Պատմութիւն

Յայնմ ժամանակի էր եւ Հայոց աշխարհին թագաւոր Գագիկ որդի Աշոտոյ, եղբայր Սմբատայ եւ Գուրգենայ, ի ցեղէն Բագրատունւոյ, այր հզօր եւ յաղթօղ ի պատերազմունս. սա ի խաղաղութեան կալաւ զաշխարհս Հայոց։ Ի սորա ժամանակս պայծառացան կարգք եկեղեցւոյ, եւ լուսաւորեցան մանկունք ուխտի սրբութեան. ի սորա աւուրս «Լցաւ երկիր գիտութեամբ տեառն՝ իբրեւ զջուրս բազումս որ ծածկեն զծովսե <Ես. ԺԱ 9> ըստ մարգարէին կանխաձայնութեան։ Քանզի ունէր զաթոռ հայրապետութեան տէր Սարգիս, սնեալ սրբութեամբ ի ծոց եկեղեցւոյ եւ վարժեալ կրօնաւորական ճգնութեամբ ի կրօնաստանն՝ որ կոչի Սեւանայ կղզի. զոր շնորհիւն Աստուծոյ կոչեն ըստ արժանաւորութեան. եւ նստուցանեն յաթոռ մերոյ Լուսաւորչին. որ նորին կարգօքն քաղաքավարեալ ի մարմնի, բարի հանդիսիւք աւարտեաց զկեանս իւր։

Եւ էին յայնմ ժամանակի վարդապետք՝ Սարգիս եւ Տիրանուն եւ Յենովք, որ կաթուղիկոսարանին էին վարդապետք. եւ Սամուէլ, որ Կամրջացն Ձորոյ վանացն առաջնորդութեամբ հովուէր. եւ Յովսէփ որ Հնձուց վանացն էր նախագահ. եւ Ստեփաննոս Տարօնացին որ զաշխարհապատում գիրսն շարագրեաց սքանչելի յօրինուածովք, սկսեալ ի մարդն առաջին եւ գայ բովանդակէ զպատմութիւն իւր ի վախճան Գագկայ, վասն որոյ պատմութիւնս է. եւ Յովհաննէս ի նոյն գաւառէ, զոր վերադիր անուամբ Կոզեռն կոչէին, որ զհաւատոյ գիրսն գրեաց. եւ Գրիգոր յոյժ իմաստունն բանիւք. եւ այլք բազումք, յորոց աւուրս բարձրանայր յոյժ եղջիւր եկեղեցւոյ ուղղափառ խոստովանութեամբ։ Իսկ որք խէթ աչօք հայէին ի մեզ, ի սոցա վարդապետական հանդիսիցն կորակնեալք իբրեւ զմկունս ի ծակս որմոց սողոսկեալ մտանէին։ Եւ այսոքիկ այսքան։

Իսկ թագաւորն Գագիկ յերկար ժամանակաւ վարեալ զթագաւորութիւնն, եւ բարի յիշատակաց արժանի լեալ, ի խորին ծերութեան լուծանէ զկեանս իւր. եւ պայազատեն զիշխանութիւնն որդիք նորա Սմբատ՝ զոր Յովհաննէս կոչէին, եւ Աշոտ նորին հարազատն։ Եւ էր Սմբատ մարմնով հարստի եւ յոյժ թանձր, բայց իմաստութեամբ ասեն առաւել գոլ քան զյոգունս. իսկ Աշոտ բարեկարգ ունելով զդիրս մարմնոյն, քաջասիրտ եւ պատերազմասէր գոլով։ Սոքա ընդ միմեանս անկեալք հակառակութեամբ վասն բաժնից երկրին՝ կարօտացան իրաւանց եւ դատաստանի։ Որոց եկեալ թագաւորն Ափխազաց Գէորգի՝ ի խաղաղութիւն համոզեաց զնոսա. եւ տայ բաժին երկանուանն Սմբատայ՝ զամուրն Անի եւ որ շուրջ զնովաւ գաւառք, վասն անդրանկութեանն. իսկ Աշոտոյ զներքին կողմն աշխարհին՝ որ հայի ի վերայ Պարսից եւ Վրաց։ Եւ հաւանեալ Սմբատ դարձաւ ի քաղաքն իւր. եւ ի ճանապարհին իջեւանս արարեալ վասն ծանրութեան մարմնոյն, յանհոգս ննջէր. իսկ մի ոմն յիշխանացն ի կողմանէն Աշոտոյ՝ ի դատ կացեալ առաջի Գէորգէ, ասէ՝ թէ Շատիկ իմ բնական տեղի է, զոր անիրաւաբար տարաւ յինէն Սմբատ։ Զոր լուեալ Գէորգէ, մեծասաստ ցասմամբ ի բարկութիւն բրդեալ՝ զօրս առաքեաց զկնի նորա. որք եկեալ հեղան յանկարծուստ ի վերայ նորա, եւ նա վասն ծանրութեան մարմնոյն ոչ կարաց նստել յերիվարն։ Իսկ իշխանքն որ զհետ նորա, քաջապէս ի փախուստ դարձեալ՝ բազում կոյտս դիականց զհետ մտելոցն ի ճանապարհին կացուցանէին մինչեւ ի դուռն Անւոյ։ Եւ անտի դարձեալ, զեկեղեցիս կաթուղիկոսարանին ի զարդուց կապուտ կողոպուտ արարին. եւ զբեւեռս խաչիցն. հանեալ՝ նախատանօք ասէին՝ թէ Տանիմք եւ ձիոցն լուսին առնեմք. զոր ի դիպող ժամու հատոյց նոցա արդարադատն Աստուած ի ձեռն Հոռոմոց, զոր յիւրում տեղւոջն ասասցուք։ Իսկ զՍմբատ կալեալ տարան առ Գէորգի, զոր հրամայեաց ունել ի պահեստի. եւ ապա առեալ երիս բերդս՝ արձակեաց զնա։

Իսկ Աշոտ՝ վասն զի որ շուրջ զսահմանաւ նորա մեծամեծք էին, զբազումս ի տեղեաց նորա տարեալ էին անիրաւաբար, առ որս ոչ կարաց համբերել. վասն որոյ թողեալ զաշխարհն՝ երթեալ հասանէ ի դուռն թագաւորին Հոռոմոց. եւ հաճոյ եղեալ նմա՝ խնդրէր զօրս յօգնականութիւն, եւ առեալ գայ անցանէ յաշխարհն իւր։ Եւ յաջողեալ նմա յԱստուծոյ, տիրէ բազում գաւառաց եւ բերդից. եւ զօրանայ քան զամենեսեան, որ յառաջ քան զնա էին. մինչ զի բազումք ի մեծամեծացն՝ զհայրենի տեղիս իւրեանց ի նա թողեալ, նմա զանձինս կամօք ի հնազանդութիւն ետուն։ Մինչեւ ցայս վայր պատմութիւնս մեզ հեշտալի է։

Իսկ ի չորեքհարիւր վաթսուն եւ եօթն ամի թուականիս մերոյ՝ առաքէ ինքնակալ թագաւորն զնիկոմիտացի իշխան ոմն, որ եկեալ մարդահարկ արկանէ յերկրիս. եւ ժողովեալ բազմութիւն մարդկան՝ սկիզբն առնէ վերստին շինելոյ զԹէոդոսուպօլիս։

Եւ ի չորեքհարիւր վաթսուն եւ ութ թուականին՝ ձեռնադրի տէր Պետրոս ի կաթողիկոսութիւն առ կենօքն տէր Սարգսի։ Եւ ի չորեքհարիւր եօթանասուն թուականին՝ դարձեալ խաղայ ինքնակալ թագաւորն ծանր զօրու եւ գայ յարեւելս։ Եւ եկեալ իջեւանս առնէ յընդարձակ դաշտն Կարնոյ. եւ առաքէ դեսպանս առ Գէորգի վրաց իշխեցօղն, գալ ինքեան ի հնազանդութիւն։ Քանզի եւ եպիսկոպոս ոմն վրացի ազգաւ՝ որ նստէր ի քաղաքն Վաղարշակերտ, երթեալ թագաւորին ընդառաջ, վստահութիւն տայր բանից, թէ Յորժամ յԵկեղեաց կամ ի Կարին ելանես, քեզ ընդառաջ գայ։ Եւ նա նորա բանիցն հաւատացեալ, եւ յայն ապաստան՝ մնայր նորա գալստեանն օթեւանէ յօթեւանս փոխելով։ Այլ նա ոչ առնոյր յանձն գալ ի կոչ թագաւորին. քանզի բազումք ի նորայոցն ահ արկանէին նմա, թէ ի տեսանելն զքեզ՝ կամ մեռանիս, կամ արգելական առնէ, եւ ոչ ժամանես ի քո պատիւն։ Իսկ թագաւորն անցեալ ի Բասեան, երկուս եւ երիս պատգամաւորս առաքէ, քանզի յոյժ կամէր խաղաղութեամբ վճարել զիւր ճանապարհորդութիւնն, եւ աշխարհի մնալ ÿի շինութեան։ Ապա ի սպառել պատգամաւորացն, ի բարկութիւն շարժեալ թագաւորն՝ հրաման տայր հրով եւ սրով եւ գերութեամբ ապականել զմեծ աւանն՝ որ կոչի Օկօմի, եւ որ շուրջ զնովաւ գիւղք եւ ագարակք որ ի բաժնին էին. զորոյ զգերիսն առեալ, հրաման տայ խաղացուցանել ի գաւառն Խաղտեաց, եւ ինքն դէմ եդեալ անցանէ ընդ Բասեան, եւ հասանէ ի գաւառն Վանանդ, ի Կարմիր Փորակ։ Իսկ Գէորգի դիպօղ ժամ գտեալ՝ հասանէ ի վերայ քաղաքին Ուխթեաց, եւ հրամայէ զօրացն հրով կիզուլ զգեղեցիկ դաստակերտս նորա, եւ յաւարի վարել զինչս նորա, բայց մարդոյ մի՛ ինչ մեղանչել։ Իբրեւ լուաւ զայս թագաւորն, եւս քան զեւս ի բարկութիւն բրդեալ՝ դառնայ ի վերայ նորա. եւ պատահեալ զօրքն միմեանց մերձ ի ծովակն որ կոչի Պաղակացիս, ահագին դղրդմամբ զմիմեանս հարկանէին։ Ուստի ի շողալ սուսերացն եւ ի փայլիւն սաղաւարտացն՝ հրոյ փայլատակունք զլերամբն անկանէին, եւ ի կոփիւն սուսերացն կայծակունք հրոյ հատեալ՝ յերկիր անկանէին։ Ընդ որս եւ ինքն իսկ թագաւորն նայեցեալ՝ զարմանայր ընդ քաջութիւն պատերազմողացն, զի իբրեւ զյորձանս գետոց ընդ վիմի հարեալ, այնպէս զօրքն Հոռոմոց ընդ նոսա հարեալ՝ ընդ կրունկն դառնային։ Յորում տեղւոջ մեռաւ մեծ իշխանն Ըռատ, մօրից պատահեալ երիվարին՝ ոչ կարաց անցանել. յորոյ վերայ սուր եղեալ սպանին զգովելի անձնն, որ մեծ սուգ հասոյց տանն Տայոց։ Իսկ Գէորգի զօրոքն իւրովք երթեալ ամրանայ յամուրն Ափխազաց. եւ թագաւորն ընդ չորս կողմանս աշխարհին զօրս առաքէ, ասպատակս արձակէ, պատուէր տայ մեծասաստ հրամանաւ մի՛ ողորմել ծերոյն եւ մի՛ երիտասարդին, մի՛ տղային եւ մի՛ հասակաւ կատարելոյն, մի՛ առն եւ մի՛ կնոջ, եւ մի՛ ամենեւին ամենայն հասակի. եւ այսու ձեռնարկութեամբ քանդեալ ապականէ գաւառս երկոտասան։ Յորս էր տեսանել տեսութիւն ողորմելի եւ բազում արտասուաց արժանի. քանզի բարձրաձեղուն ապարանք արքունաշէն տաճարաց՝ որք մեծամեծ ծախիւք եւ հնարագիտութեամբ ճարտարաց՝ ի սքանչանս տեսողաց եւ ի վայելս ուրախութեան բնակողացն շինեալ էին, հրայրեացք անկեալ կործանեցան, եւ որք նոցին տեարքն՝ առ նմին սրակոտորք։ Աւա¯ղ պատմութեանս, աւա¯ղ չար արարուածին. զիա՞րդ կարացից ես աղքատս գիտութեամբ եւ տխմարս քան զամենեսեան ընդ գրով արկանել զայն ժամու զլեալսն, եւ կամ ողբալ ըստ արժանւոյն զմեր թշուառութիւնս. այսոքիկ Երեմիայի հոգւոյն են, որ գիտէ զողբսն ըստ թշուառութեանն յօրինել։ Բայց մեք խուն բանիւք զերկայնս զայսոսիկ արձանացուցանեմք զպատմութիւնս ի լուր լսելեաց ազգի՝ որ գալոց է. որպէս զի որդիք որ ծնանիցին՝ յարիցեն եւ պատմեսցեն զայս որդւոց իւրեանց. որպէս զի մի՛ մոռասցին զգործս Աստուծոյ, որ արդար կշռով հատուցանէ ամենեցուն՝ որք խստորին յիրաւանց նորա, ըստ Յոբայ բանիցն. «Հատուսցէ, ասէ, յանդիման ատելեացն իւրոց, եւ ոչ յամեցուսցէե <Բ Օր. Է 10>։

Արդ ե՛կ համարեա՛ ինձ զօրինակն զայն ժամու արարուածին եւ զպատուական եւ զհարկաւոր ալիս ծերոցն ընդ արիւն եւ ընդ ապաժոյժ թաթաւեալ, զերիտասարդսն սրակոտորս, զանթիւ եւ զանհամար զաչացուսն զորոց զլուսարանս խաւարեցուցին։ Կարծեմ թէ այսոքիկ ի դէպ անց ընդ նոսա, փոխանակ զի զարքունադրոշմ նշանին բեւեռսն հանեալ ի դուռն սուրբ կաթուղիկէին, նախատանօք ասէին՝ լուսին առնել երիվարացն. այս իրաւամբք անց ընդ նոսա, եւ որ առ սոքօք դառն տեսութիւնն։ Ազատ կանայք ի հրապարակ ելեալ, եւ զքօղն ի գլխոցն ի բաց առեալ, անպատկառ ընդդէմ արեւու ի խայտառականս անկեալ. եւ որք հետի ոտիւք ի տես հիւանդաց կամ յուխտի տեղիս հազիւ երթային, այժմ մերկ գլխով եւ ոտամբ առաջի գերչացն գնան, մերկ ի զարդուց, անկեալ ի պատուոյ, մատնեալ ընդ բիւր անարգանօք։ Իսկ զկաթնասուն տղայսն, զկէսն ի գրկաց մարցն առեալ զքարի հարկանէին. եւ զայլս ի գիրկս մարցն աշտէիւք խոցեալ՝ ընդ կաթն մարցն զարիւն մանկանցն խառնէին. եւ զկէսս ի կիցս ճանապարհացն ընկեցեալ ի սմբակս երիվարացն՝ առհասարակ սատակէին։ Ո¯վ Աստուած քո յայնժամ ներողութեանն. ո¯վ թագաւորին անողորմ հրամանատուութեանն։ Սակայն այսու ամենայնիւ ո՛չ շիջաւ բարկութիւն նորա. այլ տակաւին ձեռն իւր բարձրացեալ է ա՛յլս ի վերայ սորին յաւելուլ չարիս։ Եւ այսու գործով զբարեշէն երկիրն անմարդի արարեալ՝ յաւեր յամայի կացուցանէր մինչեւ ի գալ ձմերայնոյն։

Բայց ո՛չ գիտեմ որպիսի՛ օրինակաւ անց ընդ նոսա այս ամենայն՝ եթէ ըստ կարգի խրատու, եթէ վասն առաւելեալ ամբարշտութեանց բնակչաց երկրին, եթէ վասն դժնեայ բարուց արեւմտական զօրացն ի խուժադուժ ազգաց ժողովելոցն։ Իսկ թագաւորն դառնայ ի ձմերոցն ի մարմանդսն Պոնդոսի, եւ իջեալ ի գաւառն Խաղտեաց՝ երեկօթս առնէ։ Որում զհետ եկեալ հայրապետին Պետրոսի՝ հանդիպի նմա յաւուրս Աստուածայայտնութեան մեծի տօնին, եւ մեծարեալ պատուի ի նմանէ։

Իսկ ի լուսաւորութեան աւուրն, յորում օրէն է քրիստոնէից թագաւորաց եւ իշխանաց ի բարեպաշտութեան կացելոց՝ զի ընդ առաջնորդս եկեղեցւոյ հաւասարեն զանձինս, եւ հետի ոտիւք ի ջուրս իջանեն, եւ անդ կատարեն զխորհուրդ տէրունական մկրտութեանն՝ արդ ի հանդիպման աւուրն՝ հրամայէ թագաւորն հայրապետին Պետրոսի օրհնել զջուրն ըստ մերոյ կանոնիս, եւ Հոռոմոց եպիսկոպոսացն, որ անդ դիպեցան՝ ըստ իւրեանց կանոնին։ Եւ ի հեղուլ հայրապետին զտէրունական իւղն ի ջուրսն, ցնցուղս լուսոյ ճառագայթից յանկարծակի ծագեաց ի ջուրցն. զոր տեսին առ հասարակ ամենեքեան, եւ փառաւորեցին զԱստուած. եւ բարձրացաւ եղջիւր հաւատոյս մերոյ։ Եւ եւս առաւել պատուով մեծարեալ ի թագաւորէն եւ ի սպայիցն հայրապետն Պետրոս դառնայ ի տուն իւր։ Բայց անդ եղեւ Հայոց կորստեան գիր եւ նամակ. քանզի Յովհաննէս պատուէր տուեալ էր հայրապետին, եթէ՝ Գրէ գիր եւ տո՛ւր կտակ թագաւորին, զի յետ իմոյ վախճանին՝ զիմ քաղաքս եւ զերկիրս նմա տաց ի ժառանգութիւն. քանզի իւր ոչ գոյր որդի թագակալ թագաւորութեանն. վասն զի որդին նորա Երկաթ վաղ վախճանեցաւ, եւ չժամանեաց ի պատիւ հօրն։ Եւ թագաւորն երթեալ հասանէ ի ձմերոց յառաջասացեալ տեղիսն. եւ զօրքն զմարդագերին վաճառակուր արարին ի հեռաւոր ազգս։

Ի սոյն ժամանակս փոխի յաշխարհէ սուրբ եւ արժանաւոր հայրապետն տէր Սարգիս, եւ է գերեզման նորա ի Հոռոմոսի վանքն։