Վասն որպիսութեան կենաց իւրոց

Ես Անանիա Շիրակացի ի յԱնանիայ գեղջէ, որ բաւանդակեցի զդպրութիւն մերոյ ազգիս Հայաստանեաց, եւ հմուտ եղեալ աստուածաշունչ գրոց, աւր ըստ աւրէ լուսաւորէի զաչս մտաց իմոց ըստ բանի սաղմոսերգողին։ Եւ յամենայնի լսէի զերանութիւն իմաստնոց եւ որք իմաստութեան են ի խնդիր՝ որպէս ի Սողոմոնէ է հրամայեալ. «Ստացիր զիմաստութիւնն, եւ յաւել արգել զտգիտութիւնն՝ խաւար կոչելով զծնողնե. եւ՝ «դու զգիտութիւն մերժեցեր, մերժեցից եւ ես զ/197a/քեզե։ Եւ ես զարհուրելով ի յայսց սպառնալեաց եւ դարձեալ երանութեանն կամեցայ ժամանել, գնալ փափագեցի իմաստասիրութեանն։ Յոյժ կարաւտեալ արուեստի համարողութեանն, խորհեցայ՝ եթէ ոչինչ յարմարի առանց թուոց՝ մայր կարծելով ամենայն իմաստից։ Եւ վասն զի ոչ գտանէր յաշխարհիս Հայոց մարդ ոք, որ գիտեր իմաստասիրութիւնն, այլ եւ ոչ անգամ գիրք արուեստից ուրեք գտանէին։ Ապա եւ ի Յունացն դիմեցի յաշխարհ։ Եւ հասեալ իմ ի Թեոդոսուպաւլիս՝ գտի անդ այր մի բանաւոր եւ հմուտ գրոց եկեղեցականաց, որ կոչէր Եղիազարոս. նա պ/179b/ատմեաց ինձ եթէ գոյ այր համարող յաշխարհին Չորրորդ Հայոց, Քրիստոսատուր անուն նորա։ Եւ իբրեւ չոգայ, գտի զոր ասաց ինձ։ Եւ արարեալ իմ առ նմա աւուրս Զ ամսեայ, գիտացի, զի ոչ ունէր զբաւանդակութիւնն արուեստին։ Այնուհետեւ աճապարեցի երթալ ի Կոստանդինուպաւլիս, եւ պատահեաց ինձ ի ծանաւթից իմոց, որք անտի էին ուղեւորեալք, ասեն ցիս. «Զմէ՞ այսքանեացս յանձն առեր ճանապարհի երկայնութեան. ո՞չ ապաքէն Տիւքիկոս վարդապետ Բիւզանդացւոյ հուպ է առ մեզ ի ծովեզր Պոնտոսի, ի քաղաքն որ /180a/ կոչի Տրապիզունտ, այր լի իմաստութեամբ եւ գիտակ հայերէն դպրութեան եւ լեզուի եւ երեւելի թագաւորացե։ Եւ հարցեալ իմ զնոսա եթէ՝ «Ուստի՞ գիտէք դուք զայսե։ Եւ նոքա ասեն. «Բազում ընդ այն ճանապարհ հորդեալ տեսանէաք գյոլովս եկեալ առ նա ի կողմանց կողմանց վասն հզաւր գիտութեան նորա. այլ եւ այժմ իսկ նաւակից մեզ եղեւ Փիլաքր սարկաւագ հայրապետին Կոստանդինուպաւլսի, որ բազում մանկունս ածէր առ նա յաշակերտութիւն։ Եւ եկեալ մեր ի Սինաւպ՝ պատահեալ ընկերաց մերոց, զատուցեալ ի նմանէ ճանապարհորդ/180b/եցաք ի ցամաք, զոր թէ երագ երագ երթիցես, գտցես անդ զՓիլաքրե։ Զայս լուեալ, խնդալից սրտիւ փառաւորեցի զնախախնամաւղն Աստուած, որ առ ձեռնպատրաստ ունի զփափագ ծառայից իւրոց, որպէս եւ ասէն իսկ, եթէ՝ «Հայեցեցէք եւ գտջիքե։ Եւ երթեալ իմ գտի զնա ի վկայարանի սրբոյն Եւգենիայ. Եւ պատմեցի զերթն իմ առ նա։ Եւ ընկալաւ զիս ուրախութեամբ եւ ասէ. «Գոհանամ զաստուծոյ, որ առաքեաց զքեզ ի խնդիր իմաստից, տանել քեզ զարուեստս զայս ի վիճակի սրբոյն Գրիգորի։ Եւ առաւել ուրախ եմ, որ յինէն աշակերտի աշխարհն այն, զի ես ի մանկութեանն ժամանա/181a/կի հարուստ ամս կացի ի բարիս յերկրին Հայոց եւ ցնծամ զերթալ գիտութեանս ի նա, զի ի ժամանակս յայս տգիտութիւն էր ի նմաե։ Եւ ետ ինձ տէր շնորհս առաջի առն։ Եւ սիրեաց զիս որպէս զորդի իւր եւ պարապեաց յիս յամենայն խորհրդոց իւրոց, մինչեւ նախանձեալ ընդ իս ամենայն աշակերտակցաց իմոց, որք ի դրանէն արքունի։ Եւ արարեալ իմ առ նա ամս Ը, ուսայ լիով զարուեստ համարողութեան։ Նաեւ դոյզն ինչ յայլոցն տեղեկացայ գիտութեանց եւ հմուտ եղէ գրոց բազմաց, որք եւ ոչ ի մերս են թարգմանեալ լեզուս. զի ամենայն կայր առ նմա՝ յայտնիք /181b/ եւ գաղտնիք, արտաքինք, արուեստականք եւ պատմագիրք, բժշկականք, ժամանակագիրք. եւ զի՞ եւս մի մի անուանիցեմ, քանզի չիք ինչ գիրք, որ առ նմա ոչ գտանէր։ Եւ թարգմանութեանց այսպիսի ունէր շնորհս ի պարգեւաց հոգւոյն սրբոյ, որ իբրեւ կամէր թարգմանել զգիրս յունարէն գրեալս, ոչ դեգերումն ինչ առնոյր որպէս այլ թարգմանչացն, այլ ի հայերէն ընթեռնոյր լեզու իբրեւ զհայերէն գրեալս։ Բայց կամիմ ոչ տգէտս զձեզ լինել ամենահմուտ առն լաւութեան, այլ ի գիտութիւն ձեզ հասուցից պատմութեամբն՝ թէ զիա՞րդ զմե/182a/րս գիտէր լեզու եւ կամ յայնչափ վարժեցաւ յարուեստս։ Սա է յաշխարհէ Պոնտացւոց ի Տրապիզոնտ քաղաքէ, մանկութեանն ժամանակաւ զինւորեալ ի դուռն Յոհանու զաւրավարի Տիբերի կայսեր, որ ի Հայս եւ ամս յոլովս արարեալ մինչեւ ի ժամանակս Մաւրկայ թագաւորին։ Եւ ուսաւ զմեր լեզու եւ զդպրութիւնն։ Իսկ ի Ժամանակի յարձակման զաւրացն Պարսից ի վերայ զաւրացն Յունաց, որ եղեւ մերձ յԱնտիոք, պատահեցաւ եւ սա վիրաւորեալ ի պատերազմին փախստեայ անկանի յԱնտիոք, եւ ամենայն ինչք իւր առան յաւարի։ Եւ իբրեւ /182b/ բազում աւուրս անցուցանէր ի հիւանդութեանն՝ ունենալով եւ զկսկիծ կորստեան ընչիցն, խնդրէր յԱստուծոյ եւ զբժշկութիւն վիրացն եւ ուխտէր ասելով. «Թէ շնորհեսցես ինձ կեանս առողջս, ոչ գանձեցից գանձս անցաւորս, այլ զհետ ընթացայց գիտութեան գանձու, որպէս բան իմաստնոյն ասէ. «Ընկալարուք զխրատ եւ մի՛ զարծաթ, եւ զգիտութիւն առաւել քան զոսկի ընտիրե։ Եւ պարգեւեալ Աստուծոյ զհայցուածսն։ Գնաց ողջեցեալ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ։ Եւ արարեալ անդ ամիս մի՝ փոխեցաւ յԱղեքսանդրիա։ Եւ ամս երիս կայր անդ ի հրահանգի։ Եւ ապա չոգաւ ի Հռոմ եւ արար/183a/եալ անդ տարեւոր ժամանակս, գայ ի Կոստանդինուպաւլիս. եւ գտանէ անդ այր երեւելի, որ վարդապետէր իմաստասիրաց քաղաքին։ Եւ եկաց առ նմա յուսման ժամս ոչ սակաւս եւ կատարեալ իմաստասիրութեամբ, դարձաւ ի տեղի իւր։ Թէպէտ յոյժ աղաչեալ ի հայրապետէն եւ յիշխանաց քաղաքին, զի մի՛ գնացէ անտի, իսկ նա ոչ անսայր նոցա՝ յերկիր իւր գթալով ըստ գրեցելումն։ Եւ եկեալ ստացաւ վարս ճշմարտութեան։ Իսկ յետ սակաւ ամաց վախճանեցաւ վարդապետն։ Եւ ոչ զոք գտեալ համագունակ նմա յաշակերտաց նորին յաջորդել ի տեղի նորին, յղեն աղաչանս առ ցանկալին Տիւքիկոս՝ գալ եւ կալ ի տեղի նորա. մի/183b/անգամայն եւ հրաման առեալ ի թագաւորէն։ Իսկ նա ոչ առնոյր յանձն ասելով թէ՝ «Ընդ երկնայնոցն ուխտեցի թագաւորին՝ չհեռանալ ի տեղւոջէս յայսմանէե։ Ապա այնուհետեւ գային առ նա անդուստ յուսումն։ Բայց ես այսպէս եղի ի մտի թէ՝ յառաջատեսութիւն Աստուծոյ սակս ի մեզ ծաւալման գիտութեան պատրաստեաց զայն։

Եւ արդ՝ ես տրուպս Հայաստանեաց ուսայ ի նմանէ զհզաւր արուեստս զայս, որ թագաւորաց է ցանկալի եւ բերի յաշխարհս մեր՝ առանց ուրուք լինելոյ ձեռնտու, միայն ջանիւ իմոյ անձինս, աւգնականութեամբ աղաւթից սրբոյն /184a/ Գրիգորի, թէպէտ եւ ոչ ոք եղեւ շնորհակալ եւ մեծարաւղ իմոյ աշխատութեան, քանզի եւ ոչ սիրաւղ իսկ է ազգ մեր իմաստից եւ գիտութեանց, այլ ծոյլք են եւ ձանձրացողք։ Զի իբրեւ եկի ես, բազումք ընթացան առ իս յուսումն. եւ սուղ ինչ խելամտեալ՝ թողին զիս եւ գնացին, ոչ մնացեալք կատարման արուեստին, բաւական համարեալ վարուց կենցաղոյս զորչափիկն առին. եւ փոքր ինչ յինէն մեկուսացեալք՝ սկսան ուսուցանել՝ զոր ոչն գիտէին, եւ քարոզել զանձինս վարդապետս, որումն ոչ էին հասու։ Կեղծաւո՛րք եւ սնափա՛ռք, ցուցանեն /184b/ ունել զկերպարանս գիտութեանս եւ կոչիլ ի մարդկանէ րաբբի՝ հայցեն։ Այլ եւ ի վերայ իմ պարսաւանս ասէին տգիտութեան, որք յինքենէ էին յերիւրեալք, որ թէ ունէի չարութիւն իբրեւ զնոսա, ոչ ումեք առ ի վարդապետութիւն բանայի զբերան որպէս արդարեւ ապերախտից։ Բայց քանզի զմտաւ ածեմ զտէրունական զձայն, որ ասէն. «Իմ է վրէժխնդրութիւն եւ ես հատուցիցե։ Եւ դարձեալ թէ՝ «Արկ զոսկիդ իմ ի սեղանաւորս եւ ես եկեալ տոկոսեաւք պահանջիցեմե։ Ապա «ոչ արգելի յումեքէ, որք կամեցան ուսանել եւ ոչ այսուհետեւ արգելիցե։ Այլ եւ զայս անմահ թողում ձեզ, վարդապետք, որք յետ իմ գայցէք յաշխարհս ուսումնասիրացդ եւ փափագողացդ իմաստից եւ գիտութեանց։ Եւ Քրիստոսի ձրեաց շնորհողին փառք, պատիւ եւ իշխանութիւն, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից ամէն։