Գիրք պատմութեանց

ԹԷ ՎԱՍՆ ՈՐՈՅ ՊԱՏՃԱՌԻ ԶՀԱՅԱԶՈՒՆ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱՅՍ ՀԱՆԻՆ Ի ՔԱՂԱՔԱՄԻՋԷՆ ՍՊԱՀԱՆՈՒ ԵՒ ՏԱՐԵԱԼ ՅԵԶՐ ՔԱՂԱՔԻՆ ՅԱՅՆԿՈՅՍ ԳԵՏՈՅՆ ԲՆԱԿԵՑՈՒՑԻՆ

Ի ժամանակս թագաւորութեան երկրորդ Շահաբասին, որ ունէր զգահոյս թագաւորութեան իւրոյ ի մեծահանդէս քաղաքն Սպահան։

Եւ եղեւ այս Շահաբաս թագաւորիս ելանել ի քաղաքէն Սպահանու ամենայն զօրօքն իւրովք եւ գնալ ի քաղաքն Ղազբին. եւ կարգեաց վերակացուս եւ իշխանս զոմանս յերեւելի արանց ի վերայ քաղաքին Սպահանու, զի հովուեսցեն զքաղաքն ըստ պայմանի քաղաքական կարգաց, Եւ ընդ բազում պատուիրանացն, առաւել եւ կարեւոր քան զամենեսին զայս պատուիրեալ հրամայեաց նոցա, զի արգելումն եւ խափանումն արասցեն գինւոյ, զի բնաւ մի՛ երեւեսցի ի քաղաքին գինի, մի՛ բնաւ ոք ճմլեսցէ խաղող՝ եւ արասցէ գինի, եւ մի՛ ոք վաճառեսցէ գինի, եւ մի՛ արբցէ գինի. եւ բնաւ մի՛ երեւեսցի նշան կամ հոտ գինւոյ. ոչ առ ռամիկս եւ ոչ առ վաճախանս, կամ սպայազօրս հեծելոց. եւ թէ առ ոք գտցի՝ թէ առ վաճառողս, եւ թէ առ գնողս, խրատեսցեն զայնպիսիսն տուգանաւ. եւ հատցեն զունչս եւ զականջս, եւ թէ յեւս յանզգամութիւնս գտցեն յաճախեալ, զայնպիսիսն գլխովին սպանցեն, զորովայնն պատառելով եւ գլուխն կտրելով. եւ այլ եւս ազգի ազգի տեսակս տանջանաց ի վերայ ածելով. քան զամենայն բան զայս առաւել կարեւոր պատուիրեալ շահին իւրոց կարգեալ քաղաքապետացն, եւ ինքն ելեալ ի Սպահանայ գնաց ի Ղազբին։

Եւ յետ ամսոց ինչ անցանելոյ՝ եպարքոս թագաւորին, զոր ինքեանք Էհտիմալ-Դօլվաթ ասեն, որում անունն էր Մահմատ բէկ, էր ի Ղազբին քաղաքին ի սպասու թագաւորին, հարցանէր յեկողացն ի Սպահանայ վասն որպիսութեան քաղաքին, եւ վասն պէսպէս ինչ իրաց, եւ մանաւանդ վասն գինւոյ. եւ քանիցս որ եհարց ի սմանէ եւ ի նմանէ, ամենեքեան միապէս ասացին թէ, ոչ հաստատեցաւ արգելումն գինւոց զի հանապազ շրջին արբեալ արք գինւով ի հրապարակս, եւ փողոցս եւ յամենայն տեղիս։ Իսկ Էհտիմալ-Դօլվաթն յոյժ հոգալով հարցանէր ի սմանէ եւ ի նմանէ, թէ ընդէ՞ր ոչ հաստատի արգելումն գինւոյ ի Սպահան քաղաքի. եւ ամենայն ոք ըստ իւրում կարծեացն առնէր պատասխանի։ Բայց ոմանք՝ որք ոխս ունէին ընդ Սպահանայ քաղաքի տարուղին՝ զվնասն ի վերայ նորա բարդելով ասացին, թէ գուցէ տարուղէն թոյլ կուտայ վասն շահու իւրոյ, որպէս զի ինքն կալեալ զվաճառողսն եւ զգնողսն տուգանեսցէ եւ կաշառս առցէ, եւ յոլով գանձս շահեսցի ի նոցանէ։

Իսկ Էհտիմալ-Դօլվաթն՝ զայս բանս ընդ այլոց եւս բանից, զոր լուեալ էր ի պատմողաց՝ ծանոյց թագաւորին. եւ ի մէջ զրուցաց թագաւորն եւ Էհտիմալ-Դօլվաթն, որ ընդ միմեանս, ասաց Էհտիմալ-Դօլվաթն ընդ թագաւորին. «Եթէ հրամայեսցէ արքայ, զոմն հաւատարիմ ի ծառայից թագաւորին առաքեսցուք ի քաղաքն Սպահան, զի վերստին մունետիկ բարձր աղաղակաւ շրջեցուսցէ ի մէջ քաղաքին՝ եւ արասցէ արգելումն գինւոյ, եւ ինքն անդէն կացեալ ծածկապէս զննեալ դիտեսցէ, թէ ստո՞յգ են բանքն, որք վասն տարուղին ստացանե. եւ առ այս բան հաւանեալ թագաւորին հրամայեաց Էհտիմալ-Դօլվաթին՝ թէ արասցես ըստ ասացելումդ։ Իսկ Էհտիմալ-Դօլվաթն ընտրեաց ի թագաւորական ծառայից զոմն յառաջիկայ սպասաւորաց թագաւորին՝ այր զգաստ եւ փոյթ ի գործս իւր՝ ի տիս երիտասարդութեան՝ որում անունն էր Նաջաֆղուլի բէկ. եւ պատուիրեաց նմա գնալ ի քաղաքն Սպահան, զի վերստին արգելումն արասցէ գինւոյ, որպէս զի բնաւ մի՛ երեւեսցի գինի ի քաղաքն Սպահան. այլ եւ ծածկաբար քննեալ տեղեկասցի ամենայն բանից, որ վասն տարուղին ասացան։

Իսկ Նաջաֆղուլի բէկ՝ պատուիրանաւ Էհտիմալ-Դօլվաթին փքացեալ մտօք եւ գոռոզացեալ սրտիւ ելեալ ի Ղազբինու եւ եկեալ եմուտ ի Սպահան քաղաք. եւ սաստիկ տագնապաւ եւ բազում սպառնալեօք՝ եւ ահարկու բանիւք զարհուրեցուցանելով զամենայն, արգելումն արար գինւոյն. եւ եհան յամենայն հրապարակս մունետիկ, որ է ջառչի, որ ելեալ քարոզեցին բարձր աղաղակաւ թէ, հրամանաւ թագաւորին արգելեալ է գինի, եւ առ ով եւ գտցի՝ թշնամի է թագաւորին եւ մահապարտ, որ անպատճառ զայնպիսին սպանանեն։ Այլ եւ ինքն Նաջաֆղուլի բէկն պատրաստեաց արս բազումս. պատուիրեալ եւ հնարաւոր գործս ցուցեալ նոցա առաքեաց յամենայն տեղիս քաղաքին. եւ ուր եւ կարծիս ունէին լինիլ գինւոյ, զի արքն այնոքիկ անդ յակճիռս կացեալ զցայգ եւ զցերեկ զննեալ գիտեսցեն զամենայն երթեւեկս, եւ այսպէս առնելով յոլով արբեցելոց արանց արար խրատու տուգանել, եւ զունչս եւ զականջս՝ եւ զձեռս եւ զոտս հատանելով. սակայն եւ այնու եւս ոչ կարաց խափանումն առնել գինւոյ։ Եւ վասն բազում եւ զանազան հնարագործութեանց ի վարանս խորհրդոց մտանէր, նաեւ հարցանէր ի սմանէ եւ ի նմանէ թէ, որպէս պարտի լինել կատարումն գործոցն։

Յայսմ վայրի ոմանք երեւելի արք ի թագաւորի ծառայիցն՝ որք նախածանօթք էին այս Նաջաֆղուլի բէկիս, յաւուր միում հրաւիրեցին զնա ի տունս իւրեանց ի պատիւ սիրոյ աղագաւ, այլ եւ երեւելի արք բազումք կային յայնմ խրախութեան։ Ընդ որս էր եւ իշխան ոմն՝ որ էր գրապան թագաւորական գրեանց, զի ամենայն գրեանք տան թագաւորին նմա յանձնեալ է, զի պահեսցէ, եւ ում եւ պիտոյասցի, տացէ եւ առցէ. եւ ի մէջ հանդիսին այնմիկ ընդ բազում խօսիցն եկեալ խառնեցաւ եւ զրոյց գինւոյն, որոյ վասն բանս հարցողականս առաջարկեալ Նաջաֆղուլի բէկս, թէ զարմանամ զի ընդէ՞ր ոչ հաստատի արգելումն գինւոյ, զոր այսքան հրամայէ թագաւորն, եւ մեք եւս այսքան չարչարանս եւ զպատիժս ի վերայ ածեմք, եւ տակաւին ոչ կարեմք խափանումն առնել գինւոյ, եւ նստեալ արքն՝ ամենայն ոք ըստ իւրում կարծեացն խօսէր եւ առնէր պատասխանի։

Իսկ գրապան իշխանն արար պատասխանի Նաջաֆղուլի բէկին թէ, ի զուր է աշխատանք ձեր, եւ ոչ հաստատի արգելումն գինւոյդ, զի պատճառք բազումք գոն, եւ մանաւանդ այս, զի ամենայն ազգք ի միասին խառն ի խուռն ընդ միմեանս բնակեալ են. մահմետականք, որք ոչ ըմպեն գինի եւ այլ եւս ազգքն՝ որք ըմպեն գինի, այսինքն Ֆռանկք, Հայք, եւ Ջհուտք։ Արդ՝ դուք եթէ ըմբռնէք զոմն, որ ունի ընդ ինքեան գինի, եւ ի հարցանելն ձեր, թէ ուստի՞ բերես, եւ ո՞ւր տանիս, նա պատճառէ յայս ոմն Հայոց տանէ յայն ոմն Հայոց տուն տանիմ, յայնժամ խափանի հրամանն ձեր՝ եւ արգելումն գինւոյ։ Այլ եւ ամենայն արք մահմետականք՝ որոց եւ յօժարի կամքն գինի ըմպելոյ, մտանէ ի տունս նոցա եւ ըմպէ գինի. նաեւ ի նոցունց գնէ յոլով գնով՝ եւ տանի յայլուր եւ ըմպէ, եւ այս ամենայն պատճառ է խառնիխուռն բնակիլն ազգացդ։ Արդ՝ եթէ հաւաստեաւ կամիցի թագաւորն. զի վերասցի գինըմպութիւն ի քաղաքէս, բաժանեալ տրոհեսցէ զազգս զայսոսիկ ի միմեանց, զմահմետականսն անխառն յայլոց ազգաց բնակեցուսցէ ի քաղաքամիջի աստ. եւ զայլ միւս ազգսն, զՀայք եւ զՋհուտ հանեալ ի քաղաքէն տարեալ յգզր քաղաքին ի պատշաճաւոր տեղիս բնակեցուսցէ, իւրաքանչիւր ազգաց ըստ իւրում պատշաճին կարգս եւ սահմանս կարգեսցէ եւ նոցին վերակացուս կարգեսցէ. ապա յայնժամ զոր ինչ հրամայեսցէ թագաւորն եւ իշխանքն իւր՝ անխափան կատարի ամենայն։

Եւ բանս այս՝ զոր խօսեցաւ գրապան իշխանն, հաճոյ թուեցաւ բազմականացն ամենեցուն եւս եւ Նաջաֆղուլի բէկին. զոր եւ ամփոփեալ պարուրեաց ի պահարանս մտաց իւրոց, եւ խորհէր թէ ի պատշաճ ժամու ծանուցից Էհտիմալ-Դօլվաթին. բայց ինքն բազում հոգաբարձութեամբ փոյթ յանձին կալեալ ջանայր կատարել զհրաման թագաւորին եւ արգելել զգինին։

Իսկ յաղագս բանին, զոր խօսեցաւ գրապան իշխանն ի հանդիսին յայն. ասացին ոմանք՝ ոչ յիւրոց մտաց յառաջարկեալ, այլ յայլոց յառաջարկութենէ, որ է այսպէս։

Վասն զի որպէս սովորութիւն է թագաւորաց ունել ներքինիս ի տան իւրեանց ի սպասաւորութիւն ինքեանց եւ կանանց իւրեանց, զայս կարգս այս երկրորդ Շահաբաս թագաւորս յոյժ առաւել բազմացոյց. քանզի բազում կանայս ժողովեաց յամենայն ազգաց. ըստ այսմ եւ բազում ներքինիս ստացաւ իւր. եւ ի բազմութենէ ներքինեացն, զոմանս ի նոցանէ վասն ծերութեան, եւ զոմանս վասն անհաճելութեան, եւ զոմանս յայլ ինչ պատճառէ հանեալ ի տանէ թագաւորին ի բաց արձակէին, գնալ յայլ ուրեք ինքեան զատ առանձին կեալ։

Եւ այս ներքինիքս, որք հանեալք լինէին ի տանէ թագաւորին, եկեալ բնակէին ի մէջ քաղաքին, ի Շամշապատ անուանեալ թաղն, վասն այսց պատճառաց։ Նախ զի այս թաղս մերձ է տան թագաւորին, զի եթէ ինքեանք կամեսցին գնալ ի տուն թագաւորին, եւ թէ յընկերաց իւրեանց ի տանէ թագաւորին կամեսցին գալ առ սոսա, դիւրին լինի եւ փոյթ վասն մօտակայութեան։ Երկրորդ՝ սոյնպէս եւ շուկային եւ վաճառանոցին մօտակայ է թաղն այն։ Երրորդ՝ եւ մանաւանդ վասն ջրոյն, որ ի բոլոր տարին անպակաս է ջուր տեղւոյն այնմիկ. քանզի մեծ առու մի ջուր, սակաւ ինչ փոքր քան զգետ. գայ յայն թաղն եւ գնայ ի Չարբաղն, որ է թագաւորական այգի. եւ անտի գնայ ի տուն թագաւորին՝ որ ամենայն գործ եւ կարիք նոցա այսու ջրովս կատարի, մարդոց եւ անասնոց, այգեստանաց եւ ծաղկոցաց, եւ այլ գործոց։ Արդ՝ այսոքիկ այսպէս։

Այլ եւ զայլ եւս պարտ է գիտել. զի մեծ եւ առաջին Շահաբասն, աւերողն Հայաստան աշխարհին եւ կործանողն Հայոց ազգին, ի ժամանակին յորում ազգն Հայոց քշէր եւ տանէր ի Պարսկաստան, յայնմ ի Հայոց ազգէն բաժին մի քրիստոնեայք, զոր Դաշտեցիք անուանեն, վասն լինելոյ նոցին ի Դաշտ անուանեալ գեղջէն՝ որ է ի գաւառին Գողթան՝ բերեալ բնակեցոյց յայսմ տեղւոջ ի Շամշապատ կոչեցեալ թաղս ի մէջ մահմետականաց։ Եւ վասն լաւութեան տեղւոյն յայլ տեղեաց քաղաքին մահմետականք բազում եկեալ ի թաղս այս բնակեցան. սոյնպէս եւ ի թագաւորի տանէն ելեալ ներքինիքն, եկեալ աստէն բնակեցան։ Եւ յամենայն տեղեաց աստի եւ անտի անդր ժողովելոյ մարդկանց, ոչ բաւէր տեղին տանել զամենեսին. այլ նեղութիւնս յոլովս կրէին վասն տեղւոյ. վասն որոյ միաբանեալ միւս մահմետականացն ընդ ներքինեաց թագաւորին, սկսան հարստահարել զԴաշտեցի քրիստոնեայսն, զի արտաքսեսցեն զնոսա ի տեղւոջէն, որպէս զի ինքեանց ընդարձակութիւն լիցի։ Եւ յայսմանէ պատճառէ բազում բանս ամբաստանութեան ասէին նոքա զԴաշտեցի Հայերուն՝ զորս ի զուր՝ եւ զորս իրաւ։

Եւ քանզի հրաման թագաւորին վասն արգելման գինւոյ էր, եւ այժմ եւս Պարսիկք յայնմանէ կողմանէ սկսան ամբաստանութիւն առնել զքրիստոնէից, եթէ նոքա գինարբու ազգք են եւ հանապազ գինեաւ պղծեն զջուրն, զի յորժամ զխաղողն ճմլեն զքաղցուն գինի առնեն եւ զկնճիռն վաթեն ի ջուրն՝ որով պղծի ջուրն. եւ յորժամ քաշեն զարաղ, զմնացեալ մրուրն վաթեն ի ջուրն՝ որով պղծի ջուրն, եւ յորժամ կամին լուանալ զկարաս գինւոյն, բերեալ դնեն ի մէջ առուին մէկ եւ երկու օր ի թրջոց, եւ ապա լուանան, եւ լուացունք ջուրն դարձեալ թափի յառուն ի մէջ ջրոյն՝ որով պղծի ջուրն։

Արդ զայսպիսի ամբաստանութեան բանս եւ զայն բանն եւս՝ զոր գրապան իշխանն ասաց Նաջաֆղուլի բէկին, եւ այլ բազում բանս զորս ի զուր ի զորս իրաւ, աստ ի Շամշապատ թաղն եկող եւ աստէն բնակող ներքինիքն ասացեալ էին գրապան իշխանին. զոր յայնմ ժամու գրապանն ասաց Նաջաֆղուլի բէկին։

Եւ յորժամ շահն եւ Էհտիմալ-Դօլվաթն դարձան ի Ղազբինու եւ եկին ի Սպահան. հարցումն արարին վասն գինւոյ արգելմանն՝ կատարեցաւ թէ ոչ, յայնժամ Նաջաֆղուլի բէկն վշտագնեալ սրտիւ ասաց, թէ որքան ունէաք կար՝ ջանացաք, եւ ոչ եղեւ խափանումն գինըմպութեան։ Եւ ի բազում վարանս խորհրդոց մտայոյզ լինէր Էհտիմալ-Դօլվաթն սակս արգելման գինւոյ. քանզի ըստ անօրէն օրինաց իւրեանց եւ ըստ առասպելաբան գրեանց իւրեանց անսուրբ համարին զգինին, եւ ինքեանց մեղք զըմպելն նորին։

Իսկ Նաջաֆղուլի բէկն ի դիպող ժամու զգրապան իշխանի բանն խօսեցաւ առաջի Էհտիմալ-Դօլվաթին, եւ բանն հաճոյ թուեցաւ նմա, եւ այլոց եւս բազմականաց. եւ Էհտիմալ-Դօլվաթն ի պատշաճի ժամու զխօսեցեալ բանն գրապան իշխանին խօսեցաւ առաջի թագաւորին։ Ո՛չ միայն ի միում աւուր, այլ յամենայն դիպող ժամու Էհտիմալ-Դօլվաթն եւ այլ նախարարքն՝ որք խօսողք էին առաջի շահին, հանապազ այնու կերպիւ խօսէին առաջի թագաւորին. վասն զի էհտիմալ-Դօլվաթն եւ այլք նախարարքն բազում փոյթ ունէին հանելոյ զքրիստոնեայսն ի քաղաքամիջէն։ Եւ այնքան խօսեցան մինչեւ հաւանեցուցին զկամս թագաւորին, որ գրով հրաման արար, թէ ով ոք գինարբու անդք են, ելեալ բաժանեսցին ի մահմետականաց, եւ գնացեալ յեզր քաղաքին որիշ բնակեսցին։

Յետ ընդունելոյ զայս հրամանս ի թագաւորէն Էհտիմալ-Դօլվաթին, կոչեաց զԴաշտեցիսն առաջի իւր, եւ ծանոյց նոցա զհրամանս թագաւորին, եւ հրամայեաց նոցա ելանել ի քաղաքամիջէն եւ գնալ յեզր քաղաքին. եւ թէպէտ նոցա դժուարին էր ելանել ի բնակութեանց իւրեանց, յաղագս որոյ գնացին ի դրունս մեծամեծաց եւ յոլովս աղաչեցին՝ զի գուցէ մնայցեն ի տեղիս իւրեանց եւ ոչ ոք լուաւ բանից նոցա. զի իշխանքն՝ որք էին մահմետականք, ամենեցուն կամք եւ դիտաւորութիւնք միաբան էին առ ի հանել զնոսա։ Արդ՝ այսպիսի կերպիւ, եթէ ի հրամանէ թագաւորին, եթէ ի բռնութենէ իշխանացն, եթէ ի հարստահարութենէ իւրեանց մերձակայ մահմետականացն, անճար մնացին Դաշտեցի Հայքն, եկին ի տանց եւ ի բնակութեանց իւրեանց. եւ գնացեալ ոմանք ի Ջուղայ, եւ ոմանք ի Գաւրապատ՝ տուն վարձեցին եւ անդէն հովանաւորեցան ընչիւք եւ ընտանեօք իւրեանց։

Իբրեւ եղեւ որ զԴաշտեցի ժողովուրդսն ի բաց հանին մահմետականքն, այնուհետեւ սկսան զմիւս այլ ժողովուրդսն Հայոց հանել ի քաղաքէն։ Եւ էին սոքա յազգէն Հայոց ժողովածու ժողովուրդք, որք յիւրաքանչիւր աշխարհաց վտարանդի եղեալ էին եւ եկեալք յԱտրպատականի աշխարհի բնակեալք. որք էին ի յԱմթայ, ի Գազկու, ի Բաղիշոյ, ի Մշոյ, եւ ի Բերկրոյ, յԱրճիշոյ, ի Վանայ, յԱրծկոյ, յԵզնկոյ, ի Դերջանայ, ի Բաբերդոյ, յԱրզրումայ. ի Սպերոյ, ի Բասենոյ, ի Կաղզուանայ, ի Շիրակուանայ, յԱրարատեան մասնաւոր գաւառացն յամենեցունց, յԱլաշկերտոյ, ի Մակուայ, ի Խոյայ, ի Սալմաստայ, յՈրմեայ, եւ այլ եւս իւրաքանչիւր աշխարհաց։ Որոց վասն հրամայեաց առաջին Շահաբասն, զամենեսեան ժողովել եւ վարել յաշխարհն Պարսից. զոր եւ բերեալ յԱսպահան քաղաք. եւ ի մէջ քաղաքին բնակեցուցին ի թաղսն որոց՝ Թորոսկան, եւ Շխշաբանայ ասեն զանուանսն։ Նման սոցին հրամայեաց նոյն մեծ Շահաբասն, որ զԵրեւանայ քաղաքի բնական տեղացի հայերը հանին յԵրեւանայ եւ վարեալ տարան ի Սպահան քաղաք, եւ բնակեցուցին ի մէջ քաղաքին խառնիխուռն ընդ մահմետականացն ի թաղսն, զոր Թաղթիղարաջայ եւ Բաղաթ կոչեն։

Եւ ի ժամանակիս յայսմիկ ի թագաւորութեան այս երկրորդ Շահաբասիս, յետ հանելոյ զԴաշտեցւոց ժողովուրդսն, սկսան զԵրեւանցւոց եւ զՇխշաբանցւոց ժողովուրդսն եւս հանել. քանզի կոչեաց Էհտիմալ-Դօլվաթն առաջի իւր զաւագն Երեւանցւոց՝ որում անունն էր խօջայ Յակոբջան, ընդ այլ եւս արանց, եւ ծանոյց նոցա զհրաման թագաւորին, թէ պարտիք ելանել ի քաղաքամիջէ աստի եւ գնալ յեզր քաղաքին բնակիլ։ Եւ բազում բարութիւնս խոստացաւ առնել նոցա. քանզի կարի քաղցրութեամբ խօսեցաւ ընդ Երեւանցւոց։ Իսկ ժողովուրդքն Հայոց թէպէտ ոմանք հաւանեցան, այլ ոմանք ոչ հաւանեցան, սոպռ եւ բիրտ ազգս Հայոց. եւ սկսան դժկամակ եւ դիմադարձ լինիլ, եւ աղաղակ եւ շփոթս եւ զխռովութիւնս յարուցանել՝ որոյ կատարումն եղեւ վնաս ինքեանց։ Քանզի ամենեքեան ի միասին եկեալ ժողովեցան յանցս գնացից թագաւորին՝ եւ ի մերձիլ առ նոսա թագաւորին՝ սկսան ամենեքեան բողոք բառնալ առ թագաւորն, որոց այնպէս առնելն յոյժ դժուարին եւ ծանր թուեցաւ թագաւորին. վասն որոյ ցասեաւ զայրացմամբ թագաւորն ի վերայ ժողովրդեանն Հայոց. եւ ի պատճառէս յայսմանէ՝ որ ցասեաւ թագաւորն ի վերայ Հայոց, քաջալերութիւն ընկալեալ եւ զօրացեալ առիւծացան այլազգիքն ի վերայ եւ սկսան բռնութեամբ վարել զնոսա։ Քանզի կարգեաց Էհտիմալ-Դօլվաթն զիշխանս հանդերձ զօրականօք ի վերայ ժողովրդեանն Հայոց, զի մի եւս տացեն նոցա զներումն ժամանակի՝ որ օր յաւուր կամկար ելանիցեն, այլ փութանակի առանց ներելոյ ժամանակի՝ ուժգին բռնութեամբ հանցեն ի քաղաքամիջէն։

Եւ յայսմ վայրի անճար մնացին ժողովուրդքն Հայոց, զի յամենայն կողմանց հատաւ տեղի յուսոյ եւ ապաստանի նոցա թէ ի թագաւորէն եւ թէ յիշխանացն. զի զամենեսեան ցասուցին ի վերայ ինքեան, եւ նոցին ի վերայ կարգեալ իշխանքն եւ զօրականքն յոյժ նեղութեամբ ստիպէին զնոսա ելանել ի քաղաքէն։ Արդ յորժամ յաճախեաց բիրն ի վերայ գլխոցն Հայոց, ապա թողին զբնական գոռոզութիւնն իւրեանց՝ զոր ի բնէ բնաւորեալ ունին յինքեանս. եւ զխելս եւ զգօնութիւնս յինքեանս բերեալ սկսան յողոք անկանիլ առ իշխանս. քանզի գրեցին արզայ եւ հասուցին ի ձեռն Էհտիմալ-Դօլվաթին, որպէս զի մի եւս նեղեսցեն զինքեանս, այլ ներումն եւ ժամանակ տացեն, զի կամկար ելանիցեն։ Եւ այսմ բանի հաւանեցաւ Էհտիմալ-Դօլվաթն եւ հրամայեաց այնպէս լինել, եւ ապա ի բաց կացին ի նոցանէ հանող զօրականքն։

Զկնի այսոցիկ շահն, Էհտիմալ-Դօլվաթն, եւ այլ նախարարքն, խորհուրդ արարեալ հաճեցան տալ նոցա տեղի բնակութեան յայնկոյս գետոյն մերձ առ Ջուղայեցւոց։ Քանզի նստուածք քաղաքին Սպահանու այնպէս է. զի մեծ գետն՝ որ գայ եւ մտանէ ի քաղաքն Սպահանու՝ յարեւմտից գայ, եւ գնայ ի կողմն յարեւմտից. իսկ քաղաքն, եւ ամենայն մահմետականքն՝ եւ տուն թագաւորին, եւ վաճառանոցքն, եւ այլ ամենայն ինչ եւ իցէ, որ առ քաղաքն վերաբերի՝ սոքա ամենեքեան ի հիւսիսային կողմն գետոյն են։ Իսկ Ջուղայեցիք ի հարաւային կողմն յայնկոյս գետոյն են տեղաւորեալ, զատ եւ ուրոյն յայլոց ազգաց, եւ այժմ զտեղին՝ զոր կամեցան տալ այսմ ի քաղաքէ հանեալ ժողովրդեանս, այլուի մերձ Ջուղայեցւոց հաճեցան տալ. մերձ եւ հուպ եւ կից Ջուղայեցւոց առ եզերբ գետոյն, եւ այսմ խորհրդոյ ամենեքեան հաւանեցան, թագաւորն, եւ իշխանքն, եւ Հայոց ժողովուրդքն, եւ այլք ամենեքեան՝ որք լուան։ Եւ ապա հրամանաւ թագաւորին, Էհտիմալ-Դօլվաթն առաքեաց արս երկրաչափս՝ որ զնշանակեալ տեղին չափեցին եւ տուին ժողովրդեանն. եւ ժողովուրդքն բաժանեցին յինքեանս իւրաքանչիւրոց ըստ իւրում սակի։ Եւ սկսան շինել տունս եւ տեղիս բնակութեան ինքեանց՝ եթէ Երեւանցիք, եթէ Դաշտեցիք, եթէ միւս այլ խառնիճաղանճ ժողովեալ ժողովուրդքն, ամենեքեան ի միասին յայսմ տեղւոջ զետեղեալ բնակեցան։ Արդ՝ պատճառ հանելոյ քրիստոնէիցն ի քաղաքամիջէն Սպահանայ արբումն գինւոյ եղեւ. ըստ այսմ օրինակի որպէս եւ պատմեցաք։

Բայց ժողովուրդքն քրիստոնէից՝ զառաջինն ի հանելն զինքեանս ի քաղաքէն դժուարէին, զի ծանր թուէր ինքեանց ելանելն ի բնակութեանց իւրեանց. բայց այժմ յոյժ դիւրասիրտք են եւ գոհանան զԱստուծոյ, զի խնամարկութեամբն Աստուծոյ եղեալ կատարեցաւ այս գործս ի վերայ քրիստոնէից. եւ է գոհանալն քրիստոնէից վասն բազում պատճառի։ Նախ՝ զի անդէն ի մէջ քաղաքին քրիստոնեայքն եւ մահմետականքն խառնիխուռն ընդ միմեանս բնակեալ էին, եւ ոմանք ի թերահաւատ արանց քրիստոնէից հանապազօր տեսանելով զդիւր եւ զվայրասահ եւ զմարմնապաշտ օրէնս մահմետականաց, եւ միշտ զքարոզս եւ զպատմութիւնս օրինաց նոցա լսելով, թերանային ի քրիստոնէական հաւատոցս, մինչեւ իսպառ վերջացեալ դառնային ի քրիստոնէութենէ ի կրօնս մահմետականս, եւ լինէին մահմետականք։ Երկրորդ՝ եթէ ուստերք քրիստոնէից հաճէին դստերաց մահմետականաց, կամ թէ ուստերք մահմետականաց հաճէին դստերաց քրիստոնէից, այնքան ի ծածուկ եւ ի գաղտնի հնարէին եւ խօսէին մահմետականքն ընդ քրիստոնէից ուստերացն եւ դստերացն, մինչ զի զամենայն կամս նոցա եւ զյօժարութիւն ինքեանց հաւանեցուցեալ դարձուցանէին ի կրօնս Մահմետի։ Եւ զայսպիսիս բազումս տեսաք մերովք աչօք, որք գնացեալ անկան ի տունս մահմետականաց. եւ թէպէտ բազումս ջանային քրիստոնեայք հանել զնոսա անտի, ոչ լինէր՝ այլ ուրանային։ Երրորդ՝ զիանդէն ի քաղաքամիջին տեղիք քրիստոնէիցն նեղ էր եւ անձուկ, եւ սակաւաջուր, որ վասն ջրոյ սղութիւնս յոլովս կրէին. եւ աստէն ի նորումս տեղւոջ ընկալան տեղի լայն եւ ընդարձակ, յորում շինեցին տունս մեծածախս եւ վայելուչս. լայն եւ ընդարձակ զանազան յօրինուածովք. վերամբարձ վերնայարկօք եւ ամարասուն հովանոցօք, որոց առաջի տեղիք զբօսանաց, պարտէզք, եւ ծաղիկք, եւ ծառք մրգաբերք։ Չորրորդ զի անջատեալ տրոհեցան յօձաբարոյ ազգէն մահմետականաց, որ հանապազօր խածատեալ նենգէին եւ զզուէին զքրիստոնեայսն, եւ այժմ ամենայն քրիստոնեայքն ի միում տեղւոջ գումարեալ կան եւ ուրախութեամբ գոհանան զՏեառնէ Աստուծոյ. որում փառք յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն։

Գիտելի է՝ զի յորժամ սկիզբն արարին ի հանել զքրիստոնեայսն ի քաղաքէն, թուականն մեր Հայոցս էր ՌՃԴ, յորժամ հանին զԴաշտեցիսն. եւ ՌՃԵ. թուին հանին զԵրեւանցիսն. եւ այժմ, որ զպատմութիւնս գրեցաք, է թուականն մեր ՌՃԸ, որք ելին ի քաղաքամիջէն եւ ժողովեցան ի նոր տեղին, ուր շինեցին յարկ բնակութեան, եւ ոչ մնաց ի քաղաքին ի ժողովրդենէն քրիստոնէից, այլ ամենեքեան ժողովեցան ի նոր տուեալ տեղին։

ԱՅԼ ԵՒՍ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ԸՍՏ ՅԵՂԱՆԱԿԻ ԱՆՑԵԼՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆՑԴ

Զի որպէս յոլով տեղիս պատմեալ եմք, եթէ մեծ եւ առաջին Շահաբասն, ոչ թէ երկիցս եւ երիցս վարեաց զազգս Հայոց յԱտրպատական աշխարհէ՝ ի Պարսկաստան, այլ յոլով անգամ. որպէս եւ այժմ։ Զի յորժամ էր թուականն մեր ՌԿԷ. միւսանգամ հրամայեաց վերոյասացեալ թագաւորն առաջին Շահաբասն, վասն ազգին Հայոց արտասահման առնել զամենեսեան յԱտրպատական աշխարհէն, եւ վարել յաշխարհն Պարսից։

Յորոյ հրամանէ ելեալ գնացին նորին իշխանքն բազում զօրօք ի քաղաքն Երեւան եւ ի գաւառս նորա, ի Գանջայ եւ ի գաւառս նորա ի Թարվէզ եւ ի գաւառս նորա, յԱրտաւիլ եւ ի գաւառս նորա, եւ սկսան քննութիւն եւ որոնումն առնել ի մէջ ազգին Հայոց, թէ որ ոք իցէ բնիկ բնական ի հարց եւ ի հաւուց տեղական, եւ որ ոք ոչ է, այլ յայլմէ աշխարհէ եկամուտ եւ ժողովածու. զբնիկսն թողին, եւ զեկամտացն զամենեցուն զանուանսն գրեցին ի քարտիսի, եւ կացուցին ի վերայ նոցա յազգէն Հայոց պետս եւ վերակացուս եւ անուանեցին զնոսա Մելիք, եւ նոցա յանձնեալ աւանդեցին զամենայն ժողովուրդսն, զի թէ ոք պակասեսցի ի գրեալ ժողովրդոցն փախստեամբ կամ այլով կերպիւ, նոքա գտեալ ածցեն ի գումարս ժողովրդոցն, եւ թէ ոչ գտցեն, ինքեանք լիցին պարտաւորք թագաւորին եւ արժանիս սպանանելոյ։ Արդ՝ այսպիսի օրինակաւ զամենեսեան հանին ի բնակեալ տեղեացն, եւ վարեալ տարան ի Պարսկաստան։

Եւ բաժանեալ, տրոհեցին ի նոցունց զքարագործ արուեստաւորսն զամենայն, եւ տարան ի քաղաքն Սպահան վասն արուեստին, որ պիտոյանայր անդ ի գործս շինութեանց տան թագաւորին եւ համօրէն ազգին Պարսից. եւ անդ ի Սպահան բնակեցուցին։

Եւ զայլսն զամենայն վարեցին եւ տարան ի քաղաքն Ֆահրապատ, եւ անդէն զոմանս ի քաղաքին, եւ զոմանս ի գեղօրայսն բնակեցուցին, որք ոչ մնացին եւ ոչ աճեցին, այլ օր յաւուր պակասեալ եւ վատնեալ սպառեցան, վասն դաժան եւ մգռահոտ եւ վնասակար օդոյն, որում ո՛չ էին ընտել. եւ թէպէտ բազումք կամեցան փախչիլ՝ ոչ կարացին, քանզի պատուէր ունէին ի թագաւորէն ճանապարհի պահողքն, զորս ռահդար կոչեն, թէ որք գան եւ մտանեն յաշխարհն Ֆահրապատու՝ թողուլ, եւ որք ելանել եւ գնալ կամին յաշխարհէն՝ ոչ թողուլ. եւ թէ գտանիցեն զոք թաքուն գնացեալք՝ ըմբռնեալ սպանցեն. վասն որոյ ոչ ոք կարաց փախչիլ, եւ անդէն մնացեալ վատնեցան մահուամբ եւ կոտորմամբ, զի առաւել քան զԺՌ տուն հայք գնացեալք էին. եւ այժմ ԴՃ. տուն հազիւ թէ մնացեալք են։ Եւ այժմու ժամանակիս եթէ պատահի ումեք քրիստոնէի գործ ինչ կարեւոր ճանապարհորդութեան կամ այլ ինչ իրաց, պարտի գնալ առ քաղաքապետն եւ խնդրել թուղթ հրամանի եւ նշանի առ ռահդարն, զի մի՛ արգելցեն, եւ մի՛ դարձուսցեն զնա, զի թէ ոչ լինի թուղթ, ոչ թողուն գնալ, եւ քաղաքապետն նախ առնու ի գնացողէն փոխանակ անձին նորա զայլ ոք յերաշխի, եւ ապա տայ նմա թուղթ, եւ ապա ճանապարհորդն գնայ զճանապարհս իւր։

Իսկ զքարահատ արուեստաւորսն, զոր բերին ի քաղաքն Սպահան, ի հարաւային կողմն քաղաքային յայնկոյս գետոյն բնակեցուցին, ի տեղին ուր զԳաւրի ազգն էին բնակեցուցեալ, հուպ նաեւ խառն ընդ նոսին բնակեցուցին զքարահատ Հայս։

Եւ այժմ ի թուականիս Հայոց ՌՃԸ յամսեանն մայիսի տասնեւվեցին հրամայեցաւ ի թագաւորէն յերկրորդ Շահաբասէն, զի այս Հայոց ժողովուրդքս, եւ ընդ սոցին եւս ազգն Գաւրի ելանիցեն յայսմ տեղւոջէ եւ գնասցեն ի տեղին ուր Երեւանցիք՝ եւ Շխշաբանցիք, եւ Դաշտեցիք բնակեցան. սոքա եւս անդ բնակեսցեն, զի ամենայն այլասեռ եւ այլահաւատ ազգ որոշեսցին ի մահմետականաց, զի մահմետականք անխառն ի նոցունց բնակելով սուրբ գտանիցին. վասն որոյ եւ ազգն Հայոց եւ ազգն Գաւրաց ելեալ գնացին եւ մերձ վերոյասացեալ քրիստոնէիցն բնակեցան։

Իսկ թէ ոք հարցումն արասցէ վասն ազգին Գաւրի այս է։ Զի մեծ եւ առաջին Շահաբասն անվթար կամարարն սատանայի որպէս զազգն Հայոց յԱտրպատական աշխարհէն վարեալ էած ի Պարսկաստան, սոյնպէս եւ զազգն Գաւրաց արտասահման արարեալ յիւրեանց բնիկ աշխարհէն, ի Քիրմանայ, եւ յԵզդայ, եւ ի Շիրազայ, եւ յայլոց տեղեաց իւրեանց եւ բերեալ էած ի հիմնաւերն ի Սպահան, եւ նոքօք լցուցեալ շինեաց եւ մարդաշատ արար զՍպահան։ Եւ այս Գաւրերս այսպէս եկեալ էին ի Սպահան եւ անդ բնակեալ, եւ այժմ զնոսա եւս հանեալ յայնմ տեղւոջէ, եւ տարան մերձ Հայոց ազգին ի կողմն ինչ, եւ անդ բնակեցուցին։ Այս եւս այսպէս։