Արձակ էջեր

ԳԵՐԵԶՄԱՆԱՏԱՆ ՄԷՋ

Կանուխ էր. արեւը տակաւին չէր ծագած։

Գերեզմանատան մէջ կը թափառէի միայն։

Տխրութիւն մը կը պատէր չորս կողմս, որուն դառնութիւնը հոգիս միայն կը զգար. մոլորուն ստուերներ կու գային կ՚անցնէին առջեւէս՝ մերթ գալարելով եւ մերթ ալ պարզելով։ Իրա՜ւ, որքան որ անվախ էի, եւ սակայն դարձեալ մեռելոց ուրուականներու երեւակայութիւնը զիս կը տանջէր. անգու՛թ նախապաշարում։

Ամէն կողմ սարսռազդեցիկ լռութիւն մը կը տիրէր, մեռելական խորհրդաւոր լռութիւնն էր այն, զոր երբեմն-երբեմն բուերու դիւային քրքիջը կը վրդովէր եւ ցուրտ հով մը, որուն շունչովը ծառոց եւ թփոց սաղարթները կը հեծկլտային՝ կարծես սգակիր հօր մը հեծեծանքին նման։

Այս մե՛ր գերեզմանատունը թէեւ իսլամական գերեզմանոցի մը բնականի աղուորութիւնը, խոր մելամաղձոտութիւնը չունէր, ասով հանդերձ դարձեալ հոգիս կու լար՝ թափառելով անոր անհուն սուգին մէջ, եւ սիրտս կը փղձկէր անոր առթած սեւ֊սեւ երեւակայութեանց ահաւորութեանը մէջ։ Իզուր մարդիկ կը ջանան զարդարել մեռելաթաղերը. իզուր մահարձանները գեղայօրէն կը քանդակին եւ շիրիմներն իզուր ծաղկեպսակներով եւ վարդերով կը պճնեն. գերեզմանատունն երբեք չի դադրիր տխրութեան մէջ համակուած մնալէ. անիկա միշտ սեւ ու սուգ է։ Անոր դռներն աշխարհիս Առաջին մարդը բացած է եւ Վերջին մարդը պիտի պիտի փակէ։ Հոն կեանքի ունայնը կը սաւառնի եւ մահուան ցուրտը. հոն ծաղիկը մելամաղձոտ է, զեփիւռը՝ հեծող, սոխակը՝ ողբերգու եւ լուսինը՝ լալկան…

Մտածումներ կան պաշարեն միտքս. կը մտածեմ աշխարհիս վրայ, կը մտածեմ պանդուխտ մարդկութեան վրայ եւ կը գոչեմ ակամայ Սողոմոնի այն ամենաճշմարիտ խօսքը՝ որ կ՚ըսէ. «Ունայնութիւն ունայնութեանց, ամենայն ինչ ընդունայն է»։

Եւ մարդ ի՞նչ կրնայ մտածել մեռելոց քաղաքին մէջ, բայց եթէ ոչնչութիւ՜ն աշխարհի ու խաբէութիւ՜ն կեանքի, եւ դու ալ աւելցուր, սիրելի՜ ընթերցող, գոյութի՜ւն Հանդերձեալի։ Անցնինք։

Ահա փոքրիկ հողակոյտ մը. երկամեայ աղքատ դստրիկի մը հողակոյտն է այն, որուն վրայ դժբախտ ու կարճ կեանքի մը իբրեւ յիշատակ սեւ խաչ մը կայ միայն։ Այդ հողոյն վրայ, որ արդ սկսեր է խոտով ծածկուիլ, մօր մը աչքին արցունքները ցամքեցան. այդ հողոյն վրայ անոր վերջին մնաս բարով համբոյրները ու նուաղկոտ հառաչները թրթռացին եւ մարեցա՜ն։ Այդ խեղճ մայրը հազիւ թէ իր սիրոյ կոկոնին փթթումը տեսաւ, հազիւ անոր գողտրիկ ժպիտները նշմարեց եւ թոթով ու անոյշ բառերը լսեց. հազիւ թէ անոր իր գորովագութ բազուկներուն մէջ գայթ ի գայթ քալելը սորվեցուց, եւ ահա աղքատութեան եւ մահու խորշակը կորզեց այդ կոկոնն իր մայրենի վարդ գրկէն եւ երիթամած նետեց այս համբոյր փոսին մէջ. աւա՜ղ…։

Կեանքը լեցուն է այսպիսի աղեխարշ պատկերներով։

Կը թողում հողակոյտը եւ կերթամ փնտռելու գիւղիս (Բրգնիկի) վախճանածներուն թաղը։ Անոնք աւելի սրտիս կը խօսին, վասնզի անցեալին մէջ աւելի՜ մանկութեանս խօսեցան։

Այդ թաղը ցածիկ սարահարթ մըն է, դէպի արեւելք, մօտ այն պատին, որ մեռելներու հողը կենդանիներու հողէն կը բաժնէ։ Շատ ընդարձակ չէ, այն հարիւրաւոր բարձր ու վայելուչ հասակները քանի մը ընդգրկումով կրնաս չափիլ։ Անոնց վրայ, մարմարիոններու եւ խաչերու մէջտեղներէն, ընդաբոյս դալար մը կը բարձրանայ։ Նորատունկ ծառեր-դիակներու՜ բողբոջներ-ճիւղերնին հողին կախած կարծես բա՛ն մը կ՚ողբան։

Հոն, ահաւոր յուզում մ՚ունեցայ. ատիկա մոռացօնքի տեղատւութեան եւ վերյուշումի մակընթացման ուժգնակի ծփանքըն էր հոգուոյս մէջ. սիրոյ թաքուն կրակն էր այդ, որ ներսէս՝ արցունքներուս հետ ժայթքեց ծունրդի, կամ աւելի՝ երեսի վրայ ինկայ։ Երկնային զգացում մը ամբողջ էութիւնս տիրեց եւ մտածումներս նուաճեց։

Քանի մը տժգոյն վարդեր կային ձեռքս. զանոնք շիրիմներուն յանձնեցի, եւ հոգիս հեծկլտաց.

«Վերջին վարդե՜րն են, կենդանի բնութեան վերջին վարդե՜րը, ով ա՜լ մեռած անցեալին աղուոր հոգիները։ Ի՞նչ բան կրնամ ձեզի յիշատակ տալ, որ զիս աստուծոյ արդար նայուածքին տակ յիշէք. աղօթքներուս հետ աշնան լոկ այս վարդե՜րը. առէք, ասոնք հոգեվարք արշալոյսը եւ չորցած, ցամքած դաշտերը յանձնեցին ինծի։ Առէք մահամերձ բնութեան այս յետին ժպիտները, կարծես կեանքի մը այս յետին մնացորդը, յետին իղձերը. առէք թօշնած ծաղկէ այս պահարանները, որոնց մէջ դրի այն բոցերը, որ մէջս հառաչանքը կը կազմին, այն մըրրիկները, որ տառապանքը կը մռնչին. հոն զետեղեցի վայրագ անէծքներս՝ ճակատագրին դէմ եղած, եւ անոնց քով աղօթքներս, որոնք զՅոյսն ստեղծող Էակը կը փնտռեն։

Պանդուխտ սիրելինե՜ր, լոկ յիշատակով ձեզմէ կը բաժնուի եւ յիշատակով ձեզի հետ կը խօսուի։

Կեանքի լուծին ներքեւ ընկճուա՜ծ գլուխները, վշտին մէջ փոշիացա՜ծ անդամներ, բաժանումով եւ կարօտով ցամքա՜ծ երակներ, ձեզի կողբամ, կը յիշէ՞ք ձայնս, որ ձեր թողած արձագանքներուն թրթռումն ունի, կը ճանչնա՞ք արցունքս, որ աչքերուս մէջ ձեր արցունքին համար սնաւ։

Միշտ սրբազան նպատակի մը ետեւէն հեւհեւացիք՝ ընտանիքի Սէրը, որ գուրգուրանքով եւ եղբայրութեան վսեմ Զգացումը անձնուիրաբար տածելով։

Ապրեցա՜ք ժամանակ մը, այսինքն երբ սիրեցիք՝ տատասկ մը մխեցին ձեր կուրծքին, երբ յուսացիք՝ ամպոտ ծնաւ արշալոյսն, երբ ըղձացիք՝ գերեզմա՜ն մը բացուեցաւ ձեր առջեւ։

Այսօր կը ննջէ՜ք այլեւս, գարուններ թոռմեցան, ամառներ մարեցան, հիմա աշունն է, որ ձեր վրայ վերջին շունչը կու տայ, արեւն է, որ վերջին բոցը կը մարէ, ծառերն են, որ վերջին տերեւը կը թափին, ծիծառն է, որ վերջին երգը կ՚երգէ, սիրտս է, որ վերջին արցու՜նքը կը քամէ։

Ա՜հ, ծծեցէք այս արցունքը, ո՜վ պանդուխտ գերեզմաններ, այս արցու՛նքն է ձեր կարօտակէզ ծնողքներուն, այրիացած ամուսիններու, որբ զաւակներուն, տխրունակ ազգականներուն. այս արցունքը Բրգնիկի արցո՜ւնքն է. ծծեցէք՝ մինչեւ որ յղփանաք։ Պիտի չարտասուէ՜ի ես, եթէ ձեր արեան նման արիւն մը երակներուս մէջ չհոսէր, եթէ ձեր թողլքած սիրելիներուն ողբը սրտիս խորքերուն մէջ չարձագանքէր եւ եթէ ձեր յիշատակը ուղեղիս մէջ չհեծկլտար։

Այսօր ե՛ս ալ բաժնուած այն հողէն, ուր բողբոջումս երբեմն զուարթ եւ ստէպ մելամաղձոտ եղաւ, -օտար իրերու, օտար զգացումներու մէջ ձեր թողած հետքին կը հետեւեմ, ուրկէ դեռ շատե՜ր ալ ստիպուած կը քալեն… Թո՛ղ գան՝ այդ հետքէն գնացող այդ շատերը եւ ուրիշներ ալ, որ թերեւս պիտի բռնեն զայն, թող գան ձեր նուիրական նշխարներուն առջեւ ծնրադրելու, թող գան ձեռք֊ձեռքի տուած, սիրտ֊սրտի բացած՝ բերելու իրենց հետ յիշատակը ձեր հեռու երկրին եւ անունը ձեր կաթոգին սիրելիներուն. թո՛ղ գան զարդարելու ձեր շիրիմները ամփոփելու ցիրուցան հողակոյտերը, վայելչօրէն պատնեշելու, գեղեցկացնելու ձեր այդ բաժնուած թաղը, ընելու սիրոյ ուխտերը ձեր անտեսանելի աչքերուն ներքեւ, հոն շնչելու, արտասուելու, երազելու, աղօթե՜լու…»։

Ձայնս ընդհատեցաւ։ Բոլորովին ալեծփուած կը թողում զանոնք եւ կը յառաջանամ։ Կարծես շուրջս ամէն բան կու լայ. ցուրտ մարմարիոնները ամբողջ միտքս կը յափշտակեն եւ հոգուոյս կը խօսին. խոր լռութեան մէջ ահագին ձայն մը կը գտնամ ես, որ կողբերգէ. գերեզմաններ կան փորուած եւ դատարկ. ո՞վ գիտէ, քանի֊քանի՜ կեանքեր պիտի իյնան եւ պիտի խաւարին այդ սոված որկորներուն մէջ։ Տեղ֊տեղ կանանչով ծածկուած կոշկոռուտ գետնին վրայ ոտքերս կելեւէջեն յանկարծակի. կը դողամ։ Աջ ու ձախ կը նայիմ, կը տարակուսիմ եւ կը մտածեմ, թափառկոտ ուրուականի մը պէս մահարձաններու, կոթողներու, խաչքարերու ստուերներէն կ՚անցնիմ՝ բան մը փնտռելու նման։ Կը կենամ շքեղ եւ բարձրակառոյց շիրմի մ՚առջեւ. վաղեմի բարեկամիս շիրիմն է ան. ա՛յն բարեկամիս, որ ասկէ շուրջ երկու տարի առաջ, երբ մեռելաքարերը կարդալով այս տխուր տեղը կը շրջէինք, ինծի ըսաւ. «Ձգէ՛ սա մեռելներուն հայրենքիը. շու՛տ, դուրս ելլենք ասկէ. մեր կեանքին ոսկի յոյսերն ու տենչանքը, հոս, մահուան շունչին տակ թող յուսաթափ չըլլան»։

Յիշեցի այս բառերը, որոնց դառնութիւնը հոգիս ճնշեց. յիշեցի անցեալը, որ ներկային իբրեւ յիշատակ՝ արցունք մը միայն թողուց եւ անցաւ։ Եւ յուշերուս մէջ մոլորուն, սիրտս ամայութեան բացած՝ գլխիկոր հառաչեցի։ Եւ բարեկամիս շիրմէն անծանօթ ձայն մը ինծի ըսաւ. «Մի՛ լար իմ վրաս. լաց քու՛ վրադ. օր մը, միթէ պիտի չըլլա՞յ, որ անձկալի նպատակներուդ ճամբուն կէսին, վայելքի մը հազիւ շրթունք դպցուցած, մտածումներուդ հետ՝ հոս կմախք դառնաս»։

Թողուցի գերեզմանատունը։ Այն օրէն ի վեր տարիներ անցան. եւ կարծես թէ այն վճռական ձայնը միշտ կ՚ընկերէ հետս՝ իմ կեանքիս ամէն քայլին։

9 յունիս, 1902