Պատմութիւն

ԹԷՈԴՈՍ ՓՈՔՐ՝ որդի Արկադեայ՝ ամս երեսուն եւ եւթն։ Սա ի ծնէ թագաւորեաց ամս յիսուն եւ երկու։ Ի սորա աւուրս էր Սուրբ Սահակ՝ Հայոց հայրապետ՝ յորոյ աւուրս դպրութիւն հայերէն լեզուի քսան եւ ինն գրով ի Դանիեղէ փիղիսոփայէ Ասորւոց կարգեցաւ. զոր ետ բերել Վռամշապուհ թագաւոր Վախրճաց նախարարի՝ ձեռամբ Հաբելի երիցու։ Իսկ զեւթն գրոյն պակասութիւն Մեսրովբ ե[ր]անելի, ի Հացեկաց Տարաւնոյ, յաղատ տանէ, ամսաւրեայ պահաւք եւ աղաւթիւք՝ հանդերձ աշակերտաւքն հայցեալ յԱստուծոյ, եւ ցուցաւ նմա ի տեսլեան։ Այս լինէր յԱսորւոց աշխարհին՝ յորժամ վասն նորին անդ ճանապարհորդեցին։ Իսկ զցուցեալ նշահեցան՝ հանդերձ միայարաւքն էր գրեալ Խռու/60a/փանոսի գրչի Սամոսացւոյ։

Եւ էր հերձուած ի ժամանակին յայնմիկ Դէոդորի Տարսոնացւոյ եւ Թեոդորի Սամստացւոյ, եւ Նեստորի Անտիոքացւոյ. քանզի Դէոդոր էր աշակերտ Պաւղոսի Սամստացւոյ. եւ շնորհիւ որդի ասէ. զի Մարէմայն ծնեալ. իսկ բնութեամբ որդի զԱստուածն Բան, եւ մկրտութեան արժանաւորեցաւ ի Մարիամայն մարդ ծնանիլ աւծանիլ հոգւոյն, եւ լիներ տաճար բանին Աստուծոյ։ Իսկ Թեոդորոս Սամստացի, աշակերտ Դիոդորի, Ոչ Աստուածն բան ծնանի ի Մարիամայ, այղ մարդ սոսկ ի կնոջէ ծնեալ. եւ վասն ազնուական գոլոյ եւ հաճելոյ նմայ Աստուծոյ Բանն բնակեաց ի նմա։ Վասն այնորիկ ճգնէր առ հոգեկանս, զի հնազանդեցու[ս]ցէ զախտսն մարմնականս, եւ արժանի լիցի կոչել որդի Աստուծոյ։ Իսկ Նեստոր Անտիոքացի, եպիսկոպոս Կոստանդնուպաւղսի, աշակերտ Պաւղոսի Մամուեստացւոյ՝ ուսեալ զբնախաւսութիւնսն Դէոդորի Տարսոնացւոյ, ասէ. Ոչ ուրեք իշխեցին ասել Հարքն, թե Աստուածն Բան ծնաւ ի կուսէն. այղ առ ի նշանակ զանւանսն, որ ցուցանեն զբնութիւնս երկուս. քանզի Քրիստոսն, եւ որդին, եւ տէրն՝ երբեմն զաստուածութիւնն զեկուցանեն, եւ երբեմն զմարդկութիւնն, իսկ երբեմն զերկուն։ Եւ ոչ դարձեալ այղ որդի, եւ այղ միւս. այղ ինքն որդի է ըստ բնութեանցն կրկնակի. քանզի բնութեանցն ընտանի կարգաւորութեան համենայն ժամ մնացելոյ, իսկ արժանաւորութեամբ շարայարեալ առ աստուածութիւնն միական։ Եւ այղ անթիւ նորա հայհոյութիւնք՝ որ յաղագս երկուց բնութեանց. /60b/ քանզի ոչ խոստովանի զԲանն Աստուած մարմնով երեւեալ, այղ ի մարդ բնակեալ։ Քանզի բնակութիւն ընգալաւ, ասէ, Բանն Աստուած՝ զմարդկութիւնն. եւ այսպէս ուսուցանէր զամբարշտութիւնն հակառակ ողջամիտ վարդապետութեանն։ Զոր գիտեցեալ Կիւրղի եպիսկոպոսի Աղեքսանդրի, գրէ երիցս անգամ առ Նստոր՝ դառնալ ի հայհոյութեանցն. եւ միաբանել կաթողիկէ եկեղեցեաց՝ վասն խոստովանութեան։ Իսկ Նստոր՝ զ[ը]նդդէմ հակառակսն առնէր նմա պատասխանիս։ Վասն որոյ հարկաւորի երանելին Կիւրեղ՝ գրել առ թագաւորն, զի տացէ հրաման ժողովելոյ. եւ նորա հրամայեալ՝ ժողովեցան յԵփեսոս մետասան ամի թագաւորութեան նորայ եպիսկոպոսք, որոց եին գլխաւորք Յոբնաղիոս Երուսաղէմի, Կիւրղիոս Աղեքսանդրի, որ էր գլուխ իսկ ժողովոյն. Մեմնոս Եփեսոսի, Յովհաննէս Անտիոքու, Պաւղոս Էմեսիու, Թեոդոտոս Անկիւրեայ, Ակակիոս Մեղիտինէ, Պրաւկղոս Կիւղիկիայ, Կեղեստիանոս Հռովմայ, Նեստոր Կոստանդնուպաւղսի։ Եթ ժողովեալք նզովեցին զՆեստովր, բայց ի Յովաննէ Անտիոքացւոյ եւ որոց ընդ նմա եպիսկոպոսք երեսուն. զորս հրապուրեալ Նեստորի՝ ասէր լինել յուղիղ հաւատս. եւ զԿիւրեղ Աղեքսանդրի հայրապետն սողոսկեալ յԱպողինարի հայհոյութիւնն, վասն զմի բնութիւն բանին Աստուծոյ խոստովանել։ Եւ եղեւ պատառումն արեւելեացն ի Կիւրղէ՝ որոց ընդ նմա եպիսկոպոսք. մինչեւ ճշմարտութիւն իրացն ծանուցաւ առ թագաւորին։ Որպէս ունի յաղագս այս/61a/որիկ անսուտ յիշատակարանացն պատմութիւն, ըստ հրամանի թագաւորին հալածական առնել զՆստոր ի կողմանս Մծբնացւոց, որոց յարեցաւ ի Խուժաստան յարեւելս. իսկ Կիւրեղ Աղեքսանդրի հայրապետն ծանուցանէ Յովհաննու Անտիոքայ եպիսկոպոսի զամբարշտութիւնն Նեստովրի. եւ առաքեն արեւելեայքն զՊաւղոս [Սա]մոստացւոց եպիսկոպոսն առ Կիւրեղ ի խաղաղութիւն. եւ եղեւ միաբանութիւն Անտիոքացւոցն եւ Աղեքսանդրացւոց։ Իսկ յետ լուծման Նեստորի կալաւ զաթոռ հայրապետութեանն Մաքսիմիանոս ոմն՝ ամս երիս։ Յետ որոյ Պրոկղ Կիւղիկեայ եպիսկոպոս՝ հայրապետ եղեւ ի Կոստանդնուպաւղիս։ Յետ որոյ Փղաբիանոս կալաւ զաթոռ հայրապետութեանն. եւ սկսաւ ուսուցանել զՆստորի հայհոյութիւնն։ Իսկ Եւտիքէս ոմն, վանական ի Կու կղզւոջ, առագրէր ընդդիմակս Փղաբիանոսի գլուխս ութ, մի բնութիւն ասելով։ Քանզի ոչ խոստովանի զԲանն Աստուած առնուլ մարմին ի սրբոյ կուսէն եւ լինել մարդ. այղ ասէ՝ Ոչինչ էառ ի կուսէն Մարիամայ, բայց միոչ խոստովանի զԲանն Աստուած առնուլ մարմին ի սուրբ կուսէն եւ այն նմանութիւն մարդոյ. եւ կերպարանաւք գտեալ իբրեւ զմարդ եւ ոչ ճշմարտութեամբ։ Եւ ժողովեալ Փղաբիանոսի զեպիսկոպոսս զհամախոհս՝ եւ լուծանէ զԵւտիքէս։ Եւ գիտացեալ զհակառակութիւնս նոցա երանելին Թեոդոս, հրամայէ՝ կրկին անգամ ժողով լինել յԵփեսոս, ի քսան եւ հինգ ամի թագաւորութեանն իւրոյ, եւ քննել յաղագս Փղաբիանոսի եւ Եւտիքոսի, եւ տեսանել զտոմարն Ղեւովնի, զչորեքտասան գլուխսն գրեալս առ Փղաբիանոս՝ վասն Եւտիքոսի մոլորու/61b/թեանն, յորում երկու բնութիւնս խոստովանի մարմնացելոյ Բանին Աստուծոյ, եւ երկուս կերպարանս, եւ երկուս ներգործութիւնս։ Եւ ըստ Նստորի՝ տուն Բանին Աստուծոյ խոստովանի զկուսածին մարդն։ Եւ յետ ծնանելոյ կուսին՝ ապա ասէ զԲանն Աստուծոյ բնակիլ ի մարդն. քանզի ասէ այսպէս յերկոտասաներորդ գլխի իւրոյ հայհոյութեանն. Եւ որդի մարդոյ ասի վայրեկեալն յերկնուստ, յորժամ որդին Աստուծոյ զմարմին անդուստ ի կուսէն, յորժամ ծնաւն, ապա առընգալաւ։ Եւ սոսկ մարդ ասէ չարչարեալ եւ մեռեալ։ Եւ ժողովեցան եպիսկոպոսք երկերիւր, Յոբնաղիոս Երուսաղէմի, Դիոսկուրոս Աղեքսանդրի, որ եւ զգլխաւորութիւն ժողովոյն հաւատացաւ ի թագաւորէն. Դոմնոս Անտիոքայ՝ համախոհ Նստորի, Յոհան Եգեացւոց, աշակերտ Նստորի. Իբաս Եդեսացւոց, որ զթութն գրեաց առ Մարմին, յորում գովէ զՆստորի հայհոյութիւնն, եւ ամբարշտութիւն ասէ զԿիւրղի խոստովանութիւնն. Թեոդորիտոս Կուրայ քաղաքի, աշակերտակից Յովհաննու Եգեացւոյ՝ Նստորի մոլորութեանն, հակառակ Կիւրղի Աղեքսանդրացւոյ. վասն որոյ դիմադրութիւնս արարեալ՝ երկոտասան գլուխս առ Կիւրղիւ, երկոտասան նզովս կարգեաց. եւ ըստ Թեոդորոսի Մամուեստացւոյ հաճութեամբն՝ ասէ՝ բնակել ի մարդն զԱստուածն Բան։ Քանզի յերրորդ գլխի՝ իւրոյ հայհոյութեանն ասէ. Ոչ ի կուսէ ծնեալ էր Աստուծոյ կերպարան, այղ տաճար էր, բնակիչ ունելով ըստ Պաւղոսի ձայնին. Քանզի ի նմա հաճեցաւ, ասէ, ամենայն լրումն աստուածութեանն բնակել։ Եւ յերկոտասաներորդ գլխին ասէ իսկ՝ պիտի հաւա/62a/նել տեառն ցուցողին զերկուս բնութիւնս, եւ ասողին Հրեիցն. Լուծէք զտաճարս զայս, եւ զերիս աւուրս կանգնեմ զսա. քանզի ցուցանէ լուծեալ զտաճարն, եւ զկանգնիչն Աստուած։ Ուրեմն՝ ոչ Աստուած չարչարեալն, այղ ի մէնջ յԱստուծոյ եղեալ մարդն։ Ղեւոն Հռովմայ, զորմէ ասէ ոչ գոլ ի ժողովն, այղ փոխանակ իւր առաքեալ՝ տա[յ] բերել զգիրս հայհոյութեանն չորեքտասան գլխոյն Եւսեբի Դորեւղու. Փղաբիանոս Կոստանդնուպաւղսի։ Եւ ժողովեալք սահմանեցին զըստ հարցն խոստովանութիւն, զնշանակ հաւատոցն կնքեալ՝ մի բնութիւն մարմնացելոյ բանին Աստուծոյ. խոստովանեալ ճշմարիտ մարդ լինել ի սուրբ կուսէն Բանն Աստուած ասացին։ Իսկ Եւտիքէս խոստովանեալ զյանցանս իւր, նզովէր զաղանդն, եւ գիր խոստովանութեան մատուցանէր ժողովոյն, որ ասի Ղեաւբեղովն. եւ ըստ հրամանի կանոնաց ընկալեալ եղեւ. իսկ յետոյ ի նոյն հայհոյութեան աղանդ դարձաւ։ Իսկ համախոխք եւ հաւանեալք Նստորի ոչ դարձան յիւրեանց հայհոյութեանցն, զորս նզովեաց սուրբ ժողովն, ասելով. Որ ոք ասիցէ ի Քրիստոս երկուս բնութիւնս՝ նզովեալ եղիցի։

Յայնժամ երանելին Դիոսկուրոս՝ լուծանէր ի պատուոյ զհաւանեալս Նստորի, զՓղաբիանոս եւ զպաղատանն եպիսկոպոս. որ բարկութեամբ հարեալ յետ եւթն աւուր սատակէր ի կենացս։ Եւ զտոմարն Ղեւոնի նզովէր հանդերձ ժողովեցելով ընդ ինքեամբ եպիսկոպոսաւքն, իբրեւ զՆստորի հայհոյութիւնն։ Լուծանէր եւ զԹեոդիտոս՝ Կիւրոս քաղաքի եպիսկոպոս, եւ զԻբաս՝ /62b/ Եդեսեայ եպիսկոպոս, զՅոհան Եդեացւոց եպիսկոպոս եւ զԴոմնոս Անտիոքայ եպիսկոպոս եւ փոխանակ նորա ձեռնադրէր եպիսկոպոս՝ ի ժողովին՝ զՄաքսիմոս։ Եւ եղեւ խաղաղութիւն՝ յաւուրս Թեոդոսի թագաւորի՝ եկեղեցեաց՝ ամս յիսուն եւ երկու։

ՄԱՐԿԻԱՆՈՍ՝ ամս եւթն։ Սա յերկրորդ ամի թագաւորութեանն իւրոյ հրամայեաց լինել ժողով ի Քաղկեդովն, մայրաքաղաքն Բիթանացւոց. քինախնդիր եղեալ լուծմանն Նե[ս] տորի, եւ նորին համախոխ եպիսկոպոսացն. զի էր ինքն նորին աղանդոյ առաւել եւս վարժեալ, յաղագս գումարելոյ ժողովին ի Պողքերէ գիւղակցէ իւրմէ, որ էր քոյր թագաւորին Թեոդոսի, եւ սիրելի Փղաբիանոսի։ Առաւել եւս յորդորէր ի ժողովոյն գումարութիւն աղանդակից Նստորի խոստովանութեանցն Ղեւոն Հռովմայ հայրապետն։ Եւ հրաման ետ թագաւորն դարձուցանել զՆստոր, զի կենդանի էր ի կողմանս Խուժաստանի, զի տացէ ընդունել զնա ի ժողովն։ Իսկ ի դառնալն Նստորի բարկութիւն Աստուծոյ հասանէր ի վերայ նորայ. եւ հեղաւ որովայն նորա, որպէս զՅուդային եւ զԱրիոսին. եւ այսպէս սատակէր ի կենացս։ Իսկ ժողովեալքն ի Քաղկեդովն եին վեցհարեւր երեսուն եւ վեց եպիսկոպոսք. Յոբնաղիոս Երուսաղէմի, Դիոսկուրոս Աղեքսանդրի, Մաքսիմէոս Անտիոքայ, Ստեփաննոս Եփեսոսի, Ղեւոն Հռովմայ, Եւսեբի Դորեղու, Անատողիս Կոստանդնուպաւղսի։ Իսկ Ղեւոն Հռովմայ հայրապետն ոչ եկն ի ժողովն. բայց ետ բերել զգիրսն առ թագաւորն չորեքտասան գլխոյն, զյառաջագոյն գրեալն առ Փղաբիանոս, զի հաւանեսցին այնմ /63a/ ժողովեալքն ի Քաղկեդովնի։ Զոր խոտեալ Դիոսկուրոսի եւ ժողովոյն որ յԵփեոսի երկերիւր եպիսկոպոսաց։ Եւ առեալ թագաւորին զգիրսն Ղեւովնի՝ ընգալաւ, եւ ետ զատուցանել ի միաբանութենէ եպիսկոպոսացն զերանելին Դիոսկուրոս. եւ խնդրեաց ի ժողովոյն՝ սահման հաւատոյ, ըստ գրեցելոյն ի Ղեւովնէ հայհոյութեանցն։ Իսկ ուղղափառ իշխանքն՝ որ էին ի ժողովին, ասացին առ եպիսկոպոսն. Այս է ժամանակ ճգնելոյ ձեր ի վերայ հաւատոց, զի հաստատուն ունիցիք զաւանդութիւն հարցն խոստովանութեան. եւ եպիսկոպոսքն միաբան ասացին. Ոչ ումեք է իշխանութիւն՝ ըստ հրամանի կանոնաց դնել սահման հաւատոց. զի բաւական է մեզ եղեալ Նիկիայ եւ Կոստանդնուպաւղիս։ Յայնժամ հրամայեաց թագաւորն, զմիաբանեալ եպիսկոպոսսն հանդերձ իշխանաւքն՝ տալ ի պահեստ, եւ գումարել ի վերայ նոցա զինազգեստ զաւրականս. զի եթե ոչ հնազանդեսցին կամաց թագաւորին, եղիցին պատուհասեալք։ Եւ մեծաւ երկիւղիւ ահաբեկեալ եպիսկոպոսացն՝ եին ի տարակուսանս, թե զիա՞րդ հնար իցէ զերծանել ի պատժոց։ Յայնժամ Յոբնաղիոս Երուսաղէմի եպիսկոպոս հրամայեաց Ասկղիպադեայ Սարկաւագի Կոստանդնուպաւղսի առնուլ զսահման հաւատոյ եւ դնել ի նմա յերկուս բնութեանց զմին խոստովանել. որում առ երկիւղի հնազանդեալ եպիսկոպոսացն, զի թերեւս հնար լիցի այնու զերծանել։ Ետուն զգիրն առ թագաւորն. իսկ թագաւորն ոչ ընկալաւ, այղ ետ տանել առ նոսա զգիր հայհոյութեանն Ղեւովնի։ Զոր ընթերցեալ մասն ինչ ի գլխոյն, միաբան /63b/ ասացին եպիսկոպոսքն. Այսոցիք ոչ հաւանիմք, զի Պաւղոսի Սամստացւոյ հայհոյութիւն է. այսպէս եւ ոչ Նստոր յանդգնեցաւ հայհոյել։ Յայնժամ թագաւորն՝ զիւգակցաւ իւրով Պողքերաւ հանդերձ՝ եկն առ նոսա յաւուրս երիս։ Իսկ ժողովեալքն ի Քաղկեդովն՝ ոմանք յերկիւղէ, եւ այղք ակնառութեամբ թագաւորին եւ կնոջ նորա՝ եղեն հաւանեալք պիղծ նորաձայնութեան թղթոյն Ղեւովնի հայհոյութեանն. զոր նզովեցին յառաջագոյն, եւ եղեն ընդ ինքեանց նզովիւք։ Ընգալան եւ զլուծեալն Թեոդորիտոս՝ զՆստորի զաշակերտն, զորմէ ասի՝ գլուխ կալ ժողովոյն. եւ զԻբաս Եդեսեայ եպիսկոպոսն՝ զհամախոխ Նստորի։ Եւ գրեցին սահման հաւատոյ ըստ Ղեւոնի՝ եւ ըստ Թեոդորիտեայ մոլորութեանն, որ հաւասարի Նստորի պղծի եւ Պաւղոսի, եւ Արտիմոնի կատարեալ հայհոյութեանն. յորում կայ յետ սակաւուց. Այսպէս խոստովանիմք միաբան ամենեքին զտէր մեր Յիսուս Քրիստոս՝ ըստ աստուածութեանն ի հաւրէ, ըստ մարդկութեանն ի կուսէն, միածին յերկուց բնութեանց. ոչինչ բառնալով զբնութեանցն զանազանութիւն՝ վասն միանալոյ, այղ առաւել ողջ պահելով զյատկութիւն իւրաքանչիւր բնութեանն. եւ ի մի դէմ, եւ ի մի անձն միաւորելով։ Եւ զի մի՛ իւրեանց ամբարշտութիւնն յայտնապէս երեւեսցի, զՆստոր պատճառանաւք նզովեն։ Իսկ բազումք ի գլխաւորաց քաղաքին Կոստանդնուպաւղսի, որք Նստորի հաւանեալք եին, իբրեւ լուան զնզովսն որ զՆստորէ, զարմացեալք առաջի թագաւորին, որպէս ի /64a/ նոցունց իսկ Քաղկեդովնացւոցն ցուցանի պատմութիւնս, ասեն. Սուրբք ընդէ՞ր նզովին. զի եթե հաւատ զՆստորին հաստատեցին, զնա ընդէ՞ր նզովեցին։ Իսկ թագաւորն բարկացեալ սաստեաց նոցա, զի լռեսցեն։ Այսպէս նոցունց իսկ յայտնեալ կեղծաւորութիւն նոցա՝ ծանուցաւ ամենեցուն, ուր եւս առաւելագունիւք յայտնի է ուրացութիւն նոցա։ Զի որք ի Քաղկեդովնի ժողովեալ եին եպիսկոպոսք, նոյնք յԵփեսոսի ժողովսն գրով սահմանեալ ասացին. Որ ոք ասէ ի Քրիստոս երկու բնութիւն՝ նզովեալ եղիցին։ Եւ լուծին ի պատուոյ զՆստոր եւ զնմանիս նորա։ Իսկ ի Քաղկեդովնի՝ կործանեալք յերկիւղէ, եւ ձեռագրով զՔրիստոս ուրացեալ ասացին. Որ ոք ոչ ասիցէ՝ զՔրիստոս երկու բնութիւնս՝ նզովեալ եղիցի։ Եւ ընգալան ի պատիւ զհաւանեալսն Նստորի եւ զաշակերտսն։ Իսկ որք ոչ հաւանեցան՝ կործանական ժողովոյն հայհոյութեանց եւ անաւրէն սահմանադրութեանն, զնոսայ աքսորեցին. զՊետրոս Անտիոքացի, եւ զՏիմոթեոս, եւ զԱնատողիս նորին եղբայր, եւ զԴիոսկուրոս Աղեքսանդրի եպիսկոպոս նախ ի Կիւզիկոն աքսորեցին, ապա յԵրակղիայ, ապա ի Պափղագովնիայ. եւ անդ կատարեցաւ բարի վկայութեամբ եւ խոստովանութեամբ ի Քրիստոս։

Իսկ յետ աքսորելոյն զԴիոսկուրոս, զՊռոտէ հրամանաւ Մարկիանոսի ձեռնադրեցին եպիսկոպոս ի ժողովին Քաղկեդովնի, փոխանակ Դիոսկուրոսի. եւ առաքեաց թագաւորն յԱղեքսանդրիա։ Զոր ոչ ընգալեալ քաղաքին, բազում աւարառութիւնս ընչից առնեին. եւ հոշտանգանս գանից եւ տանջանաց, եւ հեղմունս արեան ընգալան ի թագաւորէն՝ վասն չընդունելոյ /64b/ զՊռոտեր եպիսկոպոս քաղաքին, եւ չհաղորդել ընդ նմայ։ Սակայն մինչ ի սպառ ոչ կացին ի ճշմարտութեան, այղ եղեն բաժանեալք յերկուս։ Կէս քաղաքին ընկալան զՊռոտէր եպիսկոպոս, եւ եղեն հաւանեալք աղանդոյն Քաղկեդովնի. եւ կէս քաղաքին յուղղափառութեան կացեալ ոչ հաւանեցան նմա։ Եւ յետ սակաւ աւուրց, ի սենեկի՝ յոթոցս անկողնի գահոյից՝ հարեալ բարկութեամբ յաստուծոյ, ի նմին գիշերի սատակեցաւ։ Յետ որոյ յաջորդէ զաթոռ եպիսկոպոսութեանն Տիմոթեոս երանելի. եւ հաստատէր յուղղափառութեան հաւատս զկործանեալսն ի Պռոտորայ։