Պատմութիւն

Ապա հրաման եղեւ ի մեծանուն Խանէն, եւ եկեալ խանզատայքն, որք են էլիաղաչլիք, հրաւիրեցին զմեզ ի վրանն անդր: Եւ որպէս ուսուցին մեզ զարարողութիւնն, այնպէս կարգաւ կարգաւորեալ գնացինք եւ մտանք ընդ պարսպաւ եղեգնեայ:

Եւ ապա հասեալ ի վրանն, հանեալ զմուճակս մեր արտաքոյ վրանին, մտաք ի վրանն ահիւ եւ պատկառանօք: Եւ կանգնեցաք ի մէջ տեղի վրանին, խոնարհմամբ գլխոյ ողջունեցաք զնա եւ շնորհաւորեցաք զՊայրամն: ԵՒ նստաք յայս կողմն եւ յայն կողմն վրանին, զի էր երկայնագոյն. ի վերա ծնկաց նստեալ դիտէաք անմռունչ:

Իսկ Խանն բազմեալ էր ի գլուխ վրանին՝ ի մէջ փոքր խցանման տեղին: Քանզի վրանի ծայրն ունէր երիս յատուկ տեղիս որպէս ճիպինլուխ, փոքր վրանաձեւ փէրտէով եւ դռներն վարագուրով: Յորում բազմեալ էր Խանն ի մէջ միոյն ի նոցանէ, եւ դէմքն առ մեզ նայելով առ ամենեսեանսն, զի դրանց վարագուրն ի բաց էր:

Իսկ աջակողմն մեծի Խանին՝ այն առանձին փոքր տեղեաց ի դուրս, նստեալ էր էլչին օսմանցօց Գէնճ-Ալի փաշայն եւ այլ ներքոյ՝ Է (7)-Ը (8) խան եւ Թիֆլիզու վալին, որ էր աներձագն, ի վեր քան զիս: Եւ վալի վասն այն ասեն, զի յետ շահին նա միայն կարէ դնել ի գլուխն իւր ճղայ, որպէս թէ երկրորդ շահին: Եւ մեծ է վալին, քան զբազում խաներն: Որ ունէր այս վալիս Թիֆլիզու եւ Կախեթու խանութիւնն եւ վալիութիւնն:

Եւ ի վայր քան զնա էր կէտիկն իմ:

Եւ ի վայր քան զիս կային ԽԵ (45) խան նստեալ որպէս պատմեաց յետոյ քալանթարին եւ մէլիքին Երեւանայ Մէհմէտղուլի խանն: Որ նա էր համարեալ. զի ես կայի հիացեալ եւ սասանեալ, որ եւ իմ մտացս ոչ անցաւ այնպիսի բան:

Նոյնպէս եւ յահեակ կողմն՝ ի դիմաց մերոց էր նստեալ նախ՝ իւր եղբայրն՝ Իպրահիմ խանն, ապա իւր մեծ որդին՝ Րիզայղուլի խանն, յետ նորա՝ եղբօր որդին՝ Ալիղուլի պէկն, եւ ապա՝ պզտիկ որդին՝ Մուրդուզայղուլի միրզայն, եւ ապա՝ Ուռուսաց էլչին, եւ ապա՝ խաներն՝ կարգաւ, որպէս եւ ի մեր կողմն: Եւ զատ խաներաց, եւ էլչոց եւ միրզոց, որք էն զապիթք ի տեղի խաներաց, սակաւ ոմանք: Այլ ոչ ոք չէր բազմեալ անդ: Որ թէպէտ ոչ համարեցի վասն երկիւղի եւ պատկառանաց, այլ թուի, թէ հարիւր հոգի, սակաւ մի աւելի կամ պակաս, կային բազմեալ ի յերախանս այն:

Իսկ այլ մնացեալ մեծամեծք եւ իւր հազարապետք եւ հարիւրապետք, եւ տասնապետք եւ միրզէք կանգնեալք ի յոտին ի թիկանց կուսէ մեր՝ բազմելոցս, քանզի ի մէջ վրանին ի Դ (4) կողմունս հալէպի ու կիսի չափ տեղ զատած էին, որպէս մահաճար, զոր օսմանցիքն պարմաղլղ կասեն, կտաւէ՝ Բ (2) թիզ բարձրութիւնն, եւ երեւէր, որպէս պողոտայ, եւ մէջն խալիով փռած: Կանգնաւորքն անդ էին: Եւ մեք այս կողմ մահաճարին՝ առաջեւ կանգնաւորացն բազմեալ:

Իսկ ի մէ<ն>ջ չատրին՝ սեանց յայս կողմն եւ յայն կողմն երկուս երկայն տաստախօնս պատուականս տարածեալ, եւ աջակողմն ի մեր կոյս Գ (3) մեծ պատեայ ոսկեղէն՝ ըստ նմանութեան շէրպէթչաց պատիայից, որք կան ի Ստամպօլ եւ ամենայն տեղիս Յունաց տանն ի վերա տաստախօնին: Այլ եւ Գ (3) թունկի, որք են սուրահիք սակաւ մի տափակագոյն, որք տանէին մի մի ի նոցանէ Ե (5)-Ե (5) Կամ Զ (6)-Զ (6) օխայ ջուր: Այլ եւ Գ (3) ոսկեղէն սկուտեղ՝ թիզ ու կես լայնութիւն, ունելով ի միջի իւրաքանչիւր Է (7)-Է (7) ըմպանակ ոսկի՝ ըստ նմանութեան ոսկւոյ աւազանին, եդեալ ի մէջ ոսկի զարֆերաց, որ էր կցեալ ի սկուտեղն ոսկեայ: Քիչ մի բարձր ոսկի պատուանդանով էին զարֆերն, եւ ի միջի զարֆերացն՝ ոսկի թասերն:

Այլեւ Բ (2) բուրվառք ոսկի մեծագոյնք, որոց ծանրութիւնք թուի թէ կայր Ռ (1000) ական դրամ, կամ այլ աւելի, կարճ շղթայիւք, Դ (4) զնճըլով, առանց պօժօժի: Երկայնութիւն շղթայիցն կիսոց չափ բուրվառաց մերոց, եւ ի գլուխ շղթայիցն, որպէս անկ, պախրաճի կամ ֆէնէրի, որոյ էին կցեալ Բ (2) շղթայս ի մի կողմն անկի, եւ զԲ (2) սն՝ ի մի կողմն: Նոյնպէս եւ ահեակ կողմն նոյն թուով եւ նոյնգունակ՝ արծաթեայ:

Եւ այն մեծամեծ պատէյէքն էին լցեալք շաքար շարպաթով, եւ ռեհանի հունդ ի յերեսն շարպաթին: Այլ եւ Գ (3) սինի հալապի ու կէս լայնութիւնն, որք էին ոսկի եւ յաջ կողմն, նոյնպէս եւ՝ Գ (3) սինիք արծաթիք ի ձախ կողմն, եւ ի միջի շարեալ շաքարի գլխներ, որպէս է Վենետիկու շաքարն՝ փոքր գլխներ: Եւ սկսան մեծարել զհրաւիրեալսն. նախ՝ ի մեծազօր Խանէն՝ զկուլապն ոսկի կուլապտներով կարգաւ ամենեցուն Բ (2) կողմանց: Նոյնպէս եւ արծաթեայ կուլապտներով՝ Բ (2) կողմանց:

Զկնի եկին եւ ոսկեղէն բուրվառքն ծխելով զանուշահոտութիւն, բայց ոչ որպէս զմերս՝ ի դիմաց խնկարկել, այլ սոցա աջ եւ ահեակ տարբերելով, ամենեցուն միշտ շրջագայելով՝ ի Դ (4) կողմն հանդերձ խնկարկելով: Եւ զկնի ոսկի բուրվառացն՝ Բ (2) արծաթեայ բուրվառք եւս, որպէս թէ լինէին ոսկի բուրվառքն. մինն ի յարեւելս լինէր միւսն՝ ի հարաւ: Իսկ արծաթեայք եթէ լինէր. մինն ի հիւսիս լինէր եւ միւսն՝ ի յարեւմուտս:

Եւ մինչ նոքա խնկարկէին մշտապէս շրջագայելով ի մէջ վրանին, այլք ի սպասաւորաց սկսան բաժանել զշէրպէթն ոսկեղէն բաժակաւ, որս էին ի վերա զարֆիցն ի մէջ սկուտեղին, զի լցեալ զԷ (7) ըմպանակն ի սուրահոնցն եւ ունելով զսկուտեղն ի ձախ ձեռին, աջ ձեռովն առեալ մի մի զըմպանակսն եւ տային զիւրաքանչիւրոցն բազմելոցն: Եւ յորժամ աւարտէին, տարեալ կրկին լցուցանէին ի թունկացն, որք են սուրահիք: Եւ թե հատանէր սուրահւոյն միոյ շարպաթն, լցուցանէին զսուրահիքն ի պատիէն՝ մինչեւ ըմպիցին ամենեքեան, որ էին բազմեալ ի մէջ վրանին: Եւ ապա սկսան եւ այնոցիկ, որ կանգնեալ կային ի թիկունս մեր նաեւ արտաքոյ վրանին՝ մեծամեծք եւ զօրապետք, եւ միրզէք եւ այլ բազմութիւն կուսակալաց եւ կողմնապետաց, եւ մատուցին նոցա արծաթեայ ըմպանակաւ:

Եւ գուսանք մեծամեծ եւ փոքր եւ մանկունք փափկաձայնք, որք ունէին ուրարս, նման ուրարին եկեղեցիոյ մերոյ ձգեալ ի պարանոց մանկանցն, եւ փաթոյթ ընդ բազուկս Բ (2) ձեռոցն եւ Բ (2) թզաչափ կախեալ ծայրք ուրարին ի Բ (2) բազկացն, եւ պօժօժունս շարեալ ի յոտսն, եւ այնպէս պարէին առաջի մեծի Խանին եւ առաջի բազմութեանն: Որք էին թուով ԻԲ (22), եւ այլ ոմանք սանթուրք եւ տամպուրայք, քէմանեք, քանոնք եւ այլ գործիք նուագարանաց եւ անոթք երաժշտականաց նստեալ ի բացեայ յանդիման Խանին ածէին եւ հնչեցուցանէին, եւ իւրաքանչիւրքն այլ եւ այլ խօսէին՝ ըստ ոճի նուագարանի իւրում: Իսկ պարիչքն եւս խաղ ասէին ի պարելն իւրեանց, բայց՝ ի մի գոյն եւ ի մի եղանակ: Պարողքն՝ ի մի գոյն, իսկ բազմեալքն՝ ըստ իւրաքանչիւր հաճոյիցն երգէին: Եւ այսպէս երգիչք եւ պարիչք մինչ ի յօգուտ ժամ մի երգեցին եւ պարեցին, եւ բուրվառք միշտ ի շրջագայելն:

Եւ ապա արձակեցաւ երախանն: Եւ գնացին իւրաքանչիւր ի բնակութիւն իւր: Իսկ զիս առեալ Թիֆլիզու Աշխալ բէկի որդին Աղայ անուն, որ էր քալանթար եւ մէլիք Թիֆլիզու՝ ի նոյն տեղեաց, եւ տարաւ ի վրանն իւր պատիւ՝ հանդերձ քալանթարիւ եւ մէլիքաւ մերով, իշխանօք եւ քէտխուտօք երեւանցոց, աստապատցոց, նախչուանցոց եւ գօղթնացոց: Որ եւ առաջի վրանին, ուր բազմեալ էինք ի սեղանն՝ իբրու Բ (2) քարընկէց հեռագոյն, ճանպազ խաղայր ի չուանին:

Եւ մերձ երեկոյեան ժամու վերելեակաւ մերով գնացինք Երեւանայ միրզէյոց վրանն եւ շնորհաւորեցաք զՊայրամն իւրեանց: Եւ ապա անցեալ գնացինք ի մետաղս մեր, սքանչանալով եւ փառաւորելով զԱստուած, որ ունի զսիրտս թագաւորաց ի ձեռին իւրում եւ ում կամի ողորմէ եւ ում կամի խստանայ: