Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր

ՄԵՂՔԻՆ ՏՈՒՆԸ
       Դուռս բացուեցաւ։ Տասնութ տարու պատանի մը երեւցաւ, բայց յաղթանդամ բան մը։ Գողիաթին փայտէն տաշուած հսկայ մը, որ տղու գլուխ մը կը կրէր, կաս կարմիր երեսով մը։
       Վայրկեան մը սեմին վրայ կեցաւ, դուռը բացած ըլլալուն արդէն իսկ զղջացած. շուարած աչերը սենեակիս չորս կողմը նետեց՝ տեսնելու համար որ չարչարանքի փայլուն գործիքներ կայի՞ն. բայց յան կարծ անհամբեր ձեռք մը երեւցաւ ետեւէն. զայն յառաջ մղեց ու դուռը գոցեց նորէն։
       Այն ատեն պատանին անհամարձակ շարժումներով յառաջացաւ, պզտիկցած, հիւլէացած, կարծես ներողութիւն խնդրելով իր այնքան խոշոր ըլլալուն։
       Ի՞նչ էր այդ խեղճ տղուն ցաւը։
       –Ցաւ մը չկայ, տոքթէօր։
       Հապա ի՞նչ էր իր գանգատը։
       –Գանգատ մը չունիմ, տոքթէօր… մեղքը իմս է…։
       Ու այս բառը արտասանեց այնքան պզտիկցնելով իր ձայնը, ա՛յնքան կարմրցնելով իր դէմքը՝ որ հիւանդութեան տեղին վրայ կասկած չմնաց…։
       Բայց ան ինձ բոլորովին ուրիշ տեղեր կը ցուցնէր. բազուկները, վիզը, ուսը, կուրծքը…։ Ու իրաւ ալ պզտիկ կարմրութիւններ կային այդ տեղուանքը, վարդագոյն ոսպերու պէս, հազուագիւտ ու արդէն անհետանալու վրայ։ Բայց ես կը պնդէի թէ ուրիշ տեղ ցաւ մը չէ՞ր ունեցած։
       –Այո՛, տոքթէօր… կոկորդիս մէջ ցաւ մը կայ, կերակուրս չեմ կրնար ուտել, բայց ցրտութենէ ալ չէ…։
       –Ուրի՞շ տեղ…։
       –Բերնիս մէջ ալ ճերմակ ֊ճերմակ տեղեր կան, կոճակներու պէս…։
       –Հապա ուրիշ տեղ բան մը չունեցա՞ր…։
       –Այո՛, տոքթէօր… գիշերները գլխու ցաւեր ունեցայ, սարսափելի ցաւեր, շաբաթներով…։
       –Ուրի՞շ, ուրի՞շ…։
       –Չեմ գիտեր. հիմա ալ մազերս կը թափին. բայց ընկերներս կ ՚ըսեն թէ այստեղի ջուրէն է…։
       –Ուրի՞շ…։
       –Ուրիշ ի՞նչ ըսեմ, տոքթէօր, այսքանը չի՞ բաւեր…։
       Ու այսպէս, ամօթխած տղան՝ չարիքին առաջին բոյնը չյայտնելու համար, առանց գիտնալու, ամբողջ հիւանդութեան ընթացքը նկարած էր ինձ։ Ախտին ապագայ ընթացքն ալ ես իրեն նկարագրեցի. որովհետեւ կը տեսնէի թէ երկչոտ աչքերը դուռին յառած՝ մտքէն այնպէս կ'երդնուր, որ անգա՜մ մը այդ անիծուած սեմէն դուրս ելլալէ վերջ, ա՜լ բժիշկի տուն ոտք պիտի չկոխէր։ Եւ սակայն անհրաժեշտ էր որ գիտնար վտանգը՝ որպէսզի չխուսափէր դարմանէն։
       –Տեսա՞ծ ես, – ըսի, – փրթած քիթերով մարդերը։
       –Այո՛, տոքթէօր։
       –Բայց հագուստներու տակ պահուած ի՜նչ զզուելի վէրքեր կան որ չես տեսնար…։ Տեսա՞ծ ես անդամալոյծները որ փոքրիկ կառքերու մէջ հրելով կը պտտցնեն արեւուն։
       –Այո՛, տոքթէօր։
       –Սակայն քանինե՛ր կան որ հիւանդանոցներու մէջ կը նեխին ու չես տեսնար…։ Տեսա՞ծ ես վարդագոյն օրօրոցներու մէջ հրեշտակային երախաները, բայց հիւանդ հայրերու ի՜նչ հրէշ զաւակներ կան որ ծնած օրը կը մեռնին ու չես տեսնար։ Դիտէ՛ սա պատին նկարներուն վրայ ու սա ալքոլի շիշերուն մէջ այն դժոխային վիճակները որ քեզ կը սպասեն, ու եթէ կրնաս փախիր հիմա…։
       Եթէ երկինքէն յանկարծ կայծ մը իյնար՝ այսքան բուռն ու յանկարծական տպաւորութիւն պիտի չգործէր։ Ես որքա՜ն աւելի կը սիրեմ այն թշուառները՝ որոնք իրենց ցաւին ամբողջ գիտակցութիւնովը կու գան՝ հովէն քշուած աշնան ոստի մը պէս քեզի՜ փարելու, ու խնդրելու որ ուժո՛վ բռնես զիրենք եւ թող չտաս որ հողը իյնա՜ն…։
       Սակայն որքա՜ն աւելի բազմաթիւ են այն հիւանդները, որոնք իրենց տգիտութեան մէջ կարծրացած՝ հեգնելո՜վ կը պտտցնեն մարդոց մէջ վարակումի սարսափելի վտանգը։ Ասոնց համար ահաւոր վայրկեան մը կայ՝ երբ բժիշկ մը կը քակէ իրենց աչքին կապը ու ցոյց կու տայ այն անդունդը ուր կը դեգերէին ցայգաշրջիկի մը պէս…։ Դժոխային րոպէ մըն է այս. ծովը ինկող մարդու մը պէս որ օձին կը փարի՝ հիւանդը կը փարի բժիշկին, ու դահիճի մը պէս կ ՚ատէ զայն։
       Պատանին սարսափած ոտքի ելաւ՝ ստոյգ վտանգէ մը փախչելու պէս. վայրկեան մը տատանեցաւ ու նորէ՛ն ինկաւ թիկնաթոռին խորը, ու հեւալով, հառաչելով, հեկեկալով, ձայնը խեղդելով, խորունկ ֊խորունկ սկսաւ լալ։
       –Հրաշք մը ըրէ, տոքթէօր, փրկէ՜ զիս, ոտքերուդ կ՚իյնամ, ներէ ինձ, ես չէի գիտեր, առջի անգամն էր, փրկէ՜ զիս…։
       Բայց անհամբեր ձեռք մը անգամ մըն ալ դուռը բանալով, տարիքոտ մարդ մը ներս մտաւ։ Լացող տղան յանկարծ ոտքի ելաւ, լացը զսպեց, թաշկինակը պահեց, ու իր բառերը ստորագծելով՝ թոթովեց.
       –Բժիշկը կ՚ըսէ թէ բան մը չունիմ եղեր, հայրի՛կ…։
       Ու քովի սենեակը քաշուեցաւ։ Հիմա հայրիկին հետ մինակ մնացի։ Փոքր հասակով մարդ մըն էր ան. լուսաւոր ու փայլուն դէմք մը՝ կարծես բաղնիքէն նոր ելած. հազի՜ւ ճմռթկած մորթ մը, սպիտակ ու թեթեւօրէն վարդագոյն. ճերմակ պեխեր բայց խնամքով սրցուած, ու երիտասարդի պճլտուն աչքեր՝ կայծոռիկներու պէս։ Այդ թաքթաքուր պատանիէն վերջ այս ճլվըլուն ծերունին արեւու ճառագայթի մը պէս ինկաւ սենեակիս մէջ, մթութիւնը փարատեց, տաքութիւն մը, զուարթութիւն մը բերաւ իր հետ։
       –Արդէն վստա՛հ էի որ տղաս բան մը չունէր, – ըսաւ, – մայրիկը մինչեւ այսօր ակռաներով ընկոյզ կը կոտրէ. ես ի՛նքս ալ մինչեւ հիմա բժիշկի պէտք չեմ ունեցած՝ փառք Աստուծոյ… կը ներէք։ Մեր մէկ հատիկ տղան է, աչերնուս լոյսին պէս խնամած ենք, օր մը օտարի անկողին չենք պառկեցուցած։ Քանի մը ամիսէ ի վեր, ի՛ր պնդումին վրայ, զայն Եւրոպա բերի համալսարան մը դնելու. ուզեցի որ աչքովս տեսնեմ իր պառկած ֊ելած տեղերը։ Բայց հոս գալէն ի վեր կը նիհարնայ, բերանը ուտելիք չի դներ. ճի՛շդ է որ տեղին կերակուրներն ալ ուտուելիք բաներ չեն… կը ներէք։ Մեկնելէն առաջ զինքը գիւղը նշանեցինք, ոտքը կապեցինք որ աչքը դուրսը չբանայ…։ Չեմ գիտեր որ լաւ ըրի՞նք, թերեւս անկէ՛ց է իր սրտին ցաւը…։
       Բայց ուրի՛շ բան կար այս խելացի մարդուն լեզուին տակ. միայն թէ, ըսելէ առաջ, իմ բերանս կը փնտռէր, կը չափէր ու կը կշռէր զիս՝ թէ մինչեւ ո՞ր աստիճան պէտք էր քակել իր լեզուին կապը…։
       –Կը ծխէ՞ք, տոքթէօր, մեր երկրի թարմ ծխախոտ ունիմ… աս ֆրէնկ ներուն ծխախոտը տան ծակերուն մէջ թխելու է որ մուկերը սատկին…։
       Իր միտքը այն էր որ նախ մտերիմ մթնոլորտ մը ձեւացնէր. ու երբ կապուտակ մուխերը սկսան գալարուիլ՝ շարունակեց.
       –Արդէն ես ձեր Եւրոպային ո՛չ մէկ բանին հաւնեցայ։ Հոս գիտութիւն կայ՝ կ՚ըսեն. բայց արդեօք հիներուն ըսած Գիտութեան ծառը չէ՞…։ Այստեղ եկողը աչերը գոցելու՝ միայն ականջները բանալու է որ բան սորվի…։
       Խեղճը՝ երկրին լեզուն չգիտնալուն՝ այնպէս կը կարծէր որ ականջի կողմէն վտանգ չկար։ Ու անգէտ մարդերու պէս՝ որոնք գիրքերու մէջ միայն պատկերները կը տեսնեն ու գիրերը կ ՚արհամարհեն՝ ամբողջ եւրոպական քաղաքակրթութիւնը իր տեսած քանի մը պատկերներէն չափած կշռած ու պակաս գտած էր. – Մանէ, թեկեղ, փարէս։
       –Ես ձեզի բան մը ըսե՞մ, տոքթէօր, այս տղան հոս որքան ալ մաշի՝ իրաւունք ունի. ճիշդ խօսքը աս է։ Մե՛նք ալ երիտասարդ եղած ենք, բայց աղջիկ մը մեզ տեսնելուն՝ աչերը վար կը հակէր որ կայծ չցայտէ…։ Մե՛նք ալ պար պարած ենք, բայց մատներնիս կնոջ մատի չեն դպած՝ որ կրակ չելլայ. ձեռքէ ձեռք երկարող թաշկինակն ալ անո՛ր համար հասկցէք…։ Անցած գիշեր մեր պանդոկին մէջ թանկօ կ ՚ըսեն պար մը դարձան, բայց ի՜նչ պար, ի՜նչ շարժում, ի՜նչ գալարում, ի՛նչ շփում… մեղա՜յ, մեղա՛յ… թէ շունն ընէ կը քարկոծեն…։ Ե՛ս ալ, տղա՛ս ալ կա՛ս ֊կարմիր եղանք միա՛յն տեսնելով։ Գեղարուեստ ըսածնին ա՞ս է։
       –Կը ներէք, – ըսի ամչնալով, – ձեր տեսածը միա՛յն կեղեւն է…։
       –Բայց իմ վախս միջուկն է, տոքթէօր։ Հոն ուր յիսուն տարուան պարկեշտութիւնս խռովեցաւ, տասնութ տարուան անփորձութիւն մը ի՞նչ կ՚ըլլայ…։ Այն Աստուածը որ Եւան տղայութեան մը համար պատժեց՝ այս Սոդոմին աղջիկները չի՞ տեսնար։ Ասոր երիտասարդութի՞ւն կը դիմանայ՝ երբ հոս բաժակ մը գարեջուրի գինով, Սողոմոնին արժանի կիներ կը գտնես։ Ըսէ՛ք հիմա, այս չէ՞ միջուկը, թէ չէ դարձեալ սխալ հասկցեր եմ…։
       Ի՞նչ ըսէի։ Անոնք որ չեն հասկնար՝ կը գուշակեն. անասնական բնազդ մըն է այս, տգէտներուն գիտութիւնը։ Ու այս նախնական մարդը կենդանական հոտառութեամբ՝ մատը ճիշդ տղուն վէրքին վրայ դրեր էր, առանց գիտնալու։
       –Բժի՛շկ, եթէ մեզ կ՚արտօնէք, ձագուկս առնեմ երկիր դառնամ։ Փախչի՜նք Մեղքի քաղաքներէն. հոս երկինքէն հո՜ւր կը տեղայ, վարժուեր են ու չեն զգար…։ Կեսարին փողը՝ Կեսարին. մենք մեր լեռները դառնանք նորէն…։ Ճակտիս վրայ դեռ կնճիռ չկայ, մօրը գլուխն ալ լոյսերու պէս սպիտակ է. ինչո՞ւ մեր տղան մեզ պէս չապրի։ Հեռուն սիրուն նշանած կայ, տանիմ գլուխ գլխի կապեմ, թոռնիկներու մեծ ֊հայր ըլլամ։
       –Ո՛չ, ո՛չ, – ըսի։
       –Ինչո՞ւ, բժի՛շկ. աղքատ աղջիկ, բայց ի՜նչ հրեշտակ, մազը մեռոն՝ բերանը կաթ կը հոտի դեռ…։
       –Ո՜չ, ո՜չ, երբե՛ք, այդ պսակը պիտի չըլլա՛յ…։ Ոսկւոյ համար աղքատ աղջիկ մը ամբո՛ղջ կեանքով թունաւորելն ալ մեղք չէ՞…։
       Երբ այս խօսքերը լսեց, երբ հասկցաւ որ տասնութ տարուան գուրգուրանքով ու մայրական սուրբ ձեռքերով հասցուած պտուղին մէջ որդը մտեր էր, երբ ըմբռնեց որ իր բոլոր վախերը իրականացեր էին, այս պճլտուն ծերունին յանկարծ լռեց, տժգունեցաւ, անէացաւ. արդէն փոքրիկ՝ աւելի պզտիկցաւ, թիկնաթոռին մէջ կծկտեցաւ, ողորկ երեսները ճմռթկեց, ճերմակ պեխերը խածաւ, աչքերուն մէջ խոնաւութիւն մը լայնցաւ, ուռեցաւ, գլտորեցաւ, նախ կաթիլ մը, յետոյ ուրիշ մը, յետոյ ուրիշներ…։
       Հիմա հայրն ալ կու լար տղուն պէս, բայց իր լացը որքա՜ն աւելի լուռ ու որքա՜ն աւելի խոր էր։
       –Մեղքի՛ տուն… մեղքի՛ տուն… մեղքի՜ տուն…։
       Այս երկու բառերը անընդհատ կը գլտորէին իր շրթներէն՝ աչերուն արցունքին հետ։ Հիմա ո՞ւր տանէր, որո՞ւ տանէ այս հիւանդութեան սերմնացանը։ Ծերունի մօր համբոյրին ի՞նչպէս տանէր այս վարակումի ու փտութեան պտուղը։ Իր երեսուն տարուան պատուոյ տունը՝ մեղքի տունը պիտի ըլլար…։
       Ոտքերը թփրտացուց. իր կէս տարուան երջանկութիւնը կը փշրուէր անոնց տակ, ե՛ւ իր հայրու֊սէրը, ե՛ւ իր մեծ ֊հայրութեան երազը…։
       Բայց որո՞ւ բարկանար, որո՛ւ պոռար, չէ՜ որ ի՛ր ձեռքով իսկ բերեր էր անփորձ տղան այս քաղաքակիրթ երկիրները…։
       –Որդնոտա՜ծ, որդնոտա՜ծ… հիմա կեղեւն ալ տեսանք, միջուկին ալ համը առինք… իրենց գիտութի՛ւնն ալ, իրենց սէ՛րն ալ, որդնոտա՜ծ, որդնոտա՜ծ…։
       Երբ իր սրտին բոլոր դառնութիւնները դուրս թափեց, կարծես թեթեւցաւ իր ցաւը. ձայնը յանկարծ պզտիկցուց, որ մի գուցէ տղան իմանայ։ Կարելի չէ երեւակայել, թէ ամօթի գաղափարը մինչեւ ո՜ր աստիճան արմատացած է գաւառացի ուղեղներուն մէջ։
       –Անշուշտ տղուս չըսիք այս դժբախտութիւնը…։
       Ա՜խ, ինչպէ՜ս հասկցնէի այս ծերունիին որ ամօթալի հիւանդութիւն չկայ, կեղծաւորութի՜ւնն է ամօթը, ու տգիտութի՛ւնն իսկ է այս դժբախտութեան պատճառը, եւ ո՜չ թէ իր նզոված գիտութիւնը։
       Բայց ան ոտքի ելաւ արդէն, աչքերը չորցուց, պեխերը սուրցուց, վայրկեան մը ճմռթկած դէմքը կեղծ փայլ մը ստացաւ՝ բաղնիքէն նոր ելածի պէս, գնաց քովի սրահէն տղան առաւ, ու ժպտելո՜վ մեկնեցան…։
       –Բժիշկը կ՚ըսէ թէ բա՛ն մը չունիս եղեր, տղա՛ս…։
       (Լօզան, 1914)