Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Յետ գումարելոյ աղվանից Մահմուտ սուլտանին ի վերայ արքային պարսից շահ սուլտան Հիւսէինին, յորժամ էառ զմեծ քաղաքն Շօշ զաթոռ թագաւորութեան նորա եւ սպան զնա եւ զորդիս նորա, յամին հազարերորդի հարիւրերորդի եօթանասներորդի հայկազեանս թուականի [1721], ի ժամանակի, յորժամ սասանեալ, դղրդեալ, խռովեալ ծփիւր աշխարհն Պարսից, եւ իշխանք գաւառացն ի հերձիլ լայնածաւալ միապետութեան նորա` հակառակ միմեանց յարուցեալ տագնապէին եւ զաշխարհն ամենայն հարուածովք սրոյ եւ գերութեան յաւեր ածել ձգէին տունս Հայոց, որ ըստ երեւելի մասին ընդ պարսից տէրութեան դրաւեալ կայ, ի սակս բազմանալոյ անօրէնութեանցն զմեծամեծ պատուհասս ընդունէր: Զի ոչ եթէ միայն առ ի ներքուստ վրդովմանց աշխարհին ի յընդանի գաւառակից պետաց հակառակ միմեանց յարուցելոց զհարուածս սրոյ եւ սովու կրէր, այլ եւ ի հագարացւոց սահմանակից պետութենէ անտի եւ ի լակզի թաթարացն յարձակելոց զանհամար անձանց` արանց եւ կանանց, երիտասարդաց եւ կուսից, մանկանց եւ տղայոց առհասարակ` զչարաչար գերութիւն եւ զկոտորումն ընդունէր:

Արդ ի սկսանիլ չարեացս այսոցիկ, զորս հանդերձեալ եմք պատմել, մի ոմն յորդւոց անտի պարսից արքային ապրեալ ի միջոյ եղբարցն իւրոց կոտորելոց, Թամազ անուանեալ, փախստական լինէր, գայր, հասանէր յԵկբատանս, որ այժմ Թաւրէզ անուանի: Ձեռն ի գործ արկանէր զզօրս գումարել, ի մարտ պատերազմի մխիլ ընդդէմ աղուանից սուլտանին եւ զմեծ քաղաքն Շօշ, զաթոռ թագաւորութեան հօր իւրոյ, ի ձեռաց նորա թափել: Զիշխանս իւրաքանչիւր տեղեաց յինքն ձգել ձեռն արկանէր եւ զխորհրդականսն առ ինքն կոչէր: Գունդ կազմէր զօրացն, որք մերձենային առ նա եւ էին իբրեւ երեսուն եւ երեք հազար սպառազէնք: Վառէր, կազմէր, պատրաստէր եւ ի վերայ նոցա զիշխան մի, Ֆրավօտօն անուանեալ, զօրավար կացուցանէր: Եւ առաքէր ի վերայ աղուանից սուլտանին. եւ ինքն զտեղի առեալ անդէն ի Թաւրէզ քաղաքի ամրանայր: Եւ եղեւ յերթալ զօրուն եւ ի հասանիլն նոցա ի Համատան` յաւելան ի նոսա այլ բազում գունդք, եւ եղեն իբրեւ յիսուն եւ հինգ հազար վառեալ սպառազէնք: Խաղացին անտի, գնացին տագնապաւ եւ հասեալ բանակեցան զՇօշաւ: Ընդդէմ ելին նոցա աղվանքն, ճակատեցան, ի դիմի հարան միմեանց երկոքին դիմամարտքն եւ զերեսս դաշտին դիակամբք անկելոց ծածկեցին: Ի պարտութիւն մատնեցաւ Ֆրավօտօնն, եւ անկան զօրք նորա սրով սուսերի, եւ ինքն հինգ հարիւրով միայն մազապուրծ զերծեալ փախստական դառնայր առ շահ Թամազ տէրն իւր ի Թաւրէզ: Զայն տեսեալ շահ Թամազն սրտաբեկ եղեւ, զահի հարաւ, թէ գուցէ յետինն ամենայն չարեաց ի վերայ իւր հասցէ, զի ոչ մնացին առ նմա զօրք, բայց եթէ փոքր մի աւելի քան զհինգ հարիւր սպառազէն:

Հրեշտակս արձակեաց շահ Թամազն ի Վիրս առ Վաղդան իշխանն Մցխիթայ` գալ հասանիլ յիւր թիկունս: Հրովարտակս առաքեաց առ նա ասել, թէ «Գոռոզն աղվանից վտարանջեաց ի տէրութենէս մերմէ, գումարեցաւ ի վերայ հօր իմոյ, էառ զՇօշ քաղաքն եւ սպան զհայրն իմ եւ զեղբայրս իմ, եւ բռնացեալ յաւեր ածէ զթագաւորութիւնն մեր: Արդ փութա՛, աճապարեա՛ գալ առ իս, եւ հասցուք վանել զկործանիչս թագաւորութեան մերոյե: Պատասխանի արար անդէն Վաղդանն, թէ «Ոչ կարեմ անտէր թողուլ զերկիրս եւ գալ, քանզի եւ ի վերայ իմ յարուցեալ են թշնամիք ի մարտ պատերազմիե: Ընդ որ բարկացեալ շահ Թամազն` հրաման ետ Մահմէտ Ղուլի խանին, որ իշխանն էր միում ի կողմանցն Վրաստանի, երթալ, բռամբ ածել զնա առ ինքն: Ազդ եղեւ Վաղդանայ գալուստն նորա, ել արտաքս ի քաղաքէ անտի զօրօքն հանդերձ եւ այլ եւս բազում երիտասարդօք քաղաքին ի դաշտ տեղի եւ մնայր գալստեան նորա: Իբրեւ ետես, զի յամեաց նա, ել ի ճանապարհ` պատահիլ նմա, ուր եւ գտցէ: Եւ եգիտ զնա ի տեղի մի, որ յայլազգեաց բարբառս Սնուղ-քօբրի անուանի: Ի վերայ յարձակեցաւ, եհար եւ սատակեաց զզօրս նորա եւ դարձաւ ի քաղաք իւր:

Այլ Մահմէտ Ղուլին առանց զօրաց զինու փախստական եղեալ յերեսաց Վաղդանայ` առ լակզի թաթարսն էանց: Եւ էառ ի նոցանէ յիւր թիկունս զվեց հազար լակզի եւ դիմեաց գալ ի վերայ Վաղդանայ, ի մտի եդեալ` յանկարծակի յեղակարծիւ գիշերայն հասանիլ ի վերայ, զդրունս քաղաքին աննիգ անփակ գտանել եւ զօրօքն հանդերձ վաղվաղակի ի ներքս մխիլ, եւ զամենայն գործն չարեաց փութանակի ի միում ժամու վճարել: Եւ ի սոյն գործ զկաթուղիկոսն վրաց օգնական իւր ունէր, որ ի ներքուստ ի քաղաքէ անտի ծածուկ նենգութեամբ մատնտու քաղաքին լինէր: Եւ զայս յայն սակս գործել յանձն առեալ էր, զի Մահմէտ Ղուլին, որ ուրացող ոմն էր, սմա ազնակից էր, եւ գրով եւ բանիւ զգաւառն Կախէթու պարգեւել խոստանայր, եթէ մատնութեամբ սորա զՄցխիթ եւ զՎաղդանն ի ձեռս իւր արկանիցէ: Զի եւ ինքն կաթուղիկոսն յազատ տոհմէ լեալ` աշխարհական իշխանութեամբ եւս գաւառաց ինչ Վրաստանի ճոխացեալ էր եւ զԿախէթն եւս ի վերայ այնոցիկ յաւելուլ ցանկայր:

Յամին հազարերորդի հարիւրերորդի եօթանասներորդի երկրորդի հայկազեանս թուականի [1723] յամսեանն մայիսի, յաւուրն երկրորդի, կաթուղիկոսն այն գիրս ինչ ի ծածուկ գրեալ` առ Մահմէտ Ղուլին առաքէր. ժամադիր պայմանադիր նմա լինէր` աննիգ անփակ զդրունս քաղաքին թողուլ: Եւ զայս նենգութիւնս նորա Վաղդանն ոչ իմանայր: Ի վերայ այսր ամենայնի յորժամ այր ոմն զլուր գործոց եւ գալստեան Մահմէտ Ղուլւոյն հասուցանէր Վաղդանայ, ի նմին ժամու կաթուղիկոսն առ նմա եղեալ` զբանն զայն սուտ եւ ընդունայն ցուցանէր, եւ Վաղդանն անգիտացեալ նենգութեանց նորա` հաւատայր նմա եւ անկասկած լինէր, թէպէտ եւ զզօրսն հանապազ ի պատրաստութեան պահէր: Քանզի ուրացօղն այն յառաջմէ զկաթուղիկոսն գաղտնի նենգութեամբ զինքն թշնամի իւր եւ իշխանին Վաղդանայ հաւատարիմ երեւեցուցանել խորհրդակցեալ էր, եւ նա այսպիսի խորամանկութեամբ զմիտսն Վաղդանայ գողանայր: Եւ եղեւ ի ժամադրեալ աւուրն, մինչ չեւ լուսացեալ էր օրն, հասին լակզիքն ի Մցխիթ քաղաք, ի ներքս մտին յանկարծակի եւ լցին զքաղաքն ամենայն: Հարին զնոսա, որք ընդդէմ ելին, եւ առին յաւար զստացուածս քաղաքին, զոսկեղէնս եւ զարծաթեղէնս եւ զայլ բազում ինչ, բայց զմարդագերի ոչ արարին: Վասն զի զօրքն, որք պահապանք բերդին էին, տեսեալ զամբոխն թաթարաց` մարտ եդին կարճել զչարիսն նոցա, եւ նոքա այնուհետեւ անկարացեալք գերի վարել` յաւարն փութացան: Այլ Վաղդանն ի լինիլ խռովութեանն այսպէս յեղակարծիւ` ոչինչ կարաց առնել, բայց միայն առեալ զկինն եւ զորդիսն իւր` ել ի քաղաքէ անտի յանծանօթս եւ փախեաւ ի Մօսկովաստան: Իսկ կաթուղիկոսն, որ մատնիչն էր քաղաքին, իբրեւ ելին լակզիքն ի քաղաքէ անտի եւ մեկնեցան, ել եւ ինքն ընդ նոսա եւ գնացեալ յարեցաւ ի Մահմէտ Ղուլին, եւ զօրս բազումս ժողովեցին յարձակիլ միւսանգամ ի վերայ Մցխիթայ:

Մի ոմն յորդւոց անտի Վաղդանայ, Շահնայվազ անուանեալ, փախստեայ գնայր, անցանէր ի սահմանս օսմանցւոց եւ հասանէր ի Կարին քաղաք առ Մուսթաֆա փաշայն Կարնոյ: Զի սա ի խուճապիլ հօր իւրոյ ի փախչիլ` ոչ կարաց ընդ նմա լինիլ եւ փութացաւ ի Հոռոմաստան անկանիլ: Ընկալաւ զնա փաշայն եւ վաղվաղակի տեղեկացեալ ի նմանէ զամենայն անցս, որք ընդ հայր նորա անցին, սուրհանդակս առաքեաց ի Կոստանդնուպօլիս առ Ահմէտ սուլտանն օսմանցւոց` հովարտակօք հանդերձ ասել նմա, թէ «Մի ոմն յորդւոց իշխանին վրաց եկն առ իս եւ ասէ, թէ` հայր իմ նեղեալ յերեսաց թաթարաց` եթող զերկիր իւր եւ էանց ի Մօսկովաստան, եւ արդ եկայք, առէք զՄցխիթ քաղաքն եւ դուք տիրեցէք երկրի մերումե: Յայնժամ պատասխանի արար նմա սուլտանն հրովարտակօք եւ զօրավար կացոյց զնա ամենայն զօրացն յայնմ կողման. պատուէր ետ նմա առ իւր ունիլ զորդին Վաղդանայ եւ երթալ առնուլ զՄցխիթ քաղաք: Ել փութանակի Մուստաֆա փաշայն երկոտասան հազար զօրօք ի վերայ Մցխիթայ եւ էառ զնա յամին հազարերորդի հարիւրերորդի եօթանասներորդի երկրորդի հայկազեանս թուականի [1723] յամսեանն դեկտեմբերի:

Եւ ի վճարիլ այսմ ամենայնի` հրաման ետ զորդին Վաղդանայ ի զգուշութեան պահել. եւ պահէին զնա վեց պահապանօք ի կապանս ի տան միում ի Մցխիթ քաղաքի: Դէպ եղեւ, նօք ի կապանս ի տան միում ի Մցխիթ քաղաքի: Դէպ եղեւ, զի մի ոմն ի պահապանաց անտի յազգէ վրաց էր եւ նա ինքն էր, որ մատուցանէր նմա զկերակուր: Եւ զայս գործ յայն սակս նմա յանձն արարեալ էին, զի սա միայն ի մէջ նոցա, որք պահապանք էին, գիտէր զվրացի խօսիլ. եւ որդին Վարգանայ վրաց լեզուավ միայն կարէր խօսիլ եւ ոչ իմանայր զհագարացւոց բարբառն: Հրաման եղեալ էր ի փաշայէն վրացւոյն այնմիկ` զայն սպասավորութիւնն առնել եւ խօսակից լինիլ նմա: Եւ եղեւ ի հանապազորդելն նորա ի խօսակցութիւն ընդ նմա, ի հասարակ մարդկային գթոյ եւ ի համազգային սիրոյ շարժեալ` կարեկից լինէր նմա եւ հնարս վասն ազատութեան նորա խորհէր ընդ նմա: Եւ յետ ոչ բազում աւուրց, ի հասարակ գիշերի, մինչդեռ այլ պահապանքն ի քուն էին, հնարս գործեալ եհան զնա ի կապանաց եւ ի տանէ անտի, եւ փախուցեալ զերծան երկոքինն ի Մոսկովաստան: Իբրեւ ազդ եղեւ փախուստն նոցա փաշային, հեծեալս արձակեաց զկնի նոցա, այլ ոչ կարային գտանել: