Ժամանակագրութիւն

Յետ Աղէքսանդրի տիեզերակալի, որ թագաւորեաց ԺԲ (12) ամ եւ ի մեռանելն Դ (4) բաժանեաց զթագաւորութիւն Դ (4) դայեակ որդոց իւրոց, զոր իւրում տեղոջն ասելոց եմք: Յորոց մինն Սելեւկոս թագաւորեաց Բաբելոնի, Պարսից եւ Ասորոց, սա Նիկանովր կոչեցաւ, վասն յաղթութեան, ամս ԼԱ (31): Զսա պայազատէ նորին որդի Անտիոքոս Սովտէրն կոչեցեալ, ամս ԺԹ (19): Յետոյ սորա Անտիոքոս Թիոս, ամս ԺԷ (17): Եւ ի ԺԱ (11) ամին սորա, զկնի Կ (60) ամի վաղ•անի Աղէքսանդրի, ապստամբեցին Պարթեւք եւ Պարսք ի ծառայութենէ Մակեդոնացւոց եւ եդին իւրեանց թագաւոր զԱրշակ: Այս Արշակ քաջ էր ի Քետուրական ծնընդոցն, ի սերմանէ Աբրահամու, որոյ ասաց Աստւած «Թագաւոր ի քէն ելցենե: Սա թափէ յարեւելից եւ ի Բաբելոնէ զիշխանութիւն Մակեդոնացոց եւ ետ Հռոմայեցոց Ճ (100) քանքար ամի-ամի պատարագս, զի մի օգնեսցեն Մակեդոնացոցն: Սա թագաւորեալ ամս ԼԱ (31) մեռանի ի Բալհ: Եւ յետ նորա Արտաշէս, որդի նորա, ամս ԻԶ (26): Զսա պայազատէ Արշակն մեծ, որդի նորա, ի վերա սորա եկին ի Բաբելոն Դեմետր եւ որդի նորա Անտիգոն, թագաւորք Ասիոյ եւ պատերազմեցան: Եւ Արշակ յաղթեալ ըմբռնէ զնոսա եւ տանի ի Պարթեւս: Էր Դեմետրի եղբայր մի կրսեր Անտիոքոս անուն ի Սիդէ քաղաքի սնեալ, իբրեւ լուաւ զգերիլ եղբօր իւրոյ եկն էառ զտեղի նորա: Իբրեւ լուաւ Արշակ եկն ի վերա նորա ԲԺ (12)-ան բիւրուք ի ձմերայնի յանծուկ տեղի եւ սպանանէ զնա եւ դարձեալ դնէ զԴեմետր. եւ սա տիրեաց երրորդ մասին աշխարհի: Այս Արշակ /189/ մեծ, թոռն Արշակայ քաջի, թագաւորեցուցանէ Հայոց զեղբայր իւր զՎաղարշակ, Խաղտեաց գաւառին, որ է Կեսարիայ, տալով նմա զհիւսիս եւ զարեւմուտս: Այս եղեւ սկիզբն երկուց հարազատ թագաւորացն` Պարսից եւ Հայոց ի տոհմէ Արշակունեաց:

Նախ ասասցուք զՊարսիցն որքան տեւեցին Արշակունիքն համառօտաբար եւ ապա զՀայոցն ձիգ եւ յերկար ըստ ո•ոյն.

Արշակ մեծ ամս ԾԴ (54), Արշական ամս ԼԱ (31), Արշանակ ամս Լ (30), Արտաշէս ամս Ի (20), Արշաւիր ամս ԽԶ (46), ի սորա Ի (20) ամին ծնունդն Քրիստոսի ի Բեթղէէմ Հր[է]աստանի: Արտաշէս ամս ԼԵ (35), Դարեհ ամս Լ (30), Արշակ ամս ԺԷ (17). Արտաշէս ամս ի (20), Պերոզ ամս ԼԴ (34), Վաղարշ ամս Ծ (50), Արտաւան ամս ԼԱ (31): Զսա եսպան Արտաշիր Ստահրացի, որդին Սասանայ եւ եբարձ զթագաւորութիւն Արշակունեաց ի Պարսից, յաւուրս Խոսրովու հօր սրբոյն Տրդատայ Արշակունոյ ի ԻԹ (29) ամի թագաւորութեան նորա:

Այլ մեք թողցուք զսոսա եւ դարձցուք յառաջին կարգն ուստի թողաք եւ թուեսցուք զՀայոցն զամքն եւ զոր ինչ լինել նոցա:

Վաղարշակ թագաւոր եղբայր Արշակայ մեծի, որպէս յառաջ ասացաք, թագաւորեաց Հայոց ամս ԻԲ (22): Սա յօրինէ զաթոռ թագաւորութեան իւրոյ ի Մծրին եւ յօրինէ կարգս կենցաղականս զանազան յօրինուածով գտեալ գիր ի նախնեացն Հայոց: Թագադիր զԲագարատ դնէ, զի յառաջ նախաձեռն սա եղեւ Արշակայ յառնուլ զՀայս: Սա էր Հրէայ, յազգէ Յուդա եւ զգեցուցանող իւր, զնձեռէս Քանանացի եւ կոչէ զազգն Գնթունի: Եւ թիկնապահ ի զաւակացն Խոռայ Հայկազնոյ, որ եւ Մախազունիք: Եւ ըզԴատ ի վերա որսոյ, որ եւ Վարաժնունիք: Եւ զԳարաղ ոմն ի վերա կուտից եւ զԳաբէլ սպասարար եւ Գաբեղեանք եւ Աբեղեանք կոչին նոքա: Եւ Արծրունիք, որք արծուիս բարձեալ: Եւ Գնունիս, որ գինի մատուցանէին առաջի թագաւորին: Սոքա յորդոցն Սենեքարիմայ: Եւ Սպանդունիսդ ի վերա զենարանաց: Եւ զՀաւունիսդ րազեկալս: Եւ Ձիւնակալդ ձիւնակիրս յամարայնի: Եւ երկրորդ իւր ի զաւակացն Աժդահակայ: Եւ յարեւելից Բ (2) նահապետութիւնս` զՍիսականսն եւ որ ի տանէն Կադմեայ, եւ /190/ յարեւելից հիւսիսոյ զԱռան ի ծնընդոց Սիսակա, ուստի Աղուանք. եւ ի սորա ծնընդոցն սերին ազգն Ուտէացոց, եւ Գարդմանցոց, եւ Գօդէացոց, եւ Գարգարացոց իշխանութիւն: Եւ Գուշարայ, որ յորդոցն Շարայի ժառանգեցուցանէ զԿանդարս: Զտէրութիւն Տաշրայ եւ զԱշոցաց ընդդէմ Կովկասու լերինն կարգէ զհզօր ազգն ի զաւակէ Միհրդատայ Դարեհի նախարարի: Եւ զՏուրք ոմն ի Պասքամայ վասն դժնեա երեսաց կարգէ կուսակալ արեւմտից եւ կոչէ զնա Անդեղտան: Եւ զայր ոմն Սրտեա-Սլաք անուն, յազգէ Հայկա, կարգէ պահել զլեառն որսալ քօշս, որ եւ Սղկունիք եւ ի սոցին զՄիանգակնայ դառնալի, յորմէ Մանդակունիք եւ զայլսն ամենայն, զոր ոչ գրեմ լիապէս, այս Վաղարշակ հաստատեաց եւ մեռաւ ի Մծբին: Առ սա եկին ի Հնդկաց Բ (2) եղբարք իշխանք հարազատք Դեմետր եւ Գիսանէ անուն եւ բնակեցուցանէ զնոսա ի Տարօն, զոր յետ ԺԵ (15) ամի սպանան նոքա եւ որդիք նոցա արարին զպատկերս նոցա եւ եդին ի տեղի Իննակնեա. եւ եղեւ մեհեան նոցա, զոր յետ բազում ժամանակի սուրբն Գրիգոր խորտակեաց եւ եդ անդ զնշխարս սուրբ Կարապետին:

Եւ թագաւորեաց Արշակ որդի նորա ամս ԺԳ (13): Սա պատերազմեալ ընդ Պոնդացիսն եւ յաղթեաց նոցա եւ նշանակ եթող յեզր ծովուն մեծի զնիզակն իւր բոլորատէգ մխեալ արեամբ զեռնոց ձգեալ ուժգին յերկանաքար մի եւ խորագոյն նստոյց զնիզակն ի կարծր քարն եւ կանգնեաց ի ծովեզրն եւ ժամանակ ինչ պաշտեցին եւ մեռաւ Արշակ:

Եւ թագաւորեաց Արտաշէս որդի նորա ամս ԻԵ (25), սա հպարտ գոլով եւ պատերազմասէր ոչ եղեալ երկրորդ Պարսից, այլ զՊարսից արքայն Արշանակ իւր երկրորդ արարեալ: Եւ գնացեալ ի Լիբիայ զԿրասոս թագաւոր նոցա մահացուցեալ եւ տիրեաց նոցա: Սա զմիջօրեայն մթացուցեալ բազում նետաձգութեամբն, զի անհամար գոլով զօրաց յիջեւանս իւրաքանչիւր քար մի դնէին եւ լինէր իբրեւ զահագին կարկառ մի, սա զծովն մեծ որպէս ցամաք ցուցեալ վասն անչափ նաւացն, որ կից կային առ միմեանս կամելով զամենայն արեւմուտս հնազանդել, այլ ոչ գիտեմ, թէ որպէս աղմկեալ եղեւ զօրաց նորա վաղվաղակի յետ դառնայ բերելով ընդ ինքեան զպատկեր արեգական եւ լուսնի յԱրմաւիր եւ պաշտեցին. եւ մեռանի Արտաշէս յիւրոց զօրացն խոցեալ:

Եւ թագաւորեաց Տիգրան որդի նորա ամս ԼԳ (33): Ի սմանէ ապստամբեցան Յոյնքն, որ ի կողմանս Մաժակայ, վասն որոյ երթեալ պատերազմի եւ յաղթէ նորա: Եւ ի քեռ այր իւր հաւատայ զՄաժաք եւ զՄիջերկրայս բերէ ընդ ինքեան զկուռս նոցա յաշխարհս մեր զԴիոսին յԱնի, զԱրտեմիդեա, զԱփրոդիտեա եւ Հեփեստոսին յայլ տեղիս, /191/ եւ անտի դիմէ յաշխարհն Պաղեստինացոց: Իսկ դշխոյն Հրէից Աղէքսանդրիայ, որ եւ Սաղինա, կին Աղէքսանդրի որդւոյ Յոհաննու, որդոյ Շմաւոնի, եղբօր Յուդա Մակաբէի, զայնու ժամանակաւ նայ էր թագաւոր Հրէից: Ունէր սա Գ (3) որդիս` Հիւրկիանոս, Արիստաբուլոս եւ Անտիգոնոս: Այս դշխոյս ինչս բազում ետ Տիգրանայ եւ հնազանդեալ նմա, գնաց ի նմանէ: Եւ զգերեալսն, որ ի Հրէից անթիւ բերեալ Տիգրանա բնակեցուցեալ յԱրմաւիր: Յայնմ ժամանակի Պոմպիոս Հռոմայեցոց զօրաւար եկեալ անթիւ զօրօք ի Միջերկրայս ի վերայ Տիգրանայ եւ ոչ էհաս նմա, զսպարապետն իւր կացոյց ի Դամասկոս կալ ընդդէմ Տիգրանայ եւ ինքն գնացեալ ի Մաժակ պատերազմել ընդ Միհրդատայ եւ փախոյց զնա եւ տիրեաց տեղոյն եւ զպատանին Միհրդատիայ անուամբ հօրն գերեաց եւ չուեալ ի Հրեաստան ետես, զի Սաղինայ դշխոյն Հրէից տուեալ էր զթագաւորութիւն Արիստաբուլեա` որդոյ իւրոյ եւ քահանայութիւն Հիւրկիանեայ. եւ պատերազմեալ առ զքաղաքն եւ առ գերի զթագաւորն Արիստուբուլոս եւ եդ ի տեղի նորա զՀիւրկիանոս կամելովն Անթիպատրեայ Ասկաղոնաց[ի]ս հօր Հերովդէի: Եւ Հիւրկիանոս թագաւոր եւ քահանայ խնդրեաց ի Պոմպէոսէ, զի արասցէ գործակալ զԱնթիպատրոս, զոր եւ արարն իսկ, եւ ինքն Պոմպէոս հանդերձ Արիստաբուլիւ չուէ ի Հռոմ: Իսկ Տիգրան իբրեւ լուաւ զայս ամենայն դարձեալ եղեւ երկրորդ Պարսից եւ առեալ ի նմանէ անթիւ զօր եւ կացոյց ի վերա Բազափրան Ըռըշտունի եւ իւրով հանդերձ խաղայ յԱսորիս ի վերա Հռոմայեցոց ընդառաջ նորա գա Գաբիանոս զօրավար նոցա. եւ ոչ կարաց. ի դիմի կալ, այլ խոյս ետ, գնաց յԵգիպտոս եւ գաղտ ի Հռոմայեցոց հաշտութիւն խօսեալ ընդ Տիգրանայ. եւ զքւեր որդին զպատանին Միհրդատ արձակէ գաղտ առ նա, զոր Պոմպէոս կալեալ էր համբաւելով, թէ գաղտ փախեաւ: Իբրեւ լուան Հռոմայեցիք զայս իր, փոխեն զԳաբիանոս եւ փոխանակ նորա առաքեն զԿրասոս, որ եկեալ անթիւ զօրաւք կալ ընդդէմ Հայոց եւ ոչ տայր թոյլ ընդ Եփրատ անցանել: Եւ առաքեաց Տիգրան զԲաղափրաի նահապետն Ըռըշտունեաց եւ զԳնէլ նահապետ Գնունեաց, բազում զօրու ընդդէմ Հռոմայեցոց կամ հնազանդ առնել զԱսորեստան եւ զՊաղեստինէ եւ կամ ի սուր սուսերի մաշել: Եւ եկեալք զհրամանն կատարեցին մաշ/192/ելով զամենեսեանն ի սուր սուսերի եւ յաղթեցին նոցա եւ փախուցին: Յառաջ նոցա եկեալ Պակարոս ոմն, խնամի Անտիգոնեայ եղբօր Հիւրկիանայ ասելով. «Բազմափրա փութայ, զի զՀիւրկիանա թագաւոր գրեսցես եւ դիցես թագաւոր զփեսայն իմ, զԱնտիգոնոս, տամ քեզ Շ (500) աղչիկս գեղեցիկս եւ Ռ (1000) քանքարս ոսկոյե: Եւ գնացին ի վերայ Պաղեստինայ, իբրեւ տեսին զՀիւրկիանոս թագաւոր եւ Փեսաղոս որդի Անթիպատրեա գործակալ, զի յայն ժամանակի զԱնթիպատրոս հայր սորա եւ զՓերուրի եղբայր սպանեալ էին Հրէայքն` դեղըմպութեամբ. եւ մնացեալ այս Փեսաղոս, որ այժմ գործակալ եւ Հերովդէս: Իբրեւ տեսին սոքա զյաղթութիւն Բազմափրայ խօսին զխաղաղութիւն հնազանդութեան: Եւ Բազափրան յառաջագոյն առաքեաց զԳնէլ տակառապետն Յերուսաղէմ առ նոսա գալ ի հնազանդութիւն: Եւ Հիւրկիանայ զտակառապետն բազում զօրօք ոչ ետ թոյլ մտանել ի քաղաքն, այլ Շ (500) արամբ եւ Գնէլ խրատ տայր Հիւրկիանեա, թէ ել գնայ առ Բազափրի իշխանն մեր եւ լեր պատուով: Եւ նորա պահանջեալ երդումն եւ նա երդուաւ յարեգակն եւ ի լուսինն եւ յամենայն պաշտելիս, ընդ որ վստահացեալ գնաց առ Բազափրի տարաւ ընդ ինքեան զՓեսաղոս գործակալ: Եւ յորժամ գնացին առ ժամ մի մեծարէր Բազափրան զՀիւրակիանոս թագաւոր եւ յետ սակաւու եղեալ փոքր մի հեռացաւ վասն երդման եւ ասաց զօրացն մատնել զՀիւրկիանոս ի ձեռն Անտիգոնեայ եղբօր իւրոյ: Եւ Անտիգոնոս ատամամբք կտրեաց զականջ Հիւրկիանեայ եղբօր, զի մի այլ լիցի քահանայպետ ըստ օրինացն: Եւ Փեսաղոս եղբայր Հերովդի իւրովի էհար զգլուխն ի քարի. եւ Անտիգոնոս բշիժկ առաքեաց եւ թունաւոր դեղովք սատակեցին զնա: Իբրեւ ետես Հերովդէս գաղտ փախեաւ ընտանեօքն ի Հռոմ առ Աւգոստոս կայսրն պատմել զանցս աղէտից հօրն եւ եղբարցն, թէ որպէս մեռան ի վերա հաւատարմութեան Հռոմայեցոց: Եւ մինչ այս եղեւ առաջի Բազափրա ընբռնեաց զՀիւրկիանոս թագաւոր եւ քահանայ եւ ետ զիշխանութիւն Անտիգոնեա եղբօր նորա, ըստ խոստման Պակարոսի, աներոջ նորա, զի առցէ զխոստացեալն: Եւ մտին ի քաղաքն ձեռնատուութեամբ Անտիգոնեա. նոր թագաւորի ոչ մեղանչեցին քաղաքին այլ զտուն եւ զաղխ եւ զամենայն ինչս Հիւրկիանեա հանդերձ ինքեամբ եբեր Բազափրի գերի եւ բնակեցուցեալ ի Վան քաղաքի: Իբրեւ լուաւ կայսրն Օգոստոս զիրսն, որ եղեն ի բերանոյ Հերովդէի, թագաւորեցուցանէ /193/ զՀերովդէս Հրէաստանի կամակցութեամբ դշխոյին Եգիպտացոց Կղէովպատրայ եւ Հերովդէս հանդերձ Հռովմայեցովք եկեալ ի վերա Երուսաղէմի, պաշարեալ առ զնա, եւ սպան զԱնտիգոնոս թագաւոր եւ տիրեաց անհոգապէս: Եւ Տիգրան յետ գերելոյն զՀիւրկիանոս կացեալ Բ (2) ամ մեռաւ:

Եւ թագաւորեաց Արջամ, որդի Արտաշէսի, եղբայր Տիգրանայ, ամս Ի (20), ի սորա առաջին ամին մեռաւ Արտաշէս Պարսից թագաւոր եւ մնաց ժառանգ թագաւորութեան նորա Արշաւիր, փոքր տղայ եւ ոչ կարաց օգնել Արջամայ, վասն որոյ Արջամ ձեռն ետ յՕգոստոս եւ այս եղեւ սկիզբն մասնաւոր հարկս տալ Հայք Հռովմայեցոց: Եւ Հերովդէս սկսեալ ի Հռովմէ մինչեւ յԱնտիոք սալայատակ արար զ•անապարհս: Խնդրեաց յԱրջամայ արս անարուեստից եւ ոչ ետ յառաջ, յետոյ վասն սաստիկ պատասխանոյն Օգոստեա տայ, զոր խնդրէր եւ Արջամ մեռանի:

Եւ թագաւորեաց Աբգար որդի նորա ամս ԼԸ (38): Սա խաղմ արար ընդ Հերովդէս, սպանանէ զեղբօր որդի նորա, զի բազում զօրօք եկեալ էր ի վերայ իւրն: Ի Բ (2) ամին սորա, եւ ի ԽԲ (42) ամին Օգոստեա, ԻԱ (21) ամին Արշաւիրի Պարսից թագաւորին եւ ԼԲ (32) ամին Հերովդէի, յԱդամայ ՐՃՂԸ (5198), ի ՃՂԵ (195) նահանջին ծնանի տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս ի Բեթղէէմ Հրէաստանի, յորում ամի Օգոստոս առաքեաց զԿիւրիոն առնել աշխարհագիր:

Ի ԺԸ (18) ամին իւրոյ Աբգար շինեաց զՈւրհայ եւ եդ անդ զաթոռ թագաւորութեան ի Մծբնայ: Զայս Ուրհայ, որ է Եդեսիայ, յառաջ շինեաց Նեբրովթ Բէլն եւ անուանեաց Որեդ եւ կրկին շինեաց Սելեւկու բարեկամն Աղէքսանդրի եւ երրորդ այս Աբգարս: Ի ԻԷ (27) ամին Աբգարու մեռաւ Արշաւիր Պարսից արքայ թողլով Գ (3) որդին` Արտաշէս, Կարին, Սուրէն եւ դուստր մի Կոշմ անուն: Արտաշէսն առեալ զթագաւորթիւն եւ Բ (2) եղբարքն հակառակէին ընդ նմա. իբրեւ լուաւ իմաստունն Աբգար չուեաց ի Բահլ քաղաքի եւ համոզեաց Գ (3) եղբարսն ի հաշտութիւն, տալով զթագաւորութիւն Արտաշէսի եւ կոչեաց զնոսա Պալհաւս` Արտաշէսի Պալհաւ, Կարենա Պալհաւ, Սուրենայ Պալհաւ: Զայս վասն այն երկարեցի, զի ծանիցես զլուսատունն մեր ի Սուրենա Պալհաւէ սերեալ, եւ ի Կարինա Պալհաւէ` զազգն Կամսարականաց, եւ յետոյ ի ժամանակն Տրդատայ եկին յաշխարհս մեր: Բայց մեծն Աբգար /194/ յետ համոզելոյ զնոսա առեալ գիր երդման դարձաւ եւ ի հեռաւոր •անապարհին հանդիպի նմա ցաւ ուրկութեան: Եւ ի յայսմ ամի Տիպեր կայսրն ոստիկան առաքեաց յԵրուսաղէմ` զՊիղատոս եւ զպատկերն իւր ընդ նմա դնել ի տա•արն: Եւ ել հոգին սուրբ ի դաբիրայէն եւ աղխաւագգեաք Բ (2)-սեանցն աղաղակէին: Այլ այս Պիղատոս եւ Հերովդէս չորրորդապետն եւ Փիլիպոս եւ Լուսենա չարախօսէին զԱբգար առ գործակալս Հռոմայեցոց, որ գային տանել զհարկն ամի ամի ասելով, թէ «Աբգար ապստամբել կամի յարքայէ, վասն այն գնաց ի Պարս եւ եկն, զի նոքա զօր առաքեսցենե: Ընդ այն աւուրս եկաց ի գործ հազարապետութեան Ասորոց եւ Փիւնիկեցոց եւ Պաղեստինացոց Մառինոս, յառաջագոյն առաքեաց Աբգար առ նա զՍարիհայ բդեաշխն Աղձնեաց եւ զՇամշագրամ նահապետն Ապահունեաց եւ զգիր ուխտի Գ (3) եղբարցն Պարսից ասելով. «Մի ունկն մատուսցես չարախօսաց իմոց, զի վասն համոզելոյ զնոսա գնացի ի Պարսե: Եւ Մառինոս սիրով ընկալաւ զնոսա ասելով. «Ոչ ընդ իցեմ նոսա ի լիցի կասկած մի լիցի կասկած ի մտի քումե: Եւ մինչ դարձան լուան զսքանչելիսն տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, որ զորդի այւրոյն յարուցեալ էր ի մեռելոց Ինային քաղաքին. եկեալ աչօք տեսին եւ երկրպագեցին Քրիստոսի եւ եկեալ պատմեցի'ն Աբգարու: Եւ նա հաւատաց եւ առագեաց առ տէրն մեր թուխթ աղաչանաց գալ առ նա: Եւ տէրն մեր երանեաց զնա եւ առաքեաց զանձեռագործ դաստառակն պատկերին, որով կէս մարմնոյն ողջացաւ, յետոյ Թադէոս առաքեալն զբովանդակն: Եւ երանելին Աբգար բոլորով սրտիւ հաւատաց ի Քրիստոս եւ փոխեցաւ առ նա:

Յետ սրբոյն Աբգարու յերկուս բաժանեցաւ թագաւորութիւն` զի Անանուն որդին Աբգարու թագաւորեաց ի Յեդեսիայ եւ ուրացաւ զՔրիստոս եւ սպան զԱդդէ աշակերտ Թադէոսի, եւ Սանատրուկ քեռորդի Աբգարու Արշակունոյ թագաւորեաց յԱրտազ, որ եւ Շաւարշան եւ այժմ Մակու. իսկ Անանուն սատակեցաւ անկաւ սիւն կ•եա ի վերա նորա ի նոյն ամի: