Գիրք պատմութեանց

ՅԱՂԱԳՍ ԳԱԼՍՏԵԱՆ ՍՐԱՊԻՈՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ Ի ՍՈՒՐԲ ԱԹՈՌՆ ԷՋՄԻԱԾԻՆ ԵՒ ԼԻՆԵԼՈՅ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍ

Թէպէտ եղեն երկու կաթուղիկոսք, որպէս որ ասացի՝ զի թերեւս թեթեւացուսցեն զպարտսն, եւ եւս առաւել բազմացուցին, զի մինչեւ ցարդ մի էր կաթուղիկոսն, եւ մի էր մսխող, այլ այժմ եղեն երկու կաթուղիկոսք եւ երկու մսխողք։ Արդ եթէ ի ծախելոյն նոցա եւ թէ ի հարկապահանջութենէ ժամանակին, եւ թէ յայլ ինչ պատճառէ, սակայն բազմացաւ, բարդեցաւ, դիզացաւ պարտքն ձեռամբ նոցա ի վերայ սրբոյ աթոռոյն Էջմիածնի։ Եւ ասեն, թէ մինչ ի ԾՌ. ղուռուշ եհաս պարտքն, եւ ոչ կարէին վճարել։ Եւ յորժամ լինէր որ գային տուողք պարտուցն եւ խնդրէին զիւրեանց տուեալ պարտսն, նաեւ թագաւորական եւ իշխանական հարկահանքն, յորժամ եկեալ պահանջէին զդիմոսական հարկսն, եւ կաթուղիկոսքն ի չքաւորութենէ ոչ ունէին գոյք առ ի վճարել։ Վասն որոյ հանապազ ի փախստեան եւ ի թաքստեան կային, եւ ոչ կարէին ի միում տեղւոջ կալ աւուրս երկուս կամ երիս, եւ կամ լուսով տուընջեան ի շինէս յայս՝ ի միւս շէնն երթալ, այլ ի գիշերի երթային։ Եւ յոյժ ողորմելիք էին կեանք նոցա յայնմ ժամանակին՝ որպէս եւ պատմեն տեսողքն, որոց անճար լեալ ի նեղութենէ վշտացն եւ ի ծանրութենէ հարկացն հանապազ ի տարակուսի կային, զի թերեւս հնար լիցի փրկութեան։ Եւ ի բազում ժամանակս խորհելոյ եւ մտայոյզ լինելոյ յաղագս խորհրդոյս այսմիկ, ապա երկոքին կաթուղիկոսքն կամօք իւրեանց եւ ամենայն խորհրդակցաց իւրեանց, առնեն եզրակացութիւն խոկմանց՝ այնպիսի իմն յեղանակաւ. որպէս զի գրեսցեն նամակ մեծարանաց սիրով եւ ողջունիւ առ մեծ վարդապետն Սրապիոն, որ էր առաջնորդ քաղաքին Տիգրանակերտու, զի եկեալ վճարեսցէ զպարտքն։ Եւ էր գրեալ ի նամակին, թէ ահա մեք մերովք կամօք ի բաց կամք ի կաթուղիկոսութենէս, եթէ գաս եւ վճարես զպարտքն, քեզ լիցի աթոռն եւ կաթուղիկոսութիւնն։

Եւ էր վարդապետն Սրապիոն տեղեաւ ի քաղաքէն Ուրհայոյ, բարեպաշտ ծնողաց եւ յոյժ մեծատան զաւակ, որոյ զկնի մահուան ծնողացն մնացին ինչք բազումք եւ ստացուածք յոլովք, բայց նա սիրեալ զկեանս սուրբս եւ զվարս առաքինիս, հետեւեցաւ սուրբ գրոց ընթերցման, եւ եմուտ յաշակերտութիւն մեծ վարդապետին Ղուկասայ Կեղեցւոյ՝ որ էր գլուխ ամենայն վարդապետաց ժամանակին։ Եւ կացեալ յաշակերտութեան նորա եւ եղեւ այր կատարեալ ամենայն իմաստութեամբ եւ Աստուածաշունչ գրովք. զորոյ զարժանաւորութիւնն տեսանելով Ղուկաս վարդապետին, եւ ամենայն ժողովրդոց, որք վկայեցին առաջի Ղուկասու վարդապետին, վասն որոյ ետ նմա գաւազան վարդապետական ի յԱմիթ քաղաքի ի մերում թուականիս ՌԼԵ. ի փետրվար ամսոյ Ի., որ ի քարոզել Բանին կենաց աղբիւրաբար ոռոգանէր զպասքեալ ոգիս ժողովրդոց։ Եւ ժողովուրդքն ամենեքեանք հաճեալ եւ հաւանեալ նմա կացուցանեն զնա առաջնորդ քաղաքին իւրեանց։ Եւ նա ըստ բանի առաքելոյն զպաշտօնն իւր փառաւոր առնէր [Հռոմ. ԺԱ 13]՝ քանզի ըստ հանդիսի երկնայնոցն էր ժամանակագրութիւն նորա՝ գեղեցիկ եւ պատշաճաւոր կարգաւորութեամբ, երգօք եւ եղանակօք, գանձիւք եւ մեղեդիւք, թագաւորօք եւ ալէլուիւք։ Իսկ դաս եւ քարոզ իբր զսովորական գործ արարեալ իւր, հանապազօր թարց իմիք հեղգութեան ասէր զդասն եւ զքարոզն։ Այլեւ ժուժկալութեամբ եւ պահօք անցուցանէր զկեանս իւր իբր զանապատաւորս։ Որոյ իմաստութեան եւ առաքինութեան համբաւ եկեալ հռչակեցաւ ընդ ամենայն տեղիս։ Վասն որոյ դիմեալ գային առ նա յամենայն աշխարհաց ի մանկանց եկեղեցւոյ ցանկացողք իմաստութեան, առ ի յուսումն սուրբ Գրոց, եւ նա իբրեւ զջուր աղբեր կենդանւոյ՝ զպասքումն ամենեցուն զովացուցանէր քանզի կարգեաց դասատուն գրոց աշակերտեաց՝ եւ ուսուցանէր զամենեսեան, որք մտանէին յաշակերտութիւն նորին։ Յորոյ աշակերտացն բազումք եղեն արք երեւելիք եւ անուանիք։

Յորոց էր Կեսարացի Գրիգոր վարդապետն՝ այր գիտնական նրբից եւ արտաքնոց, եւ յաղթող ախոյեան ընդդէմ մաքառողաց ճշմարտութեան, եթէ մերասերից եւ թէ այլոց ազգաց։ Եւ Բարսեղ վարդապետն մեծահոգի՝ որ զկնի Սրապիոն վարդապետին, նա նստաւ առաջնորդ քաղաքին Տիգրանակերտու, այսինքն յԱմթայ։ Եւ Յովհաննէս վարդապետն Ուրհայեցի, որ եղեւ Ուրհայոյ առաջնորդ, որ աստեղաբաշխութեան եւ ամենայն համարողական արհեստի էր քաջ հմուտ։ Եւ Տարօնացի Արիստակէս վարդապետն, որ էր կատարեալ գիտող երաժշտական երգոց եւ եղանակաց։ Եւ Յովսէփ եւ Յովհաննէս վարդապետքն ի Հզուոյ։ Եւ միւս Յովհաննէս վարդապետն ի Քաջբերունւոյ՝ այսինքն յԱրճիշոյ։ Եւ Մովսէս կաթուղիկոսն ի Սիւնեաց աշխարհէն, որ եղեւ լուսաւորիչ արեւելեայ մասին աշխարհիս, եւ նորոգող սուրբ Էջմիածնի՝ զորոյ զարդեանց զպատմութիւնն առնելոց եմք յառաջիկայդ։

Եւ զի՞ եւս երկարեցից, էր սուրբ վարդապետն Սրապիոն երեւելի եւ փառաւոր յաչս ամենեցուն՝ ոչ միայն ի մէջ մերոյ ազինս Հայոց, այլեւ Հոռոմոց եւ Ասորւոց, եւ մահմետականաց, որ ոչ տկարանայր առ նա գործ՝ զոր ինչ եւ կամէր կենցաղական։ Յաղագս որոյ գրեցին առ նա երկոքին կաթուղիկոսքն նամակ ողջունի եւ սիրոյ, եւ ասեն «Ահաւասիկ մեք տկարացաք, եւ ոչ եւս կարեմք վճարել զբազմութիւն պարտուցս՝ յորս խորասուզեալ ընկղմեցաք, ահա մեք մեզէն մերովք կամօք ի բաց կամք ի կաթուղիկոսութենէ եւ ի տիրութենէ սրբոյ Աթոռոյս, արդ քեզ շնորհեալ է ամենայն՝ որպէս եւ եսդ արժան, կաթուղիկոսութիւնն եւ աթոռն։ Արդ խնդրեմք ի քէն մի՛ անփոյթ առնիցես գալ ի փրկութիւն մեր, եւ մանաւանդ ի վերականգնումն ծեր եւ հոգեւոր ծնողին քում սրբոյ աթոռոյն Էջմիածնիե։

Իսկ վարդապետն Սրապիոն իբրեւ լուաւ զանունն սուրբ Էջմիածնի՝ յօժարեցաւ ի գալ. ոչ թէ յաղագս կաթուղիկոսութեան եւ փառաց, քանզի նա փառաւորեալ էր յԱստուծոյ եւ ի մարդկանէ, այլ վասն փրկութեան լուսասփիւռ աթոռոյն, վասն զի ցաւեաց նմա, իբր որդւոյ հարազատի ի վերայ ծերացեալ ծնողի։ Վասն որոյ ելեալ ի Տիգրանակերտու եւ ճանապարհ արարեալ ի վերայ քաղաքին Վանայ, եկեալ հասանէ ի վերին աշխարհս Հայոց ի գիւղաքաղաքն Ջուղայ, որ էր մեծ եւ երեւելի շէնն այն ի ժամանակին յայնմիկ ի մէջ արեւելեայ աշխարհիս, զի տակաւին ոչ էին վարեալ յաշխարհն Պարսից յայնմ ժամանակի, եւ եկեալ անդ ի Ջուղայ դադարէ։ Եւ համբաւ գալստեան նորա հռչակեցաւ ընդ ամենայն տեղիս, որեւ լուեալ կաթուղիկոսացն երկոցունց, եւ առեալ զոմանս յիւրեանց խորհրդակցացն՝ զՄանուէլ եպիսկոպոսն Հաւուց թառայ՝ եւ զմիւս Մանուէլ եպիսկոպոսն Խորվիրապայ, եւ զԱստուածատուր եպիսկոպոսն Գեղարդայ, եւ զոմանս ի մարմնաւոր ազգականաց իւրեանց, եւ եկեալ հասին ի գիւղն Ջուղայ, յորում եւ վարդապետն Սրապիոն եկեալ կայր։ Եւ յետ անցանելոյ աւուրց ինչ, յառաջ արկին բան յաղագս գործոյն, որոյ սակս եւ բերեալ էին զվարդապետն. եւ այն ինչ մինչդեռ ի խօսսն կային, եւ բանն ի մէջ նոցա յառաջանայր, թշնամին արդարութեան եւ հակառակն ճշմարտութեան բանսարկուն, որ հանապազ փեռեկտէ զեկեղեցին Քրիստոսի, յանկարծակի էարկ ի մէջ նոցա երկպառակութիւն եւ խռովութիւն, քանզի արքն՝ որք կաթուղիկոսեանք էին, ոչ հաճեցան ընդ սուղ ինչ եպերական բանս վարդապետին, վասն որոյ եւ արարին շփոթ եւ աղմուկ։ Որեւ Հաւուց թառայ Մանուէլ եպիսկոպոսն իւրովի իսկ յոտին կացեալ ի հանդիսի անդ, բարձրաձայն աղաղակաւ աղմուկ շփոթի էարկ ի մէջ նոցա, եւ խանգարեաց զասել եւ զլսել, յորոյ անհեթեթ ներգործեալ իրակութեանց վերայ խոժոռեալ ամենեցուն՝ որոց նստէին, տաղտկացեալ ի բաց լքին զամենայն, եւ իբրեւ զատելիս միմեանց երեւեալ՝ տրոհեալ անջատեցան ի միմեանց, իւրաքանչիւրք ըստ կամաց անձանց իւրեանց։

Ուստի յարուցեալ կաթուղիկոսքն եւ արք իւրեանց գնացին ի գաւառն Սիւնեաց ի վանքն Տաթեւու։ Իսկ վարդապետն Սրապիոն անդէն ի Ջուղայ կացեալ աւուրս ինչ, իբրեւ զբարձրաբարբառ աւետարանիչ նորոյ Սիօնի, հանապազօր ուսուցանէր եւ լուսաւորէր զամենեսեան լուսասփիւռ վարդապետութեամբ, առ որ հաճեալ եւ հաւանեալ Ջուղայեցւոցն եւ ամենայն արեւելեայց ուրախացեալք օրհնութիւն ի բարձունս վերառաքէին։

Որոց առեալ զվարդապետն ածին ի բարձրագահ Աթոռն ի սուրբ Էջմիածին, եւ ժողովեալ զամենայն ժողովուրդ երկրին՝ զեկեղեցականս եւ զաշխարհականս, եւ եղեալ սիւնհոդոս մեծ, եւ այնպիսի մեծախումբ հանդիսիւ ձեռնադրեցին զվարդապետն Սրապիոն կաթուղիկոս ամենայն Հայոց եւ յաջորդ սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի, ի թուականութեան մերում ՌԾԲ. յօգոստոս ամսոյ ԺԴ։ Եւ յաւուր ձեռնադրութեան նորա մակադրեցին զանուն նորա Գրիգոր ըստ կոչման սուրբ լուսաւորչին, զի թերեւս աղօթիւք նորին եւ սա ի վերջինս արփիաւորեսցէ զհայազունս՝ որպէս եւ նա ի նախկինն, որ յաւուրս մեր կատարեցաւ այս խորհուրդ եւ մտածութիւն։