Պատմութիւն Հայոց

 

Ղազար Փարպեցին ճանաչում է Ագաթանգեղոսի երկը որպէս Հայոց Առաջին պատմութիւն, որը միաժամանակ Գրիգորիսի գիրք է: Կարելի է ենթադրել, թէ վերջին խորագիրը պայմանաւորուած է վարքային խմբագրութեանը պատկանելու պարագայով:

Երկի մեզ հասած ազգային խմբագրութեան բովանդակութիւնը կազմում է Հայոց Խոսրով թագաւորի պատերազմը Սասանեան Արտաշիր Պապական թագաւորի հետ, «Խոսրովի» սպանութիւնը Անակ Պարթեւի կողմից, թագաւորի եւ սպանողի ժառանգների փախուստը Յունաց կողմերը, նրանց հանդիպումը եւ Հայաստան գալը, Գրիգորի հաւատարմութիւնը քրիստոնեայ հաւատին եւ դատապարտութիւնը, Հռիփսիմեանց կոյսերի ժամանումը Հայաստան եւ վկայութիւնը, Տրդատի կերպարանափոխութիւնը, Գրիգորի` վիրապից դուրս գալը, Հայոց երկրի դարձը իր մանրամասնութիւններով: Հետագայում աշխատութեան մէջ է մուծուել Գրիգոր Լուսաւորչի վարդապետութեան բաժինը, որը պատկանում է այլ հեղինակի (հայերէնից կատարուած վաղ միջնադարեան վրացերէն թարգմանութիւնը վերագրուած է Հիպողիտէս Բոստրացուն: Վարդապետութիւնը հետագայում ընդարձակուել է ազգային հողի վրայ):

Ագաթանգեղոսի Պատմութիւնը, որպէս գրական երկ, տարբեր տեսակների ձուլուածք է. աւանդական պատմութեան կողքին իրենց վիպական առանձնայատկութիւններով առկայ են վարքագրական պատումներ, որոնք տեղաւորուած են՝ ըստ առանձին առանցքների: 

Ագաթանգեղոսի երկը յայտնի է մի շարք տարբերակներով` թարգմանուած տարբեր լեզուների: Այդ երկի միջոցով է հաստատուել Գրիգոր Լուսաւորչի պաշտամունքը քրիստոնեայ բոլոր Եկեղեցիներում:

Հայերէն մեզ հասած տարբերակը պարունակում է Կորիւնից քաղուած եւ վերաիմաստաւորուած մի շարք հատուածներ:

Ագաթանգեղոսի Հայոց պատմութիւնը իր տարբերակներով ոչ միայն կարեւորագոյն, այլ, փաստօրէն, միակ սկզբնաղբիւրն է, որ հնարաւորութիւն է տալիս վերականգնել մեզանում քրիստոնէութիւնը պաշտօնական կրօն դառնալու ընթացքը:

Ագաթանգեղոսի երկի էլ-տարբերակը հրատարակւում է ըստ Գալուստ Տէր-Մկրտչեանի եւ Ստեփան Կանայեանցի կազմած գիտա-քննական բնագրի (տե՛ս Ագաթանգեղայ Պատմութիւն Հայոց, աշխատութեամբ Գ. Տէր-Մկրտչեանի եւ Ստ. Կանայեանցի, Տփղիս, 1909):

Կարէն Իւզբաշեան, Պարոյր Մուրադեան

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

1. Յ. Անասեան. Հայկական մատենագիտութիւն, Ե-ԺԸ դդ., հտ. Ա, Երեւան, 1959, սիւնակ 151-213

2. G. Winkler. Our Present knowledge of Agat'angelos and its Oriental Versions, - REArm, nouvelle série, t. XIV, 1980, pp. 124-141

3. Պ. Մուրադեան, Ագաթանգեղոսի հին վրացերէն խմբագրութիւնները, Երեւան, 1982

4. R. W. Thomson. A Bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 AD. Brepolis-Turnhout, 1995, pp. 90-95

5. Գ. Մուրադեան, Արտաշիրի վիպական հատուածն ագաթանգեղեան բնագրերում, «Աշտանակ», Բ, Երեւան, 1998, էջ 46-55 

 

ՏԱՌԱՆԻՇԵՐ ԲԱՂԴԱՏՈՒԱԾ ՁԵՌԱԳՐԵՐԻ

α. - ՄՄ ձեռ. թիւ 3782, Ճառընտիր. ժամանակ` ԺԲ դ. 

β. - ՄՄ ձեռ. թիւ 1912, Ճառընտիր. ժամանակ՝ 1220 թ. 

a - ՄՄ ձեռ. թիւ 1479, ժամանակ` 1293 թ. 

b. - ՄՄ ձեռ. թիւ 1481, ժամանակ` 1261՞ թ.

c. - ՄՄ ձեռ. թիւ 1881, ժամանակ` ԺԷ դ. 

c ². -. ՄՄ ձեռ. թիւ 1881 

d. - ՄՄ ձեռ. թիւ 1859, ժամանակ` անյայտ

d ² - Վիեննայի Մխիթարեանց մատենադարանի ձեռ. թիւ 314, ժամանակ՝ ՌԽԳ (1594) 

E. - Մագաղաթեայ երկաթագիր պահպանակ, ժամանակ՝ ամենաուշը ԺԲ դ.

g. - ՄՄ ձեռ. թիւ 1525, ժամանակ` ԺԳ դ.

g ². - g ձեռագրի մի քանի  հատուածները նոր ընթերցուածներով, տարբեր ուղղագրութեամբ

h. - ՄՄ ձեռ. թիւ 993, ժամանակ` 1456

k.  - Գիրք վիպասանութեան` որ կոչի հոմանուամբ Ագաթանգեղոս. Կոստանդնուպօլիս, ՌՃԾԸ-ՌՃԾԹ (1709-1710)

l. - ՄՄ ձեռ. թիւ 3787, ժամանակ` ԺԴ դ.

n. - ՄՄ ձեռ. թիւ 3797, ժամանակ` ԺԴ դ.

o. - Ագաթանգեղոս, յորում պարունակի պատմութիւն Տրդատայ արքայի եւ սրբոյն Գրիգորի: Եւ եւս աստուածախօս վարդապետութիւն նորին սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ. Օրթագիւղ, 1822:

p. Վեննայի Մխիթարեան մատենադարանի ձեռ. թիւ 56, ժամանակ՝ ամենաուշը Թ-Ժ դ. 

R. Ֆրանսիայի Ազգային գրադարանի (Փարիզ), հայ. ձեռ. թիւ 112, ժամանակ` 1254 թ. 

s. - ՄՄ ձեռ. թիւ 996, Ճառընտիր, ժամանակ` 1442 թ. 

v. - Ագաթանգեղոսի Վենետիկեան 1835 թ. հրատարակութեան այն ընթերցուածները, որոնց ձեռագրերը չեն նշանակուած հրատարակութեան մէջ 

v ^ա. - Ագաթանգեղոսի 1835 թ. վենետիկեան հրատարակութիւն 

v ^բ.. - Ագաթանգեղոսի 1862 թ. վենետիկեան չորրորդ հրատարակութիւն

v ¹.. - Փարիզի ձեռագրի (R) այն ընթերցուածները, որոնք յայտնի են վենետիկեան 1835 թ. տպագրից

v ². . - Վենետիկեան 1835 թ. հրատարակութեան այն ընթերցուածները, որոնք բխում են 1350 թ. Դերջանում գրուած մի ձեռագրից

v ³. . -. Վենետիկեան 1835 թ. հրատարակութեան այն ընթերցուածները, որոնք բխում են Ամիդում գրուած մի  անթուական ձեռագրից 

v ⁴. . -. Վենետիկեան 1835 թ. հրատարակութեան այն ընթերցուածները, որոնք բխում են Կ. Պոլսի 1709-1710 թթ. տպագրից

v ⁵. Վենետիկեան 1835 թ. հրատարակութեան այն ընթերցուածները, որոնք բխում են 1697 թ. գրուած մի ձեռագրից

v ⁶. Վենետիկեան 1835 թ. հրատարակութեան այն ընթերցուածները, որոնք բխում են Լեհաստանում գրուած մի ձեռագրից

v ⁷. - Յոյնը. Վենետիկի 1835 թ. տպագրից առնուած Ագաթանգեղոսի յունարէն ընթերցուածները

w. - ՄՄ ձեռ. թիւ 1524, Ճառընտիր. ժամանակ` 1402 թ.

w ². - ՄՄ ձեռ. թիւ 942, Ճառընտիր. ժամանակ`  1478 թ.

w ³. - ՄՄ ձեռ. թիւ 3791, Ճառընտիր. ժամանակ`  1453 թ. -ից առաջ

w ⁴. - ՄՄ ձեռ. թիւ 1523, Ճառընտիր. ժամանակ` ԺԵ դ.

x. - Ենթադրեալ մայր ձեռագիրը՝ գրուած 1569 թ. -ից առաջ, որից բխում են առաջին խմբի մնացած բոլոր ձեռագրերը 

z. - ՄՄ ձեռ. թիւ 1730, Ճառընտիր. ժամանակ` ԺԷ դ.

Ա. - ՄՄ ձեռ. թիւ 1920, ժամանակ՝ 1569 թ. 

Բ. - ՄՄ ձեռ. թիւ 2639, ժամանակ՝  ՌՃԻԱ (1672)

Գ. - ՄՄ ձեռ. թիւ 1863, ժամանակ՝ ` ՌՃԺԷ (1668)

Դ. - ՄՄ ձեռ. թիւ 1482, ժամանակ` 1676-1678 թթ.

Ե. - ՄՄ ձեռ. թիւ 3306, ժամանակ` 1692 թ.

Զ. - ՄՄ ձեռ. թիւ 1458, ժամանակ` 1705 թ.

Է. - ՄՄ ձեռ. թիւ 3305, ժամանակ` 1714 թ.

Ը. - ՄՄ ձեռ. թիւ 3516, ժամանակ՝ ԺԸ դ. 

Թ. - Ռուսաստանի Գիտութիւնների ակադեմիայի Արեւելագիտութեան ինստիտուտի Ս. -Պետերբուրգի մասնաճիւղի գրադարանի հայերէն ձեռ. թիւ 4, ժամանակ՝ 1690 թ. 

Ժ. - Նախկին Լազարեան ճեմարանի ձեռ. թիւ 1167, ժամանակ՝  ՌՃԽԸ (1699)

Ի. - Նախկին Սանասարեան վարժարանի ձեռ. թիւ 126, ժամանակ՝  ԺԷ դ. 

Լ. - Միքայէլ Յովհ. Թամամշեանի մատենադարանի ձեռագիր (Թիֆլիս). 

Խ. - Երուսաղէմի Ս. Յակոբեանց մատենադարանի ձեռ. թիւ 310, ժամանակ՝ 1631 թ. -ից առաջ 

Ծ. - Երուսաղէմի Ս. Յակոբեանց մատենադարանի ձեռ. թիւ 230, ժամանակ՝ 1679 թ. 

Կ. - Երուսաղէմի Ս. Յակոբեանց մատենադարանի ձեռ. թիւ 314, ժամանակ՝ ԺԷ դ. 

Հ. - Կարապետ Եզեանցի ձեռագիր, ժամանակ՝ 1668 թ. 

Ձ. - Յիշուած է Ղ. Փիրղալէմեանից ( Նօտարք Հայոց, Կ. Պոլիս, 1888, թիւ 16, էջ 17), ժամանակ՝ 1402 թ.

Ղ. - Յիշուած Ղ. Փիրղալէմեանից ( Նօտարք Հայոց, թիւ 220, էջ 186-187), ժամանակ՝ 1457 թ.

Ճ. - Վենետիկի Մխիթարեաեն մատենադարանի ձեռագիր, ժամանակ՝  1759 թ. 

Մ. - «Բարձրահայեաց Ս. Աստուածածնի վանաց Արղնայ», ձեռ. թիւ 212 

Յ. եւ Ն. - Գալուստ Շերմազանեանի մատենադարանի ձեռագիր

Շ. - Դոկտ. Յ. Թիրեաքեանի ձեռագիր

 

Յապաւումներ

Հայկ. Բառ. - Նոր Բառգիրք Հայկազեան լեզուի, հտ. Ա-Բ, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 1836-1837 

Նոր. Բիւզ. Կոր. - Նորայր Բիւզանդացի, Կորիւն վարդապետ եւ նորին թարգմանութիւնք, Տփղիս, 1900