Թորոս աղբար

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ուղեգրութիւններ եւ ուխտագնացութիւններ Ազգագրութիւն

ՅԱՂԹՈՒԿ ԳԵՂ ՉՄՇԿԱԾԱԳՈՒ
       1 Աւետարան. ընտիր, մաղագաթ։
       Զոր նուիրեցին ինձ, եւ ես ընծայեցի Կ. Պօլսոյ Ազգ. Մատենադարանին։
       «Փառք փառաւորեալ սուրբ երրորդութեան, միաբան զաւրութեան, երեքանձնեայ տէրութեան եւ ի մի կատարեալ իսկութեան Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ յաւիտեանս յաւիտենից ամէն։ Աստուածային սիրոյ հետեւումն բնաւորեալ է յաստուածասէր անձն, զի ամենայն բարեաց սկիզբն եւ գոյութիւն ի նմանէ է, եւ այնչափ զաւրաւոր է եթէ ոք սուղ ինչ ճաշակէ ի նմանէ անհատ կարաւտի եւ առաւել ցանկայ։ Զի թէպէտ մեծ են հաւատ եւ յոյս, սակայն ի հանդերձեալսն ունին զկատարումն. իսկ սէր ընդ Աստուծոյ յերկարաձգի յանժամանակ յաւիտեանսն. վասն այնորիկ սուրբքն եւ արդարքն առաջինք զամենայն զկեանս իւրեանց նեղութեամբ եւ չարչարանաւք աւարտեցին ի սէրն Աստուծոյ բեւեռեալք։ Յաղագս այնորիկ եւ տէր Կոստանդին աստուածակոչ վերադիտող Հայոց՝ զամենայն զկեանս իւր Աստուծոյ սիրոյն նուիրեալ ի մանկութենէ, յամենայն գործս բարիս յաւժարամիտ եւ ի պայծառութիւն տանս Աստուծոյ փոյթ, եւ ի ստացումն սուրբ կտակարանաց անդանդաղ, որ մեծ յուսով եւ անհատ սիրով ստացաւ եւ զայս կենսակիր եւ աւետաւոր բանս բանին Աստուծոյ, ոչ ի լնուլ զթերութիւն անկորուստ եւ փարթամ տան իւրոյ, այլ ի լրումն փափագման աստուածասէր հոգւոյն։ Արդ գրեցաւ Ս. Աւետարանս ի թուա. Հայոց Չ. ԲԱ. ի սուրբ եւ յաշխարհամուտ աթոռս Հռոմկլայ, ընդ հովանեաւ սուրբ Լուսաւորչին մերոյ եւ աստուածաներկ սուրբ Նշանիս, եւ այլ բազմահաւաք սրբոցս։ Ի թագաւ. Հայոց Հեթմոյ պայծառահաւատ թագաւորի, եւ բարեպաշտ որդւոյ նորա Լեւոնի, որոց տացէ Աստուած կեանս բարիս եւ անսասան թագաւորութիւն ի փառս իւր։ Հրամանաւ երջանիկ եւ աստուածազգեաց կաթողիկոսի Հայոց Տեառն Կոստանդեայ, որ ստացաւ զսա յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ ծնաւղաց իւրոց եւ եղբարց հանգուցելոց ի Քրիստոս։ Արդ աղաչեմք զամենեսեան, որք ժառանգէք զսա եւ կամ աւգտիք ի լուսաւոր բանից սորա եւ կամ գաղափար առնուք, յիշեսջիք ի Քրիստոս զբարեաց յիշատակաց արժանիսն զՏէր Կոստանդին աստուածապատիւ կաթողիկոս Հայոց, եւ զուղղադաւան հայր նորին զՎահրամ, եւ զՔրիստոսասէր մայր նորին զՇողիկն, եւ զեղբարս նորին զԳրիգոր եւ զԳէորգ զվաղուց փոխեցեալս առ Քրիստոս, եւ զեղբաւրորդի նորին զարժանապատիւ աստուածասէր քահանայն զԹորոս, եւ զքրիստոսապահ որդի իւր զՍտեփաննոս, եւ համաւրէն զամենայն զազգայինս իւր զկենդանիսն եւ զննջեցեալսն, ցաւղ ողորմութեան ցաւղեսցի ի գերեզմանս ննջեցելոցն, եւ կեցուցիչն կենդանութեան տացէ կենդանեացն ընդ երկայն աւուրս։
       Այլ թէ ոք սրտի մտաւք եւ անկեղծ սիրով յիշեսցէ զյիշատակեալսդ եւ նոքա եղիցին յիշեալք յողորմութիւն Քրիստոսի եւ Աստուծոյ։ Արդ ո՛վ բան եւ լոյս, ո՛վ կեանք եւ իմաստութիւն եւ զաւրութիւն Աստուծոյ Յիսուս Քրիստոս, ի քո յահաւոր եւ սոսկալի գալստեանդ, յահեղ դատաստանիդ եւ յանկաշառ ատենիդ, ի ձեռն անխաւս միջնորդիս եւ անբարբառ բարեխաւսիս, ընկալցիս զՏէր Կարապետն ընդ արժանաւոր եւ ընդ հաւատարիմ վաստակաւորսն քո. եւ ընդ ընտրեալ հովուապետսն առնուլ զբրաբիոնն յաղթանակին ի քո յառատաձիր եւ յաննիազ պարգեւացդ. եւ քեզ փառք ընդ հաւր եւ ընդ հագւոյդ սրբոյ յաւիտեանս յաւիտենից ամէն։ Եւ արդ ես անարժան եւ անպիտան գծողս Յոհաննէս յերեսս անկեալ աղաչեմ զամենեսեան յիշել զմեզ եւ զմերսն ամենայն. եւ խոշորութեան եւ սխալանաց անմեղադիր լերուք. զի տկարանայ ամենայն մսեղի ի գործս իւր. սակայն եւ ես պակասեալ ի սգալի լուսոյ յաչաց տեսութենէ. եւ ի հոգւոյ եւ ի մտաց լուսոյ ամենեւին զրկեալ. այլ հարկեալ ի շնորհաշուք ալեացն եւ պատկառեալ յաստուածատիպ պատկերէն՝ գծագրեցի զսա ըստ իմում կարի, եւ դուք սիրով ուղղեցէք զթերութիւն. եւ Աստուած առ հասարակ ամենեցուն ողորմեսցի. եւ ինքն եղիցի աւրհնեալ յաւիտեանս եւ յաւիտեանց յաւիտեանս ամէն»։
       Այլ գրով. «Ես Կոստանդին ծառայիցն Աստուծոյ ծառայ եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ կաթուղիկոս ամենայն Հայոց, որ ետու գրել զԱւետարանս զայս յաղագս անձին իմոյ. յընտիր եւ ի լաւ աւրինակաց, եւ ոսկով եւ արծաթով զարդարեցի։ եւ իմ տեսեալ զմենաստան անապատն զՓոսն, եւ միաբանեցի զիւրեանքն ի մի պաշտաւն եւ ի մի սեղան. եւ առին իւրեանց սահման ըստ կարեաց իւրեանց. եւ ես միաբանեցայ ընդ նոսա եւ պարգեւեցի նոցա զԱւետարանս զայս զոր ինձ ստացել էի, յիշատակ ինձ եւ եղբաւրորդւոյ իմոյ Թորոսի քահանայի, եւ ծնողաց մերոց եւ եղբարց եւ քերց մերոց, զի անփոփոխ մնասցէ ի սուրբ ուխտս. եւ մի՛ ոք իշխեսցէ հանել զսա ի Ս. Անապատէս. զի մի՛ անիծիւք պատժեսցի»։ … «Քրիստոս Աստուած … յիշէ զԿիրակոս երէց … եւ զկենակիցն իւր զԽութլուն. որ ծնան զզաւակ բարի զԴաւիթ երէց … եւ սա … գնեաց ի հալալ վաստակոց իւրոց եւ ի չքաւորութենէ զայս ոսկեզաւծ Ս. Աւետարանս, որ է անգին մարգարիտ, յիշատակ զաւակին իւրոյ դեռաբուսկան Հռիփսիմէի…».
       Ի թուին Պ. Լ. զԱռաքել յիշեցէք»։
       «ԶԿարապետ ոսկերիչն յիշեցէք … եւ զիւր որդին զԱմիրխէրն եւ զիւր ծնողսն … որ արծաթով զարդարեաց զսուրբ Աւետարանս…»։
       «Աստուած աւրհնէ զՈւսէփն եւ զիւր որդին զՊաւղոսն եւ զիւր եղբայրն, որ զիւր վանացն (ջաղացն) զինչ աղուն աղայ՝ նա զվարձքն եթող սուրբ Կարապետին»։
       … «Յիշեսջիք զտնտես Ոսկիկն որ ետ կազմել զսուրբ Աւետարանս, իւր եւ իւր այրոջն Վարդանին եւ հաւրն Թոմասին եւ մաւրն Խրմզին եւ մեծ պապուն Քուլէֆին, եւ մեծ մաւրն Թմլան եւ եղբարցն Պետրոսին եւ Երանէլին. եւ հաւրեղբարցն Տէր Ներսէսին եւ Խոսրովին. եւ իւր որդւոյն հոգւոյն, եւ եդ յիշատակ ի գիւղն Հաղդուկ, ի դուռն Երեք մանկանց, որ է Չմշկածագու մէջ … որ է ոխմ. (ոխվ. վագըֆ)…»։
       «Դարձեալ վերստին նորոգեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ տէր Սարգսին, որ է կրաւնաւոր… Աստուած ողորմի Պռաստեցի Մինասին … որ տիվեց ոսկի մի սուրբ օետարանիս … նորոգեց … թվին Ռ. Ճ. ԿԶ. »։
       «Աստուած աւրհնէ զՊռաստենք գիւղն եւ զիւր Քրիստոսադաւան ժողովուրդն զռայիս Գըտոնն եւ զիւր որդիքն զՆերսէսն եւ զՄովսէսն եւ զիւրեանց որդիքն. զԱստուածատուրն եւ զիւր որդիքն. զՄղտեսի Հարապետն զՎարդանն եւ զիւրեանց որդիքն. եւ Աստուած լուսաւորէ զիւրեանց ննջեցելոց հոգիքն, որ միաբանեցան ի սէրն Քրիստոսի, եւ արտ մի, Գ. չափու տեղ՝ յիշատակ դրին ի դուռն սուրբ Կարապետին եւ սուրբ Սարգսին եւ սուրբ Տիրամայր Աստուածածնին, ի վանքս Խարտիշարոյ, եւ ի յառաջնորդութեան տէր Աստուածատուր եպիսկոպոսին, եւ Ստեփաննոս վարդապետին, եւ Տիրատուր քահանային, յամէն տարի կարդացէք, եւ զայս ժողովուրդս ի Քրիստոս յիշեցէք…»։
       «Յիշեցէք եւ (Աստուած ողորմի) ասացէք Դանիէլին եւ Մաւճուտին եւ Եթարին եւ Մնացականին, եւ այլ ամենայն եղբարց եւ քուերց, որ ետուն կամաւոր ողորմութիւն եւ օգնական եղեն շինութեան Ս. Կարապետու վանիցն. եւ Ս. Աւետարանս գրաւեալ կայր մօտ յայլազգիս եւ սոքա ընձեռնելով ինչք՝ զերծուցին յայլազգւոյն եւ եդին յիշատակ կրկին ի Ս. Կարապետ…»։ Թվին Ռ. Ղ. Է. կրկին նորոգեցաւ վանքն, զի ի շարժմանէն աւերեալ էր, եւ Առաջնորդ վանիցն էր Տէր Միքայէլն»։
       Ի վերջն Ղուկասու Աւետարանի գրեալ. «Ես Տիրատուր եպիսկոպոս, վերջին ստացող Ս. Աւետարանիս որ ստացայ զսա ի հալալ վաստակոց իմոց, կազմեցի կրկին եւ եդի յիշատակ ի Ս. Անապատս Խարտիշարոյ ի գաւառս Չմշկածագայ ի դուռն Ս. Կարապետին եւ սուրբ տիրամաւր Աստուածածնին եւ Ս. Սարգսի զաւրավարին … յիշեցէք … զառաջին ստացողն զՏէր Կոստանդին կաթողիկոսն Հայոց իւրայովքն հանդերձ. եւ զԿիրակոս եւ զԴաւիթ քահանայ զմիջին ստացողք, եւ զիս զՏիրատուր նուաստ եպիսկոպոս զվերջին ստացողս, եւ ով ոք երախտիք ունի ի վերայ Ս. Աւետարանիս…»։
       Աւետարանիս դրան նկարէն խորաններէն զկնի՝ երկու երեսներու մէջը ոսկեզօծ էջերով գրեալ է.
       «Ով յԱնսկիզբն ծոցոյ բան, նոյն եւ ծածկեալ յազգս մարդկան.
       Որ զայս մատեան Աւետարան մեզ հնչեցեր ձայն ցնծութեան,
       Դու զպճնողս քո բանի զտէր Կոստանդին հովիւս բարի
       Նստո՛ յաթոռ ընդ Պետրոսի երգել քեզ փառս անլռելի։
       Որ յամենայն շնչոց աւրհնիս, հանուրց գոյից տէր ճանաչիս,
       Արդ զնուիրող այսմ նիւթիս ընկալ ի փառսդ որ յապառնիս,
       Բազմել ընդ քեզ ի հարսանիս։
       Եւ ծնողաց նորին ողորմեսցիս. որ յաւիտեանս միշտ աւրհնիս»։
       1 Աւետարան եւս.
       … «Գրեցաւ սա ի թուա. Հայոց ի Ջ. եւ ԺԸ. ի յերկրիս որ Տիւրիկի կոչի, ի վանքն Վաւդըռ (Օտուռ) գեղջին ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Յակոբայ. Նշանին եւ Յոհաննու, եւ այլ սրբոց որ աստ կան հաւաքեալ. ի հայրապետութեան տեառն Մկրտչին եւ տէր Բարսեղին … ձեռամբ Ստեփաննոսի անուամբ միայն կոչեցեալ հայրապետին … Յիսուս Քրիստոս շարժեաց ի սէր աստուածային նախանձու զՆոր-Մանուկն եւ զկողակիցն իւր զՇնոհւորն, որ … ստացան զսուրբ Աւետարանս … եւ եդին ի սուրբ Անապատն Աւագվանք կոչեցեալ ի դուռն Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Կարապետին եւ երկոտասան սուրբ Առաքելոցն յիշատակ … ոչ ոք ունի իշխանութիւն, ոչ վարդապետ, ոչ առաջնորդ հանել ի դրանէ Աստուծոյ՝ ծախելով կամ գրաւ դնելով, եւ թէ ոք յանդգնի ընդ խաչհանս պատժեսցի, ընդ Յուդայի եւ այլոցն. այլ աւրինակ եւ ընթերցումն մի խնայեսցի … յիշեցէք զստացող սորա եւ զծնողսն իւր եւ զՆերսէս սրբասէր աբեղայն որ պատճառ եղեւ այս բարութեան, եւ զծնողսն իւր … աղաչեմ յիշել ի տէր զմահտեսի տէր ներսէս կրաւնաւորն եւ զհայրն իւր զԱստուածատուր պատուելի քահանայն, որ մականուն Գառնուկ կոչի, եւ զմայր իւր զԼալխաթուն, եւ զեղբայրն իւր զհաւատարիմ քրիստոնեայն զԱրիստակէսն, եւ զեղբայրքն իմ զփոխեցեալ առ Քրիստոս զՅոհաննէս եւ զՄելքիսեթն, եւ զհաւրեղբաւրորդիքն իմ զՍարգիս եւ Գրիգորն եւ Մարտիրոսն, որ են յերկրէն Լերդկայ, որ եդին իւրեանց յիշատակ ղատիֆա շուրջառ մի բոլոր զգեստով ի սուրբ Անապատս որ կոչի Աւագ վանք…»։
       1 Աւետարան եւս.
       «…Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թվա. Հայոց ի Ջ. Ղ. ամին, ձեռամբ … Յովսէփ … եպիսկոպոսի, ի նահանգիս Չմշկածագի, ի վանքս Խարտիշարի, ընդ հովանեաւ սուրբ Կարապետի եւ սրբոյն Սարգսի զաւրավարին եւ որդւոյ նորա Մարտիրոսին. եւ այլ բազմահաւաք սրբութեանց որ աստ կառուցեալ կան, ի յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս տէր Կարապետ եպիսկոպոսին, որ փոխեցաւ առ Քրիստոս, եւ ի հայրապետութեան Վաղարշապատայ սուրբ Էջմիածնայ տեառն Գրիգորիսի, եւ միւս հայրապետութեան Սիսոյ տէր Սիմէոնի։ Այլ եւ (յիշեցէք) զմեր առաջնորդս զտէր Թադէոս հայրապետն եւ զվանիցս միաբանքն մեծ եւ փոքր կրաւնաւորք, որ հիմի կան, են թուով ԻԶ. թող զսարկաւագն եւ զտնտեսն եւ զմղտեսիքն եւ զգործաւորքն։ … Գրեցաւ սա ի լաւ եւ յընտիր աւրինակէ. եւ ունի զտասն խորանացն զգիրսն կարմրագրով ի վերայ իւրաքանչիւր գլխոցն համարին … Աղաչեմ … յիշման արժանի առնէք զ… գրիչս Յովսէփ եպիսկոպոս եւ զմարմնաւոր հայրն իմ զՄարտիրոսն, որ Լ. տարի տնտեսութիւն արար այս վանիցս, եւ զմայրն իմ զԴշխոյն …, խնդրեմ որ իմ մեղացս թողութիւն ուզէք յԱստուծոյ, զի յոյժ մեղուցեալ եմ։ Մեղա՛յ Աստուծոյ։ Եւ Աստուած զձեր մեղքն թողու…»։
       Սոյն Յաղթուկ գեղի ձեռագիր մատեաններէն. Երկու Աւետարանի եւ մէկ Յայսմաւուրքի յիշատակարանը մնաց։ Այստեղ հաւաստեցին, թէ Չմշկածագցի տէր Գրիգորի հայրն բեռ մը ձեռագիրք տարած է այս գեղէն եւ Խարտիշարու սուրբ Կարապետ վանքէն։