Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Յամին հազարերորդի հարիւրերորդի եօթանասնեւվեցերորդի հայկազեանս թուականի [1727], Ահմէտ սուլտանն օսմանցւոց զՂարա Մուստաֆայ փաշայն առաքեաց նստիլ ի Համատան եւ Ահմէտ փաշային հրամայեաց ելանել ի Համատանայ եւ երթալ ի Բաղտատ, այն ինքն է` Բաբիլոն: Յայնմ ամի հրեշտակս առաքեաց աղուանն առ Մուստաֆայն ասել, թէ «Համատան մեզ անկ է առնուլ, եւ ընդէ՞ր դուք բռնացեալ ի վերայ երկրիս պարսից` առիք զայն: Եւ արդ դարձուցէք մեզ զայն իրաւամբ, ապա թէ ոչ, մեք ելանեմք ի վերայ ձեր եւ առնումք զայն սրով մարտիե: Յայնժամ փաշայն հրովարտակս առաքեալ առ սուլտանն իւր` զեկոյց նմա զբանս զայս, եւ նա պատասխանի արար նմա, թէ «ԶԱհմէտ փաշայն փութանակի բազում զօրօք առաքեցից ի վերայ աղուանինե: Եւ վաղվաղակի առաքեաց զհրովարտակ առ Ահմէտ փաշայն, թէ «Կացուցի զքեզ ընդհանրական զօրագլուխ` երթալ ի վերայ աղուանից եւ ահա առաքեմ առ քեզ զերեսուն փաշայե: Յայնժամ ձեռն էարկ Ահմէտ փաշայն զզօրս կուտել եւ մինչչեւ հասեալ էր Լ [30] փաշայիցն առ նա, զբազում զօրս հաւաքեաց ի բաբելացւոց: Իշխան ոմն էր յայնմ տէրութեան Շէյխ Նազըր անուանեալ. սա զԻԴՌ [24. 000] վառեալ սպառազէն եհան յիւրմէ. ամենեքեան արաբք: Եւ յետ չորից ամսոց հասին առ նա Լ [30] փաշայքն զօրօք իւրեանց, եւ թիւ զօրաց նորա եղեն երեք հարիւր հազար յամենայն տեսակաց զինուորաց ի զանազան ազգաց յօսմանցւոց, ի մարաց, յասորեստանեայց, ի բաբելացւոց, յարաբացւոց եւ ի յայլ խառնաղանջից` մեծաւ բազմութեամբ:

Եւ յետ կատարելոյ ամենայն պատրաստութեանց մարտի` ել Ահմէտ փաշայն ի Բաբիլօնէ ամենայն զօրօքն, չուեաց, խաղաց գնաց տալ պատերազմն ընդ աղուանից եւ եհաս բանակեցաւ ի տեղի մի, ուր էր գեօղ մի Ղզրաբատ անուանեալ: Եւ անդ բաժանեաց զզօրսն յերիս առաջս, զի յոյժ բազում էր, եւ կարգեաց զանազան ճանապարհաւ գնալ, եւ ինքն` ընդ միում ի նոցանէ: Զդոբս ոչ էառ ընդ իւր, զի զդոբսն, զորս զառաջինն ունէր, ի Համատան թողեալ էր, յորժամ էառ զնա եւ ամրացոյց. նա՛ զի հարկ եղեւ փութանակի տագնապաւ ելանել հասանիլ ի վերայ աղուանիցն: Եւ ի ճանապարհ առնելն նորա եհաս առ նա հրովարտակ ի Մուստաֆա փաշայէն` աճապարել հասանիլ յօգնութիւն ի Համատան եւ ասէր, թէ «Աղուանն մերձ է հասանիլ, պաշարել զմեզե: Եւ յայնմ բանէ ստիպեալ փութացոյց զընթացսն եւ անցեալ ընդ բազում գաւառս` եկն եհաս եմուտ ի գաւառն Համատանայ եւ բանակեցաւ ի տեղի մի Զաֆրան անուանեալ: Լուաւ Մուսթաֆա փաշայն զհասանիլն նորա եւ ել ընդ առաջ նորա բազում խմբից զարդարելոց պատրաստութեամբ եւ այնպէս մեծաւ շքով ընկալաւ զնա: Բայց նա ի Համատան ոչ կամեցաւ մտանել, այլ արտաքոյ ի տեղի մի, ուր մերձ է գեօղ մի Լալին անուանեալ, անդ բանակեցաւ: Հրեշտակս առաքեաց առ աղուանն` ազդ առնել նմա վասն պատերազմին: Եւ նորա կալեալ զհրեշտակն` եդ ի դիպահոջ երկաթի կապանօք: Զայն լուեալ փաշային` ել փութանակի գնալ ի վերայ աղուանիցն: Եւ եկն եհաս ի Մարանդ, եւ տակաւին աղուանն ոչ ել ի պատերազմ: Եւ եւս գնաց յառաջ եւ եհաս ի տեղի մի ի մէջ Ֆալհանայ եւ Շանգվանայ եւ մնայր աղուանացն գալ: Եւ այնչափ բազում էր զօրն օսմանցւոց` մինչեւ զմիմեանս չճանաչել:

Եւ յետ վեց աւուրց` անդէն մնալոյ նոցա` եկն աղուանն բազում զօրօք եւ ճակատեցաւ ընդդէմ նոցա: Եւ ի պատահիլն միմեանց երկոցունց կողմանց` յառաջնում նուագի յաղթեցաւ աղուանն եւ ի փախուստ դարձաւ: Բայց յերկրորդում նուագի յարձակելոյ նորա ի վերայ օսմանցւոց ճակատուն` եհար զնոսա եւ փախստական արար մինչեւ ի Համատան: Եւ քրթմնջիւն էր ի զօրուն: Ոմանք ասէին, թէ «Տեսանէաք, զի հուր յերկնից տեղայր ի վերայ մերե: Այլք ասէին, թէ «Թեւաւոր օձք բազումք յարձակէին ի վերայ մերե: Կէսքն ասէին, թէ «Երկիրն ծովացեալ երեւէր առաջի մեր ի պատերազմինե: Եւ այսպիսի ցնորիւք խռովեալ էր բանակն օսմանցւոց: Իսկ զպատճառն խռովութեանս այսորիկ ոմանց ի պատմողաց զայս ասեն լեալ, զի սուլտանն աղուանից հմուտ էր յոյժ արհեստին մոգութեան եւ սովաւ հարեալ զզօրն օսմանցւոց` ապշեցոյց զնոսա ցնորիւք: Բայց արդ, թէ ճշմարտիւ արար աղուանն զդիւթութիւն ինչ, թէ ոչ, անստոյգ է: Այլ մեք զայլ հաւանական պատճառս ունիմք, եւ է այս ինչ, զի աղուանքն ոչ են իբրեւ զպարսիկս, այլ մի են աղանդով ընդ օսմանցւոց: Եւ վասն այսորիկ յորժամ պատերազմ լինի ի մէջ սոցա, եւ զօրն օսմանցւոց տեսանէ, թէ պատերազմն այն ոչ է ի վերայ քաղաքի, յորմէ յաղթութեամբ իւրեանց յուսայցեն աւար առնուլ զստացուածս եւ գերել զկանայս եւ զմանկունս, խղճեն սուր արձակեալ ի վերայ նոցա եւ ի փախուստ աճապարեն: Եւ կամ թէ կեղծաւորին խղճել` ասելով ընդ միմեանս, թէ «Նոքա աղանդակից եղբարք մեր են, եւ զիա՞րդ ոչ խղճեսցուք հարկանել զնոսաե: Ի վերայ այսորիկ էր եւ այս, զի աղուանից սուլտանի հայրն Էմիր անուանեցեալ էր եւ ինքն անտի հայրանունական անուամբ Էմիւր-վէիզ մականուանեալ էր: Զոր լուեալ ամբոխին` համարէին թէ իսկապէս էմիր է, այսինքն ի զարմէ կնտոյն իւրեանց սերեալ, զոր մեծապէս պատուեն եւ ոչ ամբառնան զձեռս ի վերայ այնպիսւոյն առանց արհամարհանաց կնտոյն: Ուստի զօրքն, որք զնախասացեալ ցնորսն պատմէին միմեանց, ասէին թէ «Վասն այսորիկ այսպիսի զարհուրելի տեսիլք եղեն, զի էմիր է նա, եւ մեք հակառակ նմա եղեալ մեղաք, եւ ոչ յաջողի մեզ յաղթութիւնե: Եւ անդ որպէս մեզ թուի, ստուգագոյն պատճառն այս եղեւ ի փախուստ դառնալոյ նոցա:

Իբրեւ ետես Ահմէտ փաշայն այսու օրինակաւ ամենայն բանակն իւր խռովեալ եւ սրտաբեկ, լքաւ, լուծաւ զօրութիւն սրտի նորա, եւ հատաւ ի յուսոյ յաղթութեան գործոյ: Եւ խորհուրդ արարեալ ընդ մեծամեծս իւր` հրովարտակս գրեաց նոքօք հանդերձ` առաքեալ ի Կոստանդնուպօլիս առ սուլտանն, ծանուցանել նմա զանցս պատերազմին իւրոյ, միանգամայն եւ զխռովութիւնն եւ զքրթմնջիւն զօրացն, եւ ցուցանել նմա զվտանգն կոտորման զօրացն եւ խնդրել զհրաման հաշտութիւն առնելոյ ընդ աղուանից: Անսաց սուլտանն եւ հրաման ետ առնել զհաշտութիւն: Ապա Ահմէտ փաշայն առաքեաց առ սուլտանն աղուանից զդեսպան` ասել նմա, թէ «Սուլտանն մեր հաճեալ է առնել ընդ ձեզ զհաշտութիւնե: Ընկալաւ սուլտանն զդեսպանն օսմացւոց բազում պատուասիրութեամբ եւ յետ հաստատելոյ զդաշն խաղաղութեան, առաքեաց. եւ ինքն դեսպան զոմն ի մեծամեծաց իւրոց, որում անունն է Բլուջ Մահմէտ, եւ հանդերձեաց զնա մեծագին ընծայիւք, պատուական ակամբք եւ մեծ փղով միով` երթալ ի Կոստանդնուպօլիս առ մեծ սուլտան օսմանցւոց: Եւ եղեւ առնել դեսպանին զերկար ճանապարհ երթալով ընդ կողմն Բաբիլօնի, եւ անտի ընդ Ասորեստան եւ ապա ի Յունաստան, ի բազում տեղիս զբազում աւուրս իջեվան արարեալ, յամեաց: Եւ մինչ (չ)եւ էր ժամանեալ ի Կոստանդնուպօլիս, մեռաւ Էմիւր Վէիզ սուլտանն աղուանից, եւ նստաւ ի տեղի նորա Աշրաֆ սուլտանն. զի Միւրվէիզն, որ ըստ իւրում համբաւոյ չարաշուք կախարդ էր, հարեալ եղեւ ի դիւաց` ընկալաւ յԱստուծոյ զպատուհասն իւր եւ այսահարեցեալ, ինքնին ծամէր զիւր միսն եւ այնպէս սատակեցաւ:

Արդ մինչդեռ հեռի էր դեսպանն ի հասանելոյ ի Կոստանդնուպօլիս, հրովարտակ եհաս նմա յԱշրաֆ սուլտանէն, թէ «Փութասջիր փութով հասանիլ ի Կոստանդնուպօլիս, եւ մի՛ յամիցես անդ, այլ փութանակի դարձ արա գալ, զի Թամազ որդին շահի ի Խորասան զօրաժողով եղեալ դիմէ գալ ի վերայ մերե: Եւ նա անդէն վաղվաղակի, թողեալ զփիղն եւ զայլ ծանրութիւն աղխիցն աճապարեաց գնալ փութով, եւ եկն եհաս ի Կոստանդնուպօլիս եւ ընկալեալ եղեւ մեծաւ պատուով եւ բազում երեւելի սպասուք ընդ առաջ ելանելով նմա: Եւ մտեալ դեսպանն առ սուլտանն` մատոյց զընծայսն իւր, եւ յոյժ հաճոյ եղեն նմա ընծայքն: Եւ ետ նմա պարգեւս մեծամեծս եւ պատուեաց զնա խիլայիւք: Եւ ամենեցուն որք նորայքն էին, պարգեւս եւ ռոճիկս ետ իւրաքանչիւր ըստ արժանեաց: Ունէր ընդ իւր զհարիւր ձիաւորեալ աղուանս եւ զհնգետասան ճախրագործ ճարտարս ի հայոց յազգէ: Քանզի, ըստ որում պատմեցին մեզ, ի վերայ ուղտուց կազմեալ կառուցեալ ունէին զմանր դոբս, որոց իւրաքանչիւրն տանէր զարճիճս միակէս լտերս: Եկաց դեսպանն ի Կոստանդուպօլիս զաւուրս վաթսուն եւ ապա դարձ արար ի գնալ Շօշ առ տէրն իւր:

Ընդ այն բազում ժամանակս, յորս լնոյր զընթացս դեսպանութեան իւրոյ, բազում անցք անցին ընդ աղուանսն, որք ի Շօշ կային: Քանզի Էմուր-վէիզ սուլտանն նոցա, որ դժնդակ կախարդ էր, ըստ որում համբաւիւր, հարեալ ի դիւաց այսահարեցաւ եւ ինքնին զմիսն ատամամբ ծուատելով սատակեցաւ: Եւ ի տեղի նորա նստաւ շահ Աշրաֆն: Յետ այսորիկ շահ Թամազն ի ձեռն Ղուլի խանին հզօրացեալ ի վերայ աղուանից` էառ ի նոցանէ զՇօշ: Վասն այսորիկ դեսպանն իբրեւ եկն եհաս ի Համատան, գիր եհաս առ նա ի Շօշայ, թէ շահ Թահմազ որդի շահ Հուսէինին եկն էառ զՇօշ եւ կոտորեաց զաղուանից զօրսն: Եւ վասն գուժիս այսորիկ այլ ոչ կամեցաւ ի Շօշ գնալ, այլ անդէն եկաց յաւուրս բազումս: Եւ զի ինքն էր իշխան մեծ, որպէս ի վերագոյնդ պատմեցաք, ընտրեաց խորհրդով ընծայել զանձն ի հպատակութիւն շահ Թահմազին ոչ երթալ առ սուլտանն աղուանից: Եւ գնացեալ առ շահն` շնորհս եգիտ ի նմանէ եւ առ նա մնաց, եւ ետ նմա շահն զառաջին իշխանութիւնն իւր:

Այլ թէ ոչ շահ Թամազն որպէս էառ զՇօշ, պատմեմք յառաջիկայ գլուխդ: