Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Հրաման ելեալ էր ի սուլտանէն առ Սարու Մուստաֆա փաշայն` երթեալ ի վերայ Երեվանայ, նիզակակից մարտակից լինիլ Աբդուլլա փաշային, եւ նա գիտէր, զի գալոց էին: Ազդ եղեւ Աբդուլլա փաշային, թէ ահա Սարու Մուստաֆայն եւ Ռաջաբն մերձ են հասանիլ: Այլ նա, մինչչեւ եկեալ էին, միւսանգամ յառաջ մղեաց զզօրսն ընդ կողմն, որ Կոնդի թաղ կոչի: Յայնժամ գունդքն հայոց աճապարեցին յայն կողմն` զդէմ ունիլ նոցա, մարտ եդին քաջութեամբ, հարին զնոսա եւ ի բաց դարձուցին: Յայնմ նուագի չորեք հարիւր սպառազէնք ի հայոց անտի, եւ քառասուն բօշայք եղեն խոցք եւ անկան ի մահիճս, այլ ոչ մեռան: Յայնմհետէ այլ ոչ եւս յաւել զօրն օսմանցւոց յառաջ մխիլ մինչեւ ի գալ երկուց փաշայիցն, զորս ասացաք, եւ յետ հնգետասան աւուրց եկին հասին երկու փաշայքն, ԼԸ [38] հազար զօրօք: Եւ եղեւ յետ հասանելոյ նոցա խորհուրդ արար ընդ նոսա Աբդուլլա փաշայն ի չորից կողմանց յառաջ մղել զզօրսն եւ անդուլ մարտնչիլ եւ ոչ թոյլ տալ զօրուն յետս ընկրկիլ:

Իբրեւ լուան քրիստոնեայքն, զի երկու փաշայք եւս եկին յաւելան ի զօրս օսմանցւոց, եւ յամենայն կողմանց իբրեւ զաւազ ծովու բազմութեամբ պատեալ պաշարեալ սպառնային զինքեանս կլանեալ, զահի հարան յերեսաց նոցա, զի գիտացին այնուհետեւ, թէ որչափ եւ կոտորեսցին նոքա, այլք զհետ նոցա գալ եւ լնուլ զտեղիս նոցա ոչ պակասին: Իսկ զայս ինքեանց առնել ոչ էր հնար, որովհետեւ ի քաղաքի անդ փակեալ պատեալ, պաշարեալ կային յամենայն կողմանց, իբրեւ զձկունս ի ցանց. եւ ոչ ուստեք էր լոյս նպաստութեան: Ժողովեցան առ Գրիգոր վարդապետն եւ ասեն. «Զի՞նչ արասցուք, զի թշնամիքն օրըստօրէ զբազմութիւն իւրեանց առաւելուն, եւ մեք օրըստօրէ պակասեալ նուազիմքե: Պատասխանի ետ վարդապէտն եւ ասէ. «Հրեշտակս արձակեսցուք առ նոսա խօսիլ բանս հպատակութեան եւ խնդրեսցուք զհաշտութիւնե: Եւ ասեն. «Զո՞ առաքեսցուք առ նոսաե: Զի երկնչէր իւրաքանչիւր ոք զայս յանձն առնուլ: Քանզի յայլում նուագի Յարութիւն անուամբ ոմն առաքեցաւ ի նոցանէ եւ մինչչեւ էր հասեալ նորա առ փաշայն` կալան զինուորքն եւ սպանին, վասնզի զինուորացն, որք զքաղաքն յաւար առնուլ ցանկանային, ոչ էր հաճոյ հաշտութեան պատգամաւորութիւնն:

Ապա մի ոմն ի նոցանէ, Ախիջանեան Միրզէ անուանեցեալ, յառաջ մատեաւ դնել զանձն ի փրկութիւն հասարակաց եւ ասէ. «Ես վասն սիրոյ տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի յանձն առնում գնալ ի պատգամաւորութիւն, եւ եթէ սպանցեն զիս, յօժարութեամբ մեռայց. իսկ եթէ ապրեցայց, հասից առ փաշայն եւ զոր ինչ յանձնէք ինձ առ նա խօսիլ, խօսեցայցե: Ապա հանդերձեցին զնա ընծայիւք եւ արձակեցին: Գնաց ընդ նմա եւ ծառայ նորա: Իբրեւ այն ինչ մերձ եղեւ ի բանակն օսմանցւոց, յարձակեցան ի վերայ նորա զինուորքն, կալան զնա. եւ տարեալ զնա խոտորեցուցին ի տեղի մի եւ փողոտեցին: Իբրեւ ետես ծառայն զանցս տեառն իւրոյ, փախեաւ եւ ի պնտիլ զինուորացն զկնի նորա` ընկեց զինքն ի լեռնէն բարձու ի գետն Զանգու, եւ խնամօք Տեառն ապրեալ եհաս առ առաքիչսն իւր, պատմեաց նոցա զամենայն անցս, որք ընդ տէր իւր անցին, եւ ասէ. «Աւա~ղ մեզ քրիստոնէիցս, զի մեղք մեր մեծամեծք բազմացեալ են եւ անարժանս առնեն զմեզ ողորմութեանն Աստուծոյե:

Յայնժամ ձայն բարձեալ ժողովրդեանն` ողբով մեծաւ աղաղակեցին առ Աստուած քաւիչ լինիլ եւ մի՛ արգելուլ զողորմութիւն իւր ի քրիստոնէից, եւ կոծեցան ի վերայ սպաննեցելոյն: Ապա վարդապետն այն ժողովեալ զժողովուրդն յեկեղեցին` մատոյց զպատարագ եւ խոստսվանութեամբ մեղաց իւրեանց պատրաստեցան եւ հաղորդեցան ի կենարար մարմնոյ եւ յարենէ Տեառն մերոյ, եւ կային յիւրաքանչիւր տեղիս պատրաստութեամբ, ուր պիտոյ էր կալ:

Եւ եղեւ ի վաղիւ անդր, որ օրն էր ուրբաթ, զօրքն օսմանցւոց ի չորս առաջս բաժանեալք, մխեցան ի քաղաքն ի չորից կողմանց: Եւ մարտ եդեալ յառաւօտէ մինչեւ ցերեկոյ, սոքա` աստի, եւ նոքա` անտի, խառնեցան ընդ միմեանս հայքն եւ օսմանցիք եւ կոտորեցին զմիմեանս, եւ անչափ եղեւ հեղումն արեան, մինչեւ կարմրանալ Զանգու գետոյն եւ երկիրն` որ առ գետովն. եւ հոտ արեանց եւ դիականց կոտորելոցն զքաղաքն բովանդակ մինչեւ ի հեռաւոր տեղիս լցին: Եւ առաւ քաղաքն յեօթներորդում աւուր ամսեանն յունիսի, յամին հազար հարիւր եօթանասուներորդի երրորդի հայկազեանս թուականի [1724]: Կոտորեցան հզօրքն հայոց ի սուր սուսերի եւ գետահեղձ եղեն բազումք ի նոցանէ: Ի գերութիւն վարեցին օսմանցիքն զկանայս նոցա եւ զմանկունս եւ տարեալ լցին զնոսա ի բանակս իւրեանց եւ չար գործովք ապականեցին զնոսա:

Եւ այս զիա՞րդ մարթ էր լինիլ, եթէ ո՛չ մատնեալ էր զնոսա Աստուած ի ձեռս անօրինաց: Եւ է՞ր աղագաւ արդեօք մատնեաց զնոսա Աստուած, զորս արեամբ Միածնի իւրոյ գնեալ եւ սրբեալ, յորդեգրութիւն իւր ընկալեալ էր: Ոչ ի յօժարութենէ իւրմէ մատնեաց Աստուած, այլ մեղք եւ անօրէնութիւնք նոցա բռնադատեցին զարդարութիւն նորա, քանզի բազմացան մեղք եւ անօրէնութիւնք նոցա եւ բողոքեցին յերկինս: Եւ զի՞նչ էր պատճառն բազմանալոյ մեղաց նոցա: Այս իսկ էր, զի կարգաւորք եւ աշխարհականք առ հասարակ ի բաց թողեալ զուսումն աստուածային պատուիրանաց եւ այլ մասանց քրիստոնէական վարդապետութեան` զբարւոք ապրիլն ըստ մարմնոյ միայն հոգային: Եւ թէպէտ օրըստօրէ ժամակարգութիւնք եւ պատարագք լինէին յեկեղեցիս, սակայն զայս ամենայն տխմարութեամբ, առանց ծանօթութեան իմանալի խորհրդոցն եւ առանց ներքին աստուածապաշտութեան կատարէին: Եւ միով մեկին բանիւ ասեմ, թէ նոքա առ հասարակ միայն զսուրբ կնիքն քրիստոնէական ունէին յոգիս իւրեանց, եւ անուամբ միայն եւ արտաքին իրօք միայն զքրիստոնէական կրօնս պահէին, իսկ զներքին, որ ճանաչումն ամենասուրբ Երրորդութեան եւ մարդեղութեան բանին եւ փրկարար գործոց նորա եւ կրից, ըստ պատշաճեալ իւրեանց չափուն ոչ ունէին եւ ունելոյ անփոյթք էին, եւ ոչ գէթ ըղձային ճանաչել կամ ուսանիլ: Եւ վասն այսորիկ մի՛ ոք զարմասցի, թէ զիարդ Աստուած թոյլ տայ անհաւատից զայսպիսի չար գործովք ապականել եւ ի հաւատոցն ուրացուցանել, վասնզի զԱստուած ոչ ճանաչէ եւ զՔրիստոսի տնօրէնութիւնսն եւ զպատուիրանսն ոչ իմանայ եւ անփոյթ է ուսանիլ, այնպիսի թէպէտ եւ ոչ զայսպիսի անցս կրեսցէ, անպիտան է ի հաւատս եւ արժանի է ընդ մէջ կտրելոյ եւ զբաժին նորա ընդ անհաւատսն դնելոյ: