Պատմութիւն

Կունծիկ ոմն շնանուն աբեղայ որ բնակէր մօտ ի բերդաքաղաքն որ կոչի Շիրնի, որ դեռ եւս այսօր ագարակին զնորայն անուն կոչեն. սա հնագոյն գոլով աւուրբք՝ ունէր յինքեան զպղծութեան խմորն. քանզի ուսեալ էր ի շնաբարոյ աբեղայէ ումեմնէ՝ որ համբաւէր զինքենէ՝ թէ յԱղուանից է. բայց նա անդրանիկ էր սատանայի, եւ շտեմարան խորհրդոց նորա, ուստի ծուխ հնոցի գեհենոյն մշտաբորբոք ընդ բերան նորա ելանէր, յորմէ բազումք դեղ առեալ սատակեցան։ Արդ այս Կունծիկս ժիր մշակ գոլով սատանայի՝ որսացաւ զկին ոմն, որում Հրանոյշ կոչիւր. որ էր ի գլխաւոր եւ յընտիր ազգէ եւ տէր ագարակի եւ սահմանակից նորա։ Եւ իբրեւ լցաւ ի նորա մահաշունչ թիւնիցն՝ ոչ շատացաւ իւրով կորստեամբն, այլ զբազումս սատարս իւրոց խաբիցն յարդարեաց։ Եւ նախ եւ առաջին զերկու կանայս, որ էին նորա տոհմակիցք. որոց անուանքն կոչին այսոքիկ, միումն Ախնի եւ միւսումն Կամարայ, որ էր արդարեւ կամարար սատանայի։ Եւ երկոքեան սոքա քորք հարազատք, սոքա պոռնկական մոլեգին ախտիւն, որպէս օրէն է նոցին փարախին, եւ կախարդական արուեստիւ՝ վարդապետք եղեն սատանայի, յորս զօրացաւ հայրն ամենայն չարեաց. որք «Սրեցին որպէս սուսեր զլեզուս իւրեանց, ըստ սաղմոսական երգոյն, եւ լարեցին զաղեղունս իւրեանց յիրս դառնութեանե <Սաղմ. ԿԳ 4>՝ նետաձիգ լինել յուղիղսն սրտիւք. որք հարին եւ կարեվէր սատակմամբ վիրաւորեցին զբազում անմեղ ոգիս։ Եւ քանզի ի հայրենի ժառանգութենէ ունէին գիւղգս երկուս, զնոսա կաղաղս եւ հանգրուանս պատրաստական արարին վիշապ օձին կամակորի, յորս բունեալ սաստկապէս եհեղ զմաղձն իւր. եւ նոքա մատռուակեալ, շուրջ զինքեամբք բնակողացն արբուցին ի կորուստ. վասն սորին այսորիկ գրեաց Մովսէս. թէ «Սրտմտութիւն վիշապաց է գինի նոցա, սրտմտութիւն իժից՝ անհնարին առ ի բժշկութիւնե <Բ Օր. ԼԲ 33>։

Իշխան ոմն Վրվէռ անուն՝ սոցին ջատուկ կանանցս եղբայր կամարար եղեալ, սա յառաջ գոլով առողջ ի հաւատս, յառաջադէմ էր ի հանդէս բարեպաշտութեան, մինչ զի կրօնաստան շինեաց յիւրում ժառանգութեանն՝ ճգնաւոր եղբարս ժողովեալ ի նմա. եւ ընդարձակ սահմանօք՝ անկարօտ պահէր զկեանս նոցա, որոց առաջնորդն Անդրէաս անուն ճանաչի, յոյժ անուանի ի կրօնաւորական մրցմունս։ Առ սոսա գայր իշխանս այս յամենայն ամի ի պահս քառասնորդացն, եւ հանդիսակից լինէր նոցա մինչեւ յաւուրս մեծի պասեքին, եւ բազում այլ գործս բարեաց ցուցանէր ի սոցա սպասաւորութիւն. նաեւ յաղքատասնութիւնս եւ ի քահանայից հնազանդութիւնս՝ քան զբազումս յառաջադէմ ցուցանիւր։ Զսա կարթեալ չարին ի ձեռն կանանցս այսոցիկ, որք ապականագործ ախտիւ պոռնկեցան ընդ նմա անխտրապէս, ոչ ածեալ զմտաւ զարեան մերձաւորութիւնն. քանզի այսոքիկ են կաղաղք կորստեան նոցա։ Սոյն այս է եւ չորրորդ դուստր սողոմոնեան տզրկին. վասն սորին պատուիրէ աստուածային առաքեալն, «Մի՛, ասէ, ի ցաւս ցանկութեան, որպէս եւ այլ հեթանոսքն, որ ոչ ճանաչեն զԱստուածե <Ա Թես. Դ 5>։ Տեսանե՞ս զի հեթանոսական է ախտն այն. տե՛ս որպիսի՛ հանդէս առնէ վասն նորա աստուածային երջանիկն Սողոմոն. «Որդեակ, ասէ, պահեա՛ զքեզ ի խառնակութենէ օտար կանանց, զի զորս գտանէ յանմիտ մանկանց, քաղցրական բանիւք հաւանեցուցանէ մնալ առ ինքեան. քանզի մեղր կաթեցուցանեն շրթունք կնոջ պոռնկի, որ ժամանակ մի քաղցրացուցանէ զքիմս հաւանելոցն, եւ յետոյ դառնագոյն գտանի քան զլեղի. քանզի առեալ տանի զհոմանիս իւր իբրեւ զշուն տոռնեալ, եւ իբրեւ զզուարակ ի զենումն, եւ իբրեւ այծեամն խոցեալ նետիւ զլերդակողմն. եւ ոչ կարէ բուժիլ ի նմանէ մինչեւ հասուցանէ զնա մահու հանդերձ ի դժոխս, քանզի թափք դժոխոց է տուն նորաե <Առակ. Ե 3>։

Այսոքիւք թակարդեալ ողբալին այն Վրվէռ, մերկացաւ զպարկեշտութիւն, անկաւ ի հաւատոց, եղեւ թշնամի Աստուծոյ եւ սրբոց նորա. եթող զտէրն՝ որ սուրբ աւազանաւն ծնաւ զնա, մոռացաւ զԱստուած՝ որ մարմնով եւ արեամբ իւրով կերակրեաց զնա։ Ելեալ ի տանէ, անկեալ ի պատուոյ, մոռացաւ զուխտն աստուածեղէն, հեռացաւ ի ճգնաւորական կարգացն հաղորդութենէ. եւ որ երբեմն կրօնաւորաց ժողովարան էր տեղին՝ զոր մեծամեծ ծախիւք եւ աշխատութեամբ շինեալ էր, ուր դասք սաղմոսասացաց եւ պարք պաշտօնէից քաղցրաձայն երգովք ընդ վերին զօրսն միաձայանութեամբ զԱստուած օրհնէին, այսօր լռեալ են ձայնքն, յաւեր յանմարդի է տեղին։ Եւ յետ այսորիկ զի՞նչ. երթեալ թշուառականն միաբանեցաւ ընդ չարադեւ կանայսն, եւ զագարակսն՝ որ իւրեանց բնական տեղիք էին, զորն յառաջ սակաւ մի յիշեցաք, որոց անուանքն կոչին միումն Կաշէ եւ միւսումն Աղիւսոյ, զբնակիչս տեղեացն զամենեսեան ընդ ինքեանս միաբանեցին. եւ ապա դիւական կատաղութեամբն մոլեալ, զեկեղեցիսն՝ որ յիւրեանց օձաբնակ տեղիսն ի վաղնջուց շինեալ էին, զայն ի խոպան դարձուցին։ Եւ յանդաստանացն՝ ո՛ւր եւ դիպօղ ժամ հանդիպէր նոցա, զփրկութեան մերոյ զնշանն եւ զտէրունական յաղթութեան զզէնն՝ որով ընկլաւ մահու յաղթութիւնն եւ բարձան առ ի մէնջ առածք կամակոր թշնամւոյն, յորս երանելին Պօղոս զարարածովքս զանց արարեալ ի նորին զօրութիւնն պարծէր, «Մի լիցի ինձ, ասէ՝ պարծիլ, բայց միայն ի խաչն տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսիե <Գազա Զ 14>, նոքա վրէժխնդիր լեալ հօրն իւրեանց սատանայի, խորտակէին անամօթաբար։ Բայց որովհետեւ զխաչն յիշեցի, ածից ի պատմութիւնս եւ այլ սքանչելեաց զրոյցս, որ ամենեցուն սարսափումն բերէ լսողացն։

Ի հատուածս լերինն Պախրայ որ այժմ կոչի Գայլախազուտ, առաջին հարցն աւան ինչ էր զոր Բազմաղբիւր կոչեն. ուր զԱստուածային նշանն բազմապայծառ վայելչութեամբ կանգնեալ էին. որ եւ զանուն գեղջն ի նոյն փոխեալ՝ Խաչ անուանեն մինչեւ ցայսօր։ Յաւուր մեծի Պենտեկոստէին ի գիշերին եկեալ՝ որ նոր կիւրակէն կոչի, կամարար մշակքն սատանայի, մրճով հարեալ զթագ Աստուածընկալ նշանին՝ մանրեալ յերկիր ընկեցին, եւ ինքեանք զանխլաբար յօձաբնակ յորջս իւրեանց երթեալ մտանէին. ընդ որ հիացաւ երկին ի վերուստ, եւ երկիր առհասարակ զարհուրեալ զդողի հարկանիւր. զայն արարուած ողբոց արուսեակն, եւ սգաց երեկորեայն խրթնի։ Արդ ըստ սովորական կարգաց ի հաւախօսի ժամուն յարուցեալ երիցուն՝ եկն առաջի խաչին, զմեծի կիւրակէին պաշտօնն կատարել. եւ տեսեալ զսքանչելի տեսութիւնն՝ ձեռն զօձեօք արկեալ պատառէր զհանդերձն, եւ բարձրաձայն կանչիւք զբնակիչս տեղւոյն ընդոստ առժամայն ի նորա տեսիլն հաւաքէր. որոց տեսեալ ի մեծամեծ զարմանսն, զկական բարձեալ բախէին զկուրծս եւ դառնային. եւ էր ամենեցուն յայնժամ արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց միաձայն մի ողբք հառաչանաց։ Եւ մինչդեռ նոքա յայս տագնապի կային, յանկարծակի ծագեաց ի նոսա գիտութիւն՝ ըստ Աստուծոյ անճառ իմաստութեանն։ Ի գիշերին՝ յորում այն գործեցաւ, յանկարծակի ձիւն անկեալ, զերեսս երկրի սպիտակացուցանէր, որ զհետ անօրինացն կալեալ՝ տարեալ ի նոցա կաղաղսն կացուցանէին։ Եւ առժամայն ազդ արարեալ երջանիկ հայրապետին Սամուիլի. որոյ լուեալ բազում ժողովով անդր հասանէր. եւ զգաւառին եպիսկոպոսս եւ զերիցունս եւ զհարսն առ ինքն հաւաքեալ, երթեալ նոքօք՝ զանօրինացն զկաղաղսն կիզեալ ապականեաց, նզովելով զինչս եւ զստացուածս նոցա, որպէս Յեսու յառաջինսն՝ զԵրիքովայն, զի մի՛ ոք իշխեսցէ առնուլ ինչ։ Եւ վեց ի նոցանէն՝ զորս վարդապետս ասէին լինել չար եւ պիղծ կրօնիցն, զնոսին ձերբակալ արարեալ, գայ ժողովով ի քաղաքագիւղն որ կոչի Ջերմայ, եւ աղուեսախարանօք զդէմս նոցա դրոշմել հրամայէ, զի եղիցին այն նոցա նշան յաւիտենից՝ յայտնի եւ ճանաչելի ամենեցուն. զի մի՛ ոք տգիտաբար հաղորդեսցի ընդ նոսա, այլ իբրեւ զչար գազան հալածական լիցին յամենայն մարդկանէ։ Յետ այնորիկ օրհնեալ զժողովուրդն՝ որ աշխատակից նմա եղեն, արձակէ ի խաղաղութիւն։

Իսկ ի գալ ամարայնոյն առաքի ի թագաւորէն դատաւոր իրաւանց աշխարհին, որում անուն էր Եղիա. որոյ հասեալ ի գաւառն Եկեղեաց, ընդ առաջ երթայ նմա ամենաչարն Վրվէռ. եւ ամբաստան լինի զմեծարգի հայրապետէն Սամուիլէ, եւ զայլ եպիսկոպոսացն որ ընդ նմա էին, եթէ՝ Զիմ տունն յաւարի տարան, եւ զգիւղն աւերեալ հրդեհ արարին։ Եւ բազում գանձուց եւ ընչից պարտս ի վերայ նոցա կացուցանէր։ Զոր իբրեւ լուաւ դատաւորն՝ առաւել եւս ի բարկութիւն բրդեալ, առաքէ զինուորս բերել ստիպաւ զերանելի եպիսկոպոսունսն առաջի իւր։ Իսկ ի գալ զինուորացն, գրէ գլուխ եպիսկոպոսացն հրովարտակս առ վիճակաւորս եկեղեցւոյ, առ երիցունս եւ առ անապատաւորս, զի առանց իրիք ինչ զմտաւ ածելոյ առ նա ժողովեսցին։ Եւ ի հասանել համբաւոյն, որպէս թէ յԱստուծոյ տեսչութենէն ազդ լինի առ ամենեսեան. առանց յապաղանաց բազմութիւն մարդկան ի մի վայր ժողովեցան, ոչ միայն քահանայիցն, այլ առաւել աշխարհականաց՝ զորս ոչ ունիմ զհամարոյ նոցա զչափ ընդ գրով արկանել. եւ երթեալ ժողովոյն բազմութեամբ մինչեւ յեզր գետոյն Եւփրատայ, ուր Մանանաղի ի նմա խառնի։ Եւ լինի յայնմ ժամու եկք անձրեւի. եւ ի յորդութենէ անձրեւին զարթեաւ Եւփրատէս եւ գայր լի դարիւ եւ դարիւ։ Իսկ զինուորքն բերեալ նաւ՝ փութացուցանէին անցուցանել զծերունի եպիսկոպոսն զՍամուէլ եւ զնորին եղբօրորդին զԹէոդորոս յայնկոյս յաւանն որ կոչի Կոթէր, քանզի եւ դատաւորն անդ իսկ էր. բայց ժողովուրդն բուռն հարեալ զեպիսկոպոսացն, ոչ ետուն ի ձեռս զինուորացն։ Իսկ նոքա ասեն. Նախ զսոսա անցուցանեմք, եւ ապա զժողովուրդդ. եւ այսու բանիւ հաւանեցուցեալ զնոսա, առեալ զեպիսկոպոսունսն հանդերձ նաւովն անցուցին յայնկոյս։ Եւ դադարեցուցեալ զնաւն եդ ի բանտի զեպիսկոպոսսն. զոր իմացեալ ժողովոյն զխորամանկութիւն նոցա, զի ոչ դարձուցին զնաւն ի նոսա՝ որպէս խոստացան բարձր ձայնիւ եւ յորդորական բարբառով զմիմեանս քաջալերէին, մեռանել անցանել ի ջուրսն, քան թէ յառաջնորդսն հաւատոյ լուտանաց բանս լսել։ Եւ քանզի երեկոյացեալ էր ժամն, եւ արեգակն զցնցուղս ճառագայթից յինքն ծրարեալ ի մայրն դառնայր՝ համարձակութիւն տալով երկնակաճառ արփւոյն, յայնժամ դասք քահանայիցն յառաջ մատուցեալ, ո՛չ խորհրդով խաչին զջուրսն բաժանէին, այլ զնոյն ինքն զտէրունական զյաղթութեան նշանն ունելով ի ձեռս՝ եւ բարձեալ ի վերայ ուսոց, քաջապինդ հաւատովք հարկանէին զբարձրակոհակ կոյտս ջուրցն, յորմէ որպէս խոտերախ ձի ի սանձից ճմլեալ տեղի տայր անցի ժողովրդեանն, ոչ ոք վնասեալ յայնքան բազմութենէն եւ ոչ մի։ Որք իբրեւ անցին, զգոհացողական երգսն զցայգն ամենայն Աստուծոյ նուագէին, առաջնորդ պարու իւրեանց ունելով զանարատն Մարիամ, որ է Եկեղեցի սուրբ, ունելով զթմբուկն ի ձեռին, այսինքն զհաւատոյն ճշմարտութիւն, ոչ անձայն եւ անարուեստ ի հերձուածողական գէճ ախտիցն եղեալ, այլ ջերմութեամբ ըստ Հոգւոյն սրբոյ ցամաք գոլով եւ ի հնչողական երգսն պատրաստական, որք բախեալ դաւթական կնտնտոցաւն՝ հնչեցուցանէին յամենեցունց լսելիս. «Օրհնեցէք զտէր, զի սքանչելիս արարե <Սաղմ. ՂԷ. 1, եւ որ զհետ սորա անկցին բանք. եւ այսու բարձրաձայնութեամբ հանէին զգիշերն ամենայն ի գլուխ յաղօթսն Աստուծոյ։

Իսկ դատաւորն յորժամ լուաւ զաստուածային տնտեսութիւնն եւ զհրաշս սքանչելեացն, ծանեաւ՝ թէ այցելութիւն առնէ մերոյ ազգիս տէր։ Ի սաստիկ հիացմանէն ի դողման եղեալ՝ յաղօթս ապաւինի եւ զԱստուած յօգնականութիւն կարդայ, զի Մի տգիտաբար, ասէ, խոտորեցայց յիրաւանց քոց, տէր։ Եւ ի լուսանալ աւուրն, քանզի միաշաբաթ էր երթեալ յեպիսկոպոսարանն որ Փրրիսն կոչի, եւ զիրաւացի դատաստանն եդեալ՝ ի դատ եւ յիրաւունս կացուցանէ զգլխաւորս ժողովոյն. եւ հրամայեն անարժանին եւ պարտաւորելոյն Վրվեռայ գալ ի հանդէս իրաւանց։ Եւ քանզի է կենդանի ինչ, զոր սեպեանս կոչեն, զորմէ ասեն՝ թէ զամենայն գոյն փոխէ, զի յորսորդացն ապրեսցի՝ նոյնպէս եւ նա ի զօրանալ ճշմարտութեանն՝ ետես եթէ ոչ կարէ զդէմ ունել, քանզի ի ծագել լուսոյն՝ սպառի խաւարն, եւ ի յայտնել ճշմարտութեանն՝ կորնչի ստութիւնն։ Եւ ապա զի՞նչ առնէ, եւ որպիսի՛ հնարս իմանայ. Հոռոմ խոստանայ լինել, եւ լինի յորդեգիրս եպիսկոպոսին՝ որոյ անուն Եպիսառատ յորջորջիւր՝ կաշառով գողացեալ զմիտս նորա։ Որոյ եկեալ առաջի ատենին՝ աղերսիւ խնդրէ զնա իւր ի շնորհս, եւ դատաւորն զնոյն կամի. քանզի եղբայր անօրինին իշխանական պատուով եւ քաջասիրտ արութեամբ յընտրելոց եւ ի ծանօթից թագաւորին էր, յորմէ յոյժ ակնածէր դատաւորն. ուստի եւ տայ զնա եպիսկոպոսին յաւանդ, որպէս եւ խնդրեաց։ Իսկ զայլսն զորս եւ գտին ի նորին ընկերացն՝ մեծամեծ հարուածովք եւ գանիւ տանջեալ, հալածական արարին աւերելով զտունս նոցա. եւ ժողովն օրհնեաց զդատաւորն, եւ արձակեցան խաղաղութեամբ։

Բայց դատաստանքն Աստուծոյ կանխեալ ի վերայ նորա, որ թէպէտ ի պատուհասից զերծաւ, այլ ի ձեռաց ամենագիտին ոչ կարաց ապրիլ. քանզի յանկարծակի վառեցաւ մարմին նորա տապով՝ որպէս ղՀերովդէին, եւ մատունք ձեռաց նորա չորացեալ՝ ոչ կարէին առ կերակուր նպաստաւորել մարմնոյն. այլեւ կերակուրս զոր ճաշակէր տառապանօք, մուտ կերակրոյն փակեալ էր, զներգործութիւն աղբոյն վերադարձութեամբ վճարէր մինչեւ յօր մահուան իւրոյ. յետոյ եւ մարմինն իսկ գոդութեամբ ապականեցաւ։ Բայց նա ոչ եկն ի զղջումն, եւ ոչ յիշեաց զիւր զառաջին բարեպաշտութիւնն. այլ նովին դիւական աղանդովն վերեցաւ՝ մինչեւ բարձաւ ի կենաց. եւ տանջանք մարմնոյն միշտ յուշ առնէին զյիշատակ գեհենին յոր տանջելոց էր։

Բայց զնոցա մծղնէ զգործն անպատշաճ համարեցաք ընդ գրով արկանել, քանզի կարի աղտեղի է. եւ զի ոչ ամենայն ոք պնդակազմ է լսելեօք, բազմաց մեղացն յիշատակ ի խտղտանս ձգէ զլսօղսն, եւ ի կատարումն գործոյն իսկ ածէ. վասն այսորիկ եւ ես խոյս ետու յայնմանէ։ Այլ որ յայտնի է ի նոսա, եւ մեզ ասելի է՝ այսոքիկ են։ Զեկեղեցի եւ զեկեղեցւոյ կարգաւորութիւն բնաւ ոչ ընդունէին. ոչ զմկրտութիւնն, եւ ոչ զմեծ եւ զսարսափելի խորհուրդ պատարագին. ոչ զխաչ եւ ոչ զկարգաւորութիւն պահոց։ Այլ մեք ճշմարիտ հաւատացեալքս սրբոյ Երրորդութեանն՝ պինդ կալցուք զխոստովանութիւն անշարժ յուսոյն, զոր ուսաք ի սուրբ հարցն. եւ ի նոցա աստուածուրաց ժողովոյն ի բաց դարձուսցուք զերեսս, անէծս ի վերայ նոցա առաքելով։