Անանուն ժամանակագրութիւն

Ի թվիս Հայոց ՋՂԵ [1546] փախուցեալ շահի որդին եղբօրէն իւրմէ եւ գնաց ի Ստամպօլ։

Եւ ի ՋՂԶ [1547] թվին առեալ զխօնթքեարն բազում զօրօք եւ գնաց ի վերայ իւր եղբօրն, շահ Թամազին. եւ ոչ ինչ կարաց առնել նմա, բայց զՎանա բերդն եւ զԱրճէշ առեալ, եւ զազգս Հայոց զոմն գերեցին եւ զոմն գողացեալ դարձան ի Ստամպօլ։

Եւ ՋՂԷ [1548]-ին եկել շահն զհետ նորա եւ աւերեալ ի Վանա մինչեւ ի Եզնկան. եւ զորոց եւ հասանէին ի վերայ կոտորէին ի քրիստոնէից եւ ի թուրքաց։

Իսկ ի ՌԲ [1553] թվին դարձեալ խունթքարն ի Ստամպօլու եւ գնաց ի Ամասիա եւ եսպան զաւագ որդին իւր, որ էր թագաւորեցուցեալ ի Ամասիա. ԼՌ [30000] հեծելազօրօք եւ անցեալ գնաց ի վերայ շահին եւ ոչ ինչ կարաց առնել, բայց հաշտեցան ընդ միմեանս եւ դարձաւ խօնթքարն ի Ստամպօլ։ Եւ ապա շահի հեծեալքն շատք ի Հայոց ազգաց սպանին՝ քահանայք, եպիսկոպոսք, եւ վարդապետք եւ յաշխարհականաց անթիւ անձինս կոտորեցին։

Ի Ռ [1551] թվիս Հայոց անօրէն թագաւորն Ստեփան, որ էր ազգաւ Օլախ, դաւանութեամբ հոռոմ եւ թագաւոր Սէչօվ քաղաքին եւ Օլախ ազգին։ Սա դարձոյց ի դաւանութիւն իւր Ռ [1000] տուն ի Հայոց ազգէն եւ արար զամենեսեան ընդ դաւանութեամբ հոռմին, որք էին ընդ իշխանութեամբ իւր։ Եւ որք ոչ դառնային ի դաւանութիւն իւր, ի սուր սուսերի մաշէր զնոսա. եւ բազումք նահատակեցան, յորոց մինն ի բազմաց |685| էր տէր Խաչատուր քահանայն, որ չարաչար տանջեցին՝ զԲ [2] աչքն հանին, զԲ [2] ձեռքն եւ զԲ [2] ոտքն կտրեցին, զՊալքոյ ոմն հայ ազգաւ զերեսն եւ զճակատն քերթեցին եւ սպանին։ Բայց զհալածումն քահանայից, եւ սարկաւագաց, եւ ժողովրդեան, եւ զաւերումն սուրբ եկեղեցեաց եւ զխորտակումն սուրբ խաչերաց, եւ զայրումն սուրբ գրոց, եւ հեղումն սուրբ մեռոնին, եւ զանարգումն սուրբ աւազանին, եւ զցրքումն սուրբ խորհրդոյն, եւ զբաժանումն սպասուց սրբութեան, եւ զհայհոյումն պատկերաց տէրունական եւ սրբոց նորա, եւ զլաց, եւ զհառաչ, եւ զաղաղակ մարց, եւ զճիչ տղայոց, եւ զսուգք ծերոց, եւ զսարսափ երիտասարդաց, եւ զդողումն կուսանաց աղջկանաց, եւ զթաքչումն մանկանց, եւ զհառաչանաց նոցա, ո՞վ կարէ պատմել եւ կամ ընդ գրով արկանել։ Զսպասք եւ զինչք զխաչ եւ զսկիհքն, զի զոսկին եւ զարծաթն առին եւ ձիու թամք եւ նալ շինեցին, եւ միմեանց օժիտս առաքէին, զշուրջառն եւ զուրարն եւ զշապիքն եւ զայլ ամէնն անկողին եւ տօշակ շինեցին։ Բայց ոչ եթող աստուած յանօրին այն, որ պարծէր յանօրէնութեան իւրում, զի ինքն աստուած եղեւ վրէժխնդիր արեան անպարտ սպանելոցն եւ մատնեաց զչար թագաւորն Ստիֆանէ ի ձեռն զօրաց իւրոց, որ չարաչար սպանին զնա եւ այնպէս՝ չարն չարեաւ կորեաւ եւ բարձաւ ի միջոյ ի խաւարն արտաքին։ Եւ յարեաւ այլ թագաւոր, երկիւղած յաստուծոյ, բարեպաշտ եւ խաղաղարար առ ամենեսեան, Աղէքսանդր անուն, զոր ետ հրաման Հայոց ազգիս պահել զդաւանութիւնս Լուսաւորչին ի վերայ հիման առաքելոց եւ մարգարէից, եւ զամենայն կապեալս արձակեաց, եւ զփախուցեալսն եւ զաքսորեալսն դարձոյց, եւ զնեղեալսն դիւրացոյց։ Եւ հրաման ետ շինել զեկեղեցիս եւ զվանորայսն. եւ սպասք սրբութեան շնորհեաց արքունուստ ոսկոյ եւ արծաթոյ եւ ի պատկերացն։ Եւ հրաման ետ Հայոց, թէ ուր գտանիցէք զսպասք եկեղեցեաց ձերոց բանիւ եւ հրամանաւ իմով առէք աներկիւղ եւ զդաւանութիւն ձեր պինտ պահեցէք, բայց զգոյշ լերուք, ասէր թագաւորն, ի չար ազգէն Օլախաց, որ կու մախան ընդդէմ ձեր։ Ապա գիտացիր եղբայր, որ յոյնք յետ դարձուցանելոյ զհայք ի դաւանութիւն իւրեանց չար հրաման հանին ընդ ամենայն երկիր, որք էին ընդ իշխանութեամբ իւրեանց, ըմբռնել զվաճառականս ամենայն զհայ եւ զտաճիկսն եւ սպանին անթիւ վաճառականք ի Հայոց եւ ի Տաճկաց, որոց մինն ի բազմացն էր մեծ վաճառականն Կարապետ Կաֆայեցին եւ այլոց ոչ գոյր թիւ։ Բայց զյունաց ազգն, որք էին վաճառական ոչ սպանանէին, այլ ընչիւք իւրեանց արձակէր զնոսա, գնալ ի տունս իւրեանց։ Բայց նման Յուլիանոսի մանկամեռ. կարճ օրաց եղեալ, սատակեցաւ ի զօրաց իւրոց, չար թագաւորն այն՝ պիղծ Ստէֆան, ըստ հրամանի տեառն թէ «զչարն չարեաւ |686| կորուսցէ եւ զայգին տացէ այլոց մշակացե։ Սա՝ պիղծս Ստեֆաննոս ոչ միայն զհայս այլեւ զՖռանկաց ազգն եւս դարձոյց ի դաւանութիւն իւր։ Յետ Զ [6] ամաց եւ զկնի Ա[1] ամ եւ Ա[1] ամիս թագաւորեաց չարն եւ անօրէնն։ Եւ ի թագաւորեալն Աղեքսանդրու Օլախաց թագաւորին եւ սոքա եւս դարձան ի դաւանութիւն իւրեանց, հրամանաւ բարեպաշտ թագաւորին Աղէքսանդրու։ Եւ զայս գիտացիր եղբայր, որ դահիճ պղծին չքահանայքն էին Օլախաց ազգէն եւ գլխաւորք սոցա չեպիսկոպոսն իւրեանց ընդ թագաւորին համահրաման եւ յորդորօղ չարեացս։ Ի ժամանակիս այսմիկ, որ է թիվ Հայոց ՌԵ [1556] կամի խօնդքարն եւ ի միտս եդեալ է ձեռն արկանել զքրիստոնէից զթագաւորօքն, զոր անյաջող եղիցի։