Պանդուխտի կեանքէն

Մեր կարաւանները մեծ մասամբ արդէն իրենց տունն ու տնակն հասած եւ ճամբորդներն ալ, ձիւնն ու մշուշը պատռելով, կը հասնին այսօր կամ վաղը։ Մնացեալները մնացին, Աստուած ի՛նչ գրեր է ասոնց համար չգիտենք։ Մեր Օննիկ թուղթ ու բարեւ ղրկեր է մեզ. բարեւ լեռներէն, խորերէն, աղօթք Ս. Նշանայ սուրբերէն ու խաչերէն։ Նամակին մէկ անկիւնն ալ, կուրծքի տակ դրուած մահացու վէրքի մը պէս, ցաւագին յիշատակներ շարեր է, արիւնոտ ու արցունքոտ։ Ատոնք ի Պոնտա-Ձոր խանի մը պատերէն ժողված արձանագրութիւններ են, շղթայուած հառաչանքներ այդ արգելոցին մէջ նետուած։

Մէկը – «1888 ապրիլի 14 ին երեք ընկերօք Քղիէն, թողած հայր ու մայր կարօտ ու թշուառ, մեկնեցանք օտար աշխարհ։ Դու, ազնի՛ւ ընթերցող, մաղթէ անկեղծ սրտէ առ Հայրն՝ մեր ողջամբ վերադարձին»։

Ուրիշ մը – «Անգութ ճակատագիրս ընկէց զիս յօտարութիւն եւ Պոլիս կ’երթամ։ Ո՛վ անցորդք, մաղթեցէ՛ք յերկնաւոր դարձնել զիս առ ծնողս։ Հա՛յ եղբարք, երբ կը դիմէք յօտարութիւն, մի՛ մոռնաք ձեր տունը»։

– «87 յունիս 7։ Աստ ժամանեցայ բազում Մշեցի ընկերօք՝ Պոլիս գնալու նպատակաւ։ Լաւ համոզուած էինք որ պանդխտութեան մէջ գտնուիլը կէս մեռնիլ ըսել է։ Մաղթեցէք առ բարձրեալն Աստուած, որ հայ պանդուխտն ողջ առողջ իր ծնողաց գիրկը դարձնէ»։

– «Թէ ո՛ղջ եմ, ողջութեանս յաջողութիւն խնդրեցէք, իսկ թէ մեռած՝ իմ հոգուոյն փրկութիւն։ Կարօտ մեկնեցայ մայրենի գրկէ»։

– «Աստուած վերջ տայ այս ցաւալի պանդխտութեան»։

– «Պանդխտութենէ զզուողներէն եմ, հայրենիքս կ’երթամ»։

Այս զանազան լեզուք, որ հոն կը խօսին, երեւակայութեանս առջեւ կը պատկերեն կսկծանաց աղի գետ մը, ուր եկեր թափեր են, այլ եւ այլ կողմերէ, զանազան պղտոր վտակներ։ Այդ արձանագրութեանց տէրերն հոս են ողջ կամ մեռած. զի ինչպէս կը տեսնէք, ամէնքն ալ կ’ըսեն թէ «կ’երթամ յօտարութիւն» եւ մէկը միայն՝ կը դառնամ՝ պանդխտութիւնը զզուանօք ետիս թողած։ Ասոնք նոր բան մըն ալ ստեղծեցին մտքիս մէջ թէ մեր ղարիպին կեանքն ամբողջ գրելու համար՝ ո՛չ միայն Պոլսոյ, այլ եւ այդ լերանց ու հովտաց խաներն ալ քրքրելու է։ Քրքրելու չէ՞ անոնց կողերն ալ, անոնց մեջ ալ յիշատակներ, քնատ փշրած ոսկորներ չկա՞ն…։ Տես թէ Օննիկ ի՞նչ կը գրէ. «Արեւածագին Կոպ-Լեռան գլուխը հասանք գերեզմաններ կային հոն. ո՞ր աշխարհի կարօտ զաւկներ էին արդեօք. վա՜յ իրենց մօրը գլխին…։ Ի՞նչպես կը սանձուի զգացում, ի՞նչպես կը զսպուին արցունքներ երբ հաւատանք թէ անոնք պանդուխտ հիւանդներ են եղած կամ ծերուկներ, որ հազիւ կրցեր են մինչեւ հոս հասնիլ. երբ հաւատանք թէ նոքա ծնող ու որբեր ունին, երբ հաւատանք թէ նոքա հայ քրիստոնեաներ էին, բայց առանց քահանայի, խաչի եւ աւետարանի հողի ծոցն ինկան։ Տարիներ, դարեր պիտի անցնին, եւ տաք հառաչանքն ու գթոտ նայուածքն հոն չպիտի իյնան։ Ես պիտի յանձնարարեմ մեր պանդուխտ ուղեւորներուն որ ուր որ հասնին այդ լքեալ հողագնդերու, գլուխ ու ձեռք բանան եւ «Հայր մեր»ը ըսելով այնպէս անցնին ու երթան իրենց ճամբան։ Ատոնք ալ բանի մը նմանցնել կ’ուզէի, եւ ահա նոյն թղթի մէկ արիւնոտ կողին վրայ անբան մը գտայ հոգեվարքի մէջ։ Այդ հէք կենդանին պարսիկ-կարաւանի մը անկեալ ուղտն է, որուն մէկ սրունքը կոտրած ու ջախջախուած ըլլալուն՝ տէրը թողեր է զայն հոն իբր ալ անպէտ՝ ձեան ու բուքից առջեւ։ Ուղտը չոքած է. աշնան անձրեւներէն լճացեալ ջուրն անոր մաշած կուրծքին ու սկրթուած փորին տակ սառ կապեր է. կը մռմռայ անտէր, իր վերջին հռնդիւնն է այդ. կաչաղակներ խոր խոր վէրքեր բացեր են այդ հզօր ու հսկայ կենդանուոյն վրայ, աչքերն ալ կտցով բրել են. սառը զինքը պինդ կապեր է ի գետնի, եւ միայն իր երկայն վիզը կը դարձնէ աջ ու ձախ վանելու անգութ կաչաղակները։ Թէեւ չգիտեմ թէ գրագէտները նմանութեանս պիտի հաւնի՞ն կամ ոչ, սակայն կը զգամ որ բան մը դրի ինձմէ թղթին վրայ, ծա՜նր բեռ մը։ Մեր հիւանդ ու ծերուկ ուղեւորներն ալ, ճիշդ այդ ողորմելի անբանին պէս, կարաւանէն դուրս կը նետուին. գերմարդկային ճիգեր կ’ընեն, յառա՛ջ, քիչ մըն ալ յառաջ. այլ զուր, ցաւերը, անողորմ սառուցին պէս, կը կապեն զիրենք. ճակատագիրը կ’ըսէ. «Ասկէ անդին ալ մի՜»… եւ այդպէս կ’իյնան կը մնան լեռներու գլուխն եւ կամ հովիտներու փոսերը։

Հիմա ասոնք քիչ մը մէկդի։ Կաղանդն է. մինչ մեր տանց մէջ մոմերը կը վառին, սրտերու մէջ բերկրութիւնը կը բռնկի, համբոյր, գգուանք սիրելիներու, որդուոց եւ ծնողաց իրարու կը զարնուին, տա՜ք շնչով, ջերմագին սիրով, ի՜նչ կ’ընեն տարեգլխոյ այդ գիշերն 80-90 հազար հայ կտրիճներ, ոմանք տարիքի թարմութեան մէջ, ոմանք հասած հասունցած եւ կէսք վերջալուսին մօտ։ Անոնց ալ մոմերը կը վառին. բայց սիրտերը կը մարին. խնձոր, նարինջ խոնչայի վրայ կը դնեն, ցրտագին պատրանք մը չլինելու, բայց ո՞վ կը նայի անոնց վրայ, ո՞վ սիրտ ունի. ո՞վ կը տեսնէ այդ անհամ բաները։ Ա՛ստուր, ծօ՛, առա՛ջ եկուր. էս օր հա՞ց էլ չես կամենար ուտել։– Խա՛չ վկայ, անա՛նկ կուշտ եմ, որ եթէ մէկ շաբաթ էլ բան չուտեմ, հոգս չէ։– Սա՛րգօ, դու եկուր, ղուրպան։– Թող էս օրս էլ սանկ երթայ։– Մա՛րտիրոս, Թո՛րոս, ո՞ւր էք, ո՞ւր գացիք, մէկ շուշա արախ, շո՛ւտ։ Սպիտակ եւ այդ դիւթիչ տարրը կոշտ ու կորովի մատներու վրայ կը պտտի. կը խմեն կո՛ւշտ ու կուռ. եւ ահա բուն հոգեբանական ժամը. մին եան եկաւ իր անկողնին, միւսը թեւին մէջ առած է գլուխը եւ երրորդ մը՝ աջը դրած երեսին, մէկէն – «օ՜ֆ, օ՛ֆ», միւսէն «ա՜խ, ա՛խ», եւ ասդիէն՝ մանին, տխո՜ւր, խորո՜ւնկ, ծակ ծակ քճքճեալ վերարկուի մը պէս, որուն տակ մարմինն ու մարմինէն նե՜րս, հոգին վիրաւոր ինկած է սուր սլաքի մը տակ։ Եւ այս հառաչանքները կը թռին թունաւոր բաժակներու վրայ.

Ալ երազիս մէջ չերեւիր սիրելիս.

Ինչե՛ր եկան սա տարիները գլխիս.

Ախ թէ մեռնիմ, քարիս վըրայ գըրեցէք.

Թէ պէմուրատ գընաց ղարիպ սա տըղեկ։

«Ապրի՛ս, ղուրպան, շա՜տ ապրիս։ Կարապետ, տէ նայինք, կարգը քուկդ է, դի՛ր ձեռքդ երեսիդ, երեսի՛դ ղուրպան»։

Այս խանին մէջ ի՛նչպես քընեն ճիվաններ.

Կըտրէ հիւսքէն սուրբ մազերուդ գիսակներ,

Փողոցին մէջ անոնք հանէ սուղ ծախու,

Եւ ազատէ զիս ցաւերէս, իմ նազլու։

«Խո՛ւրպէթ, քու տունն ու տեղը փլի, դու մեր տունն ու տեղը փլեցիր, քար ու քանդ ըրիր, մեր ճիվաններն ալ մեզի պէս պիտի անես, պէմուրատ պիտի թողուս»։ Խօսեց ու լռեց. ծերուկ մըն է այդ, մեր Պօղոս աղբարն է, եւ հիմա կարգն եկաւ իրեն։ Ձեռքը ճակտին կը տանի մեղմով, իր ոսկրէ մատներն ընտրութիւն կ’ընեն խորշոմներու մէջ, մին, որ աւելի ուռած է, ներս կը քշէ, մութն երեսին վրայ եկաւ, մոմի լոյսը ձեռքերուն եւ մանին ալ թառամ շրթանց վրայ.

Աս մէկ օր չէ, եւ ոչ քանի մը տարի,

Քառասունն անցաւ, ղուրպէթն եկայ ու գացի.

Մարմնիս վըրայ ուժ ու թախաթ չը մնաց.

Զուր Աստուծոյ աղօթեցի ձեռքս բաց։

Դի՛ր ասոնց մէջ մաշած աղիքներու «ախը» ամէն տող ու շունչ գլուխ, երգողին կոտրտուած ձայնին մէջ, իբրեւ միջնորմին պատռուածքներէն, զննէ քառսուն տարիներու ցաւերով ու հեծութեամբ խառնուած, երերցուր այս հսկայ մարդն, ինչպէս զառամ կաղնին բռնաշունչ փոթորիկին առջեւ, մէն մի ոսկր իր ցաւին ճիչը կ’արձակէ հին երգեհոնէ մը ելած հառաչանքներու պէս, մինչ հովը խողովակներէն ներս կը վազէ։ Ահա խաներու կաղանդի գիշերը, արախ, մանի, արցունք, ապա ցուրտ լռութիւն…։ Ո՞վ կը շինէ ասոնց տաղերն, ո՞յք են ասոնց բանաստեղծներն ու ձայնագիր երաժշտապետք։ – Իրենք են, այդ ցաւերու եւ չքաւորութեան զաւակներ. այդ եղանակները թուղթի ու խազի վրայ չեն գրուիր. եւ պէտք է ըսել թէ դուրսէն մարդիկ էլ չեն կարող եղանակել. իրենցմէ կ’ելնէ եւ իրենց մէջ կը մնայ եւ անշուշտ չէք գիտեր նաեւ թէ ի՛նչպէս կը խօսի անոնց ամէնուն ալ հաւասար զօրութեամբ։ Ես աչքովս տեսեր եմ որ հազիւ թե անոնց մին ձեռքն երեսին դրաւ ու մանին թռուց, իսկոյն ականջները կը սրին, եւ «ախ»ը, սրտի այդ մթին ու խոր աղաղակը, խշրտուքի մը պէս լռութեան մէջ արձակուած՝ բերնէ բերան կը սահի կը սուրայ։ Եղանակ կայ որ 2-3 դար ապրած ու երգուած է այդ խաներուն մէջ եւ տակաւին այսօր ալ ողջ կը պահուի՝ երէկ հնարուած եղանակի մը պէս։

Հապա անդի՞ն ինչ կ’ընեն։ Փոքրիկ տղաներ իրենց մամիկին շուրջը կը շարուին, պառաւն անոնց Կաղանդի նուէր ու օրհնութիւն կը բաժնէ։ Մէկը կ’ըսէ. «Զաւակս ո՞ւր է արդեօք, ո՞ղջ է, ի՞նչ կ’ընէ, ի՞նչ կ’ուտէ այս գիշեր». ուրիշ մը. «Այս տարի ալ սէր ու սեւ սրտիս վրայ մնացին կապարեայ վտակներու պէս». եւ երրորդ մը, սպիտակ մօրուքը շփելով. «Ճամբիդ նայելով աչքերս հալեցան, զաւակս. ալ հող կը հոտիմ. կարօտս փորս մնաց. գոնէ ձեռքովդ զիս հողը դնէիր»…։

Ասոնք այսչափը միայն չեն. անկից հոս եւ ասկէց հոն գանգատներ կը թռին. իրարու դէմ ցաւեր կը նետեն՝ ցաւեր մեղմացնելու համար։ Հոս կը դնեմ թուղթ մը՝ զոր գրած է Դաւիթ իր եղբօրը։ Կ’արժէ տեսնել ասոնք իրենց թղթերու մէջ։

«Սիրելի՛ եղբայր,

«Թէեւ ստէպ ձեր նամակը չեմ ընդուներ, տարակոյս չունիմ որ առողջ ու երջանիկ էք։ Երջանիկ ըսի, գիտեմ դուք կը բարկանաք. բայց չէ, անիրաւ էք։ Ընտանեկան քաղցրիկ յարկի տակ, հայրենիքի քնքուշ ծոցի մէջ, սրտի սիրելեաց հետ կենակցիլն երջանկութիւն չէ՞։ Ի՞նչ կը պակսի. դրա՞մ. բայց միթէ գեղջուկն իր խրճիթին մէջ, հովիւն իր կոռտիկի ու կեապանակի տակ, կեանքի անուշիկ հաճոյքները չե՞ն գտներ։ Եթէ դուք դժգոհ էք, հապա ի՞նչ անէ բազմապիսի հոգերով պաշարեալ ձեր եղբայրը, որ հեռո՜ւ, կարօտ կարօտ, շա՜տ կարօտ սրտի սիրելիներուդ, միայնակ եւ լռիկ կ’ապրի, ապրի՞լ, ո՛չ, ոչ, կենդանւոյն մեռնիլ է այս։

Տարի մըն ալ կ’անցնի ահա, դուք կը յիշէ՞ք թէ քանի՛ ցուրտ ձմեռ փչեց ու անցաւ այն օրուան վրայ, ուր մեր կրակոտ հառաչանքներն աղի արցունքներու հետ խառնուեցան։ Ա՜խ, միթէ վերջի՞նն էր այն, չեմ յուսար. զօրաւոր հաւատքով կ’ըսեմ թէ «Աստուած ողորմած է». կը լռեմ ու կ’ապրեմ։

Ձմեռն իր սառուցեալ բուքերուն հետ՝ պանդուխտի սրտին ու վշտին նոր ցուրտեր կը բերէ։ Դեկտեմբերի 15էն մինչեւ բուն-բարեկենդան, եւ մինչեւ Միջինք, ամէն օր նուիրական յիշատակ մը կը բերէ. բայց այդ յիշատակները խաներու մէջ, ափսոս, ցաւերէ զատ ոչինչ են։ Եւ ի՞նչ կը կարծէք. «միթէ իմ սիրտ ապառա՞ժ է որ չհառաչիմ» երբ ահա կը մօտի անուանս տարեդարձը, կը մօտի այո. այլ ո՞ւր սիրական մայրիկս, որու փափուկ ձեռքն համբուրեմ, ո՞ւր հայրիկս՝ որու խնամող ու օրհնող ձեռքը աչքիս ու ճակտիս քսեմ, ո՞ւր սիրասուն եղբարքս ու քուրերքս։

Անուանս տարեդարձին կը յաջորդէ տարեգլուխը. ի՞նչ կաղանդչէք տամ ձեզի նուէր. ի՞նչ կ’ունենայ հիւծեալ ղարիպն։ Իմ ունեցածս դուք էլ ունիք. վիշտ, հառաչանք, կարօտ ու արցունք, այլ ես աւելին ունիմ – յուսահատութիւն։ Կը փնտռեմ, կը փնտռեմ ու չեմ գտներ մեր բարելից սեղանը, նահապետական օրհնութիւնն ու մաղթանքն՝ որդուոց ու թոռաց արեւշատութեան համար, բանի-գործի յաջողութեան համար, սէր-միաբանութեան համար, աշխարհի խէր-խաղաղութեան համար։

Տեսա՞ր, պատուական եղբայր, թէ ո՞վ է երջանիկն եւ ո՞վ է թշուառականը. այլ դու միշտ կը գանգատիս, տրտունջ կը բառնաս Աստուծոյ դէմ, բաղդին դէմ, ինծի դէմ եւ կ’ըսես. «Ալ չեմք կարող ապրիլ». միթէ ես լա՞ւ կ’ապրիմ. հօրս անփառունակ հողակոյտն աղիքս կը գալարէ, երազներս ստէպ հանգիստս կը խռովեն, ձեր կարօտն ալ, կուրծքիս տակ տարածեալ որդի պէս, սիրտս հալ ու մաշ կ’ընէ եւ տոտիկ-տոտիկ կ’երթա՛մ…։ Ահա երջանկութիւնս ընդ որում կը նախանձես. «ե՛կ եւ տե՛ս»։ Բայց չէ, չէ. թող քայլերդ չսովորին չափել այս կորստական ճանապարհը։ Եթէ հօրս ետեւէն՝ պանդխտութեան մի այլ զոհ պէտք է, ես հերիք եմ, սիրելիս»։

Ալ հերիք է, Ա՛րփիար. սարսուռը սրտէս ու հոգիէս կ’անցնի, սառը կուրծքս կը պատէ, կրակարանիս կայծերն սպառեցան, մոմս կը հեւայ եւ շունչս սպառելու վրայ է։ Տուր ասոնք Մասիսին, Մասիսով ալ մեր ազգակցաց իբրեւ նուէր կաղանդի մեր կտրիճներու կեանքէն, մեր եղբայրներէն, որոց երեսն անգամ չենք նայիր…։