Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Իբրեւ տիրեաց օսմանցին Մցխիթայ, զբնակութիւն կալաւ նստիլ անդ, յամին հազարերորդի հարիւրերորդի եօթանասներորդի երկրորդի հայկազեանս թուականի [1723] յամսեանն դեկտեմբերի: Յաւուրսն յայնոսիկ ազդ Սարու-Մուսթաֆա փաշային, թէ սուլթանն աղվանից յետ նուաճելոյ զքաղաքն Շօշ` հասեալ է ի Համատան, եւ դէմ եդեալ է անտի այսր արշաւել: Հրովարտակս գրեաց փաշայն առ սուլտան Ահմէտն` իրազեկ առնել զնա, թէ «Աղվանն հանդերձեալ է յԵրեվան գալ, եւ յորժամ այս լինի, այնուհետեւ յաջողի նմա արշաւել ի վերայ Մցխիթայ` հանել ի ձեռաց մերոցե: Իբրեւ ծանեաւ զայս սուլտանն, փութանակի զԱբդուլլա փաշայն, որ մականուամբ Քօփուրլու անուանիւր, զօրավար կացոյց եւ առաքեաց զնա եօթանասուն եւ հիգ հազար զօրօք ի վերայ Երեվանայ:

Եկն եհաս նա ի Կարին քաղաք եւ անդէն զտեղի էառ ամիս մի, զի ձմեռն էր: Եւ ի ժամանել ամսեանն մարտի` չու արար անտի, եկն եհաս եւ բանակեցաւ նա ի տեղի մի, որ յայլազգեաց բարբառս Առփաչայ կոչի: Եւ առաքեաց առաջի երեսաց իւրոց ի գրգիռ մարտի զերկուս յիւրոց զօրականաց անտի, որոց միում անուն էր Եալղուզ Հասան, եւ ինքն էր կարնեցի, եւ երկրորդին` Ղօչ Ալի: Եւ երկոքին ունէին զօրս իբրեւ հազար ութ հարիւր: Այն ինչ հասին նոքա ի տեղի մի Եղեվարդ անուանեալ մերձ Երեվանայ, ազդ եղեւ իշխանին Երեվանայ, որում անուն էր Միհրալի. եւ ել նա ընդդէմ նոցա երկոտասան հազար սպառազինօք: Ի դիմի հարան միմեանց երկոքին դիմամարտքն, եւ յայնմ վայր բազում վիրաւորք յերկոցունց կողմանց անկանէին: Հարին, կոտորեցին օսմանցիքն ի զօրացն պարսից աւելի քան զմետասան հազար սպառազէն, եւ մնացեալքն փախստեայ լինէին իշխանաւն հանդերձ եւ եկեալ ի քաղաք անդ ամրանային եւ միւսանգամ ելանել արտաքս ոչ իշխէին:

Այլ Ղօչ Ալին եւ Եալղուզ Հասանն յառաջ խաղացեալ` գային պատէին զգիւղաքաղաքն Կարբի, որ մերձ Երեւանայ, եւ ասպատակել կամէին: Զայն իբրեւ տեսին կարբեցիք, զահի հարան յերեսաց նոցա եւ ի վերայ ուստերաց եւ դստերաց իւրեանց տարակուսեալ վարանէին: Որք աստուածասէրք էին ի նոսա, աղօթիւք առ Աստուած պաղատէին` ողորմիլ, անխայել յանձինս իւրեանց եւ ոչ մատնել ի սուր եւ ի գերութիւն զուստերս եւ զդստերս իւրեանց: Ապա գլխաւորքն նոցա խորհուրդ արարեալ ընդ միմեանս, զայր մի ի միջոյ իւրեանց առաքեցին ազդ առնել իշխանին Երեվանայ եւ ասել, թէ «Ահաւասիկ զօրն օսմանցւոց եկեալ հասեալ պաշարեաց զԿարբի: Եթէ կամք իցեն տէրութեանդ, առաքեսցես մեզ զօրս ի պահպանութիւն, եւ մեք պատրաստեալ կամք դնել զանձինս ի վերայ քաղաքիս. ի մարտ պատերազմի ելցուք ընդդէմ նոցա եւ վանեսցուքե: Այլ իշխանն Երեվանայ ոչ լուաւ նոցա օգնել ինչ, զի եւ անձին իւրում չէր բաւական: Եւ կարբեցիքն զառաջինն ոչ փութացան բանս հպատակութեան առ օսմանցիսն առաքել, այլ աճապարեցին զտունս իւրեանց ամրացուցանել, եւ զանցս մտից գեղջն խնուլ, իբր թէ ընդդէմ կալոց իցեն նոցա:

Եւ այսպէս զգուշացեալ կային յաւուրս ինչ, մինչեւ եկն եհաս անդ Աբդուլլա փաշայն ամենայն զօրօք, զի նա էր գլուխ ընդհանուր զօրուն: Վասն զի կարբեցիքն համարէին, թէ իշխանն Երեվանայ զզօրս առաքէ ի պահպանութիւն իւրեանց, եւ ոչ գիտէին, թէ նա ամենեւին անզօր անզօրավիգ` յամրութիւն բերդին միայն ապաստանեալ կայ: Բայց ի խնամոց Աստուծոյ եղեւ այս, զի Աբդուլլա փաշայն ոչ վաղվաղակի յարձակեցաւ ասպատակել զգիւղաքաղաքն, այլ նախ առաքեաց բանս խաղաղութեան խօսիլ ընդ նոսա եւ ասել, թէ «Դուք ի սկզբանէ ի վաղ ժամանակաց հետէ հպատակք էիք, եւ այժմ ընդէ՞ր ամբառնայք ընդվզիլ. զի՞ կայ ձեր զինուորիլ վասն երկրիս, որոյ տէրութիւնն ոչ է ձեր, եւ ի տարապարտուց զգիւղն ձեր ի սուր եւ ի գերութիւն մատնէք: Եւ արդ դարձարուք դուք յառաջին հպատակութիւնն ձեր, եւ ես ոչ թոյլ տաց զօրաց իմոց առնել ինչ չար ձեզ. պահապանս եդից առ ձեզ զգունդ մի, եւ ամենեւին ձեզ վնաս ինչ ոչ հասցիե: Իբրեւ ի միտ առին զբանս զայս առաջակայք գիւղաքաղաքին, յերկիւղէ եւ ի յուսոյ տագնապեալք` խորհուրդ առնէին ի մէջ իւրեանց: Ոմանք ասէին. «Մի՛ գուցէ այսպիսի բանիւք նենգութեան զմեզ նուաճեալ` ստեսցէ խոստման իւրում, եւ ի գերութիւն վանեսցէ զմեզ եւ զկանայս եւ զմանկունս մերե: Այլք ասէին. «Ոչ այդպէս է, այլ հարկ է մեզ հպատակ լինիլ, զի ոչինչ կարողութիւն է մեր, եւ ոչ յուստեք օգնութիւն ընդդէմ կալոյ այնչափ զօրաց բազմութեանե: Ապա հաստատեցին ի մէջ իւրեանց այսպէս պատասխանի առնել. «Տացես մեզ, ասեն, զաւուրս տասն, մինչեւ զմերս զամենեսեան ի հպատակութիւն հաւանեցուսցուք: Զիջաւ պարզամիտ բանից նոցա փաշայն, զի ոչ կամէր զգիւղաքաղաքն ասպատակել եւ զերկիրն անմարդի առնել:

Յետ այսորիկ առաջակայք գիւղաքաղաքին զայր մի առաքեցին ի ծածուկ առ Միհրալի իշխանն Երեւանայ` ասելով, թէ «Մեք ահաւասիկ պաշարեցեալ ի զօրացն օսմանցւոց` առ հարկի բանս եդաք զօրագլխի նոցա ետ տասն աւուրց զԿարբի տալ, զի ոչ կարեմք զդէմ ունել այնչափ զօրաց նոցա բազմութեանե: Իբրեւ լուաւ Միհրալին զբանս զայս, ոչ հաճեցաւ ընդ դաշն նոցա, այլ պատուէր ետ նոցա մարտնչիլ քաջութեամբ եւ ոչ անձնատուր լինիլ: Եւ խոստացաւ նոցա զբարութ եւ զայլ պիտոյս առաքել: Պատճառս քաջալերելոյ զնոսա դնէր զայս, թէ «Կաթուղիկոսն ձեր առ շահ Թամազն գնացեալ է` հոգալ վասն վտանգաց պատերազմիս, որ ի վերայ մեր կայ. եւ արդ, երկայնամիտ լերուք, մինչեւ զլուր ինչ առ ի նոցանէ եւ զօգնութիւն ընկալցուքե: Ճշմարիտ էր այս, զի Աստուածատուր կաթուղիկոսն հայոց յաւուրսն յայնոսիկ կոչեցեալ ի շահ Թամազէն` գնացեալ էր առ նա. այլ զսոյն զայս պատճառս յուսադիր լինելոյ նոցա դնելն ամպարիշտ իշխանին` անօգուտ անմտութիւն էր: Ի կորուստ անձանց նոցա վարէր զնոսա թշուառականն, զի էր օտարազգի եւ անհաւատ, եւ ոչ ինչ փոյթ էր նմա գերութիւնն եւ կոտորումն քրիստոնեայ ազգին մերոյ: Վասն զի եթէ հարազատ հաւատարիմ խնամածու իցէր, զիա՞րդ մարթ էր նմա զնոսա այսպէս իբրեւ զոչխար ի սպանդ վարել. քանզի զի՞նչ համեմատութիւն էր անպարիսպ, անխրամ եւ անզօր գիւղաքաղաքի միոյ առ այնչափ բազմութիւն զօրացն, որք պաշարեցին զնա. թէպէտեւ էին ի նմա բազումք, որք կարէին զինուորիլ:

Այլ գլխաւորք գիւղաքաղաքին խորհուրդ արարեալ ընդ միմեանս` արհամարհեցին զբան նորա իրաւամբք, եւ յանձն առին անձնատուր լինիլ զօրացն օսմանցւոց: Պատրաստեցին տանիլ նմա զըծայս յոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ յականց պատուականաց, զի հաճեսցեն զփաշայն: Եւ ի ժամադրեալ աւուրն առաքեցին առ նա ի ձեռն նոցա, զորս ընտրեցին: Ընկալաւ զնոսա փաշայն եւ սկսաւ հարց փորձ առնել զնոսա, թէ «Ո՞րչափ եւ քանի են անձինքն ի գիւղաքաղաքի ձերումե: Եւ նոքա ասեն. «Են արդեօք իբրեւ վեց հազարե: Ապա ասէ փաշայն. «Եթէ ճշմարտիւ խոստանայք մեզ հպատակ լինիլ, հանէք յամենայն տանց եւ յանձանց զամենայն զէն պատերազմի եւ բերէք առ մեզե: Եւ նոքա յանձն առին այնպէս առնել: Եւ առաքեաց ընդ նոսա փաշայն զգունդ մի զինուորաց եւ եկեալ հանին զամենայն զէն յիւրաքանչիւր անձանց եւ առ իւրեանս պահեցին: Ապա խիլայս ետ փաշայն չորից գլխաւորաց գիւղաքաղաքին, որոնց միոյն անունն էր Աղա Բաբ, երկրորդին` Սարգիս, երրորդին` Պօղոս, եւ չորրորդին` Աւագ: Եւ պատուիրեաց փաշայն գնդին, զոր եդ ի նմա, պահել զգուշութեամբ եւ ինքն պատրաստեցաւ երթալ ի վերայ Երեվանայ: