Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Իսկ ինքն զտեղի առեալ յաւուրս ինչ` ել գնաց ի վերայ Բաբիլոնի, եւ հասեալ բանակեցաւ ի տեղին Իմամ-Ազամ անուանեալ, միոյ ժամու ճանապարհաւ մերձ քաղաքին: Եւ էին անդ բազում շէխք տաճկաց, որք են օրինագէտքն կամ մատենագէտքն նոցա: Սոցա զպատուական խիլայս տուեալ` յոյժ պատուեաց: Եւ նոքա այնուհետեւ մոլեալք ի սէր նորա` գրեցին ի բազում տեղիս առ բազում իմամս, որք իբրեւ քուրմք են տաճկաց, եւ գովեցին զնա եւ յորդորեցին զնոսա ի հպատակութիւն նորա` ցուցանելով նոցա` զորչափ ինչ մեծարանս արարեալ էր անձանց իւրեանց: Զոր լուեալ նոցա ամենեցուն` յանձն առին յօժարութեամբ ի հպատակութիւն մատուցանել նմա զինքեանս ժողովրդովք տեղւոյն: Եւ արարին այնպէս: Յայսմ վայրի լուր եկն Ղուլի խանին, թէ Ալի Մարդանն, Բաբա խանն, զորս ի վերայ Հիլու յղեաց զօրօք, առեալ են զՀիլա եւ նուաճեալ են զժողովուրդն եւ անցեալ ընդ ջուրն Շատիկ` դիմեալ են գնալ յԻմամալի, եւ կամ յԻմա(մ) Մուսա: Եւ վաղվաղակի գրեաց առ նոսա, թէ «Մի՛ երթայք ի վերայ դոցա, զի արդէն նոքա հպատակք եղեն մեզե: Եւ նոքա այնուհետեւ թողեալ զայն տեղիսն` եկին մտին զօրօք իւրեանց ի սահմանս Բաբիլօնի, յայն կողմն ջրոյն, եւ անդ զանհամարն յօսմանցւոց կոտորեցին սրով սուսերի, մինչեւ ասել, թէ անկոխն այն մեծ շաղախեցեալ արեամբ` նեխեցաւ, եւ ի հոտոյ դիականց անկելոց ի բազում ժամանակս ոչ ոք կարէր անցանել: Ապա Բաբա խանն եկն բանակեցաւ ի տեղի մի Ղարշու-Եախա անուանեալ յայլազգեաց բարբառս յայնմանէ` զի է մեծ քաղաք մի յայնկոյս գետոյ, որ է առաջի Բաբիլոնի:

Արդ, իբրեւ հասին Բաբա խանն եւ Ալի Մարդանն ի վերայ Բաբիլոնի, սոքա յայնմ կողմանէ պաշարեցին, եւ Ղուլի խանն` յայսմ կողմանէ: Այլ զի ոչ ունէին զդոբս, քանզի Ղուլի խանն ոչ առնոյր ընդ իւր զդոբսն վասն փութանակի յեղակարծիւ հասանելոյ ի վերայ քաղաքի եւ բերդի, ուր եւ արշաւէր, ուստի իբրեւ եղեն քառասուն աւուրք պաշարման, ապա բերեալ եղեն դոբք ի Զաղովու, ուր յառաջմէ թողեալ էր: Եւ սկսան կառուցեալ զնոսա հանդէպ քաղաքին եւ արձակել: Եւ այնպէս սոքա ի մէջ բերդին ձգէին, եւ օսմանցիքն ի վերայ բանակի սոցա: Այլ զի դոբքն օսանցւոց կարի առաւել մեծագոյնք էին քան զսոցայն, եւ յառաւել հեռագոյն տեղիս հասուցանել կարէին զգնտակսն, զի մի նոցանէ տանէր բարութս իբրեւ լտերս ութսուն, վասն այսորիկ թէպէտ եւ ի բացուստ պատերազմէր բանակն Ղուլի խանին, բայց եղեւ, զի անգամ մի ի յարձակեալ օսմեացւոց զդոբ մի ի բերդէ անտի` գնտակն եհաս անկաւ ի մէջ բանակի նոցա, եւ եհար սպան միանգամայն զհարիւր ոգիս: Զայս վնասս կրեալ` ի բաց հեռացոյց Ղուլի խանն զճակատն իւր ի տեղւոջէ անտի: Եւ այնուհետեւ թէպէտ դոբքն օսմանցւոց ոչ հասանէին նոցա, բայց նաեւ դոբքն իւրեանց ոչ կարացին ձգել զգնտակ ի բերդն: Եւ նստեալ կացին առանց արձակելոյ զդոբս յաւուրս իբրեւ ԾԵ [55]: Ապա օսմանցին դարձեալ արձակեաց զայն մեծ դոբն, եւ ի սաստիկ դղրդմանէն խախտեցաւ պարիսպ բերդին, եւ բազում տունք փլան, եւ այնուհետեւ օսմանցին զայս դոբս ոչ ի գործ էած: Իբրեւ յիսուն եւ հինգ աւուրք եղեն պաշարման քաղաքին, օսմանցիքն վառեալք զինու յանկարծակին ելին արտաքս ի բերդէ անտի` յարձակիլ միանգամայն ի վերայ պարսից: Եւ եղեն երկու առաջք` ընդ երկուս դրունս ելանելով, որոց միում անունն էր Սպիտակ դուռն, եւ միւսն` Իմամ Ազամայ դուռն: Քսան եւ չորք հազարք եքին ի Սպիտակ դրանէն, եւ տասն հազար` յԻմամ Ազամայ դրանէ, ամենեքին օսմանցի զինուորք: Այլ փաշայն ոչ ել արտաքս եւ զբնակս քաղաքին ոչ եթող ելանել արտաքս. եւ այս էր պատճառն, զի կէսն ի նոցանէ պարսիկ էր, կասկածէր փաշայն` մի՛ գուցէ ելեալ արտաքս` յաւելցին ընդ զօրս Ղուլի խանին:

Արդ, իբրեւ ետես Ղուլի խանն զդիմելն օսմանցւոց ի վերայ իւր, առանց դոբի յառաջ մատոյց զճակատն իւր: Իսկ օսմանցին ընդ իւր բերեալ զտասն պատրաստեալ դոբս` սակաւ արձակեալ ի վերայ ճակատուն պարսից: Եւ յայնժամ Ղուլի խանն զզօրս իւր ի չորս առաջս բաժանեաց, զի մի՛ բովանդակ զօրն ի դոբիցն վտանգեսցի: Այլ օսմանցին մէն մի անգամ արձակեալ զդոբսն` զերկրորդ նուագն ոչ կարաց յաւելուլ, քանզի մինչդեռ նոքա զդոբսն լնուլ պատրաստեալ պարապէին, եհաս ի վերայ նոցա ի չորից կողմանց ճակատն պարսից, եւ արգելան ի վերստին արձակելոյ զնոյնս: Եւ խառնեցան ի միմեանս երկոքին ճակատքն, եւ կոտորեցին զմիմեանս սրով եւ թվանգաւ մինչեւ ցեօթն ժամս: Եւ զօրն օսմանցւոց յաղթեցեալ փախեաւ, եմուտ ի ներքս ի քաղաք անդ եւ այլ ոչ ել արտաքս:

Իսկ Ղուլի խանն մինչեւ յութսուն եւ ութ օր բանակեալ զքաղաքաւն` պաշարեալ պահէր: Եւ սով սաստիկ եղեւ ի ներքս քաղաքին, մինչեւ շան մսոյ մի ոխայն քառասուն մարչիլ եղեւ. եւ ոչ գտանիւր: Ապա Ղուլի խանն զգունդս զինուորաց առաքեաց ի կողմն Նինուէին եւ հարին զգիւղօրէս եւ զաւանս նորա. զերիտասարդսն կոտորէին սրով եւ զմատաղ մանկունսն եւ զկանայս գերի վարէին: Բայց ի Նինուէ ոչ մերձեցան, զի չունէին զբաւականութիւն զօրաց, այլ հասեալ մինչեւ ի տեղի մի, զոր տաճիկքն Եօնուզ անուանեն յանուանէ Յովնանու մարգարէին, եւ անտի դարձան յետս:

Արդ իբրեւ ինն ամիսք եղեն պաշարելոյ քաղաքին, Մահմուտ սուլտանն օսմանցւոց առաքեաց ի Բաբիլօն ընդդէմ Ղուլի խանին զԿաղ Օսման փաշայն երկու հարիւր յիսուն հազար զօրօք: Իբրեւ էառ զլուր նորա Ղուլի խանն, հրեշկակս առաքեաց ի ներքս ի քաղաք անդ` խօսիլ ընդ նոսա խաղաղութեամբ եւ ասել ցԱհմէտ փաշայն, որ իշխանն էր Բաբիլօնի, թէ «Տո՛ւր ինձ զբերդն խաղաղութեամբ, եւ արասցուք զհաշտութիւնե: Պատասխանի արար Ահմէտ փաշայն, թէ «Ընդէ՞ր խնդրես զբերդս. ե՛րթ մրտի՛ր ընչդ զօրս օսմանցւոց, եւ եթէ կարասցես աղարտել զզօրսն օսմանցւոց, յայնժամ ունիցիս զբերդս զայսե: Արդ, իբրեւ եհաս Կաղ Օսմանն ի Բաբիլօնի, զզօրս իբրեւ վեց հազար եթող առաջի բերդին եւ ինքն մնացեալ զօրօքն ել գնաց ընդդէմ նմա:

Եւ Կաղ Օսմանն աճապարեաց, կալաւ զջուրն, եւ Ղուլի խանն ոչ կարաց յառաջ ժամանել նմա եւ զջուրն ունել: Իբրեւ ետես Կաղ Օսմանն, զի Ղուլ խանն գայ մերձենայ, հանդերձեցաւ պատրաստեցաւ ամենայն զօրօքն ընդդէմ նմա: Ունէր նա զդոբս իբրեւ հարիւր եւ հինգ, այլ Ղուլի խանն ոչ էր բերեալ զդոբս: Կարգեաց Ղուլի խանն զճակատն իւր ընդդէմ օսմանցւոց` յարձակիլ ի վերայ նոցա փութանակի. զերկոտասան հազար թվանկաւորսն յառաջ կացոյց եւ զայլ զինու վառեալսն` զկնի նոցա: Ապա բաղխեցան ընդ միմեանս երկոքին ճակատքն, եւ յաղթեաց զօրն Ղուլի խանին օսմանցւոց զառաջին նուագն: Եւ փախուցեալ գնաց մերձ ի ջրոյն ի հեղեղատ մի մեծ եւ խոր եւ անդ ախոյեանս կառուցեալ զօրս օսմանցւոց` արձակէր զհրացանս եւ հարկանէր զզօրսն պարսից յաջողութեամբ: Զի էին նոքա յերեսս երկրի յամենայն կողմանց բաց, եւ դիպէր նոցա գնտակն արձակեալ. իսկ զօրացն պարսից ոչ յաջողիւր հարկանել զնոսա, զի էին ի խորս հեղեղատին ծածկեալք, եւ ոչ դիպէր նոցա ինչ ի գնտակաց: Եւ ծարաւեցաւ զօրն պարսից, եւ ոչ ունէին` ուստի առցեն զջուր, զի որպէս յառաջագոյն ասացաք, զօրն օսմանցւոց ի հասանիլն իւրում ի սահմանս քաղաքին Բաբիլօնի` յառաջ զջուրն կալաւ, եւ պարսիկն ոչ կարաց վաղ աճապարել եւ զջուրն ունիլ: Եւ յորժամ ի պատճառս սաստիկ ծարաւութեան զթվանկաւորսն, զորս յառաջադէմ կարգեալ էր ի ճակատուն, յետս դարձոյց` երթալ զջուր ըմպել, եւ ջուրն կէս ժամու ճանապարհաւ հեռի էր: Յայնժամ զօրն օսմանցւոց արտաքս ելեալ` իբրեւ զյորդ անձրեւ եւ իբրեւ զխիտ կարկուտ զգնտակս ի թվանկաց տեղեաց ի վերայ պարսկական զօրացն եւ աղարտեալ զճակատն նոսա` ցիր եւ ցան ի փախուստ դարձոյց զնոսա, եւ ի փախուցելոցն սակաւ հեծեալքն միայն զերծան, իսկ որք հետեւակք էին, ի սուր սուսերի մաշեցան ամենեքեան: Եւ ոչ եթէ նուազութիւն ջրոյն միայն եղեւ պատճառ խորտակմանս այսորիկ, այլ եւ այս, զի յետ ժամու միոյ մարտին շնչեաց հողմն սաստիկ ընդդէմ ճակատուն պարսից, որ զամենայն փաշին աւազախառն եւ զծուխս բարութացն առ հասարակ յերեսս նոցա արձակեալ` զաչս նոցա խնոյր: Միանգամայն եւ սաստիկ տօթն եղանակին, որ ի գաւառին յայնմիկ առաւել դժնդակ լինի, կիզէզր զնոսա. զի այնչափ սաստիկ ջերմ ամառն լինի ի գաւառին յայնմիկ, մինչեւ ասեն թէ` եւ զհանդերձս առանց հրոյ մրկեալ կիզու: Եւ ի ցրուեալ զօրաց կէսքն ի կողմն Մանտալիոյ գնացին, եւ կէսքն` ի կողմն Ղզրաբատու, եւ ոմանք ի կողմն Զաղովայ: Իսկ ինքն Ղուլի խանն անգիտելի ի զօրացն ընդ կողմն ինչ փախուցեալ գնայր, եւ ոչ գտիէին զօրքն, թէ ապրեալ իցէ արդեօք, կամ թէ սպանեալ:

Եւ էին ի զօրս պարսից վեց քրիստոնեայք յազգէս մերմէ որք էին հարիւրապետք Ղուլի խանին եւ ունէին զօրս հարիւրաւորս. անուն միոյն` Դաւիթ, զոր Գօրըցիցի բէկ ասեն, երկրորդն էր Ատովմեան որդի Աբիճան, երրորդն էր չաբնեցի Այդին բէկ Աղաճանն, չորրորդն` չաբնեցի Մուսիսեան որդի Բալիգն, հինգերորդն` Ճադակերեանց Թօփուզի որդի Հախնազարն: Արդ ի սոցանէ Հախնազարն ընդ Ղուլի խանին գնացեալ էր ի փախչիլն նորա, եւ ոչ ոք գիտէր: Իսկ այլքն ի Զաղով քաղաք գնացեալ էին ի փախչիլն: Եւ էր անդ եկեալ շօշեցի պարսիկ իշխան ոմն, որոյ անունն էր Ճան: Նա ասաց հայոց. «Դուք մնացէք աստ եւ մի՛ ելանէք աստի. ես միւսանգամ դառնամ ի վերայ օսմանցւոց ձեօք հանդերձե: Իսկ նոքա ոչ լուան նմա, զի ասացին. «Մեք մինչ չեւ գտեալ իցեմք զՂուլի խանն, ոչ երթամք միւսանգամ ի վերայ օսմանցւոյնե: Եւ ելեալ անտի ուղղեցան դէպ ի Համատան եւ եկին ի Քրմանշա:

Լուր եկն թէ իշխանն Համատանայ ուրախութիւն արարեալ է, թէ Ղուլի խանն հասեալ է անդ եւ ի գլուխս ճանապարհաց դէտս կացուցեալ է, զի փախուցեալքն ի զօրաց իւրոց մի՛ ցրուիցին, այլ առ ինքն ժողովեսցին: Եւ այսպէս ապրեալքն ի սրոյ` ժողովեցան առ նա: Եւ հանդէս արարեալ զօրուն` ետես զի վեց իշխան զերծեալ էր: Եւ ի միջոյ փախուցելոցն զհարիւր երկոտասան մեծամեծս սպան վասն վատասրտութեան նոցա եւ փախստեան: Եւ զպակասեալն ի զօրաց իւրոց ելից, որչափ կարաց, եւ ի տեղի կոտորելոց իշխանացն զայլս կացոյց իշխանս, քանզի յիննսուն եւ երկու հազար զօրաց ԺԵ [15] հազար միայն մնացեալ էր: