Պատմութիւն

Եւ արդ ո՛չ է պարտ անհաս եւ անձեռնարկելի իրաց պատմօղ լինել, կամ ընդ գրով արկանել, զորոց ոչ այլոց աշխատութիւն տուեալ է մեզ, եւ ոչ յումեքէ պահանջեցաւ ի մէնջ, եւ ոչ մեք կարօղ եմք ձեռն արկանել. վասն այնորիկ բազում ինչ հարկաւոր պատմութեանց որ ընդ սոքօք են՝ անտես արարաք, այլոց թողլով ճարտարաց եւ հարուստ մտաց, զի թերեւս պահանջեսցէ ոք ի նոցանէ. եւ այսու նախանձ արկից կարողացն. բայց տուգանք ոչ սակաւ համարեցաք՝ զանց առնել զերկուց թագաւորացն զհանդէս պատերազմի. այլ փոքր բանիւ զմեծամեծ իրս վճարեսցուք։

Բայց թագաւորն Դիոգէն որ էր վաթսներորդ ի մեծէն Կոստանդիանոսէ՝ ըստ համարոյ թագաւորացն, փոքր ինչ աւելի կամ նուազ, իբրեւ ետես զի թագաւորն Պարսից ոչ սակաւ աշխարհ հատուած արար ի յիւրմէ թագաւորութենէն, եւ զկողմնակալսն Յունաց փախստական արար, եւ ինքն մեծաւ աւարաւ եւ գերութեամբ դարձաւ յաշխարհ իւր. ապա եւ թագաւորն Յունաց զկնի տասն ամաց գործ պատերազմի յանձն առնոյր ըստ նախանձու եւ արիական բնութեանն. զի մի՛ անարի եւ վատ երեւեսցի, եւ զկնի ինքեան վատ յիշատակ թողցէ։ Խրոխտալով եւ մեծաւ ցասմամբ իբրեւ ի վերայ ցամաքի ընդ ծով անցանէր, եւ զետեղեալ յաշխարհն Բիւթանացւոց, անհուն բազմութիւն յինքն կուտէր։ Զի դեռ ունէր զլայն եւ զընդարձակ թագաւորութեանն զսահմանն, ի հովտացն Փիւնիկեցւոց՝ ուր է մեծն Անտիոք, մինչեւ յամուրն Վան, եւ զամենայն երկիրն Ռշտունեաց յանդիման Հերայ։ Իբրեւ ետես զայսքան բազմութիւն զօրաց ի մի վայր ժողովեալ, ամբարտաւանեալ հպարտացաւ ի միտս իւր չյաղթիլ յերկրածին թագաւորաց, եւ ոչ զբան մարգարէին ածէր զմտաւ, թէ ոչ բազմութիւն զօրաց կարիցեն ապրեցուցանել զթագաւորն, եւ ո՛չ զհսկայ՝ զօրութիւն իւր. այլ աջ եւ բազուկ ամենակալին։

Արդ խորհուրդ իմն անվայելուչ ի միտ արկանէր, եւ բազում զօրս ի ձեռն սպարապետաց ընդ այլ ճանապարհ արձակէր. եւ ինքն բազում ամբոխիւ յարեւելս ճանապարհ կալեալ գայր, հասանէր ի մեծ քաղաքն Թէոդուպօլիս. եւ անդ զայրուձի կազմէր։ Չարաչար են մեղք, եւ զորդեգրութիւն եւ զիմաստութիւն մերկացուցանէ ի գործելեաց. բայց առաւել եւս ամբարտաւանութիւնն, որով վարին իշխանք եւ թագաւորք, եւ ո՛չ հաւանին յիշատակաւ առաջին ամբարտաւանիցն եղծելոցն. զի նոյն ախտս այս չարութեան՝ ապականիչ է ամենեցուն որ կրեն զսա. զի ոչ եթէ այլ ոք դիմակաց է ամբարտաւանին, այլ Աստուած է հակառակ՝ ըստ առակողին։ Վասն որոյ ոչ ետ թոյլ զօրացն հանգիստ առնուլ մինչեւ գայցեն ժողովեսցին ի նա ա՛յլ բազմութիւնքն, եւ զիրեարս յորդորեսցեն ի քաջութիւն եւ յարութիւն եւ լինիցին մեծ բանակ՝ թշնամեացն սոսկալի, այլ իւրովքն կամեցաւ զգործ պատերազմին յաջողել։ Վաղվաղակի ուր թագաւորն Պարսից բանակեալ էր, անդր հասանէր առ սահմանօքն Մանազկերտ գաւառի. եւ անդ զիւր արքայական խորանն հարկանէր յանդիման Պարսից գնդին, եւ շուրջ զիւրեաւ ամրացուցանէր, եւ օր պատերազմի սահմանէր։

Բայց թագաւորն Պարսից խորամանկութեամբ առ երկիւղի զպատերազմելն խնդրէր. զի մի՛ ցրուեալ զօրացն եկեալ՝ զթագաւորն ամրացուսցեն, եւ անմարտնչելի նմա ճակատն լինիցի։ Լաւ համարէր երկու մասին քան թէ երիցն ընդդէմ կալ. շտապ տագնապի յարուցանէր, մինչեւ անդէն ակամայ յունական ճակատն կազմէր ընդդէմ կազմ ճակատուն Պարսից։ Եւ իբրեւ խրոխտալով առ իրեարս յարձակէին, եւ պատերազմական հանդիսիւ ընդ միմեանս բաղխէին, եւ դեռեւս ոչ երեւէր եւ ոչ միոյ գնդի պարտութիւն. անդէն վաղվաղակի մեծ գունդ մի՝ առ որս չիք ի նոսա աստուածպաշտութիւն, ապստամբեալ ի թագաւորէն Յունաց՝ ի կողմ թշնամեացն յաւելուին։ Վասն որոյ բազում բեկումն զօրացն եղեւ. եւ յայնմ հետէ յապաղանօք եւ ոչ քաջութեամբ ի դասն մատչէին, եւ զՊարսիկսն գրգռեալ՝ ժիր եւ անմարտնչելիս կազմէին։ Բայց թագաւորն Յունաց անպատճառ եւ անտեղեակ՝ լի ցասմամբ կայր ընդ զօրս Հայոց եւ ընդ ազգն, եւ ընդ ակամբ հայէր ի նոսա. բայց իբրեւ ետես միամտութեամբ զպատերազմն եւ զքաջ արանցն զնահատակութիւնն, որ ոչ զանգիտէին ի կորովի աղեղնաւորացն Պարսից, այլ արութեամբ ընդդէմ կային հանդիսին, եւ ոչ զթիկունս դարձուցանէին. թէպէտեւ բազումք ի սիրոյ թագաւորին բաժանեցան, սակայն միամտութեամբ նոքա զմահ յանձն առին. զի եւ զկնի մահու՝ միամտութեամբ քաջութեան վայելուչ յիշատակ թողցի. ապա սէրս անդէպս ցուցանէր, եւ պարգեւս անձեռնարկելիս խոստանայր։

Անդ ի վեր հայեցեալ թագաւորն՝ յորում բազմեալն էր, եւ նկատեալ հայէր առ ախոյանսն. եւ տեսեալ յիւրոց զօրացն խուճապեալ եւ ի փախուստ դարձեալ, անդ եւ անդր վաղվաղակի զսպառազինի եւ զինուորի ձեւ զգեցեալ, եւ իբրեւ զփայլակն հասանէր ի ճակատ մարտին։ Եւ ի քաջ արանցն Պարսից բազումս դիաթաւալ կացուցանէր, եւ շտապ տագնապի զօրացն առնէր։ Այլ զայն ո՛չ իմանայր թէ զօրավար զօրացն տեառն ո՛չ էր ընդ նմա, որ Յեսուայ երեւեցաւ եւ տայր զյաղթութիւնն. եւ ոչ ել տէր ընդ զօրս մեր զինու եւ վահանաւ, եւ ոչ եհան սուր ընդդէմ թշնամեացն եւ արգել. եւ ոչ տէր զօրութեանց ընդ մէջ իւր ածաւ, եւ ոչ եղջիւր փրկութեան եւ յուսոյ եղեւ մեզ տէր։ Այլ յինքն ամփոփեալ զզօրութիւն իւր ի մէնջ, եւ մատնեաց զմեզ ի ձեռս թշնամեաց մերոց եւ ի նախատինս դրացեաց մերոց. եւ իբրեւ զոչխար ի զենումն ետ։ Աղեղունք մեր փշրեցան, եւ զէնք մեր խորտակեցան. զօրականք մեր տկարացան եւ լքան. զի եբարձ տէր զզօրութիւն իւր եւ զսիրտ քաջութեան ի զօրականաց եւ յիշխանաց մերոց. առ զսուսեր եւ զկարողութիւն ի նոցանէ՝ եւ ետ թշնամեացն, յաղագս անպատշաճ վարուց նոցա։

Արդ զայն աշխարհակալ եւ զմեծ աթոռոյ տէր, իբրեւ զստրուկ մի անարի մեղացն՝ ձերբակալ արարեալ՝ առաջի թագաւորին Պարսից կացուցանէին. այլ Աստուած՝ որ հարկանէ եւ բժշկէ, որոյ անբաւ է քաղցրութիւն մարդասիրութեանն, եւ ոչ ի սպառ ի վայր հարկանէ զոր խրատէն, այլ սակաւ փորձութեամբ ներէ՝ զի գիտասցուք մեք զմեր տկարութիւնս, խնայեաց եւ մեծարեաց զիւրոյ պատուանդանի աթոռոյ զտէրն, եւ արկ ի սիրտ գազանամիտ թագաւորին Պարսից զսէր եւ զխնամ իբրեւ ի վերայ եղբօր սիրելւոյ. բազում դիւրութեամբ եւ խնամով արձակեաց զնա։

Եւ արդ զոր Աստուած ազատեալ ի ձեռանէ այլազգւոյն կորզեալ եհան, որ իւրքն էին՝ նենգութեամբ եւ խայտառականօք խաւարեցուցին զլուսարանս նորա եւ սպանին, եւ անջնջելի արիւն ի վերայ այնմ թագաւորութեանն հեղին։ Յայնմ հետէ բարձաւ զօրութիւն յիշխանաց եւ ի զինուորաց, եւ ոչ տուաւ յաղթութիւն այնմ թագաւորութեան. եւ իշխանք նենգութեամբ եւ մախանօք առ իրեարս կային, եւ զդատաստանաց իրաւունս բարձին. միայն զաշխարհն աւերէին եւ ոչ փրկութիւն գործէին։ Մինչեւ բարկացեալ սրտմտութեամբ տէր՝ հրաւիրեաց զազգս բազումս ի վրէժխնդրութիւն ինքեանց, ի Լուսնալերանց եւ ի մեծէ գետոյն որ անցանէ ի հիւսիսակողմն Հնդկաց, այլալեզու եւ չար ազգաց գալ հեղուլ իբրեւ զջուրս բազումս ի վերայ աշխարհաց մերոց, արկանել զհիմունս իւրեանց առ եզերբ ծովուն Ովկիանոսի, եւ կանգնել զխորանս իւրեանց յանդիման քաղաքին մեծի. եւ լնուլ զամենայն աշխարհս արեամբ եւ դիակամբք, եւ բառնալ զկարգս եւ զկրօնս քրիստոնէութեան։

Բայց իբրեւ ետես թագաւորն Պարսից Ալբասլան զայնքան յաղթութիւն՝ որ ի ձեռն իւր եղեւ, եւ զաջողակ երից պատերազմացն, զի զառաջինն թէպէտ եւ անառ մնաց Մանազկերտ՝ սակայն բազում աշխարհ սրով եւ գերութեամբ տապալեաց. եւ երկրորդն զԱնի խողխողմամբ սրոյ եւ հրակիզութեամբ ամայի եւ անապատ արար. վասն այնորիկ աներկիւղ եւ խրոխտ մտօք գայ ընդ առաջ թագաւորին Յունաց։ Եւ ուխտ եդեալ ի մտի, եթէ ի բուռն արկանի՝ սիրով եւ պատուով արձակեմ զնա յիւր թագաւորութիւնն։ Եւ երդմամբ դաշինք հաստատեալ, զի խաղաղութիւն եղիցի ընդ Պարսից թագաւորութիւնս եւ ընդ Յունաց։ Բայց իբրեւ եղեւ բարձր ի գլուխ եւ յայսմ պատերազմիս, եւ զոր ինչ կամէրն եղեւ եւ ի գլուխ եհաս. եւ յորմէ դողայրն եւ զարհուրէրն՝ կապանօք առաջի իւր յոտին կացուցեալ կայր իբրեւ զմի ի ծառայից իւրոց. յայնժամ ապա յիշեաց զդաշինսն զոր եդ ընդ Աստուծոյ, եւ յարուցեալ նստոյց զնա ընդ աջմէ իւրմէ. եւ իբրեւ զբարեկամ հաւատարիմ մեծարեաց զնա, եւ ուխտ եդ ընդ նմա, թէ՝ Յայսմ հետէ մի՛ եղիցի ընդ իս եւ ընդ քեզ խռովութիւն. այլ խաղաղութեամբ զթագաւորութիւն քո ունիցիս, եւ մեք զպարսկական տէրութիւնս. բայց զոր առի պատերազմաւ՝ ինձ լիցի, եւ այլ մի՛ արշաւեսցուք յաշխարհս ձեր։ Եւ արձակեաց զնա մեծաւ պատուով։ Զկնի այսր իբրեւ ետես եթէ դաւաճանութեամբ յիւրոց նախարարացն ըմբռնեալ եղեւ, եւ յաչիցն զրկեցին, եւ ոչ եհաս ի թագաւորութիւնն, այլ չարչարանօք մեռաւ, լի եղեւ խռովութեամբ եւ ցասմամբ, կամէր զսիրելւոյն հատուցանել, եւ անդէն ժամանեաց նմա մահ, եւ ել յաշխարհէս զկնի ամենայն երկրածնաց, ուր ի միասին են թագաւորք եւ տնանկք։