Գիրք պատմութեանց

ՎԱՍՆ ԷՐ ՈՉ ԳՈՅ ՈՉԽԱՐԱՑ ՔՕԴԱՒ ՅԱՇԽԱՐՀԻՆ, ՈՐ ԱՐԱՂՍՏԱՆ ԿՈՉԻ

Արքայն Շահաբաս առաջինն յոյժ սիրեաց զքաղաքն Ֆահրապատ, վասն որոյ յամենայն աշխարհաց ժողովեաց զժողովուրդ եւ էած անդ՝ որպէս զի մեծասցի քաղաքն։ Եւ ինքն որքան լինէր յապահովս ի թշնամեաց պատերազմէ՝ զձմեռնային ժամանակս անդ գնացեալ անցուցանէր։ Եւ ըստ հանապազորդ սովորութեան իւրոյ Շահաբաս, որ գնայր ի Ֆահրապատ, եղեւ երբեմն մինչ գնայր՝ եկեալ եհաս ի սահմանս Ղազբին քաղաքին, ի գաւառն՝ որ ասի Թարիմ, ի գիւղն՝ որ կոչեն Խոռամապատ, եւ անդ իջեւանեալ բանակեցաւ բանակն արքունի։

Իսկ ինքն Շահաբաս ըստ հանապազորդ սովորութեան իւրոյ՝ որ այլակերպեալ զինքն ձեւանայր, որպէս զմի ոք ի զինուորաց՝ եւ գնայր ի մէջ արանց եւ ժողովրդոց՝ իմանալ եւ գիտենալ բան ինչ։ Այսպէս արար եւ յայսմ նուագի. զի ինքն եւ իւր փայեկն յառաջ քան զամենայն զօրսն եկին ի Խոռամապատ ասացեալ գիւղն իբրեւ զմի ոք ի զօրականաց հեծելոցն, ետես ի գլխաւորաց գեղջն զարս ոմանս, որք կային ի փողոցի՝ եւ ընդ հարկահանաց իշխանացն հոգային զհոգս կարեաց արքայի՝ եւ այլոց իշխանաց. խօսեցաւ ընդ նոսա շահն եւ ասաց. «Ես եւ ձիս եւ փայեկս միայն եմք՝ եւ ոչ եմք յոլովք, զի ծանրաբեռն թուիցուք ձեզ, խնդրեմ ի ձէնջ վասն սիրոյ շահին՝ տուք մեզ տեղի յայսմ գիշերիե. իսկ արք գեղջն ոչինչ կալան փոյթ զնորին բանէն, քանզի հոգովք թագաւորական կարեաց պատաղեալք էին։

Ապա կին ոմն բազմամեայ պառաւ՝ որ ի նոյն գեղջէն էր, ասաց առ շահն. «Եկ որդեակ՝ ե՛կ զի երթիցուք ի տուն մեր՝ եւ լեր մեզ հիւրե. եւ առեալ կինն զշահն եւ տարաւ ի տունն իւր. եկաց անդէն շահն մինչեւ ցերեկոյ։ Իսկ ընտանիք պառաւին ամենեքեան մեռեալք էին՝ եւ ունէր միայն մի որդի որոյ անունն էր Լալայ, եւ այն եւս վասն կարի աղքատութեան իւրեանց նախրորդ էր մտեալ գեղջն։ Եւ ընդ ժամանել երեկոյին, Լալայն բերեալ զնախիրն էած ի գեղն, եւ ըստ սովորութեան իւրում ի տանց գեղջն ժողովել յիւրաքանչիւրոցն մի մի հաց, եւ ժողովեաց տասն եւ հինգ հաց, զոր եւ ունէր ի վերայ բազկաց իւրոց, եբեր ի տունն իւրեանց. եւ իբրեւ ետես թէ հիւր կայ ի տանն՝ զամենայն հացսն բերեալ էարկ առաջի հիւրին, որ էր շահն ինքն։ Իսկ պառաւն բացեալ զթոնիրն եհան պուտկով եփեալ կորկոտապուր՝ զոր ոմանք վռօշ ասեն, եւ շահն այն հացովն եկեր զայն կերակուրն, եւ խօսեցաւ եւ հարցումն արար ընդ նոսա բանս բազումս, եւ յերեկոյին ի մթանալ գիշերոյն՝ ելեալ գնաց ի տեղի իւր։

Անտի չուեալ շահն գնացեալ եհաս ի Ֆահրապատ, եւ յորժամ դարձաւ ի Ֆահրապատ, եւ եհաս ի նոյն գեղն՝ այլւի այնպէս այլակերպեաց զինքն՝ եւ խնդրեաց զիջեւանս ի գեղականացն՝ եւ ոչ ետուն։ Իսկ նոյն պառաւն դարձեալ եկեալ առաջի նորա ասաց. «Դու մեր ես ծանօթ եւ հիւր, որդեակ, ե՛կ եւ այժմ զի երթիցուք ի տունն մերե, եւ գնաց շահն ի տունն պառաւին, եւ պառաւն կերակրեաց զնա ըստ օրինակին որպէս եւ նախ պատմեցաք. մնաց անդէն շահն մինչեւ յերեկոյն, զբազում բանս՝ որ ինչ ունէր ի մտի, եհարց ի նոցանէ։

Ապա ասաց շահն ցնոսա. «Բան ինչ կամիմ հարցանել ի ձէնջ, թէ սիրէք զշահն, զստոյգն ասացէք ինձ, ահաւասիկ այս տունս ձեր յորում նստեալ եմք, ինքն եւ որք զիւրեւ յարկք են լայն եւ ընդարձակ եւ մեծաշուք երեւին, որպէս եւ ինքեանք իսկ ցուցանեն զինքեանս. այնպէս եւ ձեր խօսք՝ եւ բանք եւ շարժմունք իբր զմեծատան երեւի, բայց տեսանեմ զձեզ կարի չքաւոր եւ զտունս բնաւին դատարկ, զսորին պատճառն, խնդրեմ, զստոյգն ասացէք ինձե։

Իսկ պառաւն յոգւոց հանեալ հառաչենաց մեծապէս՝ եւ սկսաւ ասել. «Տեսանես որդեակ զայս ամենայն, ստոյգ ասացեալն ի քէն, թէ տունս եւ որք ընդ սովաւ յարկք են, մեծաշուք երեւին, ստուգիւ՝ էաք մեծատունք եւ ընչեղք, որ բազումք կարօտեալք եւ պանդխտականք այս տամբս հովանաւորեալք ապրէին, եւ չքաւորք եւ աղքատք սովաւ լինէին ստացուածոց եւ գոյից տեարք, եւ ունէաք ջոկով ոչխար հազար եւ հինգ հարիւր գլուխ, եւ զերամակս մատակ ձիոց, եւ զբազում անդեայք լծկան եւ կթան, արտ եւ այգի, եւ ջրաղաց, զոսկի եւ զարծաթ, եւ զտան կահս եւ զկարասիս յոլովս. եւ այն ամենայն մերժեալ ի մէնջ գնաց՝ եւ ոչ մնաց եւ ոչինչ. քանզի զմասն ինչ վաճառեալ տուաք յարքունական հարկն, եւ զմասն ինչ վաճառեալ տուաք պարտատուաց. եւ զմասն ինչ ի պէտս կարեաց մերոց, եւ եղաք յոյժ չքաւորք։ Եւ յետոյ այրն իմ եւ իւր եղբարքն, եւ այլ ընտանիք, եւ որդիք նոցին ամենեքեան մեռան. եւ այժմ մնացեալ եմք ես եւ որդիդ իմ, որոյ մերձ է գոլ երեսնամեայ, եւ վասն աղքատութեան ոչ կարեմ ածել դմա կին, եւ յայլմէ ուստեքէ ոչ ունիմք ապրելոյ ճար, վասն որոյ զորդիս իմ արարի նախրորդ գեղիս, որ յամենայն երեկոյի ժողովեալ զհաց վարձու իւրոյ բերեալ կերակրիմք որպէս եւ տեսեր, եւ այսպէս անցուցանեմ զաւուրս իմ, սպասելով մահու՝ զի թերեւս նա հանգուսցէ զիս ի տառապանաց իմոցե։

Զարմանք մեծ կալաւ զշահն ի վերայ ասացեալ բանից պառաւին։ «Բայց, – ասաց շահն, – զայդ զոր ասացեր, թէ այրն իմ եւ ամենայն ընտանիքն մեր մեռան, այդ ի ձեռին Աստուծոյ է զի նա պահէ եւ մեռուցանէ. այլ վասն ձերոյ ընչիցն՝ զոր ասացեր թէ գնաց ի ձեռաց մերոց՝ եւ եղաք չքաւորք, սորին զի՞նչ է պատճառնե։

Ասաց պառաւն. «Ոչխարի քօդաւն է, զոր թագաւորական հարկահանքն եկեալ ոչխարաց քօդաւ առնուն, զի տարէց տարի գնալով զկնի միմեանց՝ որքան գնաց, ծանրացաւ քօդաւն, եւ այնքան ծանրացաւ, որ զնոյն ինքն զոչխարսն զամենայն վաճառեալ տուաք ի քօդաւն, եւ այնու ոչ կարացաք զերծանիլ, զպարտս եւս առաք յայլոց եւ տուաք քօդաւ, եւ ապա զինչս եւ զստացուածս օր յաւուր վաճառելով, զորս ի քօդաւն տուաք, եւ զորս պարտատեարցն վճարեցաք, ոչինչ մնաց, քանզի կարի յոյժ ծանր է հարկն քօդաւին։ Եւ զայս ոչ գիտէ արքայն, եւ նորին նախարարքն, այլ գրեն զորքանութիւն քօդաւին եւ տան ի ձեռս զօրականաց, եւ նոքա եկեալ թէ կամայ թէ յակամայ բռնութեամբ առնուն, ասելով՝ ի դիւանէն թուղթն այնպէս գրեալ՝ եւ տուեալ՝ եւ հրամայեալ եղեւ մեզ, վասն որոյ այսպէս առնումք եւ ո՛չ պակաս. զի թէ պակաս առնումք, մեզ տան վճարել զպակասն, ասելով թէ՝ դուք գողացեալ էք։ Եւ յայսմ պատճառէ չքաւորեցաք, ոչ միայն մեք զոր տեսանես, այլ եւ բազում մեծատունք այսպէս եղեն, ոմանք ի մեր գեղջէս՝ եւ այլք յայլոց գեղորէից գաւառիսե, որ եւ սկսաւ պառաւն զայնոսիկ զամենեսեան յանուանէ յիշել։

Ասաց շահն. «Ընդէ՞ր ոչ գնան գիտուն եւ ճարտարախօս մարդիկք յաշխարհէս ձերմէ՝ եւ ծանուցանեն շահին, եւ ես գիտեմ, յորժամ վերահասու լինի շահն այդոցիկ՝ բառնայ զծանրութիւն հարկիդ այդմիկ, քանզի շահն աշխարհաշէն թագաւոր է՝ եւ ոչ կամի թէ ումեք զրկանք լինիե։ Ասաց պառաւն. «Բազում անգամ գնացեալ աղաղակեցին, այլ ոչ կարացին հանել ի դիւանական մատենից զորքանութիւն քօդաւինե։ Եւ մնաց շահն ի տուն պառաւին մինչեւ ցառաւօտն, եւ յառաւօտին ի մթին ժամու ելեալ գնաց ի վրանն իւր։

Եւ յետ աւուրց ինչ առաքեաց զքննիչս յերկիրն յայն զի զամենայն որպիսութիւն աշխարհին գիտասցեն ստուգութեամբ. որոց գնացեալ տեսեալ՝ եւ եկեալ պատմեցին շահին ասելով թէ կարի առաւել նեղութեան միջի կան բնակիչք աշխարհին այնորիկ, վասն պէս պէս պատճառի, եւ մանաւանդ վասն քօդաւին. որով գտաւ իրաւ գոլ ամենայն ասացեալքն ի պառաւէն այն։ Եւ այս եղեւ պատճառ զի անկաւ գութ եւ ողորմ ի սիրտ Շահաբաս թագաւորին, վասն որոյ եբարձ զքօդաւն՝ ոչ միայն ի Ղազբինու աշխարհէն, այլ եւ յամենայն Արաղստան աշխարհէ, զի ոչ գոյ այժմ քօդաւ յամենայն աշխարհ, որ Արաղստան անուանի։

Այլ եւ առաքեաց զիշխանս ի գիւղն Խոռամապատ. առ ի սպանանել զարսն, որք ոչ ընկալան զնա, եւ առ ինքն ածել զպառաւն, եւ զորդին իւր զԼալայն. եւ իշխանն գնացեալ արար ըստ հրամանաց շահին՝ զի յարանց գեղջն զերիսն սպան, եւ զԼալայն եւ զմայրն առեալ էած առ շահն։ Իսկ շահն ետ Լալային փառս եւ պատիւս՝ եւ պետական զիշխանութիւնս, եւ ի դրան իւրում մեծապատիւ եւ հաւատարիմ նախարար կարգեաց, որ յետ այնորիկ կոչեցաւ Լալաբէկ։ Այլ եւ յետ սորա որդիքն իւր էին հաւատարիմք եւ նախապատիւ ի դուռն թագաւորացն Պարսից. որ եւ միում յորդւոց սորա՝ որոյ անունն էր Մահմատղուլի բէկ, ետ թագաւորն իշխանութիւն խանութեան, որ կոչեցաւ Մահմատղուլի խան, եւ առաքեաց ի քաղաքն յԵրեւան, որ եկեալ տիրեաց երկրին յամս ինչ։

Ասի պատմութիւն վասն այս Լալաբէկիս, թէ ոմանք յառաջակայից Շահաբասին ի պատճառս նախանձու՝ չարախօսութիւն արարին վասն Լալաբէկին առաջի շահին, եւ շահն կամեցաւ կողոպտել զնա՝ եւ յառաջին աղքատութիւնն իջուցանել։ Որ եւ շահն ինքն եկեալ ի տուն Լալաբէկիս սկսաւ զամենայն գոյսն գրել՝ եւ յինքն գրաւել. եւ ի գրելն՝ տեսին սնդուկ մի՝ ոսկի կողպայ ի վերայ եդեալ եւ փակեալ, որոյ ասացին՝ թէ բաց. եւ Լալաբէկն ոչ եբաց, այլ ասաց շահին. «Զայդ ամենայն, զոր գրեցեր՝ եւ զոր տակաւին գրելոց ես, բովանդակ ամենեքեան քո են՝ եւ ոչ իմ. իսկ այս միայն է իմ, քանզի ի հայրենի տանէ իմմէ բերի զայս։ Արդ՝ խնդրեմ, զի զքոյն յորժամ առցես՝ զիմս ինձ շնորհեսցեսե։ Ապա հարկիւ բանալ ետուն զսնդուկն եւ տեսին զի ոչինչ կայր ի նմա, բայց միայն մէկ ջուխտ մաշեալ եւ չորացեալ տրեխ՝ որ է չարուխ, եւ հնոտի եւ պատառոտեալ հեսկիք, եւ ամենեքեան եղեն զարմացեալք առ այն, վասն որոյ հարցանէին թէ զի՛նչ է այս։ Ասաց Լալաբէկն. «Այս այն տրեխն է, զոր ի հայրենի տան իմում զգենուի, եւ արդ՝ եդեալ եմ աստ՝ եւ հանապազ եկեալ տեսանեմ, եւ յիշեմ, եւ ասեմ, «Դու այն ես, որ զայս միայն ունէիր. եւ շահն բերեալ զքեզ յայդպիսի յաղքատութենէ յայսքան մեծութիւն հասոյց. արդ՝ զգոյշ լեր մի գուցէ գտցի նենգութիւն ի սիրտ քո վասն շահին. եւ այլոց չարախօսաց զնմանէ մի լիցիս համաձայն, եւ մի մոռանայցես զերախտիս նորա, զի մի այս ամենայն դառնայցէ քեզ հարամ, եւ լինիցիս սեւերես առաջի Աստուծոյ եւ մարդկանե։ Իբրեւ լուաւ եւ ետես զայս շահն՝ իմացաւ թէ վասն նախանձու չարախօսեցին զնա, զամենայն ինչս նորա ոչ էառ՝ այլ շնորհեաց իւրն, եւ եւս առաւել պատուով փառաւորեալ շքեղացոյց զնա, եւ գերագոյն հաւատարիմ ունէր ի դրան իւրում զնա՝ առաւել քան զամենեսեան, զամենայն աւուրս կենաց իւրեանց։