Պատմութիւն

Յակոբոս եպիսկոպոս ոմն որ ունէր զվերակացութիւն եկեղեցեաց տանն Հարքայ, սա ի սկզբան իւրոյ իշխանութեանն առաքինական կերպարանս յանձին ցուցանէր՝ քրձազգած, պահեցօղ, բոկագնաց։ Եւ ընտրեաց իւր քահանայս, որ յար ընդ ինքեան շրջէին, խոշորազգեստս եւ անպաճոյճս, հատեալս ի հեշտալի կերակրոց. եւ միշտ սաղմոսական երգոցն պարապէին։ Եւ այսու կերպարանօք ի զարմանս շարժեաց զհեռաւորս եւ զմերձաւորս, եւ ամենայն ոք ցանկայր զնա տեսանել։ Եւ որք յոյժ վիսացեալք էին ամբարտաւանութեամբ վասն իշխանութեան, այնքան ետուն ի հնազանդութիւն նմա զանձինս, որ թէ եւ զհոգիս հանել հրամայէր՝ չէր ոք որ ընդդիմանայր, եւ կամ իշխէր բանալ զբերանն եւ ճիկ հանել։ Բայց կեղծաւորութիւն էր այն, եւ ոչ ճշմարտութիւն. քանզի պտուղն է ծառոյն ծանուցիչ՝ որպէս ի տեառնէ իսկ լուաք։ Նաեւ առաքեալ նմին համաձայն գրեալ, ասէ, թէ «Եւ սատանայ իսկ կերպարանի ի հրեշտակ լուսոյ. զի՞նչ թէ եւ պաշտօնեայք նորա կերպարանին ի ձեւ առաքելոցն Քրիստոսիե <Բ. Կոր. ԺԱ 13-14>։ Զի զոր օրինակ զմահացու դեղսն յընտանի կերակուրսն խառնեն, եւ որք առնուն՝ իբրեւ զկերակուր ճաշակեն, եւ ի մահացու դեղոցն ըմբռնին. այսպէս եւ կարթընկէցք կերովք թաքուցանեն զկարթսն, զի ի կերոյն խաբեալ՝ ձուկն ի կարթէն ըմբռնեսցի, նոյնպէս եւ անօրէնութեան մշակքն. քանզի զիւրեանց կորստեան վիհն չհամարձակին յայտնի ցուցանել ումեք. վասն զի եւ ո՞վ իսկ հաւանէր այնմ թէ եւ կարի ի մտաց անկած էր, խորասուզիլ կամօք ի խորխորատ, յորմէ չիք հնար ելանել։ Վասն այնորիկ մերով բարեպաշտ կրօնիւք կերպարանին առ ի զպարզամիտսն խաբելոյ, եւ քաղցրական բանիւք պատրեն զմիտս անմեղացն. քանզի բանք նոցա իբրեւ զքաղցկեղ ճարակին. զի որպէս ախտն այն դժուարին է առ ի բժշկել, այսպէս եւ ի նոցանէ ըմբռնեալքն հազիւ կարեն կալ յակաստանի։

Վասն նոցա իսկ պատուիրէ տէրն մեր ի կենարար իւրում աւետարանութեանն. «Զգո՛յշ լերուք ի սուտ մարգարէիցն որ գան առ ձեզ ի հանդերձս գառնենիս, եւ ի ներքոյ են գայլք յափշտակողքե <Մատթ. Է 15>. նաեւ առաքեալն զնոյն ուսուցանէ Փնլիպպեցւոցն, խրատեալ ի տէրունական հրամանացն. «Զգո՛յշ լերուք ի շանց անտի, զգո՛յշ լերուք ի չար մշակաց անտիե <Փիլիպ. Գ 2>։ Քանզի յարտաքին թշնամւոյն զգուշանալ դիւրին է. բայց ի ցեղակցութենէ պատերազմացն դժուարին է ապրիլ, որպէս Հաբելի եւ Յովսեփայ դիպեցան իրքն։ Արդ սոքա թէ յայլալեզու ցեղից էին, յորմէ՛ եւ էին, մեզ զգուշանալ դիւրաւ էր. բայց որպէս գրէ երանելին Յովհաննէս, թէ «Առ ի մէնջ ելին, այլ ոչ էին ամենեքեան նոքա ի մէնջե <Ա Յովհ. Բ 19>. եւ այսմ գիտուն լինել դժուարին է։ Համալեզուք եւ համացեղք , ի միոյ ականէ բղխեալք քաղցր ջուր եւ դառն. թէպէտ սուրբն Յակովբ յանհնարինս ասաց զայս, բայց սակայն առ մեւք եղեւ այս. ի քաղցր ականէս յայսմանէ՝ զոր գերափառ առաջնորդն մեր հնգետասան ամաց քրտնալիր աշխատութեամբ իջեալ ի խորս երկիր, եւ ի խորութենէ փորուածոյն բղխեցոյց մեզ աղբիւր յորդախաղաց ուղխիւք, ըստ Եզեկիէլի տեսողութեանն՝ ականակիտ եւ յստակ, յոր հերձուածողական ժանգաբուղխ առուքն ոչ կարացին մուտ առնել։ Քանզի պատուար ճշմարտութեանն ի վերայ վիմի հաւատոյ հաստատապէս ամրացեալ էր, մինչեւ ի ժամանակս վերջինս. զոր եւ ինքն իսկ Լուսաւորիչն մեր մարգարէական հոգւովն տեսեալ, զի գառինքն գայլք եղեն եւ արեան ճապաղիս հանէին։ Եւ այս եղեւ ի բազմանալ անօրէնութեան մարդկան ի վերայ երկրի, եւ ի ննջել բարի տանուտեառն որ ցորենոյն էր սերմանօղ. ապա թշնամւոյն ճարակ գտեալ, ցանեաց որոմն ի մէջ ցորենոյն ըստ աւետարանական առակին։ Խառնեցաւ եւ դառնութեան մրուրն ընդ կենեղուտ ջրոյն որ ի տանէ տեառն աղբիւրանայր. բայց կանուխ յայտնեցաւ վարդապետաց եկեղեցւոյ, որք զորոմն վնասակար արմատաքի խլեցին ի յանդէ հաւատոյս մերոյ, եւ զմրուրն դառնութեան քամեալ ի բաց պարզեցին՝ առողջացուցանելով զջուրսն աղիւն ճշմարտութեան ըստ սրբոյն Եղիսէի կանխայարդար յարմարմանն։ Եւ այսոքիկ այսքան. բայց ժա՛մ է ի գլուխ ճառին դարձուցանել զբանս, որպէս զի հաւատարիմ լիցի մեզ ասացեալս։

Արդ անդրանիկ արբանեակն եւ համաշունչ հօրն ամենայն չարեաց՝ յորժամ յաստիս ուժի զօրացաւ կեղծաւորական բարի համբաւն՝ զոր համբաւեցին զնմանէ անմիտ մարդիկ, սկսաւ այնուհետեւ ի նպատակ հաւատոյ մերոյ նետաձիգ լինել, որոյ սլաքքն մխեալ էին կայծակամբք կաղնւոյ։ Քանզի յոյժ խօսնակ էր այրն, եւ ճարտարալեզութեամբ կախարդէր զբազմաց լսելիս. եւ կարծէր այնու հիմամբ տապալել զեկեղեցի սուրբ. եւ ոչ ած ի յիշումն զտէրունական հրամանսն եւ զանվրէպ խոստումնն առ Պետրոս, թէ «Դու ես վէմ, եւ ի վերայ այդր վիմի շինեցից զեկեղեցի իմ, եւ դրունք դժոխոց զնա մի յաղթահարեսցենե <Մատթ. ԶԺ 18>։ Ո՛չ հաւատաց այսմ, այլ առանձնական բանս իբրեւ զմարդոյ ուրուք լուաւ. վասն որոյ ի պայքար մտեալ, կարծէր սափրել զփառս եկեղեցւոյ, որպէս պոռնիկ կինն այն ի հնումն՝ զհերսն Սամփսոնի, զի մատնեսցէ այլազգեացն զանպարտելի անձն այսինքն օցտողաց ճշմարտութեանն զեկեղեցի սուրբ, զոր գնեաց պատուական արեամբն իւրով տէր մեր Յիսուս Քրիստոս, եւ պսակեալ փառազարդեաց ամենայաղթ խաչիւն, կանգնելով ի նմա սեղան խորհրդական յօրինակ եդեմական կենաց ծառոյն՝ որոյ պտուղն անմահացուցիչ՝ ստուգապէս զմարմին կենարարին ծանեաք, ըստ իւրում անսուտ հրամանին, թէ «Որ ուտէ զմարմին իմ, զմահ մի՛ տեսցէ յաւիտեանե <Յովհ. Զ 56-58>։ Արդ տե՛ս դու զնորա մեքենաւոր խորամանկութիւնն, թէ ո՛րպէս օձաձեւ խարդախանօք հնարէր հեղուլ զապականիչ թոյնսն յառողջսն հաւատով։

Զառաջինն՝ ընտրութիւն սկսաւ առնել ի մէջ քահանայից ըստ արժանաւորութեան, եւ անարժանիցն ասաց լռել. եւ իբրեւ այսու հաճոյ թուեցաւ բազմաց՝ ապա ի վերայ սորին եւ այլ միւս եւս յաւել. քանզի արժանաւորացն հրամայէր ի տարւոջն երիս միայն մատուցանել պատարագս։ Եւ զի ի Նիկիական կանոնսն գրեալ է. Թէպէտ եւ յոյժ մեղաւոր իցէ, պա՛րտ է զխոստովանութիւնն ընդունել, եւ տէրունական մարմնոյ եւ արեանն հաղորդեցուցանել, եւ պատարագաց եւ ամենայն քրիստոնէական կարգաց արժանացուցանել՝ զայս նա բնաւ եւ յականջալուրս ոյ ընկալաւ։ Այլ այսպէս ուսուցանէր, թէ որ ինքն իւրով անձամբն՝ որով մեղաւն եւ նովիմբ չապաշխարեաց, նմա ո՛չ յիշատակք օգնեն եւ ոյ պատարագք. եւ իւր կամարարօքն ի հենգն արկեալ ծիծաղէին, եւ զանասունն բերեալ առաջի կացուցանէին, եւ այսպէս ասէին. Ա՝յ տառապեալ չորքոտանի, թո՛ղ թէ նա զիւր ժամանակն մեղս արար եւ մեռաւ, դու զի՞նչ մեղար որ ընդ նմա մեռանիս։ Եւ առ այս յերկուս բաժանեցան ժողովուրդք, յոմանց ընկալեալ եղեւ այս, եւ յոմանց ոչ. եւ իբրեւ ամենայն մարդ ի ծուփս եւ ի տարակուսանս անկեալ կայր, եւ խնդրէին զելս իրացն իմանալ. նաեւ որք ի ժամանակին յանապատս եւ ի քարանձաւս առանձնական ճգամբք միշտ զհաճոյսն Աստուծոյ կատարէին, մեծաւ հառաչմամբ եւ արտասուալից պաղատանօք խնդրէին այցելութիւն ի բարերար տեառնէն։ Այլ եւ երկիցս ժողով եղեւ բազում հարց եւ հայրապետաց եւ քահանայից եւ խառնիճաղանճ բազմութեանց՝ որոց ոչ գոյր թիւ։ Բայց զի իշխանք գաւառին ամենեքեան ի նորա կեղծաւորական կերպարանացն իբրեւ շղթայիւք կապեալ էին, խոստանային պատերազմի օրինակաւ մեռանել յառաջ՝ քան թէ զնա ի ձեռս ժողովոյն տայ։ Եւ նա Նեստորաբար ի տան նստեալ մեծաւ խրախուսանօք ի ձեռն պատգամաց՝ առնէր ժողովոյն պատասխանի, յուսացեալ յիշխանացն օգնականութիւն եւ ոչ յԱստուած. ոչ ածեալ զմտաւ զդաւթական երգսն, թէ «Բարի է յուսալ ի Տէր, քան յուսալ յիշխանսե <Սաղմ. ՃԺԷ 8>. կարծէր վատշուէրն՝ մարդկան օգնականութեամբ յաղթել ճշմարտութեանն։ Այլ Աստուած՝ որ ոչ թողու զգաւազան մեղաւորացն համարձակել ի վիճակս արդարոցն, զի մի՛ ի չարութիւն արդարքն զձեռս իւրեանց ձգեսցեն. որ զկամս երկիւղածաց իւրոց առնէ, եւ աղօթից նոցա լսէ. որ առնէ ի մրրիկս հանդարտութիւն, եւ ածէ յերաշտութեան անձրեւ, եւ զայն՝ միոյ արդարոյ աղօթիւք, նա յայց ել մեզ եւ արար փրկութիւն ժողովրդեան իւրոյ, որ գիտէ ըստ խորին իմաստութեան իւրոյ ի հեռուստ հիմն արկանել մեծամեծ իրաց, եւ աստ տնտեսեաց որքան արդեօք էր օգտակարագոյն. եւ եղեւ այսպէս։

Կրօնաւոր ոմն անուն Եսայի ի Կարին գաւառէ՝ ի բարեպաշտ տոհմէ, որ վասն բարի համբաւոյն երթեալ յարեալ էր ի նա, յորժամ այսպիսի յոյզք եւ խնդիրք զարթեան ի վերայ նորա, նա ուշադրութեամբ դէտակն կալաւ ի վերայ. քանզի յոյժ իմաստուն էր այրն, եւ յոյժ մտերմութիւն ցուցեալ առ նմա՝ մի ի հաւատարմացն նորա ցուցանիւր. եւ տեսեալ եւ տեղեկացեալ նորա մծղնեայ կրօնիցն, անյապաղ երթեալ պատմեաց սուրբ հայրապետին Սարգսի։ Որոյ լուեալ, եւ ի վերայ հասեալ գործոյն, կոչէ առ ինքն քաղցրական բանիւք զթշուառական անձն, եւ ըստ արժանւոյն հատոյց նմա. քանզի ի քահանայական կարգէն լուծեալ, եւ աղուեսադրոշմ կերպարանօք խարան յերեսս նորա եդեալ, քարոզն առ նմին աղաղակէր, թէ՝ Որ ի սրբոյ Լուսաւորչին հաւատոյ սողոսկեալ յանօրէն Թոնդրակեցեացն ի մարդադէմ գազանաց փարախն մտեալ միաբանի, դատ եւ իրաւունս զայս կրեսցէ։ Եւ հրամայէ ի բանտի արգելուլ զամենաթշուառ անձն, քանզի կամէր թէ զղջանայ թերեւս, եւ խոստովանի ի բաց կալ ի պիղծ աղանդոյն. զի յոյժ ողորմէր կորուսեալ անձինն։

Այլ քանզի ըստ Երեմիայի բանիցն՝ ոչ հուրն զայրելն մոռանալ կարէ, եւ ոչ հնդիկն զսեւութիւնն, եւ ոչ ինծ զխայտութիւնն, այսպէս եւ ոչ չարն զիւր չարանալն. քանզի եւ գիշերի հատեալ զբանտն եւ փախստական եղեալ, անցանէ յաշխարհն Յունաց՝ եւ հասանէ ի թագաւորանիստ քաղաքն Կոստանդնուպօլիս. եւ չարախօս լինի զհաւատոյս մերոյ. եւ խնդրէ մկրտիլ ըստ նոցա կարգացն։ Իսկ նոքա ըստ իւրեանց իմաստութեանն տեղեկացեալ, եւ ի վերայ հասեալ գործոյն՝ ոչ առնուն յանձն. այլ ասեն, թէ՝ Զոր Հայոց խոտեալ եւ անարգեալ վասն հաւատոյ՝ եւ մեք չընդունիմք։ Եւ իբրեւ չյաջողեցաւ նմա այս, ելեալ գայ անցանէ ի գաւառն Ապահունեաց ի բնակարանն սատանայի, յաստուածուրաց ժողովն եւ ի գազանաց գառագիղն, որ կոչի Թոնդրակս. եւ անդ առժամանակ մի զանխլաբար որջացեալ։ Բայց ասեն՝ թէ եւ նոքա չընկալան զնա վասն առաւել պղծութեանն. վասն որոյ ելեալ ի լեառն Խլաթայ, եւ անդ յիւրայոցն գտեալ յագարակս եւ ի բացագոյն տեղիս, առ նոսա դադարէ. եւ անցուցեալ անդ զաւուրս իւր, երթեալ չարապէս մեռանի ի քաղաքն որ կոչի Մուհարկին։ Ոչ երթեալ ըստ գրոց կանոնի եւ ոչ համաձայնեալ քրիստոնէից, ի բաց թողլի է. վասն որոյ մեռաւ իբրեւ զէշ, եւ թաղեցաւ իբրեւ զգէշ, չար յիշատակ թողեալ զկնի իւր. զի ամենայն որ լսիցէ զպատմութիւնս զայս, անէծս արձակեսցէ զհետ նորա։