Անձրեւ

ՊՈՒՊՐԻԿԸ

Քաղաքի հասարակաց պարտէզին մէջ` բոցագոյն ծառերով, աշունի շէկ միջօրէ մը կար։ Պարտէզը գրեթէ ամայի էր. գործաւոր մը միայն լայն-լայն իր աւելը կը փարտէր. դեղին տերեւները կ’աւլէր ու կը լեցնէր խոշոր տուփի ձեւ կառքի մը մէջ, որ կեցած էր ճամբուն վրայ` ծեր ու սպիտակ ձիով։

Նոյեմբերեան միջօրէի պատկերը կատարեալ ընելու համար կարծես՝ հեռաւոր թաղի երեք ստահակ փոքրիկներ, գրեթէ բոպիկ, պատռած վարտիքներով, ինը կամ տասը տարեկան պատանիներ, քով քովի եկած, լճակին մօտ նաշխուն խեցգետնի մը խորհրդաւոր շարժումները կը դիտէին։

Այս փոքրիկներուն հետ էր բանուոր Թովմասի աղջիկը` գզգզուած մազերով, կարկտնուած ու խոշոր կօշիկներով Հելենան։

— Հելենա, —   խօսեցաւ Ժօզէֆ` զգուշութեամբ խեցգետինը վեր բռնելով, —   Հելենա, զիս պիտի սիրե՞ս, եթէ այս խեցգետինը քեզի տամ։

— Առաջին անգամ ես տեսայ, քարին տակ կը մտնէր, —   վրայ տուաւ Մայք` կօշիկ ներկելու փոքրիկ տուփը ուսէն վար առնելով։

— Ես բռնեցի, ես։

— Որ չտեսնէի, դուն չէիր կրնար բռնել։ Հելենա, խեցգետինն ի՞նչ պիտ ընես։ Նոյնիսկ չկրնար խօսիլ այնպէս, ինչպէս հացագործին թութակը կը խօսի։ Հայ, տես, ես աշխարհի լաւագոյն կօշիկի ներկն ունիմ` կարմիր, դեղին ու սեւ։ Ես քու կօշիկներդ կը ներկեմ, Հելենա։ Ասթըր փողոցին ձկնավաճառը իմ լաւագոյն յաճախորդն է։

— Իմ խեցգետինը քու ներկէդ լաւ է։

— Տասը սէնդի գրաւի կուգամ, որ իմ ներկը լաւ է։

— Ես տասը տալերի կուգամ։

— Հարիւր տալերի։

— Հազար տալերի։

— Միլիոն, միլիոն տալերի։

Մեր փոքրիկ միլիոնատէրերը թերեւս սնանկանային յանկարծ, եթէ մօտի ճամբայէն` ծառերուն քովէն, ագարակապանի մը կառքը չանցնէր։ Ագարակապանն իր կառքին մէջ իրարու վրայ դիզած էր լուսնի ձեւ ու լուսնի չափ խոշոր աշունի ոսկեգոյն դդումներ եւ անհոգ ու դանդաղ քաղաք կ’իջնէր։ Երեք փոքրիկները վազեցին ու կառքին ետեւ ցատկեցին։ Սակայն հազիւ պարտէզէն դուրս ելած էին, ագարակապանը պոռաց յանկարծ, ու բոլորը մէկ վար թափեցան։

Երեք փոքրիկ վակապոն ներն այս անգամ շքեղ տան մը առջեւ կեցած, երկաթէ ճաղերուն վրայ ցատկռտուքներ կը փորձէին։

Չինական կուռքի մը նման գոհարազարդ, աշունի ծառերուն ու ծաղիկներուն մէջ նստած էր տունը։ Պատուհանները փակ էին. շարժում չկար։ Աջ կողմը կեցած էր հսկայ ու շքեղ Մարմըն օթօմօպիլ մը։ Օթօմօպիլին շատ մօտ` դեղին տերեւներուն մէջ, անփութօրէն ձգուած էր ֆրանսական պուպրիկ մը։

Որքա՜ն գեղեցիկ էր պուպրիկը. սպիտակ հագուած, աշունի գոյն վարսերով, կապոյտ-կապոյտ աչքերով։

Հելենան, պուպրիկով յափշտակուած, կը դիտէր անթարթ ու իր մէջ կը զգար բոլորովին տարբեր զգացումի մը շարժիլը, թուլնալը։ Մէկ կողմի վրայ ծռած՝ կը դիտէր նաեւ պուպրիկը…

Արդեօք լքա՞ծ էին, թէ տան փոքրիկը տերեւներուն մէջ մոռցած էր զայն։

— Մայք, Ժօզէֆ, պուպրիկը, պուպրիկը, —   պոռաց Հելենան։—   Ճիշդ էն ծառին տակ։ Ա՜խ, որքա՜ն կը սիրէի ունենալ։

— Ես կը գողնամ քեզ համար, —   խօսեցաւ Ժօզէֆ ու անմիջապէս երկաթէ ճաղերէն ներս ցատկեց։

Մայք թերեւս աւելի շուտ հասնէր պուպրիկին, եթէ երկաթէ ճաղերէն վար չկախուէր ու չպատռէր իր փանդալոն ը։

***

Այդ երեկոյ Հելենայի հայրը տակաւին տուն եկած չէր, ու Հելենան մինակ, միսմինակ ներքնայարկի կազի լամբարին ներքեւ գողցուած պուպրիկին հետ կը խաղար։ Հելենային համար պուպրիկը հետզհետէ կենդանի շարժումներ կը ստանար, կը ծիծաղէր ջերմիկ ու կը դիտէր կապոյտ-կապոյտ աչքերով։ Հեքեաթի աշխարհներէն եկած այցելու մը ըլլար կարծես, որ եկած էր` իրենց սենեակի գորշ պատերուն, լամբարին կարմիր լոյսին տակ սմքած տան առարկաներուն ջերմութիւն տալու։

Հելենան կը գուրգուրար. մօր մը անծանօթ զգացումն էր, որ իր մէջ կը խտղտար։ Պուպրիկին թեւերէն բռնած՝ կը քալեցնէր, կը համբուրէր, կուրծքին կը սեղմէր։ Ա՜խ, ի՜նչ լաւ էր, որ անոր անունը գիտնար։ Եթէ անունով կանչէր, ան պիտի թարթէր իր աչքերը, թերեւս պիտի խօսէր։

Հելենան անոր նոր անուն մը մկրտեց` Միլէ։

— Ալ ձեր տունը չպիտի երթաս, հա՞։ Քնացիր այստեղ, իմ աղուոր Միլէ։ Երբ հօրս ոտքերուն ձայնը առնես, չարթննաս։ Երբ պոռայ, չվախնաս. ան պուպրիկներուն չբարկանար։ Օրօր, օրօր, իմ աղուոր Միլէ, —   կը խօսէր Հելենան, մինչ պուպրիկը կը ժպտէր. այտերուն վրայ երկու սիրուն փոսիկներ կային։

Քնացող զաւկի մը պէս հլու, անոր աչքերը կը գոցուէին, երբ կռնակի վրայ պառկեցնէր։

Հելենան մօր գուրգուրանք տեսած չէր։ Հարբած հօր խնամքին յանձնուած` մեծցած էր փողոցներուն ու ներքնայարկին մէջ։ Ունէր պառաւ հօրաքոյր մը, որ երբեմն միայն կ’այցելէր։ Տան առարկաներն ալ, որբ իրեն պէս, աղօտ լամբարի լոյսին ներքեւ աւելի արագ կը մաշէին կարծես։ Տան գլխաւոր կահ կարասիներն էին երկու աթոռներ. պատերազմէն հաշմուած զինուորներու նման մէկին ոտքը կոտրած էր, իսկ միւսին՝ կռնակը։ Կլոր ու մաշուած սեղան մը, որուն վրայ քառկոջ ներ կը վխտային։ Շատ խոշոր ու ժանգոտած վառարան մը կար, նաեւ ցախերը դուրս ինկած երկու անկողին։

Հելենան այս տունին մէջ մեծցած էր իր որբ հասակով։ Սակայն այդ գիշեր մաքուր ու սպիտակ պուպրիկին այցելութիւնը նոյնիսկ տան առարկաներուն ազդած էր։ Անոնց վրայ պայծառ թեթեւութիւն մը կար։ Տունը շէն էր ու թափանցիկ։

Հելենան, գուրգուրանքով մը Միլէի վրայ ամփոփուած, անոր քնանալը կը հսկէր, երբ լսեց իր հօր ձայնը։

— Հելենա, դուռը բաց, Հելենա։

Բանուոր Թովմաս ներս կը մտնէր, մինչ դուրսը` իրենց տան քովէն, աղած ձուկի գործարանին կառաշարը կ’անցնէր` բոմբ, բոմբ, չըրըխք, չըրըխք, ձայնն ու ծուխը ամբողջ փողոցը լեցնելով։

— Պատուհանները, ա՜յ անիծուած աղջիկ, չե՞ս տեսներ՝ ծուխը ամբողջ ներս լեցուցաւ։ Քըխ քըխ քըխ, —   կը պոռար հազալէն։

Բանուոր Թովմաս այդ գիշեր սովորականէն շատ քիչ խմած, սովորականէն աւելի բարի ու սովորականէն աւելի կանուխ տուն եկած էր` Հելենային եւ իր կօշիկները կարկտելու համար։

— Ա՜յ, ա՜յ, անիծուած աղջիկ, —   կը խօսէր՝ Հելենային կօշիկները չորս կողմ դարձնելով։ Երեք ամիս չեղաւ առնելս՝ կրունկն ամբողջ ծակեր է։ Ես ո՞ր տեղ ձգեմ կարկտան։ Որ դիտմամբ երկաթին քսես, էսպէս շուտ չմաշիր, հա, հա, էսպէս շուտ չմաշիր։ Ո՞ր տեղէն էս դրամը։ Էհ, որ էս աղած ձկան գործարանը իմս ըլլար, նորէն քու կօշիկներուդ դրամ չպիտի բաւէր։

Ու լամբարին ներքեւ, թըգ, թըգ, սկսաւ կրունկներուն գամեր զարնել, երբ աչքերը անկողնին մէջ պառկած պուպրիկին հանդիպեցան։

Բանուոր Թովմաս աչքերը աւելի խոշոր բացաւ ու, յօնքերը վար կիտած, հեղ մը Հելենային նայեցաւ, հեղ մըն ալ պուպրիկին։

— Այդ ո՞ր տեղէն, հը, գողցա՞ր, անիծուած աղջիկ, —   պոռաց` տեղէն վեր ելլելով։

Հելենան պատին վրայ ինկած ստուերի մը պէս կը դողար։

— Ըսէ, ըսէ, ո՞ր տեղէն այս պուպրիկը, ա՜յ շան զաւակ, —   կը պոռար` Հելենայի թեւերը ցնցելով, մինչ պուպրիկը աչքերը գոց պառկած էր ու կը ժպտէր՝ կարծես սուտ քուն ձեւացնելով։

— Ես չգողցայ, ես չգողցայ. Ժօզէֆն էր։

— Նորէ՞ն Ժօզէֆին հետ։ Է՜հ, որ բռնեմ՝ կատուի պէս էնոր ականջները էս պատուհաններուն պիտի գամեմ։ Ըսէ, ըսէ, ո՞ր տեղէն գողցաք։

Հելենան, դէմքը իր թեւերուն մէջ առած, պատմեց, որ պարտէզին քովի, պատուհանները կապոյտով ներկուած տունէն գողցուած էր։ Բանուոր Թովմաս կը ճանչնար տունը։

Ձուլարանի գործարանատիրոջ տունն էր։ Թովմաս, թէեւ բանուոր ու հարբած, սակայն շիտակ մարդ էր. մտադրեց անմիջապէս այդ մաքուր ու արժէքաւոր պուպրիկը տիրոջ վերադարձնել։

— Հելենա, արդարութիւն չէ ըրածդ. գողութիւնը լաւ բան չէ, Հելենա. է՜հ, որ Ժօզէֆը բռնեմ, —   խօսեցաւ բանուոր Թովմաս ու պուպրիկը ձեռքին դուրս ելաւ։

Հելենան սկսաւ բարձր ձայնով լալ, մինչ պուպրիկը, հսկայ բարձրութենէ մը կախուած, կը ժպտէր Հելենային ու կը դիտէր կապոյտ-կապոյտ աչքերով։

Շատ կարճ, գեղեցիկ երազի չափ կարճ եղաւ այցելութիւնը հեքեաթներու աշխարհներէն եկած փոքրիկ պուպրիկին։ Հելենային հետ կարծես իրենց շրթները կախեցին նաեւ տան առարկաները` գորշ ու մսեցնող։

Դուրսը հով կար։ Բանուոր Թովմաս, սպիտակ պուպրիկը իր սեւցած ու կոշտ ձեռքերուն մէջ բռնած, կը քալէր փողոցի լապտերներուն տակէն` բոլորովին անուշադիր փողոցի ժխորին։

Ի՜նչ լաւ բան է արդարութիւն ընել, կը մտածէր։ Ձուլարանին տէրը պիտի գիտնար, որ բանուոր Թովմաս շիտակ մարդ է։ Ձուլարանատիրոջ կինը, այս արդարութիւնը տեսնելով, ուրախ պիտի ըլլար, ուրախ պիտի ըլլային նաեւ սպասուհիները, մանաւանդ` տան փոքրիկը։ Ու ինք անոնց ուրախութենէն հաճոյք պիտի զգար…

Շքեղ տան առջեւ էր։ Բանուոր Թովմաս երկաթէ ճաղերէն ներս անցաւ ու ճըռ ճըռռ երկու անգամ հնչցուց զանգակը։ Դուռը բացողը սպասուհի մըն էր։ Բանուոր Թովմաս անմիջապէս գլխարկը վար առաւ։

Սպասուհին անակնկալի եկաւ, երբ տեսաւ բոլորովին անսովոր այցելու մը` չսափրուած երեսով, լաթերը իւղոտ ու պատռտած։ Աշունի դաշտերուն մէջ յամառող ու դդումներուն հսկող խրտուիլակի մը երեւոյթն ունէր ու, սպիտակ պուպրիկ մը գրկին, կանգնած էր հովին դէմ…

Անտարակոյս դատարկաշրջիկներէն մէկը, մտածեց սպասուհին, որոնք հասարակաց պարտէզներուն մէջ կը քնանան եւ դռներուն զանգակները կը հնչեցնեն, երբ անօթի են։ Անոնք գնդասեղներով կարկտնուած լաթեր ունին, միշտ կը ճամբորդեն ու աչք կը տնկեն իշխանուհիներու։

— Ի՞նչ կ’ուզես, —   խօսեցաւ սպասուհին։

— Տանտիրուհին նե՞րսն է։

— Խնդրեմ, ի՞նչ կ’ուզէք։

Նոյն պահուն սանդուխէն նռագոյն թաւիշներուն վրայէն վար կ’իջնէր տանտիրուհին` թոյլ ու մետաքս շրջազգեստին փէշերը ծաղկէ թաղարներուն քսելով։

— Յարգանքներս տիկինին, —   խօսեցաւ բանուոր Թովմաս` խեղճուկ ժպիտով մը, ոտքերը ներս առնելով։ Այս ձեր պուպրիկն է, տիկին, ձեր բակէն իմ անիծուած աղջիկը գողցած է զայն։ Կը ներէք, տիկին, իմ աղջիկը մայր չունի, ստահակ է, ստահակ։

Սակայն տանտիրուհին, բոլորովին անուշադիր Թովմասի խօսքերուն, սպասուհիին կը բարկանար.

— Ես քեզի պէս անշնորհք սպասուհի տեսած չէի։ Դուն ինչո՞ւ կը բանաս դուռը այս աղտոտ դատարկապորտներուն առջեւ։

— Ես դատարկապորտ չեմ, տիկին. անունս բանուոր Թովմաս է. 14-րդ փողոցի նաւահանգիստը կ’աշխատիմ։ Ձեր ձուլարանն աշխատեր եմ, մօտաւորապէս տասն եւ երեք տարի առաջ։

— Ըսէ տեսնեմ, ի՞նչ կ’ուզէք, —   խօսեցաւ ձուլարանատիրոջ կինը՝ բանուոր Թովմասին դառնալով։

— Ձեր պուպրիկը, տիկին. ձեր փոքրիկը որքա՜ն արցունք թափած ըլլալու է այս կորսուած ու սիրուն պուպրիկին համար։

— Կը ստէք, կը ստէ՛ք։ Այդպէս են բոլոր դատարկապորտները։ Տան բակերէն շուն կամ պուպրիկ կը գողնան, յետոյ կը վերադարձնեն` մեծ նուէրի մը ակնկալութիւնով։ Բարեբախտաբար, մեծարժէք բան մը չէ գողցածնիդ, թերեւս տան առջեւի մոխիրներու տակառներուն մէջէն հանուած անպէտ պուպրիկ մը։

— Ես, ես, բանուոր Թովմաս, գող…, —   կը խօսէր Թովմաս՝ ապշած ու պղտոր աչքերով պիշ-պիշ կնոջ երեսը նայելով։

— Խնդրեմ, ի՞նչ կը նայիս երեսիս։ Հաւնեցա՞ք։ Աղուոր եմ չէ՞։ Անմիջապէս ձեր աղտոտ ոտքերնիդ առէք ու հեռացէք այս տեղէն։

— Այս ձերն է, տիկին, այս ձեր պուպրիկն է։ Ա՜յ սատանան տանի, լեզուն դժոխքի կրակ է, —   խօսեցաւ բանուոր Թովմաս ու, պուպրիկը սանդխամատին վրայ դնելով, հեռացաւ։

Դուրսը հով կար։ Հասարակաց պարտէզին մէջ հով ու տերեւ թեւ թեւի պար կուգային։ Հովերը կը սիրէին բանուոր Թովմասին հետ կատակել` անոր վերարկուին փէշերը քաշքշելով։ Դեղին տերեւները, քմայքոտ, անոր ոտքերուն առջեւ շուրջպար կը դառնային ու կը հեռանային՝ բոլորովին անգիտակ բանուոր Թովմասին գլխուն թափուած դժոխք մը կրակին։

Երբ տուն մտաւ, տեսաւ, որ Հելենան, անկողնին վրայ ինկած, տակաւին կուլար։ Բանուոր Թովմաս զգածուած էր, շատ էր զգածուած։

— Հելենա, —   ձայն տուաւ գթառատ ձայնով։

Հելենան գլուխը վեր առաւ` պուպրիկը իր հօր ձեռքին տեսնելու պատրանքով։

— Հելենա, մի լար, աղջիկս, ես քեզի Ծնունդին աղուոր պուպրիկ մը պիտի առնեմ։ Մի՛ լար, աղուոր աղջիկս, մի լար։

Բանուոր Թովմաս, կազէ լամբարին ներքեւ նստած, սկսաւ Հելենային կօշիկները կարկտնել։

Թըդ, թըդ, թըդ։

Բանուոր Թովմաս յանկարծ նկատեց, որ այդ գիշեր ճրագը երկար վառեցաւ ու մարեց` մութին մէջ հանուելով։ Էհ, ուսկի՜ց պիտի հասցնէ քարիւղի դրամ։ Ինք ձուլարան չունի. աղքատ է, աղքատ…

***

Ծնունդին Հելենան աղուոր պուպրիկ մը պիտի ունենար, Միլէին պէս։ Ա՜խ թէ Ծնունդ գար… Հօրաքոյրը շատ լաւ կը հասկնար Հելենային ցաւը ու ուզեց անոր համար քուրջէ փոքրիկ պուպրիկ մը շինել, մինչեւ որ Ծնունդ գար։

Հօրաքոյրը առաւ փայտի կտոր մը, գլխուն տեղ քուրջեր փաթթեց, երեսին վրայ խաչաձեւ, գունաւոր թելեր կծկեց, ուր երեւան եկան այտեր ու ճակատ, երկու լաթի կտորներ իրար կարեց ու հագցուց, վզէն ալ կախեց կանանչ յուլունք մը։

Պուպրիկի սէրը իր մէջ արթննալէն ի վեր Հելենան այլեւս Ժօզէֆին ու Մայքին հետ չխաղաց, անոնց հետ պարտէզ չգնաց։ Ու միշտ իր քուրջէ պուպրիկը գրկած՝ իր տարեկից աղջիկներուն հետ կը խաղար։ Իր ընկերներուն պուպրիկները սիրուն էին, ունէին դեղձան մազեր։ Երբ շարժէին « մա մա » կը կանչէին, կը քալէին, կը քնանային։

Սակայն Հելենային պուպրիկը քուրջէ ու փայտէ շինուած էր։ Ոտքեր չունէր, չէր կրնար քալել, աչքեր չունէր, չէր կրնար տեսնել։

— Հօրաքոյր, այս պուպրիկը չի խօսիր, չքալեր, աչք չունի, հօրաքոյր, աչք չունի, —   լալէն խօսեցաւ Հելենան։

— Պուպրիկները չեն խօսիր, աղջիկս։

— Չէ, հօրաքոյր, Միլէն կը խօսէր, —   կը խնդար Միլէն։

Հելենան ճիշդ էր. քուրջէ պուպրիկը հոգի չունէր, թեւերը միշտ կը փրթէին։ Ծիծաղ չունէր, աչքեր չունէր։ Օր մըն ալ բարկացած զայն փողոց նետեց ու սպասեց, մինչեւ որ Ծնունդ գար։

***

Վաղը Ծնունդ է։ Քաղաքին մէջ կայ արտասովոր շարժում եւ խանդավառութիւն։ Առեւտուրի փողոցներուն մէջ մարդերու գետ մը կը շարժէր իջնող ձիւնի խաղաղութեան տակ։ Ամէն տունէ երաժշտութիւն կը լսուէր. վարագոյրներուն ետեւ լոյսերն աւելի փայլուն էին ու ծիծաղն աւելի առատ։ Զանգակատուներու քիւերուն ներքեւ ապաստանող ճնճղուկներն իսկ այդ օր իրենց խմբերգն ունէին։

Այդ օր որբ Հելենային մէջ ալ քաղաքի բովանդակ խանդավառութիւնը կար։ Հայրն իր պուպրիկը պիտի բերէր։ Ա՜խ, ե՞րբ պիտի գրկէր փոքրիկ պուպրիկն իր թեւերուն մէջ։ Ի՜նչ հոգ, թէ հացագործին աղջիկը ամբողջ սենեակ մը լեցուն խաղալիքներ ունի ու սպիտակ անկողնին մէջ կը քնանայ։ Ի՜նչ հոգ, թէ քաղաքը շռայլ խրախճանքի մէջ է, սակայն իր կօշիկը կրունկի վրայ ինկած է. նոր լաթեր չունէր, ոչ իսկ մազերու սանտր մը։ Իրեն ուզածը պուպրիկ մըն էր։ Վաղը հօրաքոյրը պիտի գար ու միասին, պուպրիկին հետ եկեղեցի պիտի երթային։

Վաղը Ծնունդ է։

Ձիւնը կը տեղար հանդարտ։ Փողոցի լապտերները սկսած էին վառիլ։

Այդ օր 14-րդ փողոցի նաւահանգիստը ամայի էր, ու հեռուէն կ’երեւէին երկար ձողերով ու պարաններով նաւերուն սիլուէթները միայն։ Նեղկակ փողոցի մը մէջ կ’երեւէր նաեւ գինետան մը նշանատախտակը` Գինետուն ծովահարսերու ։

Նաւահանգստի գինետունն էր այդ` մաշուած տախտակներով, ներկերը վաղուց մաշուած փոքրիկ շէնք մը։ Պատերուն վրայ կային մի քանի նկարներ, կէս ձուկ ու կէս կին, որոնք լուսնկայի պէս կլոր ու տգեղ երեսներ ու վհուկի երեւոյթ ունէին։

Այս գինետունն էր, ուր բանուոր Թովմաս ամէն երեկոյ կը մտնէր ու ուշ ատեն տուն կը վերադառնար։ Այդ երեկոյ գինետունը շատ մարդ չկար։ Շատեր իրենց տունը եւ կամ հագուած-սգուած քաղաքամէջի հարուստ սրճարանները գացեր էին։ Սակայն, ինչպէս միշտ, այդ երեկոյ ալ հոն էին Պիլը, Ճինը, Ճեքը, Ճանը, Ճիմը, բանուոր Թովմասը, նաեւ` գինեպանին այծը։ Գինեպանը իր ծննդավայրէն` Միսիսիփիի շրջաններէն, բերած էր այծը ու կը պահէր` որպէս հաճոյք եւ որպէս պաք գարեջուրի կենդանի յայտարարութիւն։

Ճեքը` երկար վիզով ու տակառի ձեւ փորը գրկած, գինեպանին հետ կը խօսէր ու Րէքֆէլլըր ի հարստութեան բարդ հաշիւները լուծել կը փորձէր։ Ճանը իր գլուխը` դդումի պէս ծանր, սեղանին վրայ դրած կը քնանար. Ճինը անկիւն մը կապուած գինեպանին այծին դէմ կռմփամարտի ձեւեր կ’առնէր։

— Դուն չգիտես՝ ի՜նչ լաւ ձիեր էին մեռելաթաղին ձիերը։ Գերեզմանին ճամբան էնպէս լաւ կը ճանչնային…

Բանուոր Թովմասն էր զառանցողը։

— Դէհ, սատանան տանի այդ ձիերը, —   պոռաց Պիլ` իր պարիթոն ձայնով ու աշտարակի պէս իր հասակը երերցնելով։

— Ինձ ո՞վ կուտայ տասը տոլար, որ այծը շալակիս, Սալվատոր նաւի կայմերէն վեր մագլցիմ։

— Անտարակոյս այծն իր կոտոշով, պոչով միասին, —   վրայ տուաւ ուրիշ մը` գինով աչքերու մարմրուն խնդուքով։

Սակայն ո՞վ կը համարձակէր գրաւի գալ։ Պիլը նաւաստի եղած էր ու կրնար խոզ մ՚իսկ շալակին կայմերէն վեր մագլցիլ։

— Ինձ ո՞վ կուտայ հինգ տոլար, այծը շալակիս Սալվատոր նաւին կայմերէն վեր մագլցիմ, —   կը սակարկէր Պիլ։

Պիլը լուրջ էր։ Եթէ մէկ տոլար տային, ոչ միայն այծը, այլ պիտի փորձէր նաեւ դիմացի կամուրջը վեր առնել ուսերով։ Դրամի շատ պէտք ունէր, որովհետեւ այդ օր մէկ տոլարի փոխարժէք իր վերարկուն Հրէայի մը քով պահ դրած էր։ Դուրսը ցուրտ էր, ու Պիլն առանց վերարկուի էր։

— Դէ՜հ, դժոխք գնա, —   պոռաց բանուոր Թովմաս` ոտքի ելլելով ու գլխարկը վար շոպելով։ Սթանտարտ Օյլ ի ձիերուն չափ ժիր ես, գնա, աշխատէ, ձուլարան գնա, ձուլարան։

Ու նորէն թոյլ կերպով աթոռին վրայ ու զառանցանքներու մէջ ինկաւ, մինչ Պիլ բարկացած, պարապին մէջ իր կռուփը երերցնելով բանուոր Թովմասին պիտի մօտենար, եթէ գինեպանը վրայ չհասնէր։ Բանուոր Թովմաս չտեսաւ այդ ու նորէն աչքերը գոց ու գլուխը կախ կը խօսէր.

— Ես տեսած եմ ձուլարանի տիրոջ կինը։ Էնպէս գեղեցիկ կին աշխարհի վրայ հատ մըն ալ տեսած չեմ, —   եւ, ոտքի ելլելով ու բարկանալով յանկարծ պոռաց, —   դժոխք, դժոխք թող երթան ձուլարանին տէրն ու կինը։ Երբ պուպրիկը տարի, զիս դուրս ըրին` ըսելով, որ ես եմ գողցեր պուպրիկը։ Ես՝ գո՞ղ, բանուոր Թովմասը՝ գո՞ղ։ Գողն ինքն է, պարոններ, ձուլարանին տէրը, որ կեղծ մուրհակներով իր հօրեղբօրորդւոյն բոլոր հարստութիւնը խլեց ու ձուլարանին տէր դարձաւ։ Հիմա ալ ելեր քաղաքապետի թեկնածու կ’ըլլայ։ Դժոխք, դժխոք…

Գինետունը հետզհետէ դատարկուեցաւ։ Գինեպանը սկսած էր գետինը աւլել, մինչ բանուոր Թովմաս կը շարունակէր խօսիլ…

— Ել տուն գնա՛, Թովմաս. փողոցի թրամվէ ները կը կանգնին հիմա, ժամը տասնեւմէկ է, —   խօսեցաւ գինեպանը։

— Տուն, հա, հա. ատենօք տուն ալ ունէի, կին ալ ունէի։ Կինս ութը տարի է, որ մեռած է։ Ա՜խ, ինչ լաւ կին էր։ Օր մը խոհանոցին մէջ խոշոր աման մը կոտրեց, ես խնդացի ու համբուրեցի։ Ես, ես կին ծեծողներէն չեմ, պարոն գինեպան։

— Ճրագները պիտի մարեմ հիմա, —   խօսեցաւ գինեպանը` միեւնոյն ատեն գետինը աւլելով։

Բանուոր Թովմասն ալ գինետան աւլուքին հետ միասին դուրս ինկաւ։

Ձիւնը հանդարտ կը տեղար, ու քաղաքին մէջ ժխորը տակաւին դադրած չէր։

Բանուոր Թովմաս, լապտերի մը ձողին կռթնած, տուն երթալու համար թրամվէյ ի կը սպասէր։ Թերեւս մոռնար Հելենային Ծնունդի նուէրը, եթէ ցուցափեղկէ մը կախուած պուպրիկներ չտեսնէր։

Խաղալիքներու ու պուպրիկներու ընդարձակ աշխարհ մըն էր։ Խանութպանը, վերջի շաբաթուայ ընթացքին շատ խոշոր առեւտուր ըրած, այլեւս ուշ ատեն, անկիւն մը կեցած, դրամները կը համրէր ու կ’աճապարէր գոցել խանութը, երբ ներս մտաւ ամենավերջի յաճախորդը` բանուոր Թովմասը։

Բանուոր Թովմաս տեսաւ թմբուկներ, զսպանակով շինուած շուներ, փայտէ գլաններով փիղեր, սպանիական ու ֆրանսական պուպրիկներ, նաեւ փայտէ զինուորներ` տողանցի շարուած։ Գլխարկը վար առաւ ու, փայտէ զինուորներուն առջեւ կեցած, կը փորձէր իր երերուն ոտքերով զինուորական կիրթ ձեւեր առնել։ Կը կանգնէր, զինուորական բարեւի կը կենար։ Մէկ երկու, մէկ երկու, կը քալէր ու հրամանատարի մը ուժգնութիւնով փայտէ զինուորներուն վրայ կը պոռար, երբ անկիւնէ մը լսեց խանութպանը ու մօտեցաւ։

— Ի՞նչ կ’ուզես, —   խօսեցաւ խանութպանը։

— Դէհ, ոչինչ, ոչինչ։ Հայրս սպանօ-ամերիկեան պատերազմի վեթերաններէն էր։ Պատերազմի մէջ կորսնցուց իր մէկ ոտքը։ Հա, ճիշդ էս տեղէն։ Փայտէ ոտքեր առնելու համար դրամ չունէինք։ Մենք կը շինէինք անոր ոտքը։ Կը տաշէինք փայտը ու կը յարմարցնէինք անոր ոտքին. ահա թէ ինչպէս կը շինէինք։ Յետոյ, յետոյ իր զաւակները ապրեցնելու համար մեռելաթաղի ձիերուն պայտահար եղաւ։

— Խնդրեմ դուրս ելէք այս տեղէն. դուռն հիմա պիտի գոցեմ, —   խօսեցաւ խանութպանը՝ աղտոտ գինովի խօսքերէն ոչինչ հասկնալով։

— Պուպրիկ մը կ՚ուզեմ, պարոն, պուպրիկ մը, —   բարկացած պոռաց բանուոր Թովմաս։—   Դէհ, սատանան տանի ձեզ` խանութպաններդ։

— Ի՞նչ տեսակ պուպրիկ կ’ուզէք։

— Սատանան տանի, ես ի՞նչ գիտեմ։

— Պուպրիկներ ունինք, որ կը քալեն. պուպրիկներ կան, որ աչքերնին կը թարթեն. պարող պուպրիկներ ալ ունինք, —   կը խօսէր խանութպանը` քանի մը նմուշներ ցոյց տալով։

— Հա, էս մէկը, —   խօսեցաւ բանուոր Թովմաս ու ցոյց տուաւ սեղանին վրայ քաուչուէ շինուած պուպրիկ մը, որ, մէկ կողմի վրայ ինկած, կը խնդար ու կը դիտէր կապոյտ-կապոյտ աչքերով։

— Ձուլարանատիրոջ պուպրիկն ալ էսպէս էր, —   շարունակեց` դրամը տալով ու պուպրիկն անութին տակ տեղաւորելով։ Չէ, չէ, էն աւելի լաւն էր, շատ սուղ պուպրիկ էր։ Դուն տեսնելու էիր, պարոն խանութպան. էնպէս կին… Դէ՜հ, դժոխք, դժոխք, —   բանուոր Թովմաս բարկացաւ յանկարծ։

Խանութպանը անակնկալի եկաւ։

— Խնդրեմ, պիտի գոցեմ դուռը, —   խօսեցաւ խանութպանը` Թովմասը դուրս հրելով։

— Դուն ալ՝ դժոխք, պարոն խանութպան, ձուլարանին տիրոջ հետ դուն ալ՝ դժոխք…

Թրամվէյ ի մէջ բոլոր անցորդները, տօնի շքեղ հագուստներ հագած ու խրախճանքէ յոգնած, տուն կը դառնային։

Վաղը Ծնունդ է։

Այդ բոլորին մէջ բանուոր Թովմասն էր միայն, որ իւղոտ հագուստներով ու անկիւն մը կեցած, պուպրիկն անութին տակ, իր գինովի զառանցանքները կը շարունակէր։

— Կ’ենթադրեմ, որ այն դուռը բացող սպասուհին դուրս ըրին։ Հա, ճիշդ էսպէս` պուպրիկը գրկիս կեցած էի, երբ սանդուխներէն վար իջաւ։ Հա, ճիշդ քեզ պէս գեղեցիկ էր (մի քիչ հեռու նստած կին մը ցոյց տալով)։ Ի՞նչ, դո՞ւք ալ ձուլարան ունիք։ Դէ՞հ, դժոխք, դժոխք բոլոր ձուլարան ունեցողները։

Բանուոր Թովմաս բարկացած վար իջաւ՝ գլխարկը դնելով, մինչ թրամվէյ ի ճամբորդները հետաքրքրութեամբ կը նայէին ետեւէն ու կը խնդային…

Ձիւնը հանդարտ կը տեղար։

Դիմացը աղած ձուկի գործարանն էր` իր բարձր պատերով ու երկար ծխնելոյզով. աջ կողմը փլած, աւերակ եկեղեցիի զանգակատունը կը բարձրանար, իսկ ձախ կողմը կ’երկննար երկաթուղիին կամուրջը։

Փողոցը ամայի էր։ Միայն բանուոր Թովմասի ձայնն էր, որ կը լսուէր ու կը մարէր արձագանգի մը պէս։

— Դժո՜խք, դժոխք…

— Հելենա, ա՜յ անիծուած աղջիկ, —   պոռաց` երերտկալէն դուռը բանալով։

Հելենան դողաց` փոթորիկէն ցնցուող թուփի մը պէս։

— Մինչեւ հիմա ինչո՞ւ էս ճրագը կը վառես, ա՜յ անիծուած աղջիկ. էս դրամ է, կ’երթայ, դրամ։ Ո՞րտեղէն էս դրամը։ Ես ձուլարան չունիմ, ձուլարանի տէր չեմ, —   կը պոռար բարկացած։

Դրացիներուն համար բանուոր Թովմասի հերսոտ ձայնը այնքան սովորական էր, որքան իրենց տուներուն մօտէն անցնող կառաշարի բոմբ ձայնը ու ամեհի արշաւը։

Բանուոր Թովմաս կը պոռար, երբեմն ալ կը ծեծէր իր փոքրիկ աղջիկը, երբ հարբած տուն գար եւ մանաւանդ ուշ ատեն ճրագը վառուած տեսնէր։

— Ըսէ, ըսէ, ինչո՞ւ չպառկեցար մինչեւ հիմա, ճրագն ինչո՞ւ վառուած պահեցիր։

— Պուպրիկին կը սպասէի, —   խօսեցաւ Հելենան արցունքներու մէջէն։

— Պուպրիկին հա՞։ Առ քեզի պուպրիկ։

Բանուոր Թովմաս, կատղած շան մը պէս ցնցուեցաւ, պուպրիկը ճմռտեց իր կոշտ ձեռքին մէջ ու վառարանը նետեց…

Հելենան ճչաց ու գետին ինկաւ։

— Դէ՜հ, դժոխք, դուն ալ, պուպրիկն ալ ձուլարանին տիրոջ հետ, ձուլարանին տիրոջ հետ, —   պոռաց` ինքզինք անկողնին վրայ ձգելով։

Քաուչուէ պուպրիկը կը վառէր կանանչ բոցով մը, կը վառէր իր ժպիտով, կապոյտ-կապոյտ աչքերով։ Ամբողջ տունը քաուչուի հոտ մը բռնած էր, կարծես հոտն ըլլար մարդկային դիակի մը` հեղձուցիչ ու ոճրային։

Հազիւ ժամ մը անցած էր, երբ բանուոր Թովմաս արթնցաւ` իր կօշիկները հանելու համար։ Տեսաւ, որ մոռցուած կազէ լամբարը կը մարմրէր` պատերուն վրայ ստուերներ խաղցնելով։ Հելենան ալ, գետինը պառկած, քնացեր էր։ Արցունքները տակաւին չորցած չէին աչքերէն։

— Հելենա, —   ձայն տուաւ հայրական շեշտով մը, —   արթնցիր, Հելենա, ե՛լ, աղո՛ւոր աղջիկս, վաղը Ծնունդ է, առանց աղօթքի մի պառկիր, արթնցիր, արթնցի՛ր…