Պատմութիւն

Մարգարէն Եսայիաս՝ յորժամ զԵգիպտացւոցն աւերանաց մարգարէանայր, զայսոսիկ ասէր, թէ «Յիմարեցան իշխանք Տայանու, որ էին իմաստուն խորհրդականք թագաւորինե <Եսյ. ԺԹ 11. որ եւ այս մեզ հանդիպեցաւ։ Քանզի հեծելազօրքն Հոռոմոց ոչ սակաւք էին յարեւելս պահապանք աշխարհին, որ մինչեւ ցվաթսուն հազար ասեն եթէ էր թիւ բանակին. որոց գլխաւորք էին Կամենաս՝ որ թարգմանի կրակ, որ ունէր զիշխանութիւն տանն Հայոց՝ եւ Ահարոն՝ որդի Բուլղարին, որ ունէր զկողմն Վասպուրականի, եւ Գրիգոր՝ Հայոց հզօր իշխանն, որ ունէր զպատիւ մագիստրոսութեան։ Եւ քանզի գիրք ասեն եթէ՝ բազմիշխանութիւն ամբոխեալ է եւ անյարմարական եւ մերձ ի լուծումն. որ եւ սոցա հանդիպեցաւ։ Զոր պարտ էր միահաղոյն միաբանութեամբ զյաղթօղն ի պատերազմի զտէր Աստուած կարդալ յօգնականութիւն, որպէս օրէն էր առաջին յաղթողացն. «Քանզի ո՛չ թէ իւրով զօրութեամբ զօրանայ հզօրն, այլ տէր քաղէ զզօրութիւն հակառակամարտինե <Ա Թագ. Բ 9-10>։ Իսկ նոքա ոչ այսպէս խորհեցան. այլ որ անօրինելոցն էր ի նոսա՝ անօրինէր. եւ կարծէին մարդկօրէն հնարագիտութեամբ զբորբոք ահագին հրատին շիջուցանել։ Վասն որոյ ի ծուփս անկեալ, միոյ միոյ բանից ոչ հաւանէին. քանզի եբարձ Աստուած զիմաստութիւն ի խորհրդոց, նոցա վասն չխնդրելոյ նոցա զնա։ Եւ այս ի գործոցն յայտնի է, զի զԼիպարիտն հայցէին գալ ի յօգնականութիւն, զՍաւուղայն ախտացեալք առ վհուկն ընթացեալք. կամ որպէս Հրեայքն, որ բարձեալ ի վերայ ուղտուցն զգանձս իւրեանց՝ տանէին առ ազգ մի, որ ոչ գոյր ի նոսա յոյս օգնականի։ Եւ զայն ո՛չ ածին ի յիշատակ զԴաւթայն որ առ մսեղէն բլուրն, որ մեծաւ խրոխտանօք նախատէր զԻսրայէլ. որոյ պարսաքար մի միայն բաւական եղեւ առ ի զխելապատակ ուղղոյն նորա ջարդել. կամ զԵզեկիային՝ որ աղօթիւք միայն զհարիւրութսուն հազարսն յԱսորւոց ի ձեռն հրեշտակին՝ աներեւոյթ սրովն յերկիր յորսայսեաց։

Արդ՝ եկն Լիպարիտն բազում աղաչանօք եւ գանձուց առատատուր պարգեւօք, եւ ոչինչ վճարեցաւ այնու. քանզի եւ ինքեանք իսկ չէին միաբան առ միմեանս։ Վասն որոյ ի խմբել պատերազմին, որդի Բուլղարին իւրայնովքն ի թիկունս դարձեալ՝ համարձակութիւն տայր թշնամեացն. որք մեծաձայն աղաղակաւ զմիմեանս յորդորէին, եւ ի մէջ փակեալ զԼիպարիտն իւրով քաջ արամբքն զոմանս սպանանէին, եւ զերիվարի նորա զջիլսն հատեալ սուսերաւ՝ զինքն ձերբակալ առնէին։ Զոր տեսեալ այլ զօրացն՝ ի փախուստ դառնային. որոց զհետ մտեալ թշնամեացն, անչափ կոտորածս առնէին, զոմանս սրով, եւ զբազումս՝ վասն զի գիշերացաւ ժամն, ի գահից եւ ի քարանձաւաց գահավէժ առնէին. եւ մնացեալքն մերկ կողոպուտ հետիոտիւք ուր կարէին՝ ապրեցան։ Իսկ թշնամիքն լցեալ աւարաւ առաւել քան զառաւել, ուրախ լինէին. իսկ մերքս վայիւք եւ ողբովք լի։ Եւ յայնմ օրէ եւ այսր՝ իբրեւ շունք գիշախանձք, կամ իբրեւ գայլք արաբացիք՝ ոչ յագեցան երբէք արեամբ քրիստոնէից, մինչեւ սպառեցին եւ բարձին ի միջոյ։ Եւ եղեւ երկիրս ամենայն իբրեւ անդաստան հասեալ ի հունձս, զորոյ զհետ հնձողացն ընթանան որ զորայն բառնան, եւ ապա զհասկաքաղն եւ զխոզանն միայն թողուցուն յարօտ երէոց։ Արդ յետ պատերազմին յաղթութեան, առեալ զառ եւ զգերի՝ մտին յաշխարհն իւրեանց, եւ անչափ աւարաւն լցին զերկիրն ամենայն. իսկ զիշխանն Վրաց տարեալ ետուն ցխալիփայն իբրեւ զմեծ ինչ եւ քան զամենայն գերին հաճելի նմա. զոր առեալ եւ ընկալեալ ի շնորհակալս, եւ մեծաւ պարգեւօք արձակեաց խաղաղութեամբ յաշխարհն իւր։ Այս աստ մինչեւ ցայս վայր։