ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐՈՒԹԻՒՆ

Յուստինիանոս Բ կայսեր երկրորդ տարում՝ 686 թ. գրուած այս պատմական երկը ուսումնասիրուել է բազմիցս ( Գրիգոր Խալաթեանց, Ֆրանց Նիկոլաուս Ֆինկ, հայր Բարսեղ Սարգիսեան ): Աղբիւրագէտ - պատմաբանները պարզաբանել են, որ նրանում օգտագործուած են Մովսէս Խորենացու Հայոց Պատմութիւնը, « Անդրէասի » վերնագրուած, բայց իրականում մեծ մասով Գ դարի յոյն ժամանակագիր Հիպողիտոսի Liber generationis աշխատութիւնն արտացոլող մի երկի թարգմանութիւնը, Եւսեբիոս Կեսարացու գործերի վրայ հիմնուած Աքեմենեան արքաների, Եգիպտոսի Պտղոմեանների, Հրէից իշխանների, հռոմէա - բիւզանդական կայսրերի ցուցակները, Սասանեան արքաների մի ուշագրաւ ցանկ, որը թերեւս՝ հայ հեղինակի գրչին պատկանող ինքնուրոյն շարադրանք է, ինչպէս որ՝ ամբողջ երկի յօրինուածքը եւ յաճախ եզակի պատմական անդրադարձերը:

Երկի բնագիրն առաջին անգամ հրատարակեց հ. Բարսեղ Սարգիսեանը՝ Անանուն Ժամանակագրութիւն. խմբագիր յօրինեալ յԷ դարու ի հնագոյն ժամանակագրաց խորագրով: Քննելով երկի բազմաթիւ աղբիւրները ՝ գիտնականը եզրակացրեց, որ դրա կազմողը ( ըստ իրեն՝ խմբագիրը ) Անանիա Շիրակացին է ( թէեւ՝ տարակուսանքով ): Ցոյց տալով հեղինակի բազում հակասութիւնները եւ շատ հարցերում՝ անգիտակութիւնը, նա նշում էր, որ ժամանակագիրը « շինծու եւ ստայօդ առասպելները որպէս ճշմարիտ պատմութիւն միամտօրէն մէջ կը բերէ, կ՚ագուցանէ », որ « ճշգրիտ հակապատկերը կը կազմեն Շիրակացւոյն, դժուար է ուրեմն, որ միեւնոյն գրչի եւ մտքի ծնունդ ըլլան », ուստի խնդիրը « խիստ ծանրակշիռ է եւ դժուարալուծելի »: Առաջին հրատարակութիւնից 40 տարի անց Ժամանակագրութեամբ զբաղուեց Աշ. Աբրահամեանը: Նա ընդունեց Անանիա Շիրակացու կողմից այն խմբագրելու մասին հ. Բարսեղ Սարգիսեանի բոլոր կռուանները եւ պնդեց, որ Շիրակացին ոչ թէ խմբագրել է, այլ հեղինակել Ժամանակագրութիւնը:

Յակոբ Անասեանը եւս Ժամանակագրութիւնը վերագրեց Անանիա Շիրակացու գրչին, նշելով, որ վերջինիս Զատկի ճառում յիշուած Ժամանակական կանոնը հէնց սոյն Ժամանակագրութիւնն է: Սակայն իրականում Ժամանակական կանոնը նոյնանում է Ստեփանոս Ասողիկի յիշած Քրոնիկոնի հետ, ուր խօսք է գնում Անաստաս կաթողիկոսի՝ Անանիա Շիրակացուն արուած կարգադրութեան մասին՝ կազմելու « զՔրոնիկոն հրաշազան, յորում զտօմար մեր կարգեաց անշարժ »: Ժամանակագրութեան մէջ տոմարի մասին՝ ընդհանրապէս, եւ Հայոց տոմարի մասին՝ մասնաւորապէս, ոչ մի յիշատակութեան չենք հանդիպում: Տարբեր աղբիւրներից ու հեղինակներից բանաքաղուած, իրար կցուած, յաճախ՝ իրար հակասող վկայութիւնները ցոյց են տալիս, որ Ժամանակագրութիւնը Անանիա Շիրակացու հետազօտութիւն լինել չի կարող: Դա է ապացուցում նաեւ այն, որ Շիրակացին բնութեան երեւոյթներին մօտենում է գիտական տեսանկիւնից, այնինչ Ժամանակագրութեա ն հեղինակը ( կամ բանաքաղը ) հեռու է գիտութիւնից: Օրինակ, ըստ նրա՝ քանի որ Հռոմէացիք չընդունեցին Զենոն կայսեր Հենոտիկոնը եւ հաւատարիմ մնացին Քաղկեդոնի ժողովի որոշումներին, Հռոմում սաստիկ երկրաշարժ եղաւ: Բնական երեւոյթների նման « բացատրութիւնները » երկում քիչ չեն:

ՄՄ թիւ 5254 գրչագրում պահպանուել է Ժամանակագրութեան աւելի համառօտ, բայց յաճախ ընտիր ընթերցումներ պարունակող մի օրինակ, որը վերնագրուած է Խօսք Փիլոնի: Այս Փիլոնը, մեծ հաւանականութեամբ, նոյնանում է Ասողիկի յիշած Փիլոն Տիրակացու հետ. « ի սորա ( Անաստաս կաթողիկոսի ՟ Հ. Բ. ) աւուրս էր եւ Փիլոն Տիրակացի, որ զՍոկրատայ Պատմութիւնն թարգմանեաց ի հայ լեզու »: Ենթադրելի է, որ Փիլոն Տիրակացին Սոկրատ Սքոլաստիկոսի Եկեղեցական պատմութիւնը թարգմանելուց յետոյ կազմել է խնդրոյ առարկայ Ժամանակագրութիւնը՝ օգտագործելով նաեւ իր իսկ թարգմանած Սոկրատը: Ըստ ուսումնասիրողների թէկուզ եւ էապէս չափազանցուած կարծիքի՝ Փիլոնը « սահմանափակ մէկն էր », այնքանով որքանով Սոկրատի Եկեղեցական պատմութեան նրա « թարգմանութիւնը ունի մեծ թերութիւններ » ( Մեսրոպ Տէր - Մովսիսեան ) ։ Ընդսմին Ժամանակագրութեան մէջ առկայ՝ յունարէնից թարգմանութեան սխալները բնոյթով նման են Սոկրատի թարգմանութեան մէջ թոյլ տրուած սխալներին:

Է դարի այս բնագրի ( հրատարակիչների կողմից Ժամանակագրութիւն կոչուած ) հիմնական մասերը յունարէնից կատարուած թարգմանութիւններ են. փոքր մասը միայն կարելի է համարել հայ հեղինակի ինքնուրոյն աշխատանքի արգասիք: Եւ այդ ամբողջ աշխատութեան ամենահաւանական բանաքաղ - թարգմանիչն ու ինքնուրոյն էջերի հեղինակը Անանիա Շիրակացու կրտսեր ժամանակակից Փիլոն Տիրակացին է:

Հրաչ Բարթիկեան

* * *

Փիլոն Տիրակացու Ժամանակագրութեան քննական բնագիրը կազմուած է հայագիտութեանն այսօր յայտնի բոլոր վեց ամբողջական եւ հատուածային ձեռագրական ընդօրինակութիւնների անմիջական կամ միջնորդաւորուած օգտագործումով ( ՄՄ թիւ 2679, 5254, Վենետիկի Մխիթարեան միաբանութեան մատենադարանի թիւ 739, 1091, 222, 1245) ։ Հնագոյն եւ համեմատաբար ամենաամբողջական ընդօրինակութեան ( պահպանուած հայերէն հնագոյն թղթեայ գրչագրում. ՄՄ թիւ 2679, միասիւն վաղ բոլորգիր, 981 թ., գրիչ՝ Դաւիթ քահանայ ) հիման վրայ կատարուել են երկի նախորդ հրատարակութիւնները ( Վենետիկ, 1904 եւ Երեւան, 1944) ։

Առաջին հրատարակութեան աշխատասիրող հ. Բարսեղ Սարգիսեանը ծաւալուն պատմաբանասիրական ու աղբիւրագիտական հետազօտութիւնից յետոյ պայմանականօրէն անուանել է երկը Անանուն ժամանակագրութիւն, իր համար հիմք ծառայած՝ 1836 թ. Կարինում հնագոյն գրչագրից հ. Եփրեմ վրդ. Սեթեանի արտագրած բնագրին ( Մխիթարեան մատենադարանի թիւ 739, ԺԹ Ճառընտիր ) աւելացրել Վենետիկեան եւս երեք ձեռագրերի հատուածային ընդօրինակութիւնների ընթերցումների համեմատութիւնը եւ փորձել հասկանալ չորս բնագրերի ճիւղագրութիւնը։ Երեւանեան հրատարակիչ պրոֆ. Աշ. Աբրահամեանը, ցաւօք, աններելիօրէն անտեսել է հ. Բարսեղ Սարգիսեանի տքնաջան ( եւ յաջողուած ) աշխատանքը եւ խնդիր դարձրել Անանիա Շիրակացու անուան տակ թղթեայ հնագոյն մատեանի բնագրի պարզ արտատպութիւնը ( իր յօրինած Պատմութիւն Անանիայի Շիրակայնւոյ Համարողի վերնագրով ) ։ Ընդ որում, ներածականում պնդելով, թէ չի « օգտագործել վենետիկցիների հրատարակութիւնը եւ մեր ունեցած երկրորդ ձեռագիրը, որովհետեւ նրանց տարբերութիւնը բնագրից կատարուած շեղումներ են միայն », նա երկու պնդման մէջ էլ հեռու է ճշմարտութիւնից։ Իրականում վենետիկեան հրատարակութիւն թափանցած գրէթէ բոլոր պակասները ( հ. Ե. Սեթեանի վրիպումների արդիւնքում ) առկայ են նաեւ Աշ. Աբրահամեանի մատուցած բնագրում, ինչից բացայայտ է դառնում, որ վերջինս հնագոյն գրչագիրը ընդամէնը տեղ - տեղ համեմատել է ( եւ չափազանց անփոյթ ձեւով ) հէնց վենետիկեան տպագրի հետ։ Իսկ ՄՄ թիւ 5254 ձեռագրի ( ժողովածոյ, միասիւն բոլորգիր, թ. 190 ա -202 բ, 1280 թ., տեղ՝ Մահկանաբերդի Դեղձուտի վանք, գրիչ՝ Գիորգ քահանայ ) բնագիրը՝ Խօսք Փիլոնի վերնագրով ( եթէ նրա մասին է Աշ. Աբրահամեանի պնդումը ), իրականում հանգում է հեղինակային բնօրինակին հնագոյն գրչագրի ընդօրինակութիւնից լրիւ անկախ ձեւով եւ չնայած իր ծաւալուն բացթողումներին էապէս օգնում լրացնելու վերջինիս պակասները։

Վենետիկեան երեք հին գրչագրերի մասին հ. Բարսեղ Սարգիսեանը յայտնում է.

« Ասոնցմէ մին ( թիւ 1091) է Զ. ոսկեփորիկը, նօտրագիր հին եւ փոքրիկ, որը, բաց ի շատ մը հեղինակաւոր եւ ամբողջական գրուածներէ, կը պարունակէ եւ հետեւեալները. Ա. Ծնունդք յԱդամայ եւ թիւք նոցին ( մինչեւ ցԿոստանդին Պոգոնադոս կայսր [ ճիշտը՝ Կոստանդ Բ - Ա. Յ. ]), Բ. Թագաւորք Հայոց ի Նոյէ ( մինչեւ ցԱրտաշիր, վերջին թագաւոր Արշակունի ), Գ. Հոռոմոց թագաւորք ( այսինքն՝ կայսերք Հռովմայեցւոց՝ մինչեւ ցՓոկաս ), Դ. Դարագլուխք կամ չափմունք ժամանակաց ( սկսեալ յԱդամայ մինչեւ ցՍ. Սահակ եւ ցերկրորդ Յազկերտ ) ։ … Իսկ երրորդ պակասաւոր օրինակն է մեր թիւ 222 գրչագիրը ( Է. Ճառընտիրն ), բոլորգիր։ Գրչին Ստեփաննոսի յիշատակարանը՝ տարբեր գրով, գրուած է Հայոց ՊԾԱ. թուականին (=1402) ։ Այս գրչագիրս կը ներկայացնէ մեզ 306-324 էջերում … Ժամանակագրութեան վերջին մասը, այսինքն է՝ Մեծն Կոստանդիանոսէն սկսեալ մինչեւ Կոստանդին Գ. ի որդւոյն՝ Յուստիանոսի երկրորդ տարին ու Խազրաց տիրապետութիւնը՝ Աղուանից, Հայոց ու Վրաց։ … Գրուածիս տպագրութիւնը յառաջացած ժամանակ՝ գտանք, վանացն Մատենադարանին մէջ, ուրիշ օրինակ մ ˇ եւս, այն է՝ թիւ 1245 ( ԻԲ. ոսկեփորիկը ), գրուած ի թու. ՌԾԳ, որ կը պարունակէ ամբողջապէս կայսերաց պատմութիւնը. այսինքն է՝ Գայիոս Յուլիոսէն սկսեալ՝ մինչեւ Խազրաց տիրապետութիւնը Հայոց վրայ, յամին ՃԼԴ, հետեւեալ վերնագրի ներքեւ՝ Կայսերք Հռոմայեցւոց, եւ գործք նոցա » ։

Խորամուխ լինելով գրչագրերի ճիւղագրութեան մէջ՝ հ. Բարսեղ Սարգիսեանը արդարացիօրէն եզրակացրել է, որ թիւ 7 Ճառընտրի ( ԷՃ ) եւ թիւ 22 ոսկեփորիկի ( ԻԲՈ ) բնագրերը հեղինակային մայր բնօրինակին հանգում են 981 թ. ընդօրինակութիւնից անկախ ձեւով։ Համեմատութիւնը ցոյց է տալիս, որ այդպէս են նաեւ ՄՄ թիւ 5254 գրչագրի ( նշանակել ենք՝ Փ ) եւ Վենետիկի թիւ 6 ոսկեփորիկի ( ԶՈ ) բնագրերը, ինչքան էլ որ վերջինիս շարադրանքը նկատելիօրէն խմբագրուած է։ Այդ համոզմամբ՝ սոյն քննական բնագիրը կազմելիս նշուած չորս գրչագրերի ընթերցումների՝ հեղինակային բնօրինակից ծագած լինելու հնարաւորութիւնները հնագոյն գրչագրի հետ հաւասար են դիտարկուել։

Բնագրում չենք համեմատել, այլ ամբողջութեամբ տողատակում ենք ցոյց տուել միայն ԶՈ գրչագրի՝ Հայոց թագաւորների ( Նոյից եւ Հայկ նահապետից սկսուող ) ցանկը, որը թերեւս ոսկեփորիկեան անյայտ խմբագրի կողմից ստեղծուել է Փիլոն Տիրակացու մօտ առկայ Հայոց Արշակունիների ցանկի ( պահպանուած միայն Փ գրչագրում եւ առաւել զուգորդուող՝ Սեբէոսի Անանունի տարբերակին ) ազդեցութեամբ, սակայն՝ այդ ցանկի փոխարէն պարզապէս Մովսէս Խորենացու տեղեկութիւններից մի ուրիշ ցուցակ կազմելու արդիւնքում։ Բացի այդ, չծանրաբեռնելու նկատառումով խուսափել ենք Փ եւ ԷՃ գրչագրերի այն ընթերցումների մեծ մասի նշումից ( բացի յատուկ դէպքերից ), որոնք հիմնականից տարբերւում են միայն է - ի փոխարէն ե ( եւ հակառակը ), աւ - ի փոխարէն օ եւ ձայնաւորից յետոյ յ կիսաձայնի ոչ դասական օգտագործման պատճառով։ Նշենք, որ կատարեալ չէ նաեւ ԻԲՈ գրչագրի համեմատութիւնը, որի ընթերցումները, ցաւօք, սիստեմատիկ տրուած չեն հէնց հ. Բարսեղ Սարգիսեանի կողմից։ 

Այնուամենայնիւ, յատուկ չպարզաբանուող դէպքերում պահպանուել են հնագոյն գրչագրի՝ իբրեւ առաւել ամբողջական մեզ հասած եւ նախորդ հրատարակութիւններով քաղաքացիութիւն ստացած տարբերակի, ընթերցումները։ Բնագիրն ուշադիր համեմատուել է նորոգ հանգուցեալ Արտաշէս Մաթեւոսեանի կողմից խնամքով հրատարակուած՝ հնագոյն թղթեայ մատեանի նմանատպութեան ու վերծանութեան հետ՝ ամենադժուարընթեռնելի կտորներն ստուգելով բուն ձեռագրում։ Նախորդ հրատարակիչները հնագոյն ձեռագրի գրչի բաց թողած տառերն աւելացրել են կլոր փակագծերում՝ (), ակնյայտ սխալագիր տառերը նշել շեղատառ, ինչպէս նաեւ՝ աւելորդ որոշ տառեր վերցրել քառակուսի փակագծերի մէջ՝ [-] ։ Միւս չորս ինքնուրոյն գրչագրերում համապատասխան հատուածների բացակայութեան կամ անօգտակարութեան դեպքում պահպանելով դրանք՝ մենք աւելացրել ենք փակագծերի ու շեղատառերի քանակը եւ բազմաթիւ դէպքերում քառակուսի փակագծերի մէջ վերցրել ակնյայտօրէն գրիչների նախաձեռնութեամբ հնագոյն գրչագրում « լրացուած » կամ տեղաշարժուած բնագրային կտորները։ Բացի այդ անխուսափելի դէպքերում տողատակում կատարել ենք բնագրագիտական ճշգրտումներ՝ միաժամանակ հնարաւորինս ձեռնպահ մնալով աղբիւրագիտական անդրադարձերից։

Ժամանակագրութեան բնագիրը պայմանականօրէն բաժանել ենք երեք մասի ([ Ա ], [ Բ ], [ Գ ] ՝ նախադասութիւնների առանձին համարակալումներով ), որոնցում ներկայացուած են. առաջինում՝ առաւելապէս Գ դարի ժամանակագիր Հիպողիտոսի Liber generationis- ին հանգող ենթադրաբար Ե դարի առաջին կէսում ստեղծուած մի յունարէն երկի ( ըստ հ. Բարսեղ Սարգիսեանի՝ Անդրէաս անունով հեղինակի ) թարգմանութիւնը, երկրորդում՝ ինքնուրոյն կամ Ե - Է դդ. ինչ - ինչ երկերի թարգմանուած հատուածներ, երրորդում՝ հռոմէա - բիւզանդական կայսրերի մասին մի ինքնատիպ շարադրանք՝ եկեղեցական պատմութեան բաւականին ընդարձակ անդրադարձերով։

Պահպանել ենք Վենետիկի հրատարակութեան մէջ օգտագործուած թիւ 7 ճառընտրի եւ թիւ 6, 22 ոսկեփորիկների տառանիշերը՝ ԷՃ, ԶՈ, ԻԲՈ, ՄՄ թիւ 5254 գրչագրի ընթերցումները նշել ենք Փ, իսկ հնագոյն գրչագրինը՝ Ա տառանիշերով։ Երեւանեան հրատարակութեան բնագիրը նշուած է Ա. Ա., իսկ վենետիկեանը՝ Բ. Ս. տառանիշերով։

Ալեքսան Յակոբեան

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ 

1. Մատեան գիտութեան եւ հաւատոյ Դաւիթ քահանայի. Հայերէն թղթեայ հնագոյն ձեռագիր. 981 թ., նմանատպութիւն, վերծանութիւն, ուսումնասիրութիւն, ծանօթագրութիւններ՝ աշխատասիրութեամբ Արտաշէս Մաթեւոսեանի, Երեւան, 1997

2. Բ. Սարգիսեան, Անանուն Ժամանակագրութիւն, խմբագիր յօրինեալ յԷ դարու ի հնագոյն ժամանակագրաց, Վենետիկ - Ս. Ղազար, 1904

3. Հ. Բարթիկեան, Անանիա Շիրակացուն վերագրուող « Ժամանակագրութեան » եւ նրա բանաքաղի հարցի շուրջը, ԲՄ, թիւ 8, 1967, էջ 57-77 

4. Եւսեբի Պամփիլեայ Կեսարացւոյ Ժամանակականք երկմասնեայ …, հ. Ա - Բ, Վենետիկ - Ս. Ղազար, 1818

4. Ա. Աբրահամեան, Անանիա Շիրակացու մատենագրութիւնը, Երեւան, 1944

5. Պատմութիւն Սեբէոսի, աշխատասիրութեամբ Գ. Վ. Աբգարեանի, Երեւան, 1979

6. G. Khalatiantz. Über die armenische Version der Weltchronik des Hippolitus. - Wiener Zeitschrift für die Kunden des Morgenlandes, Bd. XVII, 1903, S. 182-186 ( հայերէն թարգմանութիւնը տե՛ս ՀԱ, 1904, փետրուար, էջ 46-48