
ը
եւ
նպատակը։
Այլապէս
չէր
կարելի.
պատճառ,
ի՛նչ
{խօսքեր}
կարող
էր
գործ
դնել
մի
մարդ,
ամենեւին
թարմատար
նշ
րը,
այս
հանդիսաւոր
րոպէումս,
մի
քանի
դատապարտող
{խօսքեր}
ունէր
մեզ
ասելու:
Արդեօք
անցեալ
տարում
ճանաչե՞լ
ում,
որ,
տեսանելով
ձեզ,
կարո՛ղ
էի
այդպիսի
տհաս
{խօսքեր}
լսել
ձեզանից:
Ես
ունիմ
բանականութիւն,
ունիմ
գիտ
էր
այդ
մարդը:
Յետոյ,
խօսելով
մի
քանի
մխիթարական
{խօսքեր},
ասում
եմ.
-
Մեծ
երջանկութիւն
կը
համարեմ
ին
Հայհոյանք,
թուք
ու
մուր
եւ
այլ
անասելի
եւ
անխելք
{խօսքեր}
թափւում
են
Բէգզադէի
կողմից
աղքատ
պատանու
վերայ:
ւմ
է
ջարդել
ողորմելի
տղայի
քիթը
բերանը՝
դժոխային
{խօսքեր}
դուրս
ժայթքելով
բերանից։
Պօլիցմէյստերը
պատուանից
ակրի,
հանդերձի,
զբօսանքի
եւ
այլ
զուարճութենների
{խօսքեր},
եւ
շատ
անգամ
այս
տղայական
բաները
հերիք
պատճառ
ե
ազգի
քանակութիւնը
ստուգապէս:
Այս
բանի
մասին
եւս
{խօսքեր}
կան
մեր
մէջ
եւ
ճաշակ
տալու
համար
մեր
ընթերցողների
ող
չուրախանալ
`
Հայ
մարդու
բերանից
լսելով
այսպիսի
{խօսքեր}:
Օրհնեա՛լ
է
Աստուած:
Պարոն
Տիրատուրեանի
առա
չպէս
կարելի
է
ընդունել
այն
խօսքերը
որպէս
սեպհական
{խօսքեր}
Շնորհալու,
որի
հոգին
եւ
ուղղութիւնը
քաջ
յայտնի
ե
տ
ազգասէրքը,
իւրեանց
հոգու
լեզուով,
ահա
այսպիսի
{խօսքեր}
խօսելով,
կտակներ
աւանդում
էին
Նախիջեւանի
լինելոց
գրկի
մէջ
փակուես,
Եւ
մրմնջան
քո
ականջին
Քնքուշ
{խօսքեր}
մեղրալից,
Ալ
այտերիդ
վարդաքաղին
`
Մի՛
մոռանար
վ
եւ
գիտակից
ազատութեամբ:
Կարկատած
աբեղայական
{խօսքեր},
հաւատացնում
ենք,
որ
ժանգոտ
փարայի
արժէք
չունին
այս
անօգուտ
է,
միւսը
զուր
է
եւ
այլն
խօսքերը
լոկ
{խօսքեր}
էին,
խօսքեր
եւ
էլի
խօսքեր.
պատճառ,
իրենց
հրատա
է,
միւսը
զուր
է
եւ
այլն
խօսքերը
լոկ
խօսքեր
էին,
{խօսքեր}
եւ
էլի
խօսքեր.
պատճառ,
իրենց
հրատարակութիւնը
այ
է
եւ
այլն
խօսքերը
լոկ
խօսքեր
էին,
խօսքեր
եւ
էլի
{խօսքեր}.
պատճառ,
իրենց
հրատարակութիւնը
այս
պէտք
չեղած,
տարաբախտի
եւ
լսում
է
նորա
բերանից
մի
քանի
ցաւալի
{խօսքեր},
կարծես
թէ
մի
փոքր
թեթեւանում
է
իւր
վշտերից
եւ
ս
նալ,
ձեր
սիրտը
շարժէլու
համար
կ՚ասեմ
ձեզ
մի
քանի
{խօսքեր},
եթէ
դուք
ուշադրութեամբ
կը
լսէք:
Այս
խօսքերից
յ
ճեցնել:
Այստեղ
չկարողացայ
համբերել,
կտրեցի
նորա
{խօսքեր},
ասելով.
բարեկա՛մ,
ժողովուրդը
որ
տեսանում
էր
դ
ծ
գործերը
նորա
խելքի
բանը
չէին,
եւ
ուրիշ
այսպիսի
{խօսքեր}
շատ:
Երանի՜
թէ
այն
անմիտը
զգաստանար
մի
փոքր,
որ
անարժան
քահանայապետութեան
եւ
ուրիշ
այսպիսի
անտեղի
{խօսքեր}
մէկ
մէկու
վերաբարդել,
եւ
այն,
դեռեւս
ողջակիզի
մ
։
Այս
տեսնելով՝
չար
նախանձով
լցուած
մարդիկը
սուտ
{խօսքեր}
հանեցին
նորա
վանքի
եւ
նորա
ուսումի
մասին,
որ
նոր
է
որպէս
մակբայ,
ինչպէս
նաեւ
գրաբար
եւ
աշխարհաբար
{խօսքեր}
՝
գըրաբառ
խօսել,
աշխարհաբար
գրել.
բայց
բուն
մակբայ
ում
էին
շատ
կողմերից
զանազան
դժոխային
գովասանական
{խօսքեր}
ծայրագոյն
Բրամինի
մինչեւ
այժմ
ջատագովուած
արժանաւ
..
ո′հ...
ո′հ,
-
եւ
մի
քանի
այսպիսի
կցկտուր
{խօսքեր}
դեռեւս
արտաբերելով,
ընկաւ
աթոռի
վերայ
ամենեւին
ո
.
Մարկոսի
վերայ,
յետոյ
սկսեց,
մի
քանի
արաբական
{խօսքեր}
արտաբերելով,
պտոյտ
գալ
սենեկի
մէջտեղում:
Պ.
Մա
սել
էի
Խաչատուր
աղայի
ղահուէտնումը,
բայց
այդպիսի
{խօսքեր}
լսած
չէի:
Ասածներդ
բոլորը
ճշմարիտ
են,
բայց
չգիտ
եց
աղքատին
բակի
մէջ,
աղքատը
քթի
տակից
օրհնութեան
{խօսքեր}
ասելով,
մտաւ
բակը:
-
Ահա՛
քեզ
ողորմութիւն,
-
փուեցաւ.
նամակը
չէր
պարունակում
իւր
մէջ
սիրայայտ
{խօսքեր}
եւ
դարձուածներ:
Նա
տեսանամ
էր
այստեղ
մի
սառնութի
Յիսուսեանի
մի
շարադրութեան
մէջ
գտանուեցան
այնպիսի
{խօսքեր},
որ
անարժան
էին
գրելու։
Հենեարին
կախեցին։
սան
չորս
անարգական,
ըստ
մեծի
մասին՝
նոյնանշան,
{խօսքեր}
),
որոնցով
դատապարտւում
էին
Քենելի
գրքի
հարիւր
ւի
մաքրութեանը,
այլ,
շատ
անգամ
թոյլ
տալով
օտարի
{խօսքեր}
կամ
տեղական
մասնիկներ,
որոնցից
կարելի
է
փախչել,
ւ
բեդնամ
են
լինում:
Մի
մայր,
հրապարակով
այդպիսի
{խօսքեր}
իր
աղջկայ
մասին
ասելուց
յետոյ,
այնուհետեւ
ի՛նչ
ա
սի
ինքնահաւան
եւ
անգործ
մարդերից
լսել
ենք
զանազան
{խօսքեր}
"
Սոս
եւ
Վարդիթերի
"
վրայ:
Տակաւին
ներելով
նորան
փիւռը
բարկացած
Սօսենց
խաղ
ասելու
վրայ,
անիծախառն
{խօսքեր}
է
հանում
բերնից
եւ
նախատում
է
Վարդիթերին,
այն
խե
ինակ
գործածական
եւ
որոնց
գաղափարը
մէկ
բառով
տուող
{խօսքեր}
ոչ
միայն
նոր
լեզուի
մէջ,
միայն
մի
որեւիցէ
գաւառա
դման
համար
դժուարին:
"
Գնա՛,
կորի՛ր,
սերովբէ,
{Խօսքերդ}
անցնում
են
չափից,
Եւ
ինչո՞ւ
չես
հեռանում,
Անզգա
թոռները,
որ
իւրեանց
մեծ
մօրից
լսում
էին
հետեւեալ
{խօսքերը}.
ՄԵԾ
ՄԱՅՐ
Պառաւը,
մի
փոքր
հարբած,
Իւր
թոռն
ի
շրջակայքը
մարդու
վերայ.
լսելով
Պ.
Իսահակեանցի
{խօսքերը},
"
թիւր
կարծեաց
եւ
վրիպակաց
ճիւղերը
իմաստութեամբ
ր
լինել
իւր
մօր
մահի
համար.
ողորմելի
կնոջ
վերջին
{խօսքերը}
լինում
են
վրէժ,
վրէժ.
ուտող
եւ
մաշող
կրակը
կապո
.
Ազուչենայի
ականջին
դարձեալ
լսւում
են
մօր
վերջին
{խօսքերը}
՝
վրէժ,
վրէժ:
Խեղճ
Ազուչենան
համարեա
թէ
խելակոր
՝
երիտասարդ
կոմսը,
միտք
ունէր
ամուսնանալու:
Այս
{խօսքերը}
տեղիք
են
տալիս
մենամարտութեան.
քաջ
եւ
յաջողաշարժ
արկը
յուսներիս
ձգած
Հայաստանէն
պիտի
փախչենք։
Այս
{խօսքերը}
չեմ
ասեր՝
հոգեւորականները
պաշտպանելու,
այլ
կ՚ու
ւն
պահելով՝
իբր
թէ
կ՚արհամարհեն
իրենց
վերայ
եղած
{խօսքերը},
բայց
շատ
կը
սխալին,
եւ
ապագային
այս
լռութիւնը
իկ
է
ձեր
հզօր
ձեռքում:
Սրտապնդելով
ասացի
այս
{խօսքերը}
բռնակալին՝
մտածելով,
եթէ
կը
վնասէ
ինձ,
գլուխը
րը
միասին
դղրդեցին
իմ
հոգին
եւ
պատճառ
տուեցին
այդ
{խօսքերը}
խօսելու:
Շամիլը
պատասխանեց
ինձ.
-
Սուտ
լ
Պետերբուրգի
մէջ,
շատ
կարծիքական
մի
բան
է:
Այս
{խօսքերը}
չեմ
ասում
ես
այն
պատճառով,
որ
արգելեմ
ձեր
գրութի
այիբները,
որ
նստած
էին
նորա
մօտ,
լսելով
իմ
խիստ
{խօսքերը},
երբեմն
երբեմն
զարմացական
"
մեղաներով
"
շփում
էի
նորա
հոգու
վերայ:
Այդպիսի
դիպուածում
ազդու
հոգու
{խօսքերը},
մինը
միւսի
քամակից,
կայծակի
նման
թափուելով
դիմ
ութիւնը
եւ
վեր
բարձրանալ
մտքով
դէպի
քեզ:
Այս
{խօսքերը}
ասաց՝
առանց
ուշադրութիւն
դարձուցանելու
իմ
վերայ
մի՞թէ
վերջապէս
ծագել
է
գթութեան
օրը:
Վերջին
{խօսքերը}
ասելու
ժամանակ
դարձեալ
վեր
բարձրացրեց
ձեռքերը
եւ
քին
անիրաւ
եւ
բռնակալ
մարդերի
կողմից:
Վերջին
{խօսքերը},
թէ
"
անիրա՛ւ
եւ
բռնակալ
մարդիկ
հարստահարել
են
ն
չարողներին:
Մի
սարսուռ
զգացի
ես՝
լսելով
այս
{խօսքերը},
յետոյ
որպէս
թէ
մի
եռացուցեալ
ջուր
թափեցին
գլխիս
ոտ
մարդիկ
այստեղից
ոչ
շատ
հեռի՝
ահա
այնտեղ
(այս
{խօսքերը}
ասելով՝
ցոյց
տուեց
մատով
մօտակայ
ուռիների
անտառը
ը
եւ
արտասուքը
թոյլ
չտուեցին
շարունակել
նորան
իւր
{խօսքերը}:
Մի
փոքրից
յետոյ,
մի
սպիտակ
թաշկինակով
սրբելով
լ,
այլեւ
բերանից
անգամ
հանել:
Ահա
հեղինակի
բուն
{խօսքերը}
(տե՛ս
երես
438).
"
Մերկանան
զհանդերձս
իւրեանց
օդը:
Այդպէս
կարելի
չէ
օդ
քննել
եւ
այդպիսի
անհիմն
{խօսքերը}
ոչինչ
գին
եւ
արժէք
չունին
գիտութեան
մէջ,
որ
պահա
Հայերէն
եւ
զՌուսերէն"։
Հեղինակը
գրում
է
այս
{խօսքերը},
մինչդեռ
բոլոր
Նախիջեւանը
գանգատում
է
դպրոցի
անպ
սկանալի
է.
հիմք
եւ
լօգիկա
չկայ...
Այս
ուրախական
{խօսքերը}
խօսելով
մխիթարուելուց
յետոյ՝
իսկոյն
փոխում
է
բեր
ն
փոխում
է
բերանը
(տե՛ս
երես
504),
եւ
ահա
նորա
{խօսքերը}.
"
Ի
վերջոյ,
եթէ
Խորենացին
Մովսէս
ողբոց
իւրոց
զ
ւս
շարունակւում
է:
Ես
չկարողացայ
այս
երկու
տեսակ
{խօսքերը}
հաշտեցնել
միմեանց
հետ։
Մնաց,
որ
վերստին
(Յիշատ
մախոհ
Մխիթարեանց
Վենետկոյ:
Այս
վերջին
բացայայտիչ
{խօսքերը}
թերեւս
գրւում
են
այն
մտքով,
որ
ընթերցողը
իսկոյն
ուցանել
պանդոկներում:
Մեր
ընտանիքների
մէջ
լսուած
{խօսքերը}
են
կերակրի,
հանդերձի,
զբօսանքի
եւ
այլ
զուարճութ
է
ուրիշինը
կ՚իմանայ:
Մեր
շրթունքը
այրւում
են
այս
{խօսքերը}
կրկնելու
ժամանակ,
եւ
զայրացած
ամօթապարտւում
ենք
երանի՜
թէ
մի
քանի
զոհ
փրկէին
իմ
այս
արտասուախառն
{խօսքերը},
որքա՜ն
պիտի
մխիթարուէի
ես.
յոյսիս
արեւը
մի
գրկ
ընկնում
են
այդ
վէճերի
քամակից:
Օտարոտի
են
Ձեզ
իմ
{խօսքերը},
այնպէս
չէ՞։
Պարզեմ,
որ
հասկանաք:
Այս
միջ
Լսենք
մի
փոքր
մեր
Յովհաննէս
պատմաբան
Կաթողիկոսի
{խօսքերը},
որ,
պատմելով
Արեւելքի
առանձին
առանձին
պատրիարք
նը
ճանաչում
է
"
կարօտ
ուղղութեան"։
Ահա
նորա
{խօսքերը}.
"
Որովհետեւ
այն
բաները,
որ
մեղադրանք
էին
համար
որիանոսի
գրքի
մէջ:
Ի՛նչպէս
կարելի
է
ընդունել
այն
{խօսքերը}
որպէս
սեպհական
խօսքեր
Շնորհալու,
որի
հոգին
եւ
ու
ս,
-
եւ
տհաճութեամբ
կրկնեց
այն
ճակատագրական
երեք
{խօսքերը}:
-
Այդչա՞փ
միայն:
Խօսակիցը
զարմանում
նք
մեք
անգլիական
պառլամենտի
մէջ
լորդ
Ջօհն
Ռըսսելի
{խօսքերը}
ամերիկեան
խնդրի
վերաբերութեամբ:
"
Չէ
կարելի
որտեղի՞ց
ուսար
դու:
Զարմացնում
են
ինձ
սաստիկ
Քո
{խօսքերը},
յիրաւի,
Եւ
քանզի
չեմ
սերովբէ
`
Չիմանալըս
թող
ն
մեր
սրտում
Նորա
երկու
կեղծաւոր
եւ
կամ
քաղցր
{խօսքերը}
Կը
զօշոտեն
մեր
աչքը,
կը
մոռնանք
հն
ընկերը
մ:
Իսկի
կայ
մարդ,
որ
ստանար
Այս
{խօսքերը}
իւր
բաժին,
Առատութեամբ,
որ
նա
տուեց
Ո
ր
է
միմիայն
խղճմտանքը
եւ
իրաւադատութիւնը:
Այս
{խօսքերը}
ասելուց
յետոյ
ամենայն
իրաւունք
տալիս
ենք
Պ.
Չամո
ուռճեանին,
կամեցածի
չափ,
Մաշտոցի
կամ
Սուրբ
գրքի
{խօսքերը}
քաշքաշելու:
Միւս
կողմից,
Կրօնական
ժողովը,
ե
.
Չամուռճեանը
իւր
պառաւական
հերետիկոս
եւ
անհաւատ
{խօսքերը}
մեր
համար
գրելու.
այդ
նորա
միակ
ազդու
զէնքն
է,
կանութիւնը
պիտի
պարծի
թէ
ա՞զգ
պահեց:
Մեր
միւս
{խօսքերը},
հոգեւորների
ընդդէմ,
չէ
վերաբերւում
մեր
տօնելի
նելով
Կրօնական
ժողովի
զանցառութեան
վերայ:
Այս
{խօսքերը}
ասում
ենք
ամենայն
լրջութեամբ
եւ
ծանրութեամբ:
Կրօ
ս
պէտք
չէր,
այս
անօգուտ
է,
միւսը
զուր
է
եւ
այլն
{խօսքերը}
լոկ
խօսքեր
էին,
խօսքեր
եւ
էլի
խօսքեր.
պատճառ,
ած
էին
այն
պարոններից
դատապարտուած
օրագիրքը։
Այս
{խօսքերը}
ասելով՝
չենք
ակնարկում
մի
որպիսի
եւ
իցէ
պարոնի
վ
իտ
հեղինակների
առ
ի
սրտէ
ճշմարտասէր
եւ
ցաւակցական
{խօսքերը}
Ազգի
անուսումնասիրութեան
եւ
անգրասիրութեան
մասին
ցա
հոգեղէն
զարգացման
վերայ։
Իսկ
թէ
Ազգայինքը
այդ
{խօսքերը}
բերան
առել
են
միայն
այն
մտքով,
որ
բամբասեն
հեղին
յտնի
կը
լինի
եւ
կը
հասկացնէ
բանի
զօրութիւնը։
Այս
{խօսքերը}
ես
ասում
եմ
ընդհանրապէս,
իսկ,
իմ
կարծիքով,
մին
ա՛
երեւելի
հայկաբան
է...
Չեմ
խղճահարւում
այս
{խօսքերը}
ասելու
ժամանակ.
պատճառ,
կենդանի
ճշմարտութիւն
է
ն
կարող
առանց
ամաչելու
արտաբերել
իրենց
բերնից
այն
{խօսքերը},
ինչ
որ
դրուած
էին
Դուքս
Վելլինգտօնի
յայտարարութ
րեց
բանի
թելը
եւ
բացականչելով,
բերանից
հանեց
այս
{խօսքերը},
որ
նոյնութեամբ
դնում
եմ
այստեղ:
Ո՛վ
դու
ա
չառ
դատաւոր
ամենայն
գործերի,
քե՛զ
եմ
յանձնում
իմ
{խօսքերը},
որ
յաւէրժացնես
քո
յիշատակարանների
մէջ
(նոցայ
հ
կին
վերակացուի
անմեղութիւնը,
յիշում
էին
Քրիստոսի
{խօսքերը},
թէ
"
որ
ուրասցի
զիս
առաջի
մարդկան,
ուրացայց
եւ
եծ
մեծ
առաքինութիւններ
ունենալ,
որ
կարողանայ
իւր
{խօսքերը}
ազդու
կացուցանել
ժողովրդի
սրտի
մէջ:
Վերակացուի
ա
արտէզում,
մի
քանի
մարդերի
կողմից
քեզ
Տիրոջդ
ասած
{խօսքերը},
որ
այն
մարդիկը,
քեզ
արծաթ
խոստանալով,
խնդրում
ողորմութիւն
անէ
Տէրը
ինչպէս
Ոնիսիփորի
տանը,
այս
{խօսքերը}
ասողի
բարեխօսութեամբ.
պատճառ,
շատ
անգամ
ինձ
հան
տարւում
է
Հոգու
խօսքը,
որ
ասում
է,
թէ.
"
Տիրոջ
{խօսքերը}
լսելու
սո՛վ
կ'ուղարկեմ
ձեզ"։
Իրենց
մտածութիւ
պիտի
մխիթարեն
մեզ
Հրէից
ազգին
ասուած
կարծելով
այդ
{խօսքերը}
։
Այնպիսին,
թո՛ղ,
լաւ
ուշադրութեամբ
մտածէ.
արդ
բացատրութեանց
մէջ
պահեցինք
ոչ
միայն
բուն
Ս.
Գրքի
{խօսքերը}
՝
ուղղակի
արտագրելով
Աստուածաշնչից
եւ
տեղերը
ցոյց
տագրելով
որպէս
Թղթի
բնաբանը,
նոյնպէս
եւ
Ս.
Գրքի
{խօսքերը}.
եւ
սորա
պատճառը
մեր
բացատրութեանց
մէջ
յայտնած
ե
րպեցու
Պատմութեան
307-դ
երեսը։
Ահաւասիկ
Փարպեցու
{խօսքերը}.
"
Եւ
օրհնեալ
զամենեսեան,
նախ
գային
'ի
քաղաքն
Վ
Կոմիտասին,
եթէ
միայն
յիշենք
Յովհաննէս
կաթողիկոսի
{խօսքերը},
հերիք
էր,
որ
անդարձ
փարատուի
ամենայն
տարակոյս
պատրաստէր,
ուստի
եւ
անհասկանալի
չէ
Փարպեցու
այն
{խօսքերը},
որ
մի
նոր
հիմնարկութիւն
կարող
էին
համարել
տալ
ն
թղթերում,
այլ
բովանդակ
նոր
կտակարանում
չկան
այս
{խօսքերը}
։
Միայն,
Պաւղոսը
Փելիքս
դատաւորին
այսպէս
է
ասում
առայք
անպիտան
եմք
"
(եր.
39)։
Բո՛ւն
Աւետարանի
{խօսքերը}.
"
Յորժամ
առնիցէք
զամենայն
հրամայեալսն
ձեզ,
ասա
արս՝
Տէր
Ներսէհ
եւ
Հրատ
Կամսարական
գիտեն"։
Այս
{խօսքերը}
յիշեցնում
են
մեզ
Պաւղոսի
Ագգրիպասին
տուած
պատասխա
վ,
եւ
մանաւանդ
այդ
Թղթի
հետ
միասին,
տպում
է
այս
{խօսքերը}
։
Մենք
զարմանում
ենք,
ոչ
թէ
պ.
Էմինի
առհասարակ
մենք
էլ
յոքնականապէս
պիտի
հասկանանք։
Այս
վերջին
{խօսքերը}
ասում
ենք
այն
պատճառով,
որ
Փարպեցու
ասած
"
առ
'ի
չ
որպէս
մի
աղքատ
մարդ
եւ
այլն,
յայտնի
է,
թէ
այս
{խօսքերը}
չէ
կարելի
առնուլ
բացառոցաբար
նորա
ծագման
վերաբերո
.
Ծնունդք,
գլ.
ԻԷ,
համ.
41։
Նօտր
գրով
տպուած
{խօսքերը}
հրէական
բնագրին
մէջ
այսպէս
են.
"
եւ
ասաց
Եսաւ
'ի
ջ,
բացի
Յովհաննէս
Աւետարանչից,
ոչ
ոք
է
ասել
այդ
{խօսքերը}
։
Մենք
դրականապէս
ընդունեցինք
պ.
Էմինի
առաջարկու
աննէս
Աւետարանչին
է
հասկացել։
Բայց
որովհետեւ
այդ
{խօսքերը}
Աւետարանի
մէջ
չէին,
այլ
Առաքեալի
Թղթում,
ուստի
ին
յաջորդող,
միւս,
սոցանից
ոչ
պակաս,
զարմանալի
{խօսքերը}
այդ
յառաջաբանութեան,
որ,
ճշմարիտն
ենք
ասում,
հ
դնել
մեր
առջեւ
որպէս
գիտութեան
խօսքը։
Գիտութեան
{խօսքերը}
չեն
դոքա,
եւ
գիտութիւնը
նոյնպէս
հրաժարւում
է
այս
է
տալիս
մեզ
մի
այդպիսի
վերլուծութեան։
Ահա
բնագրի
{խօսքերը}.
"
Եւ
կամաւ
եւս
խորհիցիս
զյիշելդ
զտուեալ
պատգամն
րծ
են
ածւում
փոխանակ
թանձրացեալի)
եւ
քահանայապետ
{խօսքերը},
բո՛ւն
յունական
archiereus
բառի
ճիշդ
թարգմանութի
երժում,
թէ
գլխաւոր
քահանայութեան
կամ
քահանայապետ
{խօսքերը}
չէ
կարելի
եւ
կաթողիկոս
հասկանալ.
ըստ
որում՝
շատ
բայց
այս
սխա՛լ
է,
քանի
որ
վերը
շատ
անգամ
յիշուած
{խօսքերը}
լոկ
կաթողիկոս
չեն
նշանակում։
Երկրորդ,
դնենք
Վարդիթեր
վիպասանութեանց
ձեւի
եւ
ոճի
մէջ։
Մենք
այս
{խօսքերը}
ասում
ենք
ոչ
միայն
հիմնուելով
այդ
երկու
գործի
վրա
այդ
պարոններին
իմացնել,
որ
գրաբառ
կամ
աշխարհաբառ
{խօսքերը}
չեն
բաղկացած
գիր
եւ
բառ
կամ
աշխարհ
եւ
բառ
բառերից
նայն
բանի
տալ
իւր
արժանի
վարձը,
գնահատելու
են
մեր
{խօսքերը}
եւ
արդարացնելու
մեր
անձը.
փոյթ
չէ,
որ
այն
ժամանակ
յիշեցնում
էր
նորան
կաթողիկոսի
նզովքը։
Ահա
Մաշտոցի
{խօսքերը}.
"բայց
իմ
նզովք
դատապարտութեան
յաւէտ
յիրաւի
եւ
ար
ձեռք
չես
վեր
առնում
դու"։
Այս
տխուր
խորհրդաւոր
{խօսքերը}
Կաթողիկոսի
բերանից,
որպէս
թէ
մուրճի
զարկով
մի
վա
իշում
էինք
զանազան
դիպուածներ
նորա
կեանքից,
նորա
{խօսքերը}
եւ
գործածական
զուարճալի
առածները.
պատմում
էինք
մ
երդ
բարեհաճեցէք
քննել:
Աստարօտը,
ասելով
այս
{խօսքերը},
դարձուց
իւր
քամակը
սատանային
եւ
վեր
բարձրացնելո
մ
է
իւր
սիրականին
եւ
եկածի
պէս
կրկնում
է
միեւնոյն
{խօսքերը}:
Իմ
գլուխը
պտոյտ
է
գալիս
գործի
շատութենից:
կեշտութիւնը
թոյլ
չի
տալիս
ինձ
չափից
անցուցանել
իմ
{խօսքերը}
(ծափահարութիւնք):
Իսկ
դու,
իմ
զաւակ,
քե
եւ
երեք
անգամ
կրկնելով
հալին
մեղք,
հալածին
դեւք
{խօսքերը},
այլեւ
մի
փոքր
ջուր
սրսկելով
Շաքարեանցի
երեսին,
ւցաներ
ինձ
իմ
նպատակիս:
Պ.
Շաքարեանցը,
այս
{խօսքերը}
ասելով,
սկսեց
երեխայի
պէս
լալ
եւ
գլուխը
ծեծել
ձե
են
իւրեանց
կեանքի
եւ
գոյութեան
խորհուրդ:
Այս
{խօսքերը}
սաստիկ
տպաւորութիւն
գործեցին
պ.
Մարկոսի
վերայ
եւ
Մարկոսը,
-
ես
շատ
դիտաւորութիւնք
ունէի...
Այս
{խօսքերը}
ասելու
ժամանակ
մի
այնպիսի
հայեացք
ձգեց
պ.
Շաքարե
,
որ
առաւել
լաւ
չէր
կարելի
ցանկանալ...
Այս
{խօսքերը}
խօսելով,
Մանթուխեանցը
հանեց
կեղտոտ
եւ
հնոտի
սերտ
ես,
մինչեւ
հասել
եմ
դորան:
Մանթուխեանցը
այս
{խօսքերը}
ասելով
տուեց
մետալը
Շաքարեանցին,
բայց
աչքի
հայեա
պարոնները
պատրաստ
են
ստորագրութեամբ
հաստատել
ծերի
{խօսքերը}:
Այս
տեսակ
չէզոքական
մարդիկը
այսպէս
մտածում
են.
նելով
բանը,
ո՞ւր
կը
մնան
ձեր
պահանջողութիւնքը
եւ
{խօսքերը}:
Շատ
տխուր
տպաւորութիւն,
գործեցին
այս
բաներ
աւոր
երաժշտութեան
հետ,
այլեւ
չէին
հասկանում
տաղի
{խօսքերը}
նորա
լեզուի
հնութեան
պատճառով։
Ցաւելի
է
մեր
ր
էր
գործ
դրուած
ճշմարտութեան
անունը:
Վերջին
{խօսքերը}
ասելով
դուրս
գնաց
բժշկապետը,
իւր
արծաթապահի
մէջ
առանոցում
մի
տեսութիւն...
Վերջին,
վճռական
{խօսքերը}
ասելուց
յետոյ,
դուրս
գնաց
տիկինը:
Ցաւալի
էր
ւն
խնամուս
առողջութիւնը:
-
Փառք
Աստուծոյ:
{Խօսքերը}
վերջացան
եւ
տիրեց
մի
քանի
րոպէական
լռութիւն,
երե
նգնած
լինելուց:
Մանուշակը
այնպէս
լսում
էր
այս
{խօսքերը},
այնպիսի
ծարաւով,
ինչպէս
մի
ագահ
եւ
արծաթապաշտ
ած
է
քո
սիրտը
եւ
երկիւղ
եմ
կրում,
թէ
միգուցէ
այդ
{խօսքերը}
առաւել
եւս
վրդովէին
քո
հոգին:
Այդ
խօսքերի
վեր
ուշակը,
այն
ժամանակ
բժիշկ
կանչեն:
Այս
վերջին
{խօսքերը}
դուրս
չէին
գալիս
տիկին
Թիւթիւնճի֊օզլուի
սրտի
վկայ
տւությունը
ստանալու
համար,
յաւելացրեց
այն
վերջին
{խօսքերը},
որպէս
թէ
չէր
հերքում
բժշկի
օգտակարութիւնը,
այլ
:
Խմեցին
եւ
միւս
բոլոր
օրիորդները,
կրկնելով
այս
{խօսքերը}:
Սորանից
յետոյ
սկսեցին
նոքա
բոլորը
միասին
քաղ
մարդը
պէտք
է
կառավարէ
իւր
կնոջը:
Վարդ-խաթունի
{խօսքերը}
մի
անորոշ
տպաւորութիւն
գործելով
Աղուանեանցի
վերայ
,
-
ասաց
Թիւթիւնճի-օղլուն,
ընդհատուած
արտաբերելով
{խօսքերը},
պատճառ,
թաբակը
վառելու
համար
կարճ
եւ
ստեպ
էր
շ
ութիւնը,
ականջներս
բաց
պահելով
դէպի
Քրիստոսի
այն
{խօսքերը}.
"
Վա՛յ,
որ
ասիցէ
զխաւարն
լոյս,
եւ
զլոյսն
խաւա
վիթ
ըսուիլը
իրենց
մեծ
պարծանք
կը
համարէին"։
Այս
{խօսքերը}
գրում
է
մի
այնպիսի
մարդ,
որ
երեսուն
երկու
տարի
ա
ամ։
Տեղիք
չունին
գերապատիւ
Գաբրիէլ
վարդապետի
{խօսքերը}
երկբայութեան
տակ
ընկնելու.
պատճառ,
Մխիթարեանք
ի
ընթացքի
մէջ
արդարացնում
են
եւ
իրաւացնում
են
նորա
{խօսքերը},
եւ
մի
այնպիսի
մարդու,
որ
կասկածում
էր
այս
բանի
նորա
մահարձանի
վերայ
հետեւեալ
արժանի
ուշադրութեան
{խօսքերը}.
Cujus
animus
Vastissimo
coërcèrï
non
po
որակարգ
մարդու
տուն։
Ահա
Կլեմենտ
XIի
կոնդակի
{խօսքերը},
որ
Կարդինալ
Տուրնօնը
տարաւ
Պօնդիշար.
"
Մեք
չեն
չպէս)։
Կառավարիչը
խնդրեց
նորանից
բացայայտել
այս
{խօսքերը}
։
Աբեղան
պատասխանեց.
"
Յիսուսեան
աբեղաները
իրողա
ձեր
գրքից
կամ
այս
րոպէիս
մեռանել"։
Մինչդեռ
այս
{խօսքերը}
ասում
էր
նա,
երկու
մարդիկ,
որ
թագնուած
էին
սենե
A
propos,
Հորթաթողի
բարեկենդան
կամ
Հորթաթողի
պաս
{խօսքերը},
որ
այլաբանութիւն
չէ,
այլ
պարզ
անուն,
չգիտենք
հին
լեզուի
գործադրութեան
գաղափարը։
Անշուշտ,
այս
{խօսքերը}
չեն
նշանակում,
թէ
հին
լեզուի
լծից
ազատելով՝
նոր
ստուած,
որ
մենք
չենք
հասկանում
այստեղ
մէջ
բերված
{խօսքերը}
։
Խորենացու
հնչեցուցածը
նուա՞գն
է,
թէ
բամբիռը։
յլ
մինչեւ
անգամ
արհամարհել
մեզ՝
կածելով,
թէ
մեր
{խօսքերը}
ուրիշ
բանի
համար
չեն,
եթէ
ոչ
ուրիշի
գրածը
դատել
,
ընթերցողը
պիտի
իր
հայեացքը
ուղղէ
դէպի
հեղինակի
{խօսքերը},
որ
առանց
ուրիշի
բերան
տալու,
ինքը
հեղինակն
է
խ
ւնել
որպէս
մի
սիրապատում
վիպասանութիւն:
Այս
{խօսքերը}
չեն
տկարացնում
Սօս
եւ
Վարդիթերի
արժանաւորութիւնը
-երէք
անգամ
տեսնում
ենք
Անոյշին
եւ
լսում
ենք
նորա
{խօսքերը}
ծաղկազարդի
օրը
եկեղեցում
եւ
տերեւ
տարած
ժամանակը
ուած
իր
բանը
գիտի...
"
(եր.
204):
Այս
{խօսքերը}
վիպասանութեան
մէջ
ներգործող
մարդոց
բերանը
չէ
դրու
յլ
եւ
ուրիշ
շատ
հազարաւորը
կարդալով
պ.
Պռոշեանցի
{խօսքերը}
ոչ
միայն
չեն
երկբայիլ
այդ
վարդապետութեան
վրայ,
ա
ր
գրագէտքը
կարդալով,
իմ
մինչեւ
այստեղ
առաջ
տարած
{խօսքերը},
կ՚ասեն
թէ
"
այդ
բոլորը
մեզ
մի
անծանօթ
կամ
նոր
բ
ռած
լեզուի
գործադրութեան
գաղափարը:
Անշուշտ,
այս
{խօսքերը}
չեն
նշանակում,
թէ
հին
լեզուի
լծից
ազատելով
նոր
լ
դ
առնուած
մի
որեւիցէ
անկիրթ
հասարակութիւնից:
Այս
{խօսքերը}
թող
չվհատեցնեն
նորանց,
մենք
ոչ
թէ
չենք
ոզում,
ո
եւ
այլն
վիճակը
լոյս
հանէ
ու
ազգի
առջեւ
դնէ:
Այս
{խօսքերը}
եւ
այս
գաղափարը
ամենայն
ընդունելութեան
արժանի
բան
ած
ժամանակս,
ասես
թէ
կենդանի
ձայնով
լսում
էի
այս
{խօսքերը}
հայ
կնոջ
բերնից.
այնչափ
բնական
եւ
այնչափ
հարազատ
ւրել
տալիս:
Մենք
ուզում
ենք
մէջ
բերել
պառաւի
այն
{խօսքերը}
միայն,
որ
նա
Հանավանքից
տուն
դառնալուց
եւ
Հեթում
էն
վախտն
ինչ
կ՚ասեն"։
Բանն
այն
է,
որ
դրսի
{խօսքերը}
բոլորը
ճշմարիտ
են
եւ
եթէ
բանը
երես-երեսի
գալու
ըն
գլուխը
խնամի
Յարութիւնի
գլխիցը
շատ
պինդ
է:
Սօսի
{խօսքերը}
նորա
պէսին
ի՞նչ
կ՚ազդէ:
Եւ
իրաւ,
որ
տեսէք,
թէ
ուրի,
խոցերից
ազատ
է
մեր
ազգը:
Չկարծեն,
թէ
այս
{խօսքերը}
ասելով
խունկ
ենք
ծխում
ազգին,
ո՛չ.
միայն
ճշմարտ
ա
գրողներն
կենդանի
եւ
առողջ
ականջ
ունենային՝
այս
{խօսքերը}
լսելու.
Պատճառ,
որ
ասւում
է
լսուելու
համար։
լոր
թանգագին
գոհարները
եւ
հարստութիւնքը:
Այս
{խօսքերի}
վերայ
Պ.
Խ.
մի
փոքր
հանդարտեց
եւ,
բոլորովին
այ
անարգել,
կ՚անուանեն
նորան
ձեր
անունով:
Այս
{խօսքերի}
վերայ
Շամիլը
ընկաւ
մի
փոքր
մտածութեան
մէջ.
երեւո
ծառայութիւնը,
ուրեմն
իմ
տեղը
ուղարկի՛ր
ինձ:
Այս
{խօսքերի}
վերայ
Բէգզադէն
եւս
առաւել
բարկանում
է:
Այս
միջոց
նը՝
Վահագնի
մասին,
եւ
Հայոց
լեզուի
մէջ
զենդական
{խօսքերի}
երեւելը:
Խորենացին
կարդացողը,
եթէ
օրինաւոր
կարդ
տել
է:
Բացի
սորանից,
Պ.
Խուդաբաշեւը,
զենդական
{խօսքերի}
անունը
յիշելով
եւ
նորանց
ապացոյց
բերելով
Հայոց
կր
ամ
այլ
աշխատութեններից:
Մեք
բողոքում
ենք
այն
{խօսքերի}
ընդդէմ,
որ
Թէորիանոսը
կամայաբար
դնում
է
Շնորհալո
կէս
մի
թթուեցնում
է
դէմքը,
տհաճութիւն
զգալով
մեր
{խօսքերի}
մռայլոտ
կերպարանքից,
կէս
մի
այլապէս
է
մտածում,
՝
քանի
մի
հին
լեզու
իմացողների
ձեռքում։
Այդ
{խօսքերի}
վերայ
ինձ
քաղցր
եղաւ
դուրս
տալ
Եւժէն
Սիւ
Պարոնի
"
ացել
ենք
-
մենք
ամէնքս
աստուծոյ
որդիք
ենք"։
Այս
{խօսքերի}
մէջ
հնչում
է
քրիստոնէութեան
նախազգացութիւնը:
Հռո
ել,
բոլորովին
վստահանալով
մի
քանի
մարդերի
անտեղի
{խօսքերի}
վերայ:
Գրեթէ
ըստ
մեծի
մասին
այդպէս
է.
շատ
խոստա
մաստ
մարզպանի
վրայ,
թէ
նա
գիտէ
չլսել
խաբեբայական
{խօսքերի}
եւ
իրաւունքը
ճանաչել,
որպէսզի
նորա
առջեւը
արդարա
՛կ
պատերազմում
ընկան։
Ամոնը
չէ՞ր,
որ,
անխե՛լք
{խօսքերի}
համար,
երկար
ժամանակ
ատելի
դարձած
լինելով
իր
եղբ
յր
տուած
խրատներիս
եւ
ըստ
հոգու
իմ
վարդապետութեան
{խօսքերի}
մասին.
եւ
ինչ
որ
ամեն
մինը
լսել
են,
առանց
իրենց
արգելով
եւ
անմոռաց
զարմանալով
լուսաւոր
եւ
ողջամիտ
{խօսքերի}
բղխելու
վրայ,
հրապարակներում
եւ
փողոցներում
միայ
ոյնպէս
յիշել
այստեղ
եւ
Նիկոլայոս
Ֆլամելը,
որ
շատ
{խօսքերի}
պատճառ
է
եղել
իւր
կեանքի
մասին:
Ազգը
ասում
էր
թէ
կայ:
Թիւթիւնճի-օղլուն
առաւել
եւս
զարմացաւ
այս
{խօսքերի}
վերայ,
պատճառ,
թէեւ
նա
կարդալու
մօտ
չէր,
բայց
բարկացած
մտածում
էր,
եւ
որպէս
թէ
առանց
ձայնի
եւ
{խօսքերի}
պատասխանում
էր
մօրը,
եթէ
առաջուայ
աղջիկները
ոչին
նչ
համբերէ,
երբեւիցէ
Մանուշակս
նորանն
է:
Այս
{խօսքերի}
վերայ
Մանուշակի
կուրծքիցը
դուրս
թռաւ
մի
խոր
հառաչ
թիւճի-օղլուն
նոյնպէս,
ինչպէս
առաջ,
ուրախ
էր
այս
{խօսքերի}
բայց
Շահումեանցը
քիչ
մնաց,
որ
պիտի
բարկացնէր
նոր
երայ:
Մանուշակը
այնպէս
էր
ուրախացած
այս
սիրայայտ
{խօսքերի}
մասին,
որ
մոռացաւ
իւր
մեղադրանքը,
որ
պատրաստուե
այդ
խօսքերը
առաւել
եւս
վրդովէին
քո
հոգին:
Այդ
{խօսքերի}
վերայ
Մանուշակը
դարձեալ
շփոթուեցաւ.
նա
երկիւղ
էր
ը
վկայ
լինի
իմ
անխարդախ
կուսական
երդմանը:
Այս
{խօսքերի}
վերայ,
լուսինը
գողի
նման
դուրս
նայեց
մի
վայրկեան
իւր
վերայ
այդ
սարսափելի
դատապարտութեանը:
Այս
{խօսքերի}
վերայ
Վարդ-խաթունը
ցած
դրեց
ձեռքից
ջրի
շիշը,
բայ
ատանայն
առնու
այս
յիմարին.
ինձ
վիրաւորեց"։
Այս
{խօսքերի}
վերայ
Մօնտինի
ասպետը
տեսաւ
մի
անծանօթ
մարդ,
որ
գ
իսի
հետ
էր,
Փարիզ
հասանելուց
յետոյ
եւ
իւր
սրամիտ
{խօսքերի}
համար
թագաւորին
հաճոյանալուց
յետոյ
մի
անգամ
ասաց
։
Կնճռադէմ
քարոզիչը
թելադրեց
գրողին
փոխանակ
քաղցր
{խօսքերի}
այնպիսի
բառեր,
որոնցից
թափում
էր
լեղի
եւ
արհամար
,
իբրեւ
հեղինակ
առաւել
եւս
իրաւունք
չունի
այսպիսի
{խօսքերի}
հանդէս
տալով
դարաւոր
եւ
խաւար
ժամանակներից
սերման
ղութեան
բանաստեղծութեան
մասին:
Մեր
հետեւեալ
{խօսքերի}
մէջ
վերստին
կը
լսեն
այդպիսի
անձինքը
այն,
ինչ
որ
ցրել
թղթի
վրայ,
եւ
այն,
պարզ,
բնական
եւ
անզարդ
{խօսքերի}
միջնորդութեամբ,
այնպիսի
հարազատութիւն
ունին
այդ
եւ
Սօսը
գուցէ
իրենց
սրտում
ընդունում
են
Վայկունի
{խօսքերի}
ճշմարտութիւնը,
բայց
վախենում
են,
յայտնի
դաւանել
երեւեցուցիչն
է.
նա
ոչ
միայն
ընդունում
է
այդ
դառը
{խօսքերի}
ճշմարտութիւնը,
այլեւ
դատապարտում
է
իր
եղբարց
երկ
մ
քարոզութիւնը
եւ
նպատակը
ամենեւին
համաձայն
չէ
իմ
{խօսքերին},
ուրեմն
իմ
քարոզութիւնը
եւ
նպատակը
այլ
բան
են
եւ
`
Միթէ
չէ՞
ինձ
բաւական:
Զարմանում
եմ
անհանճար
Քո
{խօսքերին},
սերովբէ՛,
Ըստ
քեզ,
դէպի
վսեմը
Սիրտն
անզգա՞յ
է
տ
մնաս,
ապրես
արեւու
երես,
Լսի՛ր
Քրիստոսի
{խօսքերին},
թէ
անվախճան
այս
են
կեանք,
Որ
հաւատա՛յ
Աս
սփռում
էի
սուրբ
սիրոյ
սերմեր։
Այլ
իմ
{խօսքերին}
ընդդէմ
ու
ներհակ
Շինեցին
նոքա
մի
չար
ամբարտա
մ
է
թոյլտւութիւն:
Խելքս
չէ
հասնում
այս
հակասական
{խօսքերին}:
23-ին
երեկոյեան
ստացայ
երկու
նամակ,
մինը
22-ից
նը
գտնւում
է
-
եթէ
հաւատանք
գերմանական
փիլիսոփայի
{խօսքերին}
-
այնպիսի
դրութեան
մէջ,
որ
նա
ամէն
ուրիշից
աւելի
սած,
նոքա
երբեք
ուշադիր
չէին
նորա
սուտ
եւ
անտեղի
{խօսքերին},
քաջ
գիտելով,
թէ
ի՞նչ
բան
դրդում
էր
նորան
այդպի
բաւական
մօտ
է
Երեմիայի
մարգարէութեան
նախադրութեան
{խօսքերին}
ԺԵ.
"
եթէ
հանցեն
զպատուականն
յանարժանէ
իբրեւ
զբե
ակաց,
ուրեմն՝
երկրորդ
թարգմանութեան
մասին։
Այս
{խօսքերին}
նայելով՝
Փարպեցին
433
թուականներին
գործակից
է
Ս
աւին
կարող
էր
անել
պ.
Էմինը.
բայց
ինչ
ասենք
այս
{խօսքերին},
որ
Պ.
Էմինը
խօսում
է
իր
յառաջաբանի
մէջ.
"
Յան
յնպիսի
խօսք
է,
որ
բնաւ
հիմք
չունի,
որպէս
եւ
այս
{խօսքերին}
յաջորդող,
միւս,
սոցանից
ոչ
պակաս,
զարմանալի
խօ
հական
կանոնք:
Բայց
ժամկոչը
ուշադիր
չեղաւ
այս
{խօսքերին}.
նա
իւր
կեանքում
չէր
փորել
այդպիսի
խոր
գերեզման
դէպի
լուսաւորութիւն,
այլ
մանաւանդ
վկայ
ունինք
մեր
{խօսքերին}
անզուգական
Մովսէս
Խորենացին՝
այն
պատկառելի
եւ
խնկ
իռը
այդ
լուծեց
վա՛ղ:
Նրանց,
որ
չեն
հաւատում
Այս
{խօսքերիս}
անպաճոյճ
`
Յայտնում
ենք,
որ
չենք
խաբում,
Ահաւաս
ջադիմութեան
տունը
աւազակաց
այր
շինած
լինէին։
Այս
{խօսքերից}
յետոյ,
որ
բաւական
հանդարտութեամբ
յառաջ
է
տարել,
սահակեանցը
իմ
քարոզութիւնը
եւ
նպատակը,
եթէ
ոչ
իմ
{խօսքերից},
եւ
ո՞չ
ապաքէն
այդ
իմ
խօսքերից
բաղկանում
էր
իմ
ք
ատակը,
եթէ
ոչ
իմ
խօսքերից,
եւ
ո՞չ
ապաքէն
այդ
իմ
{խօսքերից}
բաղկանում
էր
իմ
քարոզութիւնը
եւ
նպատակը։
Այլապէս
րեցի
ահա
նորա
սրտի
ցանկութիւնը,
ըստ
որում,
նորա
{խօսքերից}
երեւում
է,
որ
մի
բարեհոգի,
ազգասէր,
այլեւ
ճշմա
ների
ընդդէմ,
ուրիշ
բան
չունինք
ասելու,
բացի
այն
{խօսքերից},
որ
հռչակաւոր
Ֆօքսը
դրեց
մի
անգլիական
Լօրդի,
որ
ղաչեմ,
որովհետեւ
քո
ծանր
կերպարանքից
եւ
քո
ազդու
{խօսքերից}
հեշտ
կարելի
է
իմաստասիրել,
որ
դու
շատ
բաներ
տեսա
անի
խօսքեր,
եթէ
դուք
ուշադրութեամբ
կը
լսէք:
Այս
{խօսքերից}
յետոյ
նա
սրտի
խորքից
հառաչեց
եւ
ասաց,
որ
ժողովու
սրտաշարժ
իրողութիւն
է
ժամանակագրութեան
մէջ:
Այս
{խօսքերից}
յետոյ
նա
յանկարծ
մէջից
կտրեց
բանի
թելը
եւ
բացական
աւատքի
տեղեա՛կ
մարդու
հետ
է
խօսքս։
Այլ
այն
քի՛չ
{խօսքերից},
որ
Կորնթացոց
առաջին
թղթումն
է
գրում,
թէ
ինչի՞
ւմ,
թո՛ղ
թէ
նորա
մարդոցը"։
Եւ
լսողքը,
այսպիսի
{խօսքերից}
թուլանալով,
էլ
այնուհետեւ
աշխատում
էին
ժողովել
ա
քն
Վաղարշապատ,
որ
այժմ
անուանի
Նոր
քաղաք"։
Այս
{խօսքերից}
յետոյ
ամեն
ուրիշ
վկայութիւնք
աւելորդ
են
Նոր
քաղաք
այ
ուրուք"։
Երկրորդ,
վերը
մէջ
բերած
յառաջաբանի
{խօսքերից}
յետոյ
պարոնը
շարունակում
է.
"
քանզի
վաղ
տեսանեմք
ագրեալսն
յինէն
կարծեօք"
(Յովհ.
կաթ.,
եր.
83)։
Այս
{խօսքերից}
յետոյ
Մաշտոցը
քաղկեդոնիտ
էր
ասողը
պարզապէս
հայհոյ
ւս
չէ
երեւում
չորս
կողմը
ստանալու....
Այս
{խօսքերից}
յետոյ,
պարզեց
ձեռքը
դէպի
տակառը,
բոլոր
պալատակա
անեց
պ.
Շաքարեանցը
ինքնաբաւական
կերպով:
Այս
{խօսքերից}
յետոյ,
լցրեց
նա
ծխամանը
թաբաքով:
Պ.
Մարկոսը
եւ
մար,
ազատուելու
իւրեանց
ծնողների
կամ
ամուսինների
{խօսքերից}
եւ
նկատողութեններից.
մանաւանդ
որ
ձեր
դուստրը
ամե
անջում
եմ
եւ
քեզանից:
Մի՛
վիրաւորուիր
դու
իմ
այս
{խօսքերից},
պատճառ,
հարկաւոր
էր,
որ
լսէիր
դու
նորանց
յառա
ւ
նա
պապական
լուծի
տակ։
Նորա
ամեն
մի
քաջալերական
{խօսքերից},
որ
տալիս
է
իւր
աշակերտներին,
պարզ
երեւում
է,
ձեռքով։
Նոքա,
ինչպէս
երեւում
է
դը-Տու
նախագահի
{խօսքերից},
առաւել
կատաղի
դահիճք
եղան
այն
հռչակաւոր
սպանութ
բռնուեցաւ
մի
երիտասարդ
մարդ
Բարրիեր
անունով,
որի
{խօսքերից},
որ
ասել
էր
հրապարակական
տեղում,
կարելի
էր
եզրա
չ
որ
խոստովանութեան
ժամանակ
ասում
էին
ինձ"։
Այս
{խօսքերից}
առաւել
ոչինչ
չ'կարողացան
լսել
նորանից։
Հենրի
րտը
ցաւեցնէ,
բայց
հարկադրուելով
իր
եղբօր
Գարեգնի
{խօսքերից}
կատարում
է,
Վարդիթերը,
թէեւ
սաստիկ
ուրախացել
է
նք,
մէ
մերըդ
մին
էլ
բռնի
`
պարծենա"։
Այս
{խօսքերից}
պարզ
երեւում
է,
թէ
ի՞նչ
սիրով
պահւում
է
այնտեղ
շ
անի
բառ
խօսելուց
յետոյ
ասաց.
-
Անցեալ
օրուայ
{խօսքերիցդ}
տեսայ,
որ
մոլորուած
ես
դու,
ցաւում
եմ
քո
վերայ
ուծոյ
պատկեր
եմ,
ես
բանականութիւն
ունիմ,
եւ
այս
{խօսքերիցս}
տեսանում
ես
ահա,
որ
ես
շատ
լաւ
ճանաչում
եմ
իմ
ար
Կասես.
ո՞ւր
են,
ե՞րբ
անցան:
Այս
{խօսքերն},
որ
մեր
հոգին
Միօրինակ
կրկնում
է,
Նո
իւրաքանչիւրի,
այլ
երբեմն
մէջ
բերինք
Թղթի
բնագրի
{խօսքերն}
էլ,
եթէ
որեւիցէ
պատճառով
հարկաւոր
թուեցաւ։
Ս
.
16)։
Մեզ
թւում
է՝
Թղթի
յառաջաբանը
գրողը
այս
{խօսքերն}
է,
որ
ուրիշ
ձեւով
առաջ
է
բերում.
պատճառ,
բացի
ենք
գրեցինք
"
Յովհաննէս
Առաքեալ"։
Ահաւասիկ
բուն
{խօսքերն}
էլ.
"
Են
մեղք,
որ
մահու
չափ
են.
ոչ
վասն
այնորի
կը
բարձես
ձիուդ
ու
կը
տանիս:
-
Վայկուն
ափոր
{խօսքերն}
Աւետարանի
կողքին
գրուած
են,
-
ասում
է
Արշամը,
Սօ
քո
արժէքդ
կատակ
է:
Մխիթարեան
համախոհք.
{Խօսքերնիս}
"
Ընծային
"
չէ,
վասնզի
այն
պատիւն
անոր
ընելու
մի
րովհետեւ,
նայելով
քերականական
կանոններին,
ուրիշ
{խօսքերով}
միեւնոյն
միտքը
այսպէս
է
դուրս
գալիս,
թէ
"
անմահ
է
լատինական
immediate
կամ
Ռուսաց
непосредственно
{խօսքերով},
ուրեմն
մեծատունների
մասին
միջապէ՞ս
հարկաւոր
էր
Նա
ամենայն
տեղ,
ամենայն
րոպէ
զանազան
ազգասիրական
{խօսքերով}
աշխատում
է
վարագուրել
դրամատիկական
գործողութեան
պ
տական,
որովհետեւ
այս
ծերունիների
առաջեւ
յանդուգն
{խօսքերով}
անարգեցիր
ինձ,
բայց
ես
քո
դատաստանը
կը
յանձնեմ
ա
ք
կարող
են
մեծ
անպատուութիւնք
ծնուցանել:
Այսպիսի
{խօսքերով}
համոզում
է
Բէգզադէին,
որ
կա՛մ
հետը
տանի
տղան,
կ
Մա՛րդ
եղիր
եւ
դու
մեր
պէս.
Վերացական
{խօսքերով}
Մի՛
գար
միւս
անգամ
հանդէս:
Մեք
ւրս
գամ
դէպի
հրապարակ,
Առանց
քնարի,
անզարդ
{խօսքերով}.
Ես
պիտի
գոչեմ,
պիտի
բողոքեմ,
Խաւար
ինչեւ
այժմ
վերացականութեամբ
ապրեցանք,
որ,
ուրիշ
{խօսքերով},
ասել
է
մեռանք,
մի՞թէ
պէտք
չէր
մի
փոքր
կեանքի
վ
պուած
ենք
ծանօթաբանել,
որպէս
եւ
այստեղ,
թէ
վերի
{խօսքերով}
չենք
ուզում,
որ
լեզուն
մնայ
երեսի
վրայ
կամ
աճէ
օ
ը
եւ
նպատակն
էլ
այն
է,
ինչ
որ
դու
ասում
ես
ուրիշ
{խօսքերով},
էլ
ինչ
երկար
բարակ
գլխացաւութիւն:
Բանն
էլ
արակ
գլխացաւութիւն:
Բանն
էլ
այն
է,
որ
ուրիշ
{խօսքերով}
եւ
եթէ
մարդկային
խօսքը
կշիռ
ու
խորհուրդ
ունի,
ապ
իստոնեաներին:
Նա
դառնում
է
դէպի
թամաշաւորքը
դառն
{խօսքերով}.
"
Առանց
բարկութեան,
առանց
երկիւղի,
զբօսանքի
հ
ման
եւ
անշահախնդիր
ազատասիրութիւնը:
Հետեւեալ
{խօսքերով}
վերջացնում
է
Հայմը
իր
դասերը:
"
Նա
մեռաւ
իր
ւնը
քահանայապետի,
որ
այն
րոպէին,
երբ
ստիպողական
{խօսքերով}
աղաչում
էր
հեզահոգի
վերակացուն
սորան
գործարան
ընդ
ազարը
քաջ
պատերազմողի
պէս
զինեց
իրեն,
որ
զօրաւոր
{խօսքերով}
իր
ոգու
եւ
անվախութեան
եւ
կերպարանքի
պատկերը
այս
հոգեւոր
տեղում
մնաց։
Բացի
սորանից,
ուրիշ
չար
{խօսքերով}
քեզ,
Տէ՛ր,
իմ
վրայ
նեղացնել
էին
աշխատում,
թէ
մ
ղների
մօտ
վազելով
եւ
միտք
պղտորող
խաբէբայական
չար
{խօսքերով}
ասում
էին.
"
Ա՛յ
յիմար
մարդիկ,
ինչի՞
էք
ունայն
բանը,
յաջո՛ղ,
թէ
անյաջող:
Պ.
Մանթուխեանցը
{խօսքերով}
չպատասխանեց
այս
հարցմունքին,
աչքով
միայն
ստորասա
սկոյն
գործով
ապացուցանելու:
Ի՛նչ
մի
դժուար
բան
է
{խօսքերով}
միայն
լինել
ազգասէր
եւ
այսպիսի
ամուլ
շատախօսութեա
ապետ,
որ
դուք
ձեր
խորհուրդը
տուեցիք
ինձ
շատ
խիստ
{խօսքերով}:
-
Ճշմարտութիւնը
միշտ
աչք
է
ծակում:
-
Ճ
ւրիշ
կերպ
չեմ
կարող
վերջացնել
նամակս,
եթէ
ոչ
այս
{խօսքերով},
թէ
դուք
վշտացնելով
իմ
պատիւը,
պարտական
էք
զղջա
ացում
է
դուռը.
մարդիկ
առանց
ներս
մտանելու,
կարճ
{խօսքերով}
խնդրում
են
նորանից,
որ
շուտով
պատրաստուի
եւ
գայ
մի
քանի
քայլ
առաջ
եկաւ
եղբօր
առաջեւ
եւ
ընդհատուած
{խօսքերով}
ասաց
դրականապէս:
-
Այս
րոպէիս
պահանջում
եմ
քե
եւ
թէ
ստորագրել
էր
իւրեանց
մահու
դատակնիքը,
այս
{խօսքերով}
համոզում
է
խոհարարը
եւ
երկու
դաշնակը
ցցւում
են
Խա
կով,
երկրորդումը՝
գեղեցիկ
հարսնացուի
փաղաքշական
{խօսքերով}
։
Մինը
Հռովմի
քահանայապետներից
կողոպտեց
եկեղեցակա
ւ
սորա
ժամանակը
պապերի
անկախութիւնը
մնացած
էր
լոկ
{խօսքերով}
միայն,
բայց
Գրիգորը,
որի
խելքով
եւ
կառավարութեա
այն
բանի
մէջ
մարդկեղէն
աշխարհում
այն
է,
որ
ուրիշ
{խօսքերով}
անուանւում
է
պապական
անմեղանչականութիւն։
Ինչո՞ւ
փետուրներով
եւ
բոժոժներով,
օձ,
սողուն,
գորտ,
{խօսքերով}
միայն
Պապական,
իսկ
իրողապէս
Աստուած
մի
անձն
դաւա
այսինքն՝
Խորենացու
առարկան
նուագն
է
կամ
Չամչեանի
{խօսքերով}
՝
"
նուագն
է
խնդիր
սեռի
բայիս
հնչեցուցանէ
",
ուր
երնից
խօսելով
հանդէս
չի
գալիս.
ներգործողքը
իրենց
{խօսքերով}
կամ
գործերով
ցոյց
են
տալիս
մեզ
իրենց
ո՛վ
եւ
ի՛նչ
է
ստանում,
որ
տասը
պատկերի
նիւթ
կը
լինի,
որոնց
{խօսքերով}
միայն
ստորագրութիւնը
ամբողջ
երեսից
աւելի
է:
Թողա
իճանի
գեղեցկութիւն
ունին,
որ
մենք
չենք
կարող
մեր
{խօսքերով}
բացատրել:
Իսկ
մէջ
բերել
հեղինակի
գրուածը
նոյնպէս
կութեանը:
Մեզ
էլ
շնորհաւորում
ենք,
Խանումի
{խօսքերով}
(եր.
76),
թէ
"
Աչքդ
լիս.
փառք
աստուծու,
անշ
ւց
յետոյ
անհնար
է
քերել
հանել
ազգի
վրայից։
Ուրիշ
{խօսքերով}
ասելով՝
ինչ
պատմական
եւ
բնական
պատճառներ
ունէր
հ
րող
են
համարուել
որպէս
առաջադիմութիւն"։
Այս
{խօսքերում},
պ.
Հայմը
մեծապէս
սխալւում
է,
եւ
դորա
պատճառն
,
ուրեմն
իմ
քարոզութիւնը
եւ
նպատակը
այլ
բան
են
եւ
{խօսքերս}
՝
այլ։
Շատ
բարի։
Ինչ
տեղից
իմացաւ
Պ.
Իսահակեան
եւ
եկեղեցին:
Հերի՛ք
է,
արտասուքը
խեղդում
են
{խօսքերս}
կոկորդիս
մէջ,
աչքերս
ընդունակ
են
այժմ
առաւել
լալ
Անբաղդ
Հայկածին
Քաջերն
յանձնեցին
Ասել
{խօսքերս}
Ասկճի
Գասպարին.
Հայաստան
աշխարհ.
սը
բացեց
կնիքը
եւ
աչքերը
տրորելով
կարդաց
հետեւեալ
{խօսքերս}
․
"
Սրտակից
բարեկամ.
ՊԱՐՈՆ
ՄԱՐԿՈՍ․
ան
կերպով
իրեար
ողջունելուց
յետոյ
իմ
հիւրի
առաջին
{խօսքը}
այն
եղաւ,
որ
հարցանէ
ինձանից
զանազան
նորութեններ
ր,
լաւ
է.
մի՛
բարկանար,
մեք
շատ
խոր
մտանք,
իմ
{խօսքը}
Մանդինեանց
Տէր
Ստեփանոսի
վերայ
էր,
որ
իւր
ուսում
էջ:
Մեր
սիրելի
Հայերը,
որպէս
նաեւ
Ասիացիք,
այն
{խօսքը}
ընդունում
են,
որ
դուրս
էր
գալիս
բարեկամի
կամ
համ
ստեղ,
շատ
անգամ
կրկնելով
"
ազգային
ուսումնարան
"
{խօսքը},
թէեւ
իսկոյն
վերաբերած
ենք
Եւրոպական
եւ
բազմակող
եւ
խաբեբայութիւն,
տարակոյս
չկայ,
որ
այդպիսիների
{խօսքը},
կարծիքը,
ցնորաբանութիւնքը
իմ
համար
մի
ժանգոտ
կ
ան,
որ
ճշմարտութեան
քարոզիչքը
չեն
մոռացել
Կեսարի
{խօսքը}
՝
age
quod
agis,
որ
դադարելու
չեն
ներգործելուց,
րի
մանկավարժը:
Ես,
հերքելով
նորա
այն
երախայամիտ
{խօսքը},
թէ
"
հանգամանքը
բռնի
խլել
են
Խորենացու
բերանից
րում
լայնարձակ
ասպարէզ
ստացաւ
ժողովրդական
կենդանի
{խօսքը},
որ
է
ազգի
բարոյական
կեանքը
եւ
հոգին:
Անցեալ
տա
րոպէիս
գտանուելով
իմ
ձեռքում,
յանդգնո՞ւմ
ես
այդ
{խօսքը}
ասել:
-
Խնդրում
եմ
չբարկանալ
իմ
վերայ,
եթէ
կել
զհամախոհս
Մխիթարեանց,
ուրեմն
շարունակենք
մեր
{խօսքը}:
Անանուն
Փեփէ
Մարիձայի
մը
զաւակ
ելաւ,
տետրա
երայ
խորհելո՞ւ,
թէ...
-
Չէ՛,
-
ընդհատում
է
{խօսքը}
Բէգզադէն,
-
մեր
ընկերութիւնը
բամբասանքի
ընկերութ
ազգային
դպրոցներ,
որոնց
մէջ
պիտի
լսուէր
հայկական
{խօսքը},
ուր
Հայոց
բառերով
պիտի
ներս
մտանէին
ազգի
զաւակն
ն
օրից...:
Հա՛յ
կանայք,
ձեր
հետ
է
այսօր
իմ
{խօսքը}
։
Ազգի
վերանորոգութիւնը
եւ
փրկութիւնը
լոկ
երազ
է
կը
համարես,
երբ
որ
կը
կարդաս
"
հեշտ
ճանապարհով
"
{խօսքը},
բայց
այն
ժամանակ
յիշիր,
որ
Հայերը
ունին
եւ
պահ
րանում,
որովհետեւ
կեանք
ունի:
Աւարտելով
մեր
{խօսքը}
այն
չորս
խնդիրների
մասին,
որ
եղած
էին
մեզանից՝
ի
վերայ,
որ
պիտի
ազատենք,
-
ընդհատում
եմ
ես
նորա
{խօսքը}:
-
Բայց
դու
պայման
դրեցիր,
որ
գրաւ
դնելու
զբաղած:
Բայց,
-
ինքնաբաւական
կերպով
յառաջ
տարաւ
{խօսքը},
-
պիտի
իրաւունք
տալ
մեզ,
որ
կտրիճի
պէս
գործ
կա
ելնէ:
-
Հողը
իմ
սեպհականութիւնս
է...
{Խօսքը}
բերանը
մնաց:
Այն
կողմից
կտրիճի
մինը,
երկաթի
տրա
երկի
տակ:
-
Կեցցէ՛
մահ:
Այս
էր
վերջին
{խօսքը},
որ
լսուեցաւ:
Եւ
խեղճ
մարդը,
վարատական
եւ
անհո
արժէք
ունին
նորա
աչքում:
Շատ
դառն
է
մեզ
ասել
այս
{խօսքը},
բայց
ծածկել
այն,
ինչ
որ
զգում
ենք,
համարում
ե
ից
եւ
աղքատութենից,
այն
ժամանակ
ես
կը
հասկնամ
քո
{խօսքը}
եւ,
ընդհանուրի
շահի
մէջ
եւ
իմ
սեպհական
շահը
տեսն
ժող
զօրութիւնը"։
Մեր
բառարանի
մէջ
հնազանդութիւն
{խօսքը}
չկայ,
որովհետեւ
հրամայական
եւ
հնազանդական
առնչու
էր,
նզովում
էր
հրապարակաւ
մարդերը.
Որ
իւր
{խօսքը}
չէին
պաշտում
ու
իւրեանց
հին
կանոնով
Վարւում
Դա
աղջկայ
մի
աստղ
էր,
Որ
իւր
հօր
ու
մօրը
{խօսքը}
Իւր
կեանքումը
յարգած
չէր.
Նա
փախել
է
Ուրախացի՛ր,
դու
Հայաստան,
Լսելով
քո
որդու
{խօսքը}.
Փառք
ու
պատիւ
քեզ
կը
բերեն
Քո
մարմն
ահու
պատանք
լուանում
եմ
քո
համար
".
Եւ
այս
{խօսքը}
ասած
չասած,
ծուխի
պէս
Անյայտացաւ
իմ
աչքիցը
.
ի՞նչ
վնաս...
Միւսներին
էլ
օրինակ...
{Խօսքը}
բերանը
մնաց:
"
Տօ՛,
այդ
կնդուկ
պոչատին
նպտուղ
եղան
քո
պատճառներով...
"։
Դեռ
{խօսքը}
կիսատ,
դռները
բացուեց
Սեւագլուխ
մի
մարդ
մեր
օրագրի
պաշտօնակատարութեան
մասին։
Անշուշտ,
մեր
{խօսքը}
վերաբերում
է
այնպիսի
օրագիրների,
որ
մասնաւորապէս
րուած
լինէր
մասնաւորապէս
այս
կամ
այն
նիւթին։
Այս
{խօսքը}
ասում
ենք
մենք՝
նայելով
մեր
ազգի
ներկայ
վիճակին
յետոյ
ո՞րքան
աշխատութիւն
պիտի
մեր
Ազգին
Հայկական
{խօսքը}
վերակենցաղելու,
քանի՞
սիրտ
ու
ձեռք
նոր
հայախօսու
մ
է
իւր
հետ
միասին
եւ
մեր
ընթերցող
ազգը։
Մեր
{խօսքը}
գերապատիւ
Նազարեանցի
"
Հանդէս
Նոր
հայախօսութեան
"
համար։
Առաջին
հատորը,
որի
վերայ
է
այժմ
մեր
{խօսքը},
ազգի
փոքր
ի
շատէ
գրագէտ
բազմութեան
եւ
զարգացած
միայն
իրաւունք
չէ,
այլեւ
անբարոյականութիւն:
Մեր
{խօսքը}
այն
է,
թէ
գիտութիւնքը,
մարդու
կեանքը,
ժամանակը
անն
էլ
այն
է,
որ
ուրիշ
խօսքերով
եւ
եթէ
մարդկային
{խօսքը}
կշիռ
ու
խորհուրդ
ունի,
ապա
ուրեմն
ամէն
խօսք
իրար
երի
հարստութիւնը:
Այստեղ
վերստին
կատարւում
է
մեր
{խօսքը},
թէ
ազատութեան
կենդանի
գործողութիւնը
(процесс)
Ֆրանսիս
XVIII
դարու
փիլիսոփայութեամբ,
որի
վերջին
{խօսքը}
էր
1789
եւ
93
թուականները:
Բայց
որտեղի՛ց
յանկարծ
Հարկաւոր
է
ուրեմն
աւելի
քաջ
բացատրել
մեր
այն
{խօսքը},
թէ
"
անդրանկական
համակարգութիւնը
անգլիական
ազգի
արքը
պարտ
են
քեզ
օգնական
լինել,
բայց
սուտ
էր
այդ
{խօսքը}.
պապի
ասութեամբ
քեզ
պարտ
է
նոցայ
իշխանութեան
տակ
է
առանց
ձանձրութեան
կը
լսէք:
Այստեղ
ես
նորա
{խօսքը}
կտրեցի
ասելով.
առ
ժամանակ
թո՛ղ
այդ
բաները,
նախ
ացուն
սորան
գործարան
ընդունելու,
ասաց
"
Թո՛ղ
ձեր
{խօսքը}
լինի,
սակայն
քա՛ջ
իմացիր,
որ
մի
փոքր
ժամանակից
աւ
եւ
որի՛
ձեռքը
ընկաւ,
բայց
նա
յառաջ
չտարաւ
իւր
{խօսքը},
եւ
եզրափակեց
այստեղ
իւր
պատմութիւնը
այսպէս.
Այ
էին:
Ո՜հ
տարաբախտ
Հռոմ,
ասաց
նա,
ընդհատելով
իմ
{խօսքը}.
քանի՞ցս
անգամ
այսպէս
քո
բախտաւորութիւնը
զոհեցին
շակի
բաներ
նորանից,
բայց
նա
չկամեցաւ
յառաջ
տանել
{խօսքը}:
Ես
եւս
անքաղաքավարութիւն
համարելով
ստիպել
նորան
արհաւիրքը:
Երբ,
կատակ
համարելով,
մեր
բարեկամի
{խօսքը}
մերժեցինք,
այն
ժամանակ
ցոյց
տուեց
նա
մեզ
մի
պաշտ
ապեցան։
Մեծ
շահ
համարելով
իրենց
անձերին
երկնաւոր
{խօսքը}
՝
միշտ
պատրաստ
ունեցան,
որ
թէ՛
իրենց
եւ
թէ՛
լսող
ութեան
եւ
իմաստութեան
որպէս
պատճառ
ընդունեցին
այդ
{խօսքը}
՝
սորվելով
մարգարէից,
որ
ասում
է,
թէ.
"
Ով
որ
լինի"։)
Պատճառ,
ճշմարիտ,
արդար
եւ
օրինաւոր
{խօսքը}
՝
ժողովրդին
խրատելու
համար
ասուած,
երկնաւոր
լուս
որ
իրենցից
խնդրողներին
տալ
կարողանան
աստուածային
{խօսքը},
հոգու
փրկութեան
համար։
Այս
տեսակ
մարդերից
մ
մարդերից.
ուստի
միտքը
բերելով
եւ
յիշելով
Պաւղոսի
{խօսքը},
թէ.
"
Թո՛ղ
աստուածասէրքը
ամեն
ժամանակ
այնպէս
ա
ամայեցիր,
որ
միւսանգամ
կրկնէ
այն
մարդոց
ուղարկած
{խօսքը}.
որի
ընդդէմ
դու,
Տէր,
ուրիշ
էլ
շատ
բաներ
ասելո
մ
թաղէ՛.
չլինի
թէ
մի
մարդ
իմանալով,
Սուրբ
Հոգու
{խօսքը}
իմ
վրայ
բերէ,
թէ՝
վա՜յ
նորան,
որ
չար
ագահութիւ
րի՞
համար
շնորհուելով
պարգեււում
է
վարդապետութեան
{խօսքը},
ասողի՞
համար.
չէ՞
որ
ախորժանքով
անկաջ
դնողների
սկ
երբ
դոցանում
առատացաւ
այդպիսի
չարակամութիւնը,
{խօսքը}
դադարեցաւ
եւ
արգելուեցաւ,
եւ
ո՛չ
թէ
ասողից,
քա՛
չեն
պակասում
",
այլ
դոցանից,
որ
իրենց
փրկութեան
{խօսքը}
չլսեն.
որոնց
վրայ
կատարւում
է
Հոգու
խօսքը,
որ
ա
ութեան
խօսքը
չլսեն.
որոնց
վրայ
կատարւում
է
Հոգու
{խօսքը},
որ
ասում
է,
թէ.
"
Տիրոջ
խօսքերը
լսելու
սո՛վ
կ
ում
յիշել
զարմանալի
եւ
երեք
անգամ
երանելի
աւազակի
{խօսքը},
որ
խաչին
վրայ
իր
թշուառ
ընկերին
էր
ասում,
թէ.
ու
ժամանակին
նայելով,
երկիւղով
հասկանայ,
թէ
այդ
{խօսքը}
վերաբերում
է
այն
ամեն
մարդոց,
որոնք
նոյնտեսակ
գո
նարժանէ
իբրեւ
զբերան
իմ
լիցիս"։
§
5.
Բնագրի
{խօսքը}.
"
'ի
շնորհացն
որ
ելանէին
'ի
բերանոյ
նորա
"
(եր
ք"։
Մեզ
թւում
է,
թէ
պ.
Էմինը
հիմք
չունի
Նորքի
{խօսքը}
հանել,
երբ
բանը
Նոր
քաղաքի
վրայ
է,
եւ
երբ
Նոր
ք
կեղեցու
մէջ
հաւաքեց
այն
սուրբ
ժողովը,
որի
վերջին
{խօսքը}
էր
անա՛թեմա
Լեւոնի
տումարին։
Կարելի՞
բան
է
թո
պեցու
"
'ի
նմին
աւուր
յորում
հիմն
արկաւ
տեղւոյդ
"
{խօսքը}
վերաբերւում
է
Ս.
Կաթուղիկէ
եկեղեցուն
ո՛չ,
այլ
վ
որ
ունին
իրենց
յատուկ
անունը։
Համառօտենք
մեր
{խօսքը}
։
Փարպեցուն
յանձնուել
է
Նոր
քաղաքի
Ս.
Կաթողիկէ
ե
իշ
ուսուցիչք,
երբ
յոքնականապէս
վարում
է
վարդապետ
{խօսքը},
եւ
եթէ
մենք
էլ
յոքնականապէս
պիտի
հասկանանք։
Այ
ղիկո՞ս
է
հասկանում
պ.
Էմինը
քահանայապետ
աշխարհին
{խօսքը},
եւ
ուզում
է
ասել,
թէ
Փարպեցու
Սիւնեաց
աշխարհու
րաբերութեամբ
աւելցնում
է
"
քահանայապետ
աշխարհին
"
{խօսքը},
որով,
յատկացնելով
նորան
Սիւնեաց
երկրին,
պարզա
թութիւնը
բացատրելու,
յիշատակարանների
այս
կամ
այն
{խօսքը}
մեկնելու
կամ
լուսաբանելու,
պարտակա՛ն
է
հերքել
եւ
ւում
է,
թէ
ո՛չ
անխորհրդաբար
ասում
է
Փարպեցին
այս
{խօսքը},
երբ
իր
ազատութիւնը
հիմնում
է
պարեգօտի
վրայ՝
աւ
ծէն
եւ
'ի
մանկտւոյն"։
Չորրորդ,
Փարպեցու
այս
{խօսքը}
"
եւ
ոչ
իբրեւ
օտար
զոք
'ի
քէն
",
յայտնի
է,
թէ
ա
էր
Աղան
քո
Տեառն
քեռի
էր
"
(եր.
41)։
Եթէ
քեռի
{խօսքը}
պարզապէս
մօրեղբայր
հասկանանք,
եւ
պիտի
այսպէս
հաս
հասկանալ,
որովհետեւ
ուրիշ
նշանակութիւն
չունի
այդ
{խօսքը},
որքան
մեզ
է
յայտնի,
ապա
ուրեմն
Վահանի
մայրը՝
,
թէ
իրաւունք
չունինք
բանի
տեղ
չդնել
այս
եւ
այլն
{խօսքը},
որովհետեւ
շատ
անգամ
Չամչեանի
աղբիւրը
այդ
խօսքն
մեն
բան
նշանակելով,
մեր
թարգմանութեան
մէջ
բնագրի
{խօսքը}
պահեցինք,
որովհետեւ
չգիտենք
ստուգապէս,
թէ
ի՞նչ
ի
Կաթուղիկէսն
"
(եր.
42)
մենք,
'ի
Կաթուղիկէսն
{խօսքը}
Իմաստութիւն
(Սողոմոնի)
կարդալով
թարգմանեցինք,
)
կարդալով
թարգմանեցինք,
որովհետեւ
այն
Փարպեցու
{խօսքը}
չէր։
Կաթուղիկեայց
անունով
յիշուած
վկայութիւնը
ո՛
ել
ենք
"
առաջին
թղթում
",
որովհետեւ
յերկրորդումն
{խօսքը}
Փարպեցու
խօսքը
չէր,
այլ
օրինակող
գրիչների
աղճատա
թղթում
",
որովհետեւ
յերկրորդումն
խօսքը
Փարպեցու
{խօսքը}
չէր,
այլ
օրինակող
գրիչների
աղճատանք.
պատճառ,
մ
.
Առաջ.,
գլ.
ԺԱ.,
համ.
31)։
(Դատապարտէաք
{խօսքը}
պիտի
կրաւորականապէս
հասկանալ,
յունական
բնագրին
հ
դիւնքը
կամենում
են
դնել
մեր
առջեւ
որպէս
գիտութեան
{խօսքը}
։
Գիտութեան
խօսքերը
չեն
դոքա,
եւ
գիտութիւնը
նոյն
նցքը։
Ի՛նչ
իրաւունք
ունինք
"
'ի
Սեւկոյ
դրախտին
"
{խօսքը}
բացարձակապէս
ներգոյական
հոլով
ճանաչել,
"
Սեւկոյ
րկար
բարակ
խօսել։
Նախ՝
գլխաւոր
քահանայութեան
{խօսքը},
որպէս
նաեւ
քահանայապետ
բառը,
միմիայն
Հայոց
կաթ
յաթոռ
կաթողիկոսութեան"։
Յայտնի
է,
թէ
հայրապետ
{խօսքը}
կաթողիկոս
չէ
նշանակում
այստեղ,
այլ՝
եպիսկոպոս,
թէ
հերիք
չէ
համարում
լոկ
"
գլուխ
քահանայութեան
"
{խօսքը}
եւ
Ս.
Ղեւոնդի
բերնով
Ս.
Յովսէփին
անուանում
է
"
հաւանականաբար
ենթադրել,
թէ
Փարպեցու
քահանայապետ
{խօսքը}
վերաբերւում
է
նաեւ
գո՛նէ
Սուրբ
Ղեւոնդին,
եթէ
ոչ
հանաներին։
Անտարակոյս,
պ.
Էմինի
քահանայապետ
{խօսքը}
միակողմանի
հասկանալն
էր
պատճառը,
որ
ինչպէս
§
21
նք,
թէ
կարելի
է
այս
տեղում
գլխաւոր
քահանայութեան
{խօսքը}
կաթողիկոս
հասկանալ,
բայց
եւ
այնպէս,
մեզ
թւում
է
յաշխարհիկ
բարբառ,
որ
միանալով
(կրճատուել
է
բարբառ
{խօսքը}
եւ
մնացել
է
միայն
բառը,
որով
եւ
դարձել
է
մէկ
բառ
րթը
գոված
ջուր
ա,
համա
սրա
խումը
չունի"։
Այս
խում
{խօսքը}
ճիշտ
այն
է
նշանակում,
ինչ
որ
մենք
ուրիշ
բառերում
լինէր
եւ
Թուղթն
էլ
չյայտնուէր,
ընդունէինք
Վարդանի
{խօսքը}
։
Բայց,
քանի
որ
Հմայեկի
կնոջ՝
Ձուիկի
սնուցած
հոյակ
է
նոցա
մօրը՝
Ձուիկին,
մենք
չենք
ընդունում
Վարդանի
{խօսքը}
։
Փարպեցու
Թղթից
իմանում
ենք
նորա
յարաբերութիւնը
Ձ
դարձեալ
որպէս
բովանդակութիւն
գործ
է
ածում
"գլուխ"
{խօսքը}.
"Գլուխք
պատգամաց
թղթիս
ամբաստանութիւն
էր"
եւ
այլ
ում
է
Էջմիածին
գնալ
Երեւանից՝
կաթողիկոսի
վճռական
{խօսքը}
լսելու
համար։
Բայց
ո՛վ
վատաբաղդութեան
ազգիս.
մէջ
լուռ,
անշարժ.
եւ
մի՞թէ
ճշմարիտ
չէ
Մարգարէի
{խօսքը},
թէ
մարդը
վայրի
ծաղկի
պէս
ծաղկում
է.
փչում
է
նո
ան
լինել
ձեզ...
Սատանան,
ընդհատելով
նորա
{խօսքը},
պատասխանեց
-
Սիրական
Բուբանդուս,
սկսիր
շու
ւնը
իւր
խօսելու
ժամանակ,
բայց
երբ
աւարտել
էր
իւր
{խօսքը},
պատասխան
չստանալով
գրականութեան
դեւից,
աչքը
ձգ
ել
իւրեան
կամ
համարուել
ուրիշների
աչքում:
Ես
այս
{խօսքը}
ասում
եմ
միմիայն
մեր
հայերի
համար
եւ
ոչ
ուրիշ
ազգ
անելու
էր
բոլորը․
այս
դիտմամբ
կտրելով
պ.
Մարկոսի
{խօսքը},
ասաց.
-
Եղբա՛յր,
ինչե՛ր
ես
խօսում,
ի՛նչ
մէջ...
-
Միթէ
դու
մի
բան
տեսա՞ր,
-
կտրեց
{խօսքը}
պ.
Շաքարեանցը:
-
Եղբայր,
ես
կոյր
չեմ,
եւ
մանքները,
որ
ուրախութիւնը
համ
տայ
նորա
բերանին:
{Խօսքը}
մեր
մէջ
մնայ,
մարդը
այդպիսի
ժամանակ
պիտի
մի
փոքր
ամենայն
տեսակ
լրբութիւն
առնել,
-
յառաջ
տարաւ
իւր
{խօսքը}
պ.
Մարկոսը:
-
Գիտե՞ս,
որ
նա
հարբելու
էր
եւ
ին,
նոցա
միտք
հասկացնող
միջնորդը
չէր
աստուածեղէն
{խօսքը}
եւ
բանականութիւնը,
այլ
մի
տեսակ
կատաղի
ցնցողական
րստացած
մարդ․
այս
պատճառով
եւս,
նորա
կարծիքը
կամ
{խօսքը}
աւելի
մեծակշիռ
է:
Սակայն
այս
է
բանը,
որ
այդ
ծեր
,
-
ասաց
Մահտեսի
Թովմասը,
երբ
կոմսը
աւարտեց
իւր
{խօսքը},
-
բայց
ասես
թէ
ասածներդ
խելքիս
նստում
են.
ինչե
բան
ասել,
բայց
Մահտեսի
Թովմասը
յառաջ
տանելով
իւր
{խօսքը}
չթողեց
նորան
բերան
բանալ:
-
Ձեր
խօսակցութիւն
լի
են
դորա
ախոռի
մէջ...
-
Ձեր
պատմելով,
-
{խօսքը}
ընդմիջեց
կոմսը,
-
դորա
ախոռը
բաւական
նմանութիւն
Ձեռքում
բռնել
էր
մի
թուղթ:
Կոմսը
վերջացնելով
իւր
{խօսքը},
դարձաւ
դէպի
օրիորդը
հարցանել,
թէ
ինչ
թուղթ
էր
ւրդը,
-
շարունակեց
բժշկապետը,
ընդհատելով
պարոնի
{խօսքը}:
Պ.
Յովնաթանեանցը
իւր
կարգով
ընդհատեց
նորա
:
Պ.
Յովնաթանեանցը
իւր
կարգով
ընդհատեց
նորա
{խօսքը}:
-
Պարո՛ն
բժշկապետ,
ես
բարերար
եւ
գործակալ
լի
չէր
ինձ
տեսանել:
-
Այո՛,
այդ
է
իմ
վերջին
{խօսքը}:
-
Համաձայնեցէք,
պարոն
բժշկապետ,
որ
դուք
ձ
ստերս
հիւանդութիւնը...
-
Առաջինը,
-
կտրեց
{խօսքը}
տիկին
Յովնաթանեանցը
շտապ
խօսելով,
-
ընտանեկան
բա
ն
մի
կերպ
հանգստութեամբ:
-
Բայց,
-
կտրեց
նորա
{խօսքը}
Շահումեանցը,
-
մի
այնպիսի
բան
է,
որ
կամք
ունէր,
լուն
կասկած
չտանի...
-
Դու
ընդունու՞մ
ես,
-
{խօսքը}
յառաջ
տարաւ
Շահումեանցը,
-
թէ
աշխարհը
ենթարկուած
ի՞նչ
ասել
է
ձեւ.
ձեւը
կերպարանք
է,
բայց
այստեղ
{խօսքը}
իրի
վերայ
է
եւ
ո՛չ
նորա
ձեւի:
-
Ի՞նչ
առնես,
բայց
փայտը
կորուսանում
է
իւր
փայտութիւնը,
-
կտրեց
{խօսքը}
Թիւթիւնճի-օղլուն,
-
մոխիրը
այլ
է,
փայտը
այլ.
դո
նճի-օղլուն,
րոպէաչափ
լռութենից
յետոյ,
-
բայց
մեր
{խօսքը}
մահի
վերայ
էր
եւ
դուրս
եկանք
կղմինդրի
եւ
փայտի
վե
,
պէտք
է
նորա
համար
պատրաստութիւն
տեսանել"։
Այս
{խօսքը}
Թիւթիւնճի-օղլուի
համար
մի
այնպիսի
բացասական
էլեկտ
ի
համար,
փեսայի
նոցայ
տուն
գալը,
-
ընդհատեց
նորա
{խօսքը}
Թիւթիւնճի-օղլու
տիկինը,
-
ամենայն
ժամանակ
բաց
է
մ
դուք
անպատճառ
կամենում
էք,
ի՞նչ
պիտոյ
է
առնել,
{խօսքը}
կտրիճինն
է...
Պարոն
Մկրտիչը
չթողեց,
որ
աւա
չը
չթողեց,
որ
աւարտէր
Թիւթիւնճի-օղլու
տիկինը
իւր
{խօսքը}.
իսկոյն
բռնեց
նորա
մսի
աւիշկով
եւ
իւղով
տոգորուա
արմարիոն:
-
Մկրտիչը
եկել
էր,
-
շարունակեց
իւր
{խօսքը}
մայրը,
-
որ
շուտով
հարս
առնենք
քեզ,
զաւա՛կս,
ի
ս
եկել,
այժմ
եկած
չեկած,
այդ
է
քո
քաղաքավարական
{խօսքը},
-
պատասխանեց
կինը:
Թիւթիւնճի-օղլուն
ժպտեցաւ
Շատ
ուրախ
եմ:
-
Այդ
դատարկ
բաներ
են,
-
կտրեց
{խօսքը}
Թիւթիւնճի-օղլուն,
-
թող
նոքա
իւրեանը
թէյովը
պարապ
ուն,
-
այսինքն...
-
Ամենայն
կողմից,
-
կտրեց
{խօսքը}
Շահումեանցը,
տեսանելով,
որ
կակազում
է
Թիւթիւնճի
տաք,
-
ասաց
Շահումեանցը,
-
ես
պատիւ
կը
համարիմ,
-
{խօսքը}
եղաւ
սորա
պատասխանը:
Բայց
այս
խօսակցութեան
մ
հայեացքը
մարդու
եւ
մարդկութեան
վերայ,
-
վերջացրեց
{խօսքը}
Շահումեանցը,
տեսանելով,
որ
տիկին
Թիւթիւնճի-օղլո
խ
ցաւեցուցի...
-
Ի՞նչ
էք
հրամայում,
-
կտրեց
{խօսքը}
Թիւթիւնճի-օղլուն,
-
ես
շատ
ուրախ
եմ,
եւ
ցանկանու
յց
յետոյ
լաւ
էր
համարում,
լսել
նորա
մի
քանի
ասած
{խօսքը},
եւ
եթէ
տեղիք
կը
լինէր
այդպիսի
մեղադրանքի,
ապա
նձ
մի
խորտակիչ
հարուած,
հանդարտ
հոգով
կը
լռեմ
քո
{խօսքը}
`
թէեւ
լինէր
այն
իմ
մահու
դատակնիքը...
-
Այ
ւ
պաշտել:
Հազիւ
թէ
Շահումեանցը
աւարտել
էր
իւր
{խօսքը},
Մանուշակը
վեր
առեց.
-
Ինչ
որ
դու
ասում
ես
ա
ւր
դուստրը,
այնպէս
սուրբ
էր
նորա
համար
Մանուշակի
{խօսքը},
որ
թէեւ
աչքով
տեսանում
էր
նորա
թուլութիւնը,
այ
րջին
գնդակը
հալուեցաւ"։
Հազիւ
թէ
ասել
էր
նա
այս
{խօսքը},
կատուն
մլաւեց
դարձեալ,
եւ
ամենակործան
կայծակը
իլ
լինելը...
-
Եթէ
դու
այդպէս
մտածում
ես,
-
{խօսքը}
վեր
կալաւ
Աղուանեանցը,
-
ես
բոլորովին
համաձայն
եմ
ած
է,
քարը
թանկագին...
-
Գիտեմ,
-
ընդհատեց
{խօսքը}
Աղուանեանցը,
-
բայց
դու
չգիտես,
թէ
ինչ
ապաբախտու
մատանու
պատմութիւնը,
ապա
թէ
ո՛չ...
Վերջին
{խօսքը}
ասելու
ժամանակ
Վարդ-խաթունը
հափշատկել
էր
սեղանի
վ
ւածը,
այն
պատճառով
Աղուանեանցը
շտապեց
կտրել
քրոջ
{խօսքը},
եւ
որքան
կարելի
է
հանդարտեցնել
նորա
ալեկոծուած
մ
էր
այս
պատմութիւնը:
Երբ
որ
աւարտեց
եղբայրը
իւր
{խօսքը},
քոյրը
մի
գազանական
լացով
ողբաց
իւր
ամուսնու
մահ
.
որով
խոստանում
էր
սիրականը
այսօր
իսկ
վերջացնել
{խօսքը},
եւ
ստանալ
Թիւթիւնճի-օղլուի
ճակատագրական
համաձայ
ցի
առաջարկութենից,
եւ
կամենում
էր
ճիշտ
պահել
իւր
{խօսքը},
որ
տուել
էր
ուխտաւոր
Մկրտչին:
Մանուշակը
ոչի
.
Այդպիսի
նեղսիրտ
փեսայ
մեզ
հարկաւոր
չէ:
Այս
{խօսքը}
աւարտած,
նետեց
նամակը
սեղանի
վերայ:
Մանուշակ
այս
միաբանութեան
վերայ,
եւ
մի
քանի
բամբասողների
{խօսքը}
հերիք
պատճառ
է
լինում
Պապին,
կասկած
տանելով
Մխիթ
նոյնքան
ժամանակ
է,
որ
եւ
կրօնը
կայ։
Այստեղ
մեր
{խօսքը}
միայն
լինելութեան
վերայ
է
եւ
ո՛չ
այսպէս
կամ
այլպէ
ակուելով
այդ
ազատական
կրօնի
առաջնորդութեամբ։
Մեր
{խօսքը}
այստեղ
ընդհանուրի
վերայ
է
եւ
ո՛չ
մի
քանի
մասնաւոր
ւ
գործարան
սոսկալի
եւ
սարսափելի
յանցանքների։
Մեր
{խօսքը}
այս
կերպով
յառաջ
տանելով՝
ասում
ենք,
թէ
մարդը
ո
արոյականութեան
մասնաւոր
եւ
սեպհական
աղբիւրը.
մեր
{խօսքը}
այն
կանոնադրութեան
վերայ
է,
որով
վարւում
էին
Մխի
սիրական
Հայերի
արմատական
ախտերից
մինն
է։
Այս
ծանր
{խօսքը}
ասում
ենք՝
ոչ
թէ
նայելով
ազգի
այժմեան
սառնութեանը
մանակ
հրաւիրում
էր
իւր
չորս
օգնականքը։
Բայց
նոցա
{խօսքը}
ոչինչ
ազդեցութիւն
չունէր.
Գեներալի
կամքիցն
էր
կա
ւքանդ
եղած
հասարակութիւնը
արտաբերում
է
իւր
վերջին
{խօսքը},
այսինքն՝
կոյր
հնազանդութիւն։
Այս
էր
հիմնարկող
բերեն,
թո՛ղ
մարդավայել
կերպով
հերքեն
հակառակորդի
{խօսքը}
եւ
լուսափայլ
կացուցանեն
իւրեանց
ճշմարտութիւնը։
Ա
ը
մի
տեսակ
մարդերի,
որ
նուիրած
են
իւրեանց
անձը,
{խօսքը}
եւ
գրիչը
սորա
կամ
նորա
պակասութիւնքը
ծածկելու:
իայն
այո՛,
կամ
ո՛չ.
երրորդը
չկայ:
Չմոռանան
այս
{խօսքը}
այն
ազգասէրքը,
որ
իւրեանց
սէրը
դէպի
ազգը
յայտնու
նիչքը
մեր
ազգի,
ուր
եւ
իցէ։
Վերջացնելով
մեր
{խօսքը},
յայտնում
ենք
Պ.
Գամառ-Քաթիպային
մեր
սրտի
անկեղ
գործ
դնել
կամ
չդնել,
բայց
մի
գաւառի
բնակիչ
(մեր
{խօսքը}
բուն
հասարակ
ժողովրդի
վրայ
է)
չունի
այդ
ազատութի
բողջապէս,
ինչպէս
"
ներկում
է
",
որպէսզի
ներկում
{խօսքը},
էական
է
բային
խնդիր
չդառնայ
եւ
գաղափարի
շփոթութ
վ,
այնպէս,
որ
մէկ
ամբողջ
վանկ
պակասում
է,
որով
{խօսքը}
թեթեւանում
է։
Եթէ
գրենք
"
ներկում
են
",
այն
ժամ
։
Եթէ
գրենք
"
ներկում
են
",
այն
ժամանակ
ձեռքերը
{խօսքը}
չէ
կարող
իր
ըթը
նու
փոխել
եւ
եթէ
այդպէս
խօսող
էլ
ուն,
ինչպէս
ձեռ-քեր-ն
են-ներ-կում,
որով
ձեռքերը
{խօսքը}
առանց
իր
նշանակութիւնը
փոխելու
կամ
կորցնելու
ձգտո
վում
է
եւ
անխտիր
գործ
է
դնում
ճիւղեր,
ճիւղերու։
{Խօսքը}
այն
չէ,
թէ
առաջինն
է
գեղեցիկը,
թէ
երկրորդը,
այ
ղե՞րի,
թէ՞
ճիւղերու։
Ոչ
լոկ
այս
բառի
վրայ
է
մեր
{խօսքը}
եւ
ոչ
իսկ
պ.
Պռօշեանցի
գրուածքի
վրայ.
այսպիսիք
ում
է
սեռական
հոլովով
եւ
նորա
մօտ
դնում
է
կամ
չափ
{խօսքը}
՝
գործիական
չափով,
կամ
համեմատ
խօսքը
եւ
կամ
մի
ո
մ
է
կամ
չափ
խօսքը՝
գործիական
չափով,
կամ
համեմատ
{խօսքը}
եւ
կամ
մի
ուրիշ
խօսք,
որ
աւելի
յարմարութիւն
ունի
հետ
է
կանգնել
իր
խօսքից
եւ
էլ
չէ
ուզում:
Արշաւրի
{խօսքը}
փոխելը
եւ
նորա
դրժողութիւնը
մեծ
պաշտօն
են
վարում
ելի
յիշեցնում
է
մեզ
ֆրանսիական
"
le
roi
le
veut
"
{խօսքը},
քան
թէ
մի
բնական
երեւոյթի
պատճառ
կեանքի
կամ
նոր
ուէր
է
տուել
իր
ծառային
եւ
ծառան,
առանց
տիրոջ
մի
{խօսքը}
եւս
մոռնալու,
կատարում
է
պատուերը:
Մենք
գիտենք
յի
հետ
մասն
ու
բաժին
չունին,
եւ
նոցայ
հետ
չէ
մեր
{խօսքը}:
Մենք
եւ
ոչ
իսկ
ուզում
ենք
վրդովել
նոցայ
քունը.
ի
հետ,
մենք
իսպառ
մերժում
ենք.
նախ,
որ
անպարան
{խօսքը},
այսինքն
պարան
միացած
բացասական
ան
մասնիկի
հետ
մ
վերջինը
եղած
լինէր
դպրութեան
մէջ,
մինչդեռ
Ապարան
{խօսքը}
(յատուկ
առքով)
երեւում
է
գործածուած:
Երկրորդ,
եւ
Մասիսի
եւ
Արագածի
երեւակայեալ
պատկերները:
Այս
{խօսքը}
գործ
դրինք
այն
պատճառով,
որ
ոչ
Մասիսը
նման
է
իր
ակը:
Այո՛,
կարող
էր
եւ
այն
ժամանակ
երեւիլ.
մեր
{խօսքը}
այդ
չէ,
այլ
այն,
թէ
լոկ
անունը
չէ
կարող
ընդունո
որին
բնաւ
մեր
եկեղեցին
չէ
ճանաչում:
Սուրբ
Հելմոս
{խօսքը},
ինչպէս
կարծում
են
Հելենէի
աւերանքից
է
առաջացել
նէ
ուսանել
կամեցողի
աոջեւը
որպէս
գիտութեան
ներկայ
{խօսքը}:
Մեզ
թւում
է,
թէ
մեծ
ծառայութիւն
ցոյց
տուա
ները
իրենց
կը
քաշէին
մեր
ուշադրութիւնը:
Բայց
մեր
{խօսքը}
հասարակ
ժողովրդի
օգտին
վրայ
է,
թէեւ,
այո՛,
Ցիմ
են
այն
բոլոր
արարողութիւնքը
որոնց
մասին
եղաւ
մեր
{խօսքը},
պատճառ
կեանքի
եւ
ընկերական
պայմանքը
փոխուած
են
իքը
եւ
մաքրել
հայկական
անդաստանը:
Ահա
մեր
վերջին
{խօսքը}:
Պ.
Պռոշեանցը
փոխաբերաբար
առնուած
ոճերի
եւ
գործ
դնել
կամ
չդնել,
բայց
մի
գաւառի
բնակիչ
(մեր
{խօսքը}
բան
հասարակ
ժողովրդի
վրայ
է)
չանի
այդ
ազատութիւն
ց
այն,
ինչ
որ
անկողոպտելի
է:
Մենք
ասում
ենք
այս
{խօսքը},
որովհետեւ
մի
քանի
այդպիսի
ինքնահաւան
եւ
անգործ
իս
մեր
ականջին,
երբ
լսում
ենք
հայկական
անբռնադատ
{խօսքը},
երբ
այդ
ձայնը
դուրս
է
գալիս
ուղղակի
ազգի
սրտից
տելով
ուրիշների
վիճակագրութեանը
հետ
ասում
ենք
այն
{խօսքը},
թէ
մեր
ազգը
շատ
խոցերից
ազատ
է:
Բայց,
չն
կամ
չեն
լսում
իսպառ,
կամ
թէ
լսում
են
լոկ
խաւարի
{խօսքը}:
Վերջին
աստիճանի
բարբարոս
ազգերի
մէջ
եղած
կանացի
եւ
կապակցել,
թէեւ
նոր
հոլովներով,
այժմեան
հայի
{խօսքը}:
Բայց
ժողովուրդի
անկաջին
ծանր
է
եւ
անբնական.
-
ի
ոնից:
Մենք,
հերիք
համարելով
առայժմս
այսքան
{խօսքը},
կտրում
ենք
մեր
ճառի
ընթացքը,
ձեռք
զարկած
լինել
իտքը
արդէն
խօսելի
բանը
դասաւորում
է.
պատճառ,
որ
{խօսքը},
որ
ձայնաւորուած
լսւում
էր
օդի
մէջ
մեր
բերանից,
պէտքերի
իրաւունքը
յափշտակելու
չափ
ուժ
չունի։
Մեր
{խօսքը}
սիրահար
մարդու
վրայ
չէ,
սիրահարը
օրէնք
եւ
իրաւու
թիւնը
պիտի
չափուի
բնութեան
չափով։
Բայց
մարդկային
{խօսքը}
կամ
նորա
ձեւը
անտեսանելի
եւ
մտքով
միայն
հասկանալի
ւմը։
Սորանից
պարզ
երեւում
է,
որ
գեղեցկութիւն
{խօսքը},
լոկ
անզօր
խօսք
է,
եթէ
գործ
է
դրւում
հին
լեզուի
ելը
սովորեցնում
է
ճշտութիւն"։
Իրաւ
որ,
կենդանի
{խօսքը}
աւելի
ճապաղ
է,
քան
թէ
գրութիւնը,
որ
աւելի
քիչ
խ
ոզելու,
որ
իր
կամքով
համազօր
է
մարդկային
կենդանի
{խօսքը}
ուրանալու։
Այն
մարդը,
որ
մի
անգամ
հիմնաւորապէս
նալի՝
բովանդակելով
իր
մէջ
արդի
գիտութեանց
վերջին
{խօսքը}
։
Խօսել
հազար
ու
մին
մուրացած
խառնուրդներով,
խօս
մնականքն
են
պարտական
գործ
կատարել։
Ո՛չ,
ազգային
{խօսքի}
տնտեսութեան
մէջ
ամենայն
մարդ
իւր
վիճակի
եւ
կարողո
առնալ
նոյնպէս
իւրեանց
ընկերներին։
Ես
ազգային
{խօսքի}
շինութեան
մասին
խօսակցութիւնս
կնքում
եմ
սորանով,
ռաքինի
մարդերի
ձեռքի
տակ
ուսանելով
եւ
աստուածային
{խօսքի}
մարգարիտը
կատարելապէս
իր
մէջ
ընդունելով՝
վերադար
տմութիւնը
կարդալով,
այս
Թուղթն
էլ
կարդան
եւ
նորա
{խօսքի}
արժանաւորութիւնը
փորձով
հասկանան։
ԲՈՒՆ
ինձ
քո
ընտանիքին
յանձնեցիր,
դոքա
եղան
իմ
վրայ
քո
{խօսքի}
հրամանը
կատարողքը,
առանձին
առանձին,
ի՛րենց
կամե
այս
բանը
դրականապէս։
Ուստի,
եթէ
հիմնուինք
քեռի
{խօսքի}
վրայ,
եւ
պէտք
է
հիմնուել,
ուրեմն
Ձուիկն
էլ,
Ան
լ
մի
ուրիշ
անուն,
ապա,
հիմնուելով
Փարպեցու
քեռի
{խօսքի}
վրայ,
առանց
երկարաբանութեան
կ'անցնէինք՝
եւ
բնա՛
ալով
Մանուշակին,
-
ահա
պարոն
Շահումեանցը:
Այս
{խօսքի}
վերայ
փոքր
մնաց,
որ
Մանուշակը
ձէռքիցը
ցած
ձգէր
հ
եցէ՜ք,
պարոն
Շահումեանց"։
Շահումեանցը
առանց
{խօսքի},
միայն
գլխի
շարժելովը
շնորհակալ
լինելով
Թիւթիւնճ
յնով,
-
"
առաջին
գնդակը
հալուեցաւ
",
իսկոյն
այս
{խօսքի}
վերայ
կատուն,
որ
քծնում
էր
նոցա
ոտքերին,
երկրոր
թիւնը:
Աստծոյ
օրհնութիւնը
լինի
քո
վերայ:
Այս
{խօսքի}
ժամանակ
արտասուքը
փայլեցաւ
Մանուշակի
աչքերում:
րութեան
հիմք
դնելը։
Այս
երկրորդ
յօդուածի
մէջ
մեր
{խօսքի}
առարկան
լինելու
է
ահա
նոյն
այդ
ընկերութիւնը.
յան
մ։
Երկրորդ,
շատ
անգամ
հերիք
է,
եթէ
հարցնողը
իր
{խօսքի}
բայով
ցոյց
տայ
ժամանակը,
դէմքը
եւ
թիւը,
պատասխա
ողի
մեզ
գլուխ
բերել
այդ
կտիտ
գործը։
Այս
բոլոր
{խօսքի}
զօրութիւնը
այս
է,
ա)
թէ
բայերը
չպիտի
բաժան
գրվի
երցողքը
մեր
տկարութիւնը,
երբ
չենք
կարողանում
մեր
{խօսքի}
ընթացքը
կտրել,
երբ
բանը
գալիս
է
լեզուի
մշակութեա
էլ
են
շահւում:
-
Ես
արմանում
եմ
քեզ
վրայ,
-
{խօսքի}
մէջ
է
մտնում
Սօսի
մեծ
եղբայրը
Պարէտը,
-
ա՜յ
տղայ
անելու,
պիտո՞յ
է
ասէիր,
թէ
գնա
դու
այժմ,
եւ
ես
{խօսքիդ}
պատասխանը
կը
գրեմ
նամակով
այն
պատճառով,
որ
բերան
մի
փոքր
հանդարտեց
եւ,
բոլորովին
այլ
ընթացք
տալով
{խօսքին},
շարունակեց.
-
Մի՛
բարկանար,
լաւ
է.
մի՛
բ
ելը
անօգուտ
էք
համարում
ազգին։
Իբրեւ
ապացոյց
ձեր
{խօսքին}
՝
մէջ
էք
բերում
Խորենացու
ողբը
Հայոց
ազգի
վերայ
ե
"
ելդըրըմ"։
Մոմը
վառուելով
մինչ
հասանում
էր
այս
{խօսքին},
որ
կայծակ
է
նշանակում,
իսկոյն
երկինքը
մթնում
է
լիան,
այլ
երկիրներ
եւ
կղզիք
կենդանի
վկայք
են
մեր
{խօսքին}:
Ասիոյ
ապագան
աւելի
մեծ
է,
աւելի
լայն
է
տնտեսակ
ջոցին
ոչինչ
այլ
բան
չէ,
Բայց
եթէ
թարգման
մուսայի
{խօսքին},
Նորայ
ասածը,
որ
նա
լսում
է,
Մեզի
բաշխում
է
զի
աշտօններ,
ի՜նչ
տխուր
առարկաներ
նիւթ
են
այսօր
մեր
{խօսքին}:
Ա՞յս
էր
մեր
գործը:
Արիւն
է
կաթում
մեր
սր
աւագ
մարդերի,
պաշտօնատեարց
եւ
ծառայողների
միաբան
{խօսքին},
որ
քեզ
զգուշացնում
էր,
այդպիսի
անիրաւ
գործ
չգո
քը։
Յովհաննէս
կաթողիկոսը
այսպէս
է
վկայում
մեր
{խօսքին}.
"
Մեծ
հայրապետն
Հայոց
Բաբգէն
առնէ
ժողով
եպիսկոպ
ած
եւ
Քո
ուղարկած
Յիսուս
Քրիստոսը,
վկայում
է
մեր
{խօսքին}
։
Օրհնեալ
է
Աստուած,
որին
ճանաչելը
պարգեւում
է
մ
վ,
որ
մենք
հանդիսով
հակառակուեցանք
Փարիզումը
այդ
{խօսքին}
եւ
դատապարտեցինք
համարեայ
թէ
բոլոր
օրագրութիւններ
դու
պատահէիր,
որ
խօսում
էր
քո
հետ,
փոխանակ
նորա
{խօսքին}
պատասխանելու,
պիտո՞յ
է
ասէիր,
թէ
գնա
դու
այժմ,
ւմ
են
մի
հարուստի
ժպիտին
կամ
կիսաքաղցր,
կիսաթթու
{խօսքին},
չեմ
ասում,
դեռ
եթէ
մի
այդպիսի
պարոն
ճաշի
կանչէ
ւամենայնիւ
մեղք
էր
համարում
հակառակուիլ
Մանուշակի
{խօսքին}:
Եւ
այս
պատճառով
եւս
բժիշկ
կանչելը
թողուցին,
ու
,
խօսելու
ժամանակ
Մանուշակի
հետ,
հազիւ
թէ
երկու
{խօսքին}
ստանում
էր
մի
պատասխան,
եւ
այն
անիմաստ,
կցկտուր
արստութիւնը։
Մատաղահաս
Կայսրը
լսեց
իւր
վարժապետի
{խօսքին}
եւ
արգելեց
Հօլանդացոց
առեւտուր
առնել
Չինաստանի
մէ
իշիլիէն
չէր
սիրում
ամենեւին,
որ
հակառակուէին
իւր
{խօսքին}
։
Նա
արտաքին
կերպով
հաշտուեցաւ
Րիշիէի
հետ,
եւ
հր
ւնը
համաձայն
է
նորա
գործածած՝
Կառամզինի
իմաստուն
{խօսքին},
ապա
ի՞նչպէս
պիտոյ
է
մեկնել
նորա
գործակատարութիւ
ը
հաստատ
է
իր
սիրու
մէջ
եւ
խնդրում
է,
որ
Սօսն
էլ
{խօսքին}
հաստատ
մնայ.
"
համայ,
իմ
աղլուխը
քու
գլուխը,
ե
նը:
Գուցէ
ձեզ
յայտնի
չլինի,
բայց
վկայ
է
Աստուած
{խօսքիս}
ճշմարտութեանը,
որ
ձեր
Խալիլ
նայիբը,
երկար
ժաման
Ինձ
արբածք
խոնարհում
են.
Աստղերն
էլ
{խօսքիս}
լսելով
`
Ուրախ
շողերով
խաղում
են:
ս
միջոցին
ծառան
գանչեց.
"
Իմ
պարոն,
Լսի՛ր
{խօսքիս},
բայց
տե՛ս,
դու
ձայն
չհանես.
Ապա
թէ
ո՛չ,
ղաղութիւնը:
Ես
քեզ
խօսք
տուել
եմ
եւ
հաստատ
եմ
իմ
{խօսքիս}.
եթէ
դու
եւս
հաստատ
ես
քո
վերայ,
ուրեմն
էգուց
ե
Կեանք
ուրացողը
հեռացաւ
Անբաւական
իմ
{խօսքից}.
Ես
ու
Բաքոս
մենակ
մնալով
Սեղան
նստանք
ունով.
ուրեմն,
վայելեցէ՛ք
եւ
ուրախացէք:
Այս
{խօսքից}
յետոյ
ամենայն
ոք,
սկսեց
ուտել
իւր
ամանից
զանազան
ր
Վարդիթերը
Սօսին
տան,
իսկ
այժմ
հետ
է
կանգնել
իր
{խօսքից}
եւ
էլ
չէ
ուզում:
Արշաւրի
խօսքը
փոխելը
եւ
նորա
դր
էս
թէ
աղջիկը
տալը
կամ
չտալը
կախւում
է
լոկ
Գարեգնի
{խօսքից}:
Առաջ
էլ
ասացինք,
որ
հեղինակը
անդադար
պարա
գիդ,
գիտեմ,
չես
կորուսանում
Եւ
խոստացած,
{խօսքիցդ}
յետ
չես
դառնում:
Մի՛
հրաժարուիր,
քան
քու
երեխին,
որ
մի
կապայ
ես
կարում,
թէ
էքսի
օրը
{խօսքիցդ}
դուս
ա
գալի,
ասում
ես,
թէ
ա՜յ
որդի,
քեզ
շոր
կա
նչ
ծնողքս
իմ
ձայնից
Խնդացին
ու
բերկրեցան,
Նախկին
{խօսքն}
որ
ասացի,
Չէր
հայր,
կամ
մայր,
կամ
այլ
ինչ.
Ազ
ինձ
Սէր,
կին,
ինչո՞ւ
Տէրն
օրհնեց,
Ակնարկում
է
{խօսքն}
այն
ի՞նչ
`
Թէ
`
աճեցեք...
"
եւ
լռեց:
Եւ
կռւում
նչ
ծնողքս
իմ
ձայնից
Խնդացին
ու
բերկրեցան,
Նախկին
{խօսքն},
որ
ասացի,
Չէր
հայր,
կամ
մայր,
կամ
այլ
ինչ.
էպէտեւ
երեւիցեմ
"
(եր.
39)։
Դարձեալ,
Պաւղոսի
{խօսքն}
է
այս.
"
Եւ
համարիմ
կղկղանս
"
(Թ.
Պաւղ.
առ
Փի
խօսքը,
որովհետեւ
շատ
անգամ
Չամչեանի
աղբիւրը
այդ
{խօսքն}
է
լինում,
որին
ո՛չ
տասնաւոր,
այլ
հարիւրաւոր
ապա
ացարձակապէս
ներգոյական
հոլով
ճանաչել,
"
Սեւկոյ
"
{խօսքն}
էլ՝
դրախտին
յատկացուցիչ։
Մեզ
թւում
է,
թէ
Փարպե
ուն
կամ
մի
կոտոր
կապերտ:
-
Ուրեմն
ձեր
վերջին
{խօսքն}
է
հրաւիրել
իմ
փեսան,
որի
երեսը
ցանկալի
չէր
ինձ
տ
ուե՛լու
կերպով
կաղում
են
հաւատքի
մէջ,
բայց,
այս
{խօսքո՛վ}
է
միայն
եւ
ո՛չ
գործով.
պա՛տճառ,
մարմնի
պարկեշտո
ծ,
նենգաւոր
եւ
այլ
յանցանքների
տէր
լինելուց,
մի
{խօսքով},
հոգու
անբարոյականութենից
յառաջանում
էր
այդ
կասկ
եան
կեանքին:
Անչափ
են
դորա
չարագործութիւնքը.
մի
{խօսքով},
այդ
մարդը
մի
շարժական
գահ
է
սատանայի
եւ
բոլոր
դ
ան
արաղ,
բայց
ոչ
դուրս
տանել
Ռուսսիայի
ներս,
մի
{խօսքով}
՝
ամենայն
տեսակ
վաստակասիրութիւնք
տարածել
ամեն
մի
րպը,
մշակները,
ապրուստը,
բնակութեան
վարձը,
մի
{խօսքով}
՝
ամենայն
բան
թանգ
է,
քան
թէ
Նախիջեւանի
մէջ։
Բա
ան
չափ
օգնական
լինել
այդ
գործի
յառաջադիմութեանը՝
{խօսքով}
եւ
գործով,
ամենեւին
այն
սրտով
եւ
այն
ջերմեռանդու
ելով։
Ես,
որպէս
եւ
ուրիշները,
հասկանում
եմ
այդ
{խօսքով}
այն
իդէայն,
որ
հասկացւում
է
լատինական
immediate
ի
երեսի
բոլոր
կրօնքը
եւ
դաւանութիւնքը:
Ասել
է
մի
{խօսքով},
թէ
ոչինչ
սուրբ
բան
չկայ
ձեր
համար
աշխարհի
երեսի
ան
սերմը,
վառել
նոցա
սրտում
Հայութեան
կրակը,
մի
{խօսքով}
՝
կատարել
այն
ընտանեկան
պարտականութիւնը,
որ
ծնող
վ
նորանց
եւ
Յովհաննէս
Կաթողիկոսի
գրուածներով:
Մի
{խօսքով},
ես
Յոյն
կը
լինիմ
եւ
Յոյների
համար,
կամ
աւելի
լ
եռք
բերածներիս
մինը
եւս
ազատութիւն
է:
Թո՛ղ,
գէթ
{խօսքով}
օգուտ
քաղեմ
այդ
արտօնութենից:
Խօսակիցը
վայր
ստել,
եւ
ի
վերջոյ,
որի
արժէքը
պայմանական
է,
մի
{խօսքով}
՝
դրամը,
որ
մարդը
վաստակել
է:
Բայց
հողը
նա
չէ
վ
րկադրէ
նորանց
դէպի
յափշտակութիւն
եւ
կողոպուտ,
մի
{խօսքով},
բաբելոնեան
խառնակութիւն:
Բայց
չէ
պիտոյ
մոռանալ
ն,
զարմանք,
զմայլանք,
ցաւ
եւ
կարեկցութիւն:
Մի
{խօսքով}
այդ
բեմը
սիրում
է
մարդու
բոլոր
հոգեբանական
կարողո
ակառով.
Շարան
ո՞վ
է,
Ֆոյլը
ի՞նչ
է
Մէկ
{խօսքով}
իմ
առաջին.
Երկու
թունկի
օրը
չըխմել
Մեծ
Ա՛հ,
խելագար
ապստամբք:
Ուզո՞ւմ
են,
որ
մի
{խօսքով}
Դորանց
դժոխք
ուղարկեմ,
Կամ
նզովքի
շան
Հայաստան,
որ
երազական
Եղել
է
այսօր
իրօք
եւ
{խօսքով},
Ոչինչ
աւելի
հնախօսական
Քան
թէ
անխորհ
ր
մեզ
գիր
տուեց.
Հողեր
եմ
վարում
հեռուից
`
{խօսքով}.
Հրացան
իմ
պէսը
կուրծքին
ե՞րբ
սեղմեց...
րամանովն
եկար։
Շատ
մարդիկ
ինձի
երբեմն
{խօսքով},
Գանգատ
տուեցին
երբեմն
գրով.
Բայց
եւ
որութեանը,
որ
գործել
էր
մեր
վերայ
այն
գիրքը.
մի
{խօսքով}
՝
հրապարակաւ
յայտնել
մեր
կարծիքը
այդ
աշխատութեան
իմութեան
ասպարէզը
"
գոնէ
տեսական
յարաբերութեամբ
"
{խօսքով}:
Զարմանալի
է,
որ
չկամին
հասկանալ,
թէ
մի
փոքր
թ
ոյն
զօրութիւն
ունի,
ինչ
որ
ունէր
առաջուանը.
մէկ
{խօսքով},
կենդանի
սահմանադրութիւն
եւ
կենդանի
օրէնք
անսահմ
ա
ձեռքում
(մի
շաբաթու
մէջ,
մի
խոհարար
կարդինալի
{խօսքով}
երեք
անգամ
արտաքսեց
եւ
երեք
անգամ
յետ
բերեց:
Միւ
չէր
այնքան
չափազանցօրէն
գովել
նորան
թէ
գրով
եւ
թէ
{խօսքով},
մինչեւ
անգամ
նորան
մի
նոր
Մեծ
Կարոլոս
ասելով
Հռ
ալածանք
եւ
նախատինք
ի
սէր
ազգին
յանձն
առնուլ.
մի
{խօսքով},
միայն
նորա
դրօշի
տակ
զինուորուիլ
եւ
նորա
դրօշի
ահում
իր
տանը"։
Դարձեալ
ասում
էին,
թէ
"
մէկ
{խօսքով}
պի՛ղծ
եւ
չարագործ
մարդ
է.
վանք
ունի
այնտեղ
Ղազար
չունի,
այլ
երկուքի
գաղափարն
էլ
տալիս
է
միեւնոյն
{խօսքով},
միեւնոյն
դերանունով,
որ
նախնիք
թէեւ
սովորաբար
սկանում
պ.
Էմինը,
ինչպէս
Մխիթարեանք
քահանայապետ
{խօսքով}
՝
Հռովմի
Պապը։
Թիւր
ըմբռնողութիւն
է,
եթէ
վերը
յ
տմում
էինք
միմեանց
ո՛վ
ինչ
գիտէր
նորա
վարքից,
մի
{խօսքով}
՝
բոլոր
ընկերութիւնը
ոգեւորուած
էր
նորա
քաղցր
եւ
անց
յառաջաբանների
եւ
ընծայաբերութիւնների
մէջ.
մի
{խօսքով}
ամբողջ
դժոխքի
փառքը:
Այս
տեղագրական
եւ
համա
համար,
գիշերը
թռչում
են
յանկարծ
մահիճներից:
Մի
{խօսքով},
թագաւորել
է
անկարգութիւն,
խառնակութիւն,
մտքեր
խանձողքը,
ծոյլերը,
ագահները,
որկրամոլները.
մի
{խօսքով}
դժոխքի
բոլոր
փառքը:
Երբ
սոքա
բոլորը
անցել
էին,
եր
քսանչորս
շիշ.
Մադեռա,
Խերէս,
Ռէյն-վէյն,
մի
{խօսքով}
թունդ
գինիներ
տասն
եւ
ութն
շիշ:
Կատարումն
օրինաց
ց
երեսի,
որի
թերթերը
ցիրուցան,
որը
ցեցակեր.
մի
{խօսքով},
բաբելոնեան
խառնակութիւն:
Ահա
այս
պահարանի
մէջ
ան,
ոմանք
տրտմութեան,
ոմանք
յուսահատութեան,
մի
{խօսքով},
հոգու
բոլոր
զգացողաթիւնքը,
բոլոր
հոգեբանական
ե
նա
համբուրում
էր
նամակը,
փայփայում
էր
նորան,
մի
{խօսքով},
այնպէս
էր
վարւում
այն
անշունչ
նամակի
հետ,
ինչպ
,
չիմացած
նորա
բնաւորութիւնը,
վարքը,
բարքը,
մի
{խօսքով}
որպիսութիւնը,
անունը
միայն
լսում
էին
եւ
պսակուած
,
այլ
ընդհանրապէս,
նորա
վախճանը
եւ
նպատակը,
մի
{խօսքով}
մարդը
ամենայն
կողմից,
դարձեալ
կրկնւմ
եմ
`
ոչ
ֆիզ
,
մտածութիւնը,
ապրելու
կերպը,
եւ
հոգին
էս.
մի
{խօսքով},
բացի
մարմնի
կերպարանքից,
որ
Աստծուց
է
կախուած
որեց
խնամք,
դարմանատարութիւն
եւ
խաղաղութիւն.
մի
{խօսքով}
՝
նորա
մահը
գրաւական
եւ
ապահովութիւն
եղաւ
ամենայն
եց
թամքին
գօտին,
ճանապարհի
պարկը,
հողաթափը,
մի
{խօսքով}
՝
ինչ
որ
կը
վայելէր
ուխտաւորի
ունենալ,
եւ
այս
կե
կան
կամ,
լաւ
ասել,
սեպհական
գործունէութիւն,
մի
{խօսքով}
՝
մարդը
շինել
մեքենայ։
Այս
պատճառով
չէ
կարելի
կա
ր
է,
այսինքն՝
մարդկային
հոգու
թռիչքի
վերայ.
մի
{խօսքով}
՝
շարադրում
է
"
Բնաբանութիւն
"
(Physiologia)
ու
եւ
խռովութենների
մէջ
վարժութիւնը.
ամենայն
ինչ
մի
{խօսքով}
շատ
յարմար
էր
Պապի
ցանկութեանը
եւ
հանգամանքների
պ
թագուցանում
էին
նորա
չարչարանքը,
նորա
մահը,
մի
{խօսքով}
՝
այն
ամենայն
բանը,
որ
սեպհական
էր
Քրիստոսի,
ին
ին
հրաժարուիլ
իւր
գրքից
եւ
գրել
նորա
հակառակ,
մի
{խօսքով}
հերքել
իւր
ասածները։
Րիշիէ
չ'լսեց
խիստ
նախարարի
ան
բարբառներ։
Այսպիսի
բառերը
աւելի
լաւ
է
մի
քանի
{խօսքով}
բացայայտել,
քան
թէ
տեղական
մի
այլ
բառով.
ինչպէս
ւթեան
գործն
է,
բայց
մենք
կամեցանք,
որ
այս
երկու
{խօսքով}
պատճառ
տանք
մեր
գրագէտներին,
որ
թէ
մենք
սխալվում
տեւ
կրաւորականը
գործ
են
դնում
որպէս
կորցվիլ.
մէկ
{խօսքով},
կրաւորականը
վեվով
գործ
դնելը
համօրէն
ազգի
հանրա
պսակվում
են
իրենց
ճգնութեան
չափով
"
եւ
այլն։
Մէկ
{խօսքով}
՝
ըստ-ը
վերջահոլով
տրականի
խնդրով
կենդանի
լեզուի
րէնքներով
միմեանց
հետ
են
կապվում
այդ
բառերը,
մէկ
{խօսքով}
լեզուի
բաղդասութիւնը
այնպէս
հեշտ
չէ
եւ
երկար
տարի
ալ,
հեղինակը
ոչ
միայն
շատ
տեղ
հարեւանցի
եւ
երկու
{խօսքով}
է
անցնում
երկրորդական
ներգործողների
մօտից,
ինչպե
ն
թէ
մի
խեղճ
տիրացու:
Մենք,
վերեւը,
երկու
{խօսքով}
մեղադրեցինք
Սօսի
քարափի
գլխին
աղօթելը
եւ
այն
հերի
ն
աւելի
պարզաբանութեան
եւ
ծանօթաբանութեան:
Լոկ,
{խօսքով}
հանդէս
եկած
չհամարուելու
համար,
մենք
հրաւիրում
ե
՛ւ
Աստուածաշունչը
միօրինակ
գոյացած
են
աստուածային
{խօսքով}
"
(Յուստոս
Լիբիղ,
նամակ
4.
տես
եւ
նորա
աւելուա
որ
ամէն
մարդ
իր
մտքով
ու
սրտով
հասկանայ,
ուրիշի
{խօսքով}
արուած
նկարագրութիւնը
թոյլ
է
լինում,
մանաւանդ
եր
տկանում
էր,
որ
ազգի
հոգին,
լուսաւորութիւնը,
մի
{խօսքով}
՝
նորա
բոլոր
արժանաւորութեան
հանդէսը
կարելի
էր
քն
ը
աւելի
ճապաղ
է,
քան
թէ
գրութիւնը,
որ
աւելի
քիչ
{խօսքով}
իմացնում
է
նոյն
գաղափարը։
Յայտնի
է
թէ
նոր
լեզուն
ի
կորած
շուարած
որդիքը
կարողանում
են
նորա
կենդանի
{խօսքով}
երկու
տող
գրել։
Այո՛,
մենք
շատ
խոտեր
գիտենք,
ո
րը
սխմած
երկար
ձայնաւորները
դէպի
կարճ
փոխել,
մէկ
{խօսքով}
՝
եթէ
ազգը
ստիպուել
է,
հայախօսութիւնը
որպէս
մաքս
մնալ
ջերմութեան,
խոնաւութեան
լուսի
եւ
օդի,
մէկ
{խօսքով}
՝
նորան
շրջապատող
արտաքին
աշխարհի
ազդեցութիւնից,
իր,
իսկ
ես
քո
կողմից
երաշխաւոր
եմ
կացած
իմ
ազնիւ
{խօսքովը}:
Մանուշակը
արտասուքը
աչքերում
փաթաթուեց
հօր
վ
ը
մատեան
էր
անցուցանում:
Հազիւ
թէ
աւարտել
էի
{խօսքս},
Պ.
Խ.
գանչեց.
-
Չարախօսութիւն
է,
որ
առն
կալ
Տէրը
օրհնել
է
նոցա
վաստակը:
Երբ
աւարտեցի
{խօսքս},
Պ.
Խ.
վեր
կացաւ
տեղից
եւ,
բարեաւ
մնա
ասելով
ինձ
պիտի
տանէ՞ք...
-
Դէպուղիղ
Շամիլի
մօտ,
-
{խօսքս}
կտրեցին
Լեզգիները:
Երկու
օր
երկու
գիշեր
ճանա
ւթենների
վրէժը:
-
Ես
քրիստոնեայ
եմ,
-
կտրեց
{խօսքս}
իմ
անծանօթ
սիրելին.
-
ես
չէ
պիտոյ
մտածեմ
վրիժառո
հայեացք
ունենալով՝
եւ
ամենափոքրը
հսկայ
է
թւում:
{Խօսքս}
Նախիջեւանի
ուսումնարանի
վերայ
է.
ահա
հեղինակի
բա
խարդախութիւն
արած
չէ,
-
ասում
են
մարդիկ:
-
{Խօսքս}
այն
չէ,
-
պատասխանում
է
Բէգզադէն,
-
արել
է
կամ
վ
իմ
հայեացքի
եւ
սկզբունքի
մասին՝
շարունակում
եմ
{խօսքս},
թէ
մեր
ազգութիւնը
զօրացնելու
եւ
ազգութեան
գաղափ
անկացաւ.
Գինու
մառան
կոկորդիցս
Յանկարծ
{խօսքս}
դուրս
թըռաւ.
"
Մարդը
ջոկվում
է
գազանից,
Մեք
ազատութեան
ենք
միայն
թարգման,
Միայն
այս
{խօսքս}
ունինք
բերանում:
"
Ո՛վ
Հայր,
ո՛վ
դո
ւրալով
ապրել:
Երկու
կողմից
եւս
պաշարուած
եմ:
Իմ
{խօսքս}
վերջացնելուց
յետոյ
ես
ասացի
նրան,
կը
ցանկամ
որ,
ւելո՛րդ.
պա՛տճառ,
Հաւատքի
տեղեա՛կ
մարդու
հետ
է
{խօսքս}
։
Այլ
այն
քի՛չ
խօսքերից,
որ
Կորնթացոց
առաջին
թղ
քելանմա՛ն
նահատակ
Հայոց
վարդապետ
Գրիգորի
մասի՛ն
է
{խօսքս},
եւ
նոցա՛
նմաններին,
որ
նո՛յն
առողջամտութեան
ճա
ռնել,
քան
թէ
այդ
սիրուց
զրկուիլ։
Բայց
այժմ,
{խօսքս}
վերջացնելու
գալով,
յարմա՛ր
եւ
արժա՛ն
եմ
համարում
.
Բնագրում
ասած
է.
"
Քանզի
ընդ
գիտնոյ
Օրինաց
են
{խօսքս}
"
(եր.
46)։
Պաւղոսիցն
է
փոխ
առնում
այս
ձեւը.
ատում
եմ,
քո
խոստանալը
շատ
է,
քան
թէ
կատարելդ.
{խօսքս}
մեր
խնջոյքի
վերայ
է,
որի
մասին
զրուցելով
անցեալն
ք
ձգել
սորան,
այսինքն
թէ
ինչպէ՛ս
արբեցած
է:
{Խօսքս}
այն
բանի
վերայ
է,
թէ
պ.
Մարկոսի
համար
մի
պակասո
էն
աղեքանց
ոտը
կը
պաչէի,
իմ
տանս
վեր
կը
բերէի,
{խօսքս}
կշտին
կտրուկ
կ՚ըլներ,
ո՛ւմ
տունն
ուզէի
կը
քանդէի
է
իր
խորհրդից
եւ
չէ
կարում
վարել
իր
պաշտօնը,
երբ
{խօսօղը}
չէ
հասնում
իր
նպատակին,
որովհետեւ
նորա
խօսակիցը