Պատմութիւն

Իսկ իբրեւ չուեցի ի Մուղանու փետրվարի ԻԳ (23), եկի ի Տուզախ՝ ի գիւղն Տող: Անդ էր եւ Աղուանից կաթողիկոսն, որում անունն էր Ներսէս՝ այր խոհեմ եւ քաղցրաբարոյ, մնայր գալստեան իմոյ: Եւ թէպէտ սէր արարեալ էաք ընդ միմեանս, բայց դեռեւս ըեդ միմեանս ոչ էինք տեսեալ: Այլ եւ ըստ խնդրոյ նորա, մինչ ի Մուղան էի, արզ արարի Վալինամաթին, եթէ՝ «Կէնճէու եւ Գանձասարաու տանն Աղուանից, եւ Շամախու, Շրվանու ինձ փոխանորդ մի խալիֆայ անուամբ եդեալ եմ, զի կառավարեսցէ զվանորայս եւ զեկեղեցիս՝ հանդերձ ժողովրդօք: Վասնզի հեռու է ինձ այս երկիրս, եւ չեմ ձեռնահաս, եւ ոչխարն առանց հովուի ոչ կարէ լինիլ: Եւ Կէնճէու խաներն եւ այլ զապիթներն միշտ շամաթայ շլթաղ անելով ոչ տան թոյլ հանգիստ մնալոյ, այլ միշտ կեղեքեն եւ կողոպտեն. վասն որոյ խնդրի ի մեծութենէդ որ այսմ հետէ ոչ խան ոչ սուլթան կամ զապութ նորա հետ բան չունենան, զի իմ վէքիլ եւ նայիպ է: Այլ թէ խօսք եւ զրոյց ունին, ընդ իս տեսցենե: Որ եւ շնորհեաց ինձ զրախամն եւ ես տուի Ներսէս կաթողիկոսին: Վասն որոյ ուրախացեաւ յոյժ զմեծ բարեկենդանն ի միասին արարաք ի Տող եւ ի Հատրութ: Եւ զաղուհացից սկիզբն երկուշաբթի չուեցի ի Հատրութ գեղէ:

Զի թէպէտ Խաչէնու, եւ Վէրէնտ[է]ու, եւ Աւետարանոցի մէլիքներն եկին ի տեսութիւն ինձ ընծայիւք եւ պարգեւօք, եւ թախանձեցուցին հանդիպիլ եւ նահանգս նոցա, եւ ոչ կամեցայ, զի ի միջի յոյժ սղութիւն եւ պակասութիւն էր հացի եւ գարու եւ ընդ իս մարդ եւ անասուն բազումք: Եւ երկրորդ, զի ցանկայր անձն իմ եւ փութայր շուտով ի տուն հասանիլ եւ հանգչիլ, զի ձանձրացեալ էի ի շրջագայութենէ եւ ի ցրտոյ: Մանաւանդ զի հոտոտելիքս եւ մին ականջս խափանեալ էր, եւ կայի ի տարակուսի:

Վասն որոյ աճապարեցի եւ եկի ի գիւղն ի Ձորգեղն, եւ անտի՝ ի Պնածոր գիւղ, անտի՝ ի Ղօռչիպէկի օպայն, որ էր փիսիանցի, եւ անտի ի Խնծորեկ, որ է ի մէջ քարաժեռ լերանց մեծամեծաց եւ ունի անբաւ բարձրութիւն: Եւ նեղանցուկ ճանապարհաւ իջանք ի մէջ ձորոյն եւ տեսանք հիանալի բան՝ եւ զգեղն թողեալ էին, որ էր ի մէջ ձորոյն, վասն ահի օսմանցոց եւ ղառայչօռլուոց քրթերոյն եւ ի բարձրբերձ տեղիս այս կողմն եւ այն կողմն ձորոյն դեմ յանդիման միմեանց փորեալ յապառաժ վէմս քարայր, որք են մաղարայք, իւրաքանչիւր ոք վասն իւր տան բնակութեան շինեալ բնակէին:

Եւ այն իսկ էր զարմանք, որ կաշէ փոկով ելանէին եւ իջանէին կանայք զտղայս ստնդիայս կապեալ ի վերա ողին իւրեանց, նոյնպէս եւ զսափորս ջրոյ ի այլոց հարկաւոր իրաց: Եւ այնպէս փոկով ելանէին ի վեր եւ մտանէին ի բարձրագոյն որջս վիմաց: Եւ քաշէին զփոկէ առաստանն ի վեր որ այլ մարդ ոչ կարէր մտանել: Իսկ տունք նոցա քանդեալք էին ի զօրաց օսմանցոց եւ ի գող աւազակ քրտաց ղառայչօռլուոց:

Նախ կային ԵՃ (500) տուն ի Խնծորեկ գեղն բայց այժմ սակաւացեալք էին: Զի բազումք սպանեալք էին ի թուրքաց, քանզի փաշայք զօրօք իւրեանց քանիցս անգամ եկեալ էին ի վերա նոցա եւ ոչ կարացին մուտ առնել, այլ պատերազմեալ ընդ միմեանս յետ դառնային ամօթով: Բայց միայն զմի կողմն՝ որ ոչ ունէին յանդիման իւրեանց քարայրս, որ օգնէին իրերաց, զայն կողմն աւար առին զկանայս եւ զորդիս: Եւ զարս ի սուր մաշեցին եւ անցեալ գնացին: Իսկ այնք, որք մնացեալք էին կէս մի եւ կամ երից մասանց մասն մի: Որք զերծան նոքա ունէին զքարայրս իւրեանց յանդիման միմեանց, որք թֆանկով կարացին զմիմեանս պահել ի թշնամեաց:

Եւ ի գիւղս այս պատուական շատ խալի եւ խալիչայ գործէին յառաջ, բայց այժմ նուազեցան յոյժ: Եւ հազիւ թէ ոմանք պառաւունք սակաւ գտանին գործօղք:

Եւ աստի գեղացիք մեզ ճանապարհորդելով ի թանձրութենէ ձեանն եւ ինքեանք զինուք եւ թֆանկով հասուցին զմեզ ի մեծ անապատն Տաթեւու: Եւ ի ճանապարհին զաւեր գիւղ մի, որ բանադրեալ էին առաջնորդք Տաթեւու՝ Քարահունջ անուն, աղերսեցին զիս արձակել: Որ զտեղի առեալ ետու զարձակումն եւ օրհնութիւն գիւղոյն որում կայր պատուական եկեղեցի մի սրբատաշ քարամբք շինեալ:

Իսկ ի յանապատն մնացի Դ (4) օր: Բայց մինչ կայեաք ի յանապատին՝ մարտի ԺԶ (16) օրն երեքշաբթի գիշերն՝ Է (7) երորդ պահու, գիշերոյն՝ որ էր օդն պարզեալ եւ լուսինն լրում առեալ, քանզի մինչ հասայ ի յանապատն կրկին ձիւն տեղեաց ԻԴ (24) ժամ եւ ապա պարզեցաւ: Եւ ապա իմ ելեալ ի խցէս զանխուլ յումեքէ գնալ ի դուռն եկեղեցւոյն տեսի զլուսին խաւարեալ զհասարակն: Մինչ ի մուտս իւր իսպառ խաւարեցաւ եւ ամփոփեցաւ: