Ժամանակագրութիւն

Կաւատ Ա (1) ամ: Արտաշիր ամս Թ (9): Խոռիան Ա (1) ամ. սա ոչ ի նոյն ազգէ: Խոսրով, որդի Արտաշրի, ամի մի: Բորմ եւ Զարմանդուխտ, դստերք վերին Խոսրովու, Ա (1) ամ: Յազկերտ, որդի Խոսրովու, ամս ԺԲ (12): Զսա սպանին զօրքն իսմայէլականաց ի Տիզբոն եւ բռնացան ի վերա ամենայնի Ապուբաքր, Օթման եւ Օմառ, որպէս յառաջ ասացի:

Այլ մեք դարձցուք յառաջին ո•ն, ուստի թողաքն ի Հայոց բան.

Թվին ՃԺԳ (664) եկաց իշխան Հայոց Համազասպ ամս Է (7):

Թվին ՃԺԶ (667) նստաւ հայրապետ տէր Անաստաս, ի գաւառէ Մասեացոտանէ, ի գեղջէ Ակօռոյ, ամս Զ (6): Սորա հրամանաւն Անանիայ Շիրակացին արար մեկնութիւն տումարի եւ զանշարժ եղանակ նորին եւ մնաց անհաստատ:

Եւ ապա Գրիգոր եկաց իշխան ամս Ժ (10): Յաւուրս սորա նստաւ հայրապետ տէր Իսրայէլ, ի գաւառէ Վանանդայ, ի գեղջէ Յօթմանայ, ամս Ժ (10): Եւ ապա տէր Սահակ հայրենօք ի Ձորոյփորոյ, ի գեղջէ Արքւաշինայ եւ մայրենօք ի Մազազայ, ի գեղջէ Բերդկանց, ամս ԻԴ (24):

Յետ Գրիգորի եկաց իշխան Ներսեհ Կամսարական եւ միւս այլ Ներսեհ ընդ սոցա ամք Ը (8):

Ապա Սմբատ Բագրատունի ամս Ի (20): Յաւուրս սորա եւ տեառն Սահակայ վրդովեցաւ աշխարհս Հայոց. եւ Մրւան գլուխ իսմայէլացոց ոստիկան առաքեաց ի Հայս Մահմետ անուն, այր ժանդ եւ չար, որ եկեալ քանդէր եւ աւերէր զաշխարհս մեր: Եւ յետ նորա Աբդլայ անուն եւս չարագոյն քան զնա, որ եկեալ աւերէր զՀայս, ընդ որս եւ զմեծ կաթողիկոսն Սահակ կապեալ շղթայիւք ետ տանել ի Դամասկոս:

Եւ յետ Սահակայ նստաւ տէր Եղիայ, հրամանաւ Սահակա, ամս ԺԴ (14), ի գեղջէ Ար•իշոյ: Յաւուրս սորա եւ Սմբատայ եկն ի Հայս ոստիկան Օկբայ /214/ անուն, որ եւ Մահմետ, խիստ եւ անագորոն, որ եկեալ ի Մրւանէ անհնարին չարիս անցոյց ընդ Հայս: Եւ ժողովեալ ազգին Կամսարականաց եւ Սմբատայ եւ այլ իշխանացն Հայոց ի վերա Օկբայի ի Վարդանակերտ եւ կոտորեցին զամենայն զօրս նորա: Եւ Օկբա Մահմետ փախստեա գնաց առ ամիրապետն իւր Աբդլմէլիք, զի մեռեալ էր Մրւան եւ առեալ անթիւ զօրս գալ հիմնայատակ առնել զՀայս: Իսկ սուրբ կաթողիկոսն Սահակ գերեալն յԱբդլայէ դեռեւս կայր կենդանի ի Դամասկոս: Իբրեւ լուաւ զսպառնալիսն Օկբայի բազում թախանձմամբ խնդրէր երթալ առ նա եւ հրամայեցաւ գալ եւ եկեալ մինչ ի Խառան վաղ•անեցաւ. եւ մինչ յոգւոջ էր պաղատանաց թուղթ գրեաց առ Օկբայ. «Ոչ առնուլ զքէն վրիժուց ի Հայոց, եթէ զայդ առնիցես եկեսցէ աւրհնութիւն Աբրահամու եւ Իսմայէլի հօր քո եւ ի վերա քոե. եւ ծալեալ զթուղթն եդ յափն իւր եւ ննջեաց: Եւ Օկբա, որ եւ Մահմետ, իբրեւ լուաւ զմահն սրբոյն, եկն եկաց ի վերա գերեզմանին, շարժեալ զձեռն. «Սալամ ալէքե ասելով. յայն ժամ եղեւ ահագին նշան, զի մեռեալն զձեռն շարժեալ եւ ետ զթուղթն ի նա եւ իբրեւ ընթերցան վաղվաղակի կատարեաց զխնդիրն եւ կնքեաց մուրհակ ոչ աւերել զՀայաստան. այս եղեւ ի թվին ՃԾԱ (702) յաւուրս տէր Եղիայի: Եւ յայսմ ամի առ Մահմետ զծովն Գեղամայ եւ զՍեւան:

Զի թէպետ եւ առ ժամն ոչ մեղանչեցին Հայոց, այլ յետ փոքր ինչ ամաց ՃԾԸ (709) թվին նենգութեամբ ժողովեցին զամենայն իշխանսն Հայոց ի Նեղչուան եւ ի Խրամ յԲ (2) եկեղեցիսն եւ այրեցին զնոսա եւ զկանայս եւ զմանկունս նոցա ի գերութիւն վարեցին, ընդ որս եւ զՎահան Դ (4)-ամեա, որդի Խոսրովու տեառն Գողթնայ, տարան եւ առյապայ պսակեցաւ մարտիրոսութեամբ յՕմարա:

Թվին ՃԿԴ (715) նստաւ հայրապետ Յոհանէս, ի գաւառէն Տաշրայ, ի գեղջէն Օձնայ, ամս ԺԱ (11), այր իմաստուն եւ հան•արեղ: Սա ծաղկերանկ եւ խարտեալ ոսկով զարդարէր զինքն, այլ ի ներքոյ տատասկաձեւ խորք զգենոյր: Եւ Վլիթ ոստիկան Հայոց պատմեաց զգեղեցկութիւն նորա առաջի Օմարայ: Եւ նա կոչեաց յՅոհան առաջի իւր երեւ[ե]լ մեծաշուք փառօք, ասէ ցնա Օմար. «Քրիստոս եւ աշակերտքն իւր խոնարհութեամբ շրջէին, դու ընդէ՞ր այդպէս պ•նազարդիսե: Եւ նա ասէ ցնա. «Քրիստոս աստուածն մեր եւ աշակերտքն իւր նշանօք եւ զօրութեամբ փայլէին, իսկ մեք ոչ ունիմք զնոյն զօրութիւն, այլ ունիմք արտաքոյ զարդարել զերեւելիսս ի տեսութիւն ըռամկաց. եւ թէ կամիս տեսանել առանձին, /215/ տեսցես զիսե. եւ ետես զնա խորք զգեցեալ ի մերկ մարմինն եւ յոյժ հիացեալ ամիրապետն ասէ ցնա. «Զոր խնդրես յինէն ասայ եւ տաց քեզե: Ասէ ցնա հայրապետն. «Երեք բան խնդրեմ ի քէն` մի զի զոք բռնութեամբ մի դարձուսցէս ի դինս ձեր, եւ երկրորդ` զի ազատ լինիցին պաշտօնեայք եկեղեցոյ. եւ երրորդ զի հանցես յաշխարհէն Հայոց զազգն Յունաց, զի միտ նոցա առ թագաւորն իւրեանց էե: Եւ նա ուրախութեամբ զխնդիրն կատարեաց մուրհակ կնքելով: Սա արար ժողով ի Մանածկերտ եւ սրբեաց զՀայաստան ի քաղկեդոնական դաւանութեանցն, զի յԵզրէ մինչ ի սա Ե (5) կաթողիկոսաց ժամանակ խմորեալ էին Հայաստան աշխարհս ի ժողովն Քաղկեդոնի ի տեղիս-տեղիս, զոր սուրբն Յոհան սրբեաց եւ սահմանեաց դեկտեմբեր ԻԵ (25) տօնել Դաւթի եւ տեառն եղբօրն, եւ ասաց «Մեղաք յամենայնի եւ զ[պատւի]ե. եւ անշարժ առնել զծնունդն Քրիստոսի յունվար Զ (6) ըստ կանոնաց տեառն եղբօրն եղեւ այս թվին ՃՀԳ (724):

Թվին ՃՀԶ (727) նստաւ հայրապետ տէր Դաւիթ, ի գաւառէ Կոտայից, ի գեղջէ Արամօնից, ամս ԺԴ (14) յամս անիշխանութեան: Ապա տէր Տրդատ, ի գաւառէ Վանանդա, ի գեղջէ Օդմսոյ, այր պարկեշտ եւ սուրբ, ամս ԻԳ (23): Եւ ապա միւս Տրդատ ի Դասնաւորաց ամս Գ (3). ի սորա առաջին ամն Աշոտ Բագրատունի եկաց իշխան ամս ԺԵ (15) ձեռամբ Աբդլայի թվին ՄԺԳ (764): Ապա տէր Սիոն եկաց հայրապետ, ի գաւառէ Արագածոյ, ի գեղջէ Բունից, ամս Ը (8): Սա աղօթիւք զցամաքեալ աղբեւրն Սիմն լերին բղխեցոյց առաջի ոստիկանին յեպիսկոպոսութեան ժամանակին: Ապա տէր Եսայի, ի Նիգ գաւառէ, Յեղապատրուշ գեղջէ, ամս ԺԳ (13): Սա որդի գոլով կնոջ այրոյ սնեալ սրբութեամբ ի տա•արի տեառն: Ի սորա Զ (6) ամին կացեալ իշխան Հայոց Սմբատ, որդի Աշոտոյ, ամս ԻԲ (22) թվին ՄԻԹ (780): Յետ Եսայեա եկաց հայրապետ տէր Ստեփանոս, ի Դուին քաղաքէ, ամս Բ (2): Ապայ տէր Յոկաբ, ի Յոստանէ, ամ մի եւ կէս: Ապա տէր Սողոմոն, ի քաղաքէն Գառնոյ, ամ մի: Ապա տէր Գէորգ, ի գաւառէ Արագածոյ, ի գեղջէ Բուրականէ, ամս Գ (3): Ապա տէր Յովսէփ, ի գաւառէ Արագածոտանէ, ամս ԺԱ (11). ի սորա Թ (9) ամին եւ թվին ՄԾԱ (802) կացեալ իշխան Աշոտ, որդի Սմբատայ, Մսակերն ամս Ի (20): Յետ Յովսէփայ եկաց հայրապետ տէր Դաւիթ, ի գաւառէ Մազազայ, ի գեղջէ Կակաղոյ, ամ ԻԷ (27). ի սորա ԺԹ (19) ամին եւ թվին ՄՀԱ (822) կա/216/ցեալ իշխան Հայոց Սմբատ, որդի Աշոտոյ, ամս ԼԲ (32): Յետ Դաւթի տէր Յովաննէս նստաւ հայրապետ, ի գաւառէ Կոտայից, ի գեղջէ Ովայից, ամս ԻԲ (22): Յաւուրս սորա եւ Սմպատա իշխանին Ջաբր ամիրապետն ոստիկան առաքեաց ի Հայս Աբուսէթ անուն, որ շատ ո•իրս գործեաց եւ զԲագարատ իշխանն Տարօնոյ կապանօք ետ տանել առ Ջաբր. եւ բնակչացն Սասնոյ եկեալ սպանին զԱբուսէթ եւ զօրս նորա:

Յետ Յովանէսի նստաւ հայրապետ տէր Զաքարիա, ի Կոտայից, ի գեղջէ Ձագայ, ամս ԻԲ (22), որ ի միում աւուր ի սարկաւագութենէ եհաս ի վեհագոյն աստի•ան: Ի սորա առաջին ամին եւ Սմբատայ ԼԲ (32) ամին եւ թվին ՅԲ (853) Ջաբր ամիրապետն ոստիկան առաքեաց ի Հայս զչար գազանն Բուղայ անթիւ զօրօք, գալ առնուլ զվրէժն Աբուսէթայ, զոր սպանին: Ո~հ, ո~հ դառնութեան ամիս, որ անասելի չարիս արար եւ յոլովք զրկեցան ի լուսոյն կենաց ուրացութեամբ եւ բազումք վկայութեամբ կատարեցան ի Քրիստոս ընդ որս եւ սուրբն Ատոմ Զ (6) ընկերօքն, ի Յաղբակ գաւառէ, Յորսիրանայ գեղջէ, մանուկ տիօք եւ կայտառ երեսօք զնոսա խնայելով, զի թերեւս կարասցէ յանօրէն օրէնս իւր դարձուցանել, ըստ չար սովորութեան իւրոյ, բազում ջանիւ. եւ ոչ կարաց խախտել զնոսա ի սիրոյն Քրիստոսի: Եւ յետ բազում կտտանաց հրամայեաց ի փայտէ կախել զնոսա: Եւ սուրբն Ատոմ բարձրագոչ ձայնիւ քաջալերէր զընկերս իւր եւ ի նոյն կատարեցան ըստ նմանութեան տեառն, եւ ընդ նոսա այլ եւս ՃԾ (150) վկայք: Իբրեւ ետես գազանաբարոյն Բուղայ զչար կամսն իւր յաջողեալ, ապա զըռամբ ածեալ զիշխանսն Հայոց զորս խաբէութեամբ եւ զոմանս սաստիւ եւ զայլսն նենգիւ ընդ որս եւ զՍմբատ Բագրատունի, որ Աբլաբասն կոչեցաւ, կապանօք տարեալ առ Ջաբր ի Բաբելոն ընդ այլ իշխանացն, որ համարձակ խոստովանեցաւ զՔրիստոս աստուած առաջի ամենեցուն եւ ի կալանս սովով եւ ծարաւօվ վաղ•անեցաւ եւ եդին զսուրբ մարմինն նորա մերձ ի գուբն Դանէլի մարգարէին:

Եւ յետ աւերման աշխարհիս Հայոց ժողովեցան մնացեալ նախարարքն առ մեծ կաթողիկոսն Զաքարիայ եւ հաւանութեամբ ամենեցուն կացուցին իշխան, մեծաշուք պատուով զաւրհնեալն Աշոտ, զորդի Սմբատայ Խոստովանողի, թվին ՅԳ (854): Սա վեհագոյն գտաւ ամենայն նախնեաց սրբութեամբ եւ մաքրութեամբ յինքն յանդուցանելով զմիտս ամե/217/նեցուն հաւատացելոց եւ անհաւատից Յուդայեան գոլով շառաւիղ ի տոհմէ թագաւորաց, որք երբեմն թագադիրք լեալք Արշակունեաց եւ այժմ վերստին ստեղնեալ եւ պտղաբերեալ թագաւորութեամբն, զի այժմ սպառապետ կոչեցեալ: Եւ տեսեալ զլաւութիւն նորա ոստիկանին, որ Ալի Արմէն կոչէր, կացոյց զնա իշխանաց իշխան զամս ԼԱ (31). եւ յետոյ պսակեալ եղեւ թագաւոր ամս Ե (5), զոր ասելոց եմ: Յետ Զաքարիայ նստաւ հայրապետ տէր Գէորգ, ի քաղաքէն Գառնոյ, ամս ԻԱ (21), ի ԻԲ (22) ամի իշխանութեանն Աշոտոյ, թվին ՅԻԴ (875):

Այսուհետեւ կամիմ բացայայտել զթագաւորութիւն Բագրատունեաց որպէս յառաջ զՀայկազանց եւ զԱրշակունեաց:

Եւ թագաւորեաց Աշոտ, յետ ԼԱ (31) [ամի] իշխանութեան իւրոյ, վասն առաւել խոնարհութեան իւրոյ, ընկալեալ թագ յերկուց թագաւորացն` Իսմայէլեան եւ Յունականէն, թվին ՅԼԶ (887) եւ ի գալստենէ Փրկչին ամք ՊՁԸ (888), ի հայրապետութեան Գէորքեա ԺԲ (12) ամս, օծեալ ձեռամբ նորա, ի բառնալոյ թագաւորութեան Արշակունեաց ամք ՆԼԴ (434): Եւ կացեալ սա թագաւոր ամս Է (7) վաղ•անի: Էին յաւուրս սորա Սահակ վարդապետ Հայոց Ապիկուրէշն կոչեցեալ եւ Համամ Արեւելցի, որ զվերլուծութիւն առակացն գրեաց համեղ:

Եւ յետ Աշոտի թագաւորեաց Սմբատ, որդի նորա, ամս ԻԴ (24), թվին Յ եւ Խ (891), կամակցութեամբ Լեւոնի կայսերն Հռոմայեցոց, որդո Վասլի, որ պսակեաց զհայրն նորա: Եւ նստաւ հայրապետ տէր Մաշթոց Խոտա•արակն ի Սեւանայ ամ մի, յԸ (8) ամի թագաւորութեան Սմբատայ, սա յԱրագածյոտնէ, ի Յեղիվարդայ: Եւ յետ նորա տէր Յովաննէս մաշեալն անյաղթ փիլիսոփայ եւ պատմագիր, աշակերտ Մաշթոցի եւ ազգական, ամս ԻԸ (28), ի թվին ՅԽԶ (897): Ի սրբոյն Գրիգորէ մինչեւ յայս լինին Ծ (50) հայրապետք, ըստ թվին յոբելինին: Այլ աստանօր յայսմ ժամանակի •մլի սիրտ իմ եւ դողան երիկամունք իմ, յորժամ յիշեմ զաղէտս անցիցն, որ ընդ մեզ, զի թէպէտ կային մեր թագաւորք, բայց ընդ ձեռամբ անօրինաց էին: Եւ նոցա տէրութիւնն բաժանեալ ի Պարս, ի Բաբելոն եւ ի Պաղեստին, ի Միջերկրայս եւ ի միմեանց շորթել կամէին: Բայց թուի թէ մեծագոյնն նոցա ի Բաբելոն նստէր, որ ասի յետնամնաց Մահմետի: Այլ յորոց եւ էին ոստիկանք չարք եւ անոպայք գային զկնի միմեանց, որպէս յառաջագոյն պիղծն Բուղայ, յետոյ Ափշին, որդի չարագործին Աբուսիթայ եւ ես չար ապականիչն Յուսփայ, որ այժմ բնաջինջ արար զազգս մեր եւ զՍմբատ թագաւորն խեղդեաց, յետոյ կախեալ զփայտէ ի Դուին քաղաքի եւ փախեան որդիք արքայի` Աշոտ առ կայսրն Լեւոն եւ Արաս /218/ ի Վրաց տունն: Եւ անօրէնն Ափշին յորժամ զայս ամենայն գործեաց թագաւորեցոյց ինքն զԳագիկ ի տոհմէ Արծրունեաց, հակառակ թագաւորութեան ազգին Բագրատունեաց: Էր սա քւեր որդի Սմբատայ թագաւորի զոր սպան: Եւ Գագիկ նոր թագաւոր, որ ի Յարծրունեաց, շինեաց յԱղթամար կղզին եկեղեցի` յանուն սրբոյ Խաչին, թվին ՅԿԵ (916):

Այլ երկիրս Հայոց մնաց անթագաւոր զամս Է (7), զի այս Գագիկ Վասպուրականին տիրեաց մասնաւոր, այր բարի, զկարգ սորա յիւրում տեղւոջն ասելոց եմ:

Եւ յետ Է (7) ամի անիշխանութեան Հայոց թագաւորեաց Աշոտ, որդի Սմբատայ, ի ձեռն թագաւորին Յունաց, որ եկեալ մեծաւ յաղթութեամբ տիրեաց հայրենեաց ամս Ը (8), ՅՀ (921) թվին: Եւ աշխարհս յերկուս բաժանեցաւ` <թագաւորութիւնն> Աշոտ Բագրատունի` յԱնի, ի տեղի հօր իւրոյ եւ Գագիկ Արծրունի ի կողմանս Վասպուրականի: Սա որդի Դերանկանն ամս ԻԹ (29): Ապա Դերենիկ որդի նորա ամս ԺԷ (17) եւ ապա Ապուսահլ, եղբայր սորին եւ ապա Աշոտ, նորին որդի, սակաւ ժամանակ եւ ապա Բ (2) եղբարքն` Գուրգէն եւ Սենեքարիմ մնաց թագաւոր ամս Ի (20): Այս զբաժին իւր ետ Վասլի եւ էառ զՍեւաստ եւ զԿեսարիայ: Այլ մեք դարձցուք ի վեր ուստի թողաք: ՅԱշոտ Բագրատունի որ ի է (7) ամին սորա եւ ի թվին ՅՀԷ (928) նստաւ հայրապետ տէր Ստեփանոս ամ մի: Ապա տէր Թէոդորոս ամս ԺԱ (11):

Յետ Աշոտոյ թագաւորեաց Աբաս, եղբայր նորա, ամս ԻԴ (24): Յաւուրս սորա նստաւ հայրապետ տէր Եղիայ ամս Է (7) եւ էր յաւուրս սոցա խաղաղութիւն: Եւ զկնի սորա նստաւ հայրապետ տէր Անանիայ Մոկացի, առաջնորդ սուրբ ուխտին Վարագայ, ամս ԻԲ (22), այր սուրբ: Յաւուրս սորա եւ Աբասայ թագաւորին բազում անապատք եւ վանքորայք հաստատեցան. նախ` Կամրջաձոր, ի գաւառին Արշակունեաց, իսկ ի գաւառին Շիրակայ Հռոմոնոսին կոչեցեալ վանք, եւ սուրբ ուխտն Նարեկ` Յռշտունեաց գաւառին, եւ վանք Հնձուց ի Կարին գաւառի: Եւ յայսմ ժամանակի սուրբ հայրն Վարդիկ եւ Վանգոյ վանացն Թաթլոյ` Վիշապաձոր անուանեալ, ի բարձրաբերձ լերինն Կաղզւանայ. եւ սուրբ հայրն Կարմիր ի Ծոփաց գաւառին բնակէր եւ բազում անուանի վարդապետք:

Եւ թագաւորեաց Աշոտ, որդի Աբասայ, ամս ԻԷ (27), թվին ՆԲ (953): Եւ յետ Անանիայի եկաց հայրապետ տէր Վահան ի Բաղայ ամ մի, որդի Ջուանշիրի` իշխանին Բաղաց: Սա դաշնագիր եղեւ ընդ Վրաց քաղկեդոնա /218/ կանաց եւ իմացեալ վարդապետք ժամանակին եւ հալածեցին զնա եւ նա փախստեամբ եկեալ ի Վասպուրական: Եւ եդին կաթողիկոս զտէր Ստեփանոս ամս Բ (2), ազգական Մաշթոցի: Եւ ապա զտէր Խաչիկ, հարազատն Անանիայի, ամս ԺԹ (19), բանիբուն եւ անյաղթ, որ սանձեաց զբերանս հերձւածողաց:

Եւ թագաւորեաց Սմբատ, որդի Աշոտոյ, որ Շահնշահ կոչեցաւ, այսինք[ն] գլուխ թագաւորաց, ամս ԺԳ (13), թվին ՆԺԹ (970): Եւ նստաւ հայրապետ տէր Սագիս ամս ԻԴ (24): Եւ թագաւորեաց Գագիկ, եղբայր Սմբատայ, ամս ԻԹ (29), թվին ՆԽԲ (993): Արդ` ի Ժ (10) ամին Գագկայ եւ ԻԷ (27) Վասլի կայսեր Յունաց եւ Ռ եւ Դ (1004) ամի մարմնանալոյ տեառն եւ թվին ՆԾԱ փայլէր իբրեւ զարեգակն սուրբն Գրիգոր Նարեկացին, որդի Խոսրովու Անձեւացեաց եպիսկոպոսին. եւ յայսմ ամի աւարտեաց զհոդեկեցոյց բանս իւր, զոր այժմ ունի եկեղեցի սուրբ եւ ոմանք ասեն, թէ յայսմ ամի փոխեցաւ ի Քրիստոս Աստուած: