Ժամանակագրութիւն

Եւ յայսմ ժամանակի Սենեքարիմ, որ Յարծրունեաց թագաւոր կողմանցն Վասպուրականի, նեղեալ ի յանօրինաց ետ զՎասպուրական ի Վասիլ թագաւորն, բաց ի վանօրէիցն եւ առնու ի նմանէ զՍեւաստ իւր գաւառօքն, որպէս ասացաք: Եւ են սոքա յորդոցն Սենեքարիմայ, որ սպանին զհայրն իւրեանց եւ փախստեա եկին ի Հայս, որ առաջին թագաւոր Գագիկ եւ վերջինս Սենեքարիմ: Որ ի ժամանակս սորա բերաւ սքանչելօք ի Կոստանդնուպօլսէ ի Հայս յեւթն մասանցն Քրիստոսի, եդեալ ի յոսկի մարգարտաշար ափի, ի ձեռն Ստեփանոսի եպիսկոպոսի, եղբօր որդոյ Դաւթի սուրբ •գնաւոր եպիսկոպոսի. եւ Սենեքարիմ թագաւոր հիմնարկեալ մօտ ի շիրիմ սորա մեծափառ եկեղեցի եւ եդ ի նմա անյայտ զբերեալ մասունսն, ի կենդանութեան Գրիգորի Նարեկացոյ, որ կոչի Ապարանից սուրբ խաչ: Եւ նստաւ հայրապետ Պետրոս ամս ԽԲ (42), թվին ՆԿԵ (1016): Ի Զ (6) ամին սորա թագաւորեաց Յովաննէս, որ եւ Սմբատ, ամս Ի (20), սա որդի Գագկայ Շահնշահի: Կայր եղբայր սորա Աշոտ անուն եւ հակառակ էր թագաւորութեան նորա եւ հաւանութեամբ ամենեցուն թագաւորեցուցին զնա մասանց ինչ: Եւ յետ Յովանիսի թագաւորեաց Գագիկ, որդի Աշոտոյ, եղբայրն Գագկայ, որ ոչ տարեալ հոգ պատերազմի, որով վարի թագաւորութիւնն, այլ հանապազ ընթերցման պարապէր: Եւ Յոյնք, ըստ սովորութեան իւրեանց խաբկանօք, առ ինքեանս կոչեն ի սադրելոյ իշխանացն Սարգսի եւ /219/ Գրիգոր Բ•նեցոյ եւ արգելին զթագաւորն ի կղզին Աղթամար եւ ինքեանք տիրեցին Հայոց ամս ԻԱ (21):

Եւ բարձաւ թագաւորութիւն յազգէն Բագրատունեաց թվին ՆՂԲ (1043), որ տեւեցին ամս ՃԾԸ (158) ի թագաւորութենէ Աշոտի մինչեւ յայս Գագիկ յետին:

Այլ յառաջ քան զայս տէր Պետրոս հայրապետն արար մեծ սքանչելիս ի Տրապիզոն քաղաքի, յաւուր մկրտութեան տեառն, առաջի մեծ թագաւորի Վասլի, ջուր գետոյն յետս արգելեալ զօրութեամբ սուրբ խաչին եւ լոյս •առագայթեալ ի վերայ ջրոյն եւ թագաւորն մկրտեցաւ ձեռամբ նորա ի ջուրն եւ յամօթ եղեն Յոյնք: Եւ տարեալ թագաւորն զտէր Պետրոս հայրապետն ի Սեւաստ, զոր ետ Արծրունեաց եւ հանգեաւ անդ ի թվին ՇԶ (1057): Եւ նստաւ հայրապետ տէր Խաչիկ, քւեր որդի տեառն Պետրոսի, ամս Զ (6): Եւ յետ սորա խափան եղեւ հայրապետութիւն զամս ԻԴ (24). զի ոչ տային թույլ Յունքն, զի ան•արակ լեալ, ասեն, Հայք ի կրօնս մեր դարձցին: Յայն ժամ Գագիկ արքայն Կարուց, գուն գործեալ վասն նորոգման հայրապետութեան, տայ զԿարս քաղաք իւր վի•ակովն ի թագաւորն Յունաց եւ փոխանակ առեալ զդղեակն Ծամընդոյ եւ հրաման ընկալեալ ի կայսերէն Տիօժլէ` ձեռնադրել հայրապետ Հայոց, զի յորժամ Վասիլ թագաւոր տարաւ զտէր Պետրոսն ի Սեւաստ, ոչ տային թոյլ Յոյնքն համարձակութեամբ կատարել զհայրապետութիւն մինչեւ ցայս, որ թվին ՇԺԴ (1065): Եւ նստաւ հայրապետ տէր Գրիգորիս, որ եւ Վահրամ, որդի Գրիգորի Մագիստռոսի, որդոյ Վասակա նահատակի, յազգէ Պալհաւոնոյ: Սա թողեալ էր զիշխանութիւն եւ միայնացեալ յանապատն եւ գտեալ զնա ի Սեաւ լեառն, տարեալ օծին հայրապետ եւ անուանեցին զՎահրամն, Գրիգորիս յանուն հօրն, կացեալ յաթոռն ամս ԺԷ (17): Սայ էր ի քաղաքէն Բջնոյ եւ Վկայասէր անուանեցաւ եւ •առս բազումս Յունաց եւ Յասորոց թարքլմանեաց եւ մեկնեաց զարուեստ քերականութեան: Սա եդ ի մտի երթալ ի Հռոմ յերկրպագութիւն սուրբ առաքելոցն եւ յոչ կամաց ձեռնադրեաց զտէր Գէորգ փոխանակ իւր, զի ինքն նուիրեաց զինքն եւ հայրապետն գնաց ի Հռոմ եւ մեծապէս պատուեցաւ որպէս զԼուսաւորիչն: Եւ անտի նաւեաց գալ Յերուսաղէմ. եւ ակամայ նաւն եհան զնա յԵգիպտոս. եւ անդ բազում հրաշս արար եւ հագարացի թագաւոր նոցա մեծաւ սիրով ընկալաւ զնա. եւ ետ զԵգիպտոս եւ զԱղէքսանդրիա զաթոռն Մարկոսի Աւետարանչի յիշխանութիւն նմա. եւ անդ թարքմանեաց զվարս հարանցն սրբոց: Եւ յետ բազում ամաց դարձեալ գայ ի Հայս եւ ետես /220/ զկաթողիկոսութիւն ի Դ (4) բաժանեալ. տէր Գէորգ մեռաւ յանկմանէ հեծանին ի վերա նորա եւ Սարգիս, եւ Պօղոս, եւ Թօրոս վախ•անեցան. եւ ժողովեալ էր ամենայն Հայք առ Յովսէփ կաթողիկոսն Աղուանից եւ հայցեալ ի նմանէ Կիւրակէ արքայ Աղուանից, որ ի Բագրատունեաց, զի ձեռնադրեսցէ զԲարսեղ հայրապետ, ազգական տեառն Գրիգորիսի, եւ Յովսէփ ձեռնադրեաց: Եւ մինչ եկն սուրբ հայրապետն Գրիգորիս, այս ամենայն եղեալ էր եւ վերստին հաստատեաց զտէր Բարսեղն յաթոռն իւր եւ յանձնեաց ի նա զքուեր որդիքն իւր, փոքր հասակաւ` Գրիգորիս եւ Ներսէս անուն եւ ինքն գնացեալ ի քաղաքն Քեսոմ առ իշխանն Գող Վասիլ կոչեցեալ կատարեցաւ ի Կարմիր վանս: Եւ հաստատեալ Բարսեղ յաթոռ հայրապետութեան իւրոյ ամս ԼԱ (31), թվին ՇԼԲ (1083): Սա գեղեցիկ տեսանելով եւ զարդարեալ ամենայն առաքինութեամբ. ի սորա յաւուրսն ազգն Ըռուբենեանց, որ առյապա թագաւորեցին ի Կիլիկեայ:

Թվին ՇԽԵ (1096) Ֆռանգն էառ զԵրուսաղէմ: Եւ թագաւորք նստան անդ, նախ Կունտօփրի, ապա Բաղտոյ, նորա որդի, ապա Ամարեա, նորա եղբայր, ապա Բաղտոյ, որդի սորա. սա ուրուկ լեալ ետ զթագաւորութիւն քուեր որդոյն Բաղտոյ հոմանուան իւրոյ եւ ի սմանէ էառ Աբուսահլ: Այլ մեք ի վեր դարձցուք:

Թվին ՇԿԲ (1113) վախ•անեցաւ տէր Բարսեղ եւ ի նոյն ամի վաղ•անեցաւ Գէորգ վարդապետն, մականուն Մեղրիկ: Եւ մեծաշուք փառօք նստուցանեն յաթոռ հայրապետական զտէր Գրիգորիս, զորդի Ապիրատին, եւ քուեր որդի Վահրամայ, ամս ԾԳ (53), ի թվին ՇԿԳ ի Քրիստոսէ ՌՃԺԶ (1116): Սա զարդարեալ ամենայն որբութեամբ եւ իմաստասիրութեամբ յազգէ Պալհաւունոյ, սա զամենայն մնացեալ մեկնիչս թաքմանեաց. զորս ինքեամբ եւ զորս ի ձեռն Ներսէսի եղբօրն: Եւ ի սորա փայլէին յաշխարհի իբրեւ զարեգակն բազում վարդապետք նախ` Ներսէս հարազատն իւր եւ երկրորդ Նէրսէս Լամբռոնացին, ոմանք ի պատմագրաց, որպէս Սամուէլ ասէ, զսա յետ հայրապետութեան Ներսէսի, եւ Կիրակոս պատմագիր աստ ասէ. այս Ներսէս Լամբռոնացիս թարքմանեաց զմեկնութիւն տեսլեանն Յոհաննու Աւետարանչիս, արա մեկնութիւն յինքենէ սաղմոսացն Դաւթի եւ Սողոմոնի եւ պատարագամատուցին եւ «Էր ընդ եղբարսն երա[նեալ]ե, արար եւ լուծմունս աղօթից երանելոյն Գրիգորի Նարեկացոյն:

Եւ երրորդ` Իգնատիոս վարդապետ, որ հրամանաւ տեառն Գրիգորիսի մեկնեաց զգլուխն Ղուկասու Աւետարանչին: /221/ Չորրորդ` Սարգիս վարդապետ, աշակերտ Ստեփաննոս վարդապետի անյաղթ փիլիսոփայի, որ ի տիս տղայութեանն էառ գաւազան ի Բարսեղ հայրապետէ, սա մեկնեաց զԷ (7) թուղթ կաթուղիկէիցն նախերգանօք եւ յորդորակօք: Եւ Յովսէփ եպիսկոպոս ի կողմանցն Անտիոքայ, իսկ ի յարեւելս Անանիայ վարդապետ. սա ի մի հաւաքեալ զմեկնութիւն չորեքտասան պրակացն Պօղոսի առաքելոյն, զմեկնութիւն Եփրեմի եւ Յոհաննու Ոսկիբերանին եւ Կիւրղի եւ այլ սրբոցն ի մի հաւաքեալ համառաւտաբար, վասն դիւրահասութեան ընթերցողացն, եւ սա ասաց զսրբասացութիւնսն. եւ ապայ մտահարուստն Յովհաննէս, որ Սարկաւագն կոչիւր ի Հաղբատ: Սա արար անշարժ տումար Հայոց, որ ք[րո]ննիկոն կոչի եւ փոքր թվական, արար եւ միաբանութիւն ամենայն ազգաց տօմարի ընդ Հայոց, ասաց եւ •առս ներբողականս Տրդատայ եւ Ներսէսի, Սահակայ եւ Մեսրովպայ եւ շարականս Ղեւոնդեանցն «Պայծառացան այսօրե, եւ յամենայն մեկնութիւնս գրոց հնոց եւ նորոց, դոյզն ինչ սա ասացեալ է եւ զանունն դրոշմեալ ընդդէմ բանից: Սա յոյժ տօնասէր գոլով, որ ամենայն աւուր տօնի, սուրբքն երեւէին նմա: Եւ միւս եւս Գրիգոր վարդապետ, որդի Թոքակերին. սա անյագ բաղձանօք կրթէր աստուածաշունչ գրովք: Այս Գ (3) վարդապետքս` Անանիայ, Յոհանէս, որ եւ Սարկաւագ եւ Գրիգորս էին յաշխարհէն Գանձակայ:

Ի ժամանակս Գրիգորիսի մեծ կաթողիկոսի, որ փոխեաց զաթոռ հայրապետութեանն ի Ծովք անուն դղեկէն ի կլայն Հռովմէական, խնդրեալ զնա ի լատին կնոջէ այրոյ, զի նմայ էր բնական, եւ կինն բարեպաշտօն սիրով ետ նմա եւ շինեաց ի նմայ եկեղեցի հրաշազան եւ արար աթոռ հայրապետական, զի նախնի աթոռ սրբոյն Գրիգորի Էջմիածինն ի հինահարութենէ անօրինացն ի միգի կայր խաւարեալ: Եւ յետ սորա նստաւ հայրապետ տէր Ներսէս, եղբայր սորա, ամս Է (7), թվին ՈԺԵ (1166): Եւ զինչ ասացից վասն սորա, զի Ժ (10) ապատիկ գտաւ, քան զբազումս ամենայնիւ, զի զարդարեաց զեկեղեցիս Հայաստանեաց կարգօք եւ քաղցր եղանակ շարականօք, զի անչափ ունէր շնորհս հոգեւոր եւ մարմնաւոր, զի վկայեն ոմանք ի տեսողացն, որպէս Միխայէլ վկայէ, թէ զամենայն Աստուածաշունչ գիրս ի բերան առեալ իբրեւ զմի կանոն սաղմոս եւ արդ յայտնի են ասացեալ բանք սորա եւ պաշտի ի սուրբ եկեղեցիս հանապազ: Եւ մեկնեաց զՄատթէոսի աւետարանն մինչեւ ի մի համարիքն եւ ոչ գիտեմ, թէ զի՞արդ /222/ արգիլեաց: Եւ համբաւ իմաստութեան եւ սրբութեան սորա եհաս յամենայն ազգս, մինչ զի թագաւորն Յունաց ցանկայր տեսանել զնա եւ առաքեաց հռետորս, զի փորձեսցէ զնա եւ գտաւ Է (7)-ապատիկ առաւել քան զհամբաւն: Եւ յետ վաղ•անի սորա նստաւ հայրապետ Գրիգոր, եղբօր որդի սոցա, ամս Ի (20), թվին ՈԻԱ (1172): Բայց փոքր ինչ հակառակութիւն եղեւ աստ, զի մեռանել տեառն Ներսէսի Բ (2) եղբօր որդիք կային` աւագ եղբօր որդին Գրիգոր եւ կրսերոյն` Գրիգորիս մականուն Ապիրատ: Յորժամ վաղ•անեցաւ սուրբն Ներսէս, Գրիգորն ոչ էր մերձ, այլ Գրիգորիս զնա կարդացին կաթողիկոս, բայց ոչ ձեռնադրեցին, այլ յորժամ եկն Գրիգոր` աւագ եղբօր որդին եւ ետես զիրսն եղեալ, գնաց առ փեսայն իւր Վլեհ իշխան. եւ առաքեաց զնա առ Նուրատինն ի Բերիայ եւ առ հրաման ի նմանէ. եւ եկին ժողովեցան ի Հռոմկլայն բազմութիւնք վարդապետաց եւ եպիսկոպոսաց եւ հաւանութեամբ ամենեցուն աւրհնեցին զտէր Գրիգոր կաթողիկոս, լի ամենայն սրբութեամբ զարդարեալ էր սա նման Ներսէսի: Բայց փոքր մի մեղադրեաց Միխայէլ պատրիարքն Ասորոց, թէ ը՞նդէր եղեւ գժտութիւն ի շնորհս հոգեւորս եւ եւս ի մէջ ազգականաց, բայց լիցի գթութիւն տեառն Աստուծոյ ի քո վերայ եւ հայցեմ ի քէն ոչ անտես առնել զանուանեալն Գրիգորիս եւ տուր նմա զԼամբռօն եւ զՏարսոնի վի•ակն. եւ սա ետ:

Ի Ե (5) ամին տեառն Գրիգորի եկաց պարոն Հայոց Ռուբէն եւ յետ նորա Լեւոն. սոքա որդիք Ստեֆանէի, որդոյ Լեւոնի, որդոյ Կստանդիայ, որդոյ առաջին Ռուբենի, որ ի Յարծրունեաց եւ ի Հայկազանց, որպէս յառաջն ասացի:

Ի թվին ՈԼԷ (1188) եւ ի հայրապետութեան Գրիգորի ԺԷ (17) ամ եւ ի պարոնութեան Լեւոնի Բ (2) ամ եւ ի Քրիստոսէ ՌՃՂԲ (1192) ամ առաւ սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ Յաբուսահլայ, ազգաւ Քուրթ, որդի Էաբայ, ի Դուին քաղաքէ, որ յա[յ]ն ժամ գլուխ էր Եգիպտոսի եւ շրջակայից. ի բախտից ինչ դիպեալ եւ այժմ վասն ծովացեալ մեղաց մերոց էառ զԵրուսաղէմ ի Ֆռանկաց. ԽՌ (40000) ոգի միայն ի տա•արին ջարդեաց թող յայլ եւ յայլ տեղիս եւ զՅարութեան դուռն կոպղայիւք փակեաց եւ ետ զբալանին ի յազգականս իւր, զի տացեն կարմիր մի ըստ գլուխ եւ ապա մտցեն ի Յարութիւնն. եւ շինեաց զտա•արն եւ բնակեցոյց ի նմա Դանիշմանս, այսինքն շեխերս եւ մի իշխեսցէ ոք ի քրիստոնէից մտանել ընդ դրունս տա•արին եւ թամբով ձի հեծնուլ համարձակ եւ այլ շատ բան, ըստ չար կրօնից իւրեանց: Այս ամենայն իրագործեցաւ /223/ յաւուրս Գրիգորի: Եւ յետ սորա նստաւ հայրապետ տէր Գրիգորիս Տղայ կոչեցեալ, քուեր որդի տեառն Ներսէսի, ամս Բ (2): Սորա չարախօսքն բազում էին` Յոհանէս, որ առյապա նստաւ կաթողիկոս, եւ Անանէ, որ եղեւ հակառակ աթոռ ի Սեւաստ, եւ միւս եւս Դաւիթ, որ ապստամբեալ նստաւ յԱղթամար, զինքն ասէր Յարծրունեաց, եւ այլ Զ (6) եպիսկոպոսունք քսեցին զնա առ թագաւորն Լեւոն, բարուրս սուտս ի վերա դնելով, եւ նորա ի կալանս արարեալ ի Սիս քաղաքի, եւ հրաւիրակս առաքեալ, զի ի մի վայր ժողովեսցին վարդապետք քննել զսուտն եւ զիրաւն: Եւ մինչ չեւ եկեալ էին, յաւուր միում տեսին զնա յատակս պարսպին եւ կտաւ զմիջով նորա եւ մեռեալ, ոմանք ասացին, թէ չարախօսք նորա արարին եւ կտաւ վասն այնորիկ կապեցին ընդ մէջ, զի մի կարծիցեն զնոցանէն. եւ ոմանք ասացին, թէ գիշերի կամեցաւ փախչել կտրեալ պարանին եւ մեռեալ: Եւ եդին զնա ի Դրազարկն: Եւ յետ սորա նստաւ տէր Գրիգորիս, որ Ապիրատն կոչեցեալ, այն որ յետ տեառն Ներսէսի քարոզեցաւ կաթողիկոս եւ Գրիգոր առ ի նմանէ եւ ետ զվի•ակն Տարսոնի նմա եւ այժմ սա եղեւ կաթողիկոս ամս Ը (8) զարդարեալ սրբութեամբ:

Յայսմ վայրի եղեւ թագաւորութիւն ցեղիցն Ռուբենեանցն, որ Յարծրունեաց եւ Հայկազեանց խառնեալք խնամութեամբ որոց նախ թագաւորեաց Լեւոն:

Արդ` ի թուին ՈԽԶ եւ ի մարմնանալոյ բանին Աստուծոյ ամք ՌՃՂԹ (1199) եւ յառաջին ամին Գրիգորիսի դարձեալ նոր նորոգեցաւ թագաւորութիւն Արամեանս տոհմի եւ եղեւ վերջինս պայծառ, քան զառաջինն:

Արդ` ի Դ (4) բաժանեցի զթագաւորութիւն Արամեանս տոհմի ըստ Դ (4) կողմանց եւ Դ (4) հողմոց եւ Դ (4) վտակաց. նախ` Հայկազնեաց, երկրորդ Արշակունեաց, երրորդ Բագրատունեաց, չորրորդ այժմ Յարծրունեաց խառնեալք խնամութեամբ ընդ Հայկազունսն: Նախ Լեւոն, որդի Ստեֆանէի, որդոյ Լեւոնի, որդոյ Կոստանդիայ, որդոյ Ռուբենի, որ ի Սենեքերիմանց: Այս Լեւոն կացեալ իշխան ամս Ժ (10) եւ այժմ Քրիստոսիւ զօրացեալ եղեւ թագաւոր տանս Արամեանս ի Սիս քաղաքին: Սայ ընկալեալ եղեւ թագ ի Հռոմայեցոց եւ Յունաց: Եւ սա շինեաց զմեծափառ վանքն Ակներ եւ օծեալ եղեւ ի Գրիգորէ կաթողիկոսէ:

Ի սորա յաւուրս էին երեւելիք վարդապետք ի կողմանս Աղուանից մեծ վարդապետն Մխիթար Գոշն կոչեցեալ, որ շինեաց զՆոր Գետկայ եկեղեցինքն, եւ Ներսէս Լամրոնացին, եւ Յովսէփ կողմանցն Անտիոքու, եւ Յոհանէս, ոյ յապայ եղեւ կաթողիկոս, եւ Աստուածատուր վարդապետ, որդի Աղբէրկայ. յԱր/224/•էշ քաղաքէ, այր սուրբ եւ մեռելյարուց եւ այլ բազում անուանի վարդապետք:

Այս Լեւոն թագաւորս հնազանդեաց զսուլտանսն Անտիոքու եւ զԴամասկոսի եւ այլ բազում գործ արութեան ցուցեալ յամենայն տեղիս եւ պատուէր սա զամենայն ազգս քրիստոնէից եւ մահու չափ հնազանդէր օրինաց եւ եկեղեցականաց եւ ոչ սխալեալ, բայց ի միում նուագի, զի եթող նա զառաջին կին իւր եւ առ զդուստր արքայի Կիպրոս կղզոյն Ֆռանգ ազգաւ:

Ի յԸ (8) ամի թագաւորութեան սորա վաղ•անեցաւ Գրիգորիս կաթողիկոսն եւ նստաւ յաթոռն տէր Յոհանէս Խ•կտորն թվին ՈԾԳ (1204), ամս Թ (9) եւ ընկեցեալ եղեւ հրամանաւ Լեւոնի: Եւ եդին զԴաւիթ Արքակաղնեցին յաթոռն, որ կացեալ ամս Բ (2) վաղ•անի: Եւ դարձեալ եդին զՅոհանէս Խ•կտորն, որ եկաց ամս Ե (5) վաղ•անի: Արդ` ի Ե (5) ամի Յոհանիսի եւ թվին ՈԿԸ (1219) կոչեաց Լեւոն զամենայն աշխարհախումբ ժողովն հանդերձ կաթողիկոսիւն եւ զԿոստանդին իշխան` ազգական իւր եւ զի որդի ոչ ունէր, այլ դուստր մի Զապէլ, որ եւ Եղիսաբէթ, զնա յանձնեաց յիշխանսն յամուսնացուցանել զնա նմանոյ եւ դնել թագաւոր եւ ինքն հանգեաւ ի Քրիստոս թագաւորեալ ամս ԻԲ (22): Եւ ետուն զԶապէլ որդոյ բրընձին Անտիոքու Փիլիպոս, որ եւ Փիլիան, ամս Գ (3): Այս Փիլիան խաբեալ եղեւ ի հաւրէ իւրմէ, առեալ ի նմանէ զթագն Լեւոնի եւ եդին ի բանտի եւ անդ մեռաւ: Յառաջին ամին սորա եւ թվին ՈԿԹ (1220) նստաւ կաթողիկոս մեծաշուք պատւով իմաստնացեալն յԱստուծոյ Կոստանդին, որ եկաց ամս ԽԷ (47): Արդ` ի Ե (5) ամի սորա եւ թվին ՈՀԴ (1225) ետուն զԶարպէլ ի կնութիւն Հեթոմայ, որդոյ Կոստանդնի մեծ իշխանի եւ օծ զնա Կոստանդին կաթողիկոսն թագաւոր մանուկ տիօք: Այս Հեթոմս զարդարեալ ամենայն առաքինութեամբ հանդերձ կնաւն իւրով Զապէլեաւ, զի սա հզօրագոյն գըտաւ, քան զԼեւոն, հարբ եւ եղբարբք, որք էին զօրաւար եւ պայլք Հայոց եւ հնազանդ թագաւորին:

Յայսմ ժամանակի փայլէր իմաստութեամբ մեծ վարդապետն Վանական ի վերին կողմանս եւ յԱղւանս: Սա աշակերտ մեծին Մխիթարայ, որ վաղ•անեցաւ ՈԿԸ (1219) թվին: Էին աշակերտք Վանականայ` Թորոս վարդապետ ի սահմանացն Մելտինոյ Հայոց եւ Կիրակոս վարդապետ պատմագիր, որ ի մանկութենէ կրթեալ էր առ ոտս նորա, ի Նորն Գետիկ, զոր շինեաց Մխիթար յԱղւանս, եւ Վարդան վարդապետն Հաղբատեցի, որ մեկնեաց զսաղմոսն, որ եկեալ ի վերին կողմանց գնացեալ Յերուսաղէմ եւ եկն ի տեսութիւն Կոստանդնի կաթողիկոսի եւ նա ոչ ետ նմա թոյլ գնալ, այլ ժամանակ ինչ առ ինքն արգելեալ: Եւ /225/ յետ բազում ամաց ընդհանրական թղթոյն փոխանակ իւր առաքեաց ի վերին կողմանս աշխարհի մխիթարել զմնացեալսն ի կոտորածէն Թաթարաց եւ ապրեալ յոլով ժամանակս: Եւ յայսմ ժամանակի Յովանէս Գառնեցին, վարդապետ, այր սուրբ եւ ընտրեալ, գնացեալ Յերուսաղէմ ետես զտեսիլ պատկերի Գաբրիէլի պայծառացեալ, որ ետ ղողջոյն պատկերի սուրբ Աստուածածնին ապրըլ Զ (6), ասելով «Ողջոյն ընդ քեզե, ընդ մէջ գիշերին յորում լուսանայր ապրիլ Է (7). եւ սա ետես վառեալ զկանթեղ սուրբ յարութեան: Եւ յետ տարոյ միոյ գնացեալ ի սուրբ Յորդանան եւ հանդիպեալ մուղրուն Զանկի անուն եւ մկրտեաց Բ (2) որդովքն ի Յորդանան: Եւ անտի եկեալ ի քաղաքն Կողոնիայ քարոզել եւ զբազումս յանհաւատից դարձոյց ի Քրիստոս, ընդ որ նախանձեալ Պարսից իշխանաց արկին ի խիստ բորբոքեալ հուր եւ կացեալ բազում ժամս ել ամբողջ, որ եւ մազ մի ոչ էր խանձեալ: Եւ եկեալ առ կաթողիկոսն Կոստան[դին] եւ ոչ ետ թոյլ նմա գնալ, այլ կացեալ բազում ժամանակս առ նմա հանգեալ ի Հոռոմկլայն: Եւ այլ բազում վարդապետք, եպիսկոպոսք, կրօնաւորք, զորս ոչ թուեմ յառաջ եւ յետոյ ի ժամանակ սոցա:

Թվին ՈՀ (1221) ել Թաթար հիւսիսոյ յարեւելից ոմանք ասեն ի Չին եւ ի Մաչին յաշխարհէն, ոմանք ի ներքուստ քան զդուռն Դարբանդու ի խժական ազգաց եւ ոմանք ի Ս[կ]իւթոյ հիւսիսի անբաւ հեռաւորութեամբ եւ ամենայն ազգքն այն Թաթարք կոչին ըստ մարգարէին խուժդուժ Սկիւթացի, որք են սոքա մեծ եւ հզօր զօրութեամբ, թագաւոր նոցա Չանկզ ղան անուն. եւ եղեւ ի մեռանելն եդ զթագն ի գլուխ կրտսեր որդոյն, որում անուն էր Հոզդախան ղան: Եւ զօր գումարեաց իբրեւ զաւազ զիւր սեփհական ազդն, զոր Մուղալ Թաթար անուանեն, զԽազրաց, զՀոնաց եւ զայլ բաղում ազգս եւ բաժանեաց զնոսա յերիս. առաջս զմին ընդ կողմն հարաւոյ, եւ զերկրորդ ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ եւ զորդի իւր ընդ նոսա, եւ զերրորդն ընդ արեւելս հիւսիս: Եւ եդ գլխաւոր նոցա Չարմաղան, այր խորագէտ եւ յաջող ի պատերազմի: Պատուէր տուեալ նոցա աւերել, քանդել զամենայն աշխարհ եւ զթագաւորութիւնս եւ ինքն ուտելոյ եւ ըմպելոյ պարապէր: Իսկ զօրացն երթեալ աւերէին եւ բառնային զիշխանութիւնս ազգաց: Եւ այս Չարմաղան զօրավար, որ ել ի կողմն արեւելից հիւսիսի, չոգաւ ի վերա Ջալալադին սուլտանին, որ իշխէր Խորասանայ, եհար, վանեաց զզօրս նորա եւ արար փախստական, եւ կարգ առեալ աւերեցին /226/ զամենայն աշխարհն Պարսից` զՌէ, զԱսպահան, զԱտրպատան եւ այնպէս եկին հասին յերկիրն Աղւանից բազմութեամբ զօրաց. եւ զձմերային եղանակն դադարէին յարգաւանդ եւ ի բերրի տեղի, որ կոչի Մուղանայ, որ ի Յաղւանս: Եւ ուժ առեալ ինքեանք եւ երիվարք, գարունն ելեալք սփռէին, քանդէին զաշխարհս ամենայն եւ կատարեցաւ մարգարէութիւն մեծին Ներսէսի` «Աւերիլ ամենայն երկրի յազգէն նետողացե: Ո՞հ, ո՞հ դառնութեան մերոյ եւ այս ոչ թէ ի մի ամ կամ Ժ (10), Ի (20), Լ (30) գործեցաւ, այլ բազում ժամանակս իբրեւ հրդեհեալ անտառ ծածանելով եկն եւ զտէրութիւնս ամենայն ազգաց յինքեանս գրաւեցին. եւ անխտիր ուտէին զմիս ձիոց եւ մկանց եւ զժժմունս. եւ ի զանն իւրեանց պարծէին: Եւ իբրեւ այս յաջողեցաւ ի ձեռն մեծ զօրավարին Չարմղան կոչեցեալ. սա ընտրեաց իւր զօրագլուխ եւ աթոռակից Իսքրար նուին, Ղութուն ն[ո]ւին եւ Չաղատայն, որ զօրագլուխն էր ամենայն զօրուն, զոր յետոյ սպանին Մուլհէտքն եւ այլ բազում գլխաւորք: Թվին ՈՀ (1221) ելին եւ յորժամ տիրեցին եղեւ թվական ՈՁԳ (1234): Եւ ընդ բազում գերեալսն գերեցին զվարդապետն Վանական եւ զաշակերտն զԿիրակոս վարդապետն: Եւ կացեալ ամ մի ի գերութիւն յետոյ վա•առեցին զվարդապետն Վանական Ձ (80) դահեկան, եւ յետոյ Կիրակոս վարդապետն գաղտ փախեաւ եւ եկին երկոքին ի տեղի սնընդեանն իւրեանց:

Թվին Չ (1251) վաղ•անեցաւ Վանական Հ (70) ամաց:

Թվին ՈՂԱ (1242) Փաչօն եղեւ ի տեղի Չարմզ[ան]ին զօրավար, զի նա համրացեալ էր. եւ առ զԹէօդուպօլիս եւ ի միւսում ամի առ զամենայն աշխարհն Հոռոմոց կոչեցեալ` զԿեսարիայ, զՍեւաստ, զԵրզնկայ եւ զամենայն գաւառս, մանաւանդ զվշտատես ազգս Հայոց գերեցին եւ խանգարեաց զԽիաթագին սուլտանն Հոռոմոց: Իբրեւ զայն ետես, իմաստուն թագաւորն Հեթոմ առաքեաց զՍմբատ եղբայր իւր զօրավար Հայոց առ Փաչօն, կալ նմայ ի հնազանդութիւն, որում հաւանեալ խնդրէ ի նմանէ զմայր եւ զկին եւ զդուստր սուլտանին, որ առ նմա էր փախուցեալ գաղտականութեան աղագաւ: Թէպետ թագաւորն կամաւ ոչ կամէր, այլ վասն ահի ետ: Եւ Բաչօն նուին խնդացեալ եւ երդմամբ դաշինս կռեաց եւ զզօրավարն Սմպատ առաքեաց առ զանն մեծ եւ նորա մուրհակ կնքեաց, զի մի ոք նեղեսցէ զիշխանսն Հայոց եւ կալ անահ ի թագաւորութիւն իւր, միայն եթէ եկեսցէ թագաւորն Հեթոմ առ նա: Եւ եկեալ Սմբատ սպարապետն Հայոց բազում շքեղութեամբ եւ պատմեաց եղբօրն զասացեալսն /227/ մեծին: Իսկ նորա յանձն առեալ գնացեալ առ Բաչօ զաւրավարն եւ երկրորդ: Եւ ի նմանէ առեալ մուրհակ երդման վասն մտերմութեան զանին. եւ գնացեալ զերկայնաձիգ •անապարհն եւ անցեալ զծովն Կազբից: Եւ ընդ իւր ունելով բազում քահանայս եւ Վարդան վարդապետն: Հասին ամիսս Ե (5) ի դուռն արքունի եւ ղանն մեծապէս փառօք ընկալաւ զնա եւ տւեալ մուրհակ կնքով, անխզելի սէր ունել. եւ դարձան բազում շքեղութեամբ ի Մանկու ղանէն, որ յետ Հոքտայ ղանին նստեալ էր եւ Գիուգ ղանին: Եւ եկին առ Բաթու, հայր Սարդախին, մեծալիր եւ մօտ ազգական ղանին, որ նստէր մերձ ծովուն Կազբից, յետ ղանին իշխան Գ (3) կողմանց: Եւ նա եւս սիրով ընկալաւ զթագաւորն Հեթոմ եւ մեծափառ պատուով յուղուրկեաց գալ առ Բաչու նուին եւ ըստ արժանոյն եւ նա պատուեաց, զի էր իշխան Վրաց, Աղւանից, Հայոց եւ Հոռոմոց: Եւ եկեալ Հեթոմ յաթոռն իւր թվին ՉԵ (1256): Եւ յայսմ ամի մեռաւ Բաթուն եւ նստաւ Սարդախ, որդի նորա, եւ ի սոյն ամի դեղակուր եղեալ եւ սա:

Ի թվին ՉԷ (1258) մեծն Հոլաւու, եղբայր Մանկու ղանին, եկն անթիւ զօրօք առ զԲաղդատ ի խալիֆայէն Մուսդասայ, որ էր յետնամնաց Մահմեդի: Եւ ի գալ գարնան առ զՄուֆարկին, զՅամիթ, զՈւրհայ, զՀալապ, զՇամ եւ զամենայն երկիրն:

Թվին ՉԺԲ (1263) հանգեաւ ի Քրիստոս Յովհաննէս Գառնեցին:

Թվին ՉԺԳ (1264) սուլտանն Մսրայ եկն յաշխարհն Կիլիկեցոց, զկէս երկրին գերեաց եւ զԼեւոն որդին Հեթոմայ ծառա տարաւ յԵգիպտոս եւ զԹորոս կրսեր որդին սպան:

Յայսմ ժամանակի փայլէր իմաստութեամբ եւ առաքինութեամբ սուրբն Ստեփաննոս վարդապետ, որդի Յուսկայ քահանայի, ի կողմանս Բերկրու եւ Վասպուրականի:

Թվին ՉԺԵ (1266) վաղ•անեցաւ կաթողիկոսն Կոստանդին անփուտ ի մեղաց:

Թվին ՉԺԶ (1267) կաթողիկոս տէր Յակոբ ամս Ի (20):

ՉԺԸ (1269) ազատեցաւ ի գերութենէ Լեւոն որդի թագաւորին: Ի Դ (4) ամին Յակոբայ կաթողիկոսի հասանէ վաղ•ան թագաւորին Հեթոմայ. կրօնաւորեալ անուանեցաւ Մակար ի ժամ մահուն, թագաւորեալ ամս ԽԵ (45):

Թվին ՉԻ (1271) օծաւ Լեւոն թագաւոր, որդի նորա, ամս ԺԹ (19): Սա առաւել քան զհայր իւր սիրող կարգաւորաց: Սորա էին Է (7) որդի եւ անդրանիկ Հեթոմ:

Թվին ՉԼԸ (1289) կաթողիկոս տէր Կոստանդին Պրունգործն ամս Գ (3), զոր ընկեց յաթոռոյն Հեթոմն եւ եդիր զտէր Ստեփանոս Հռոմայեցին, որ եկաց ամս Դ (4):

Թվին ՉԼԸ (1289) օծաւ Լեւոնի որդին, Հեթոմն` թագաւոր[եաց] ամս ԺԸ (18). սա ոչ արար կին:

Թվին ՉԼԹ (1290) եկն Աշրափ սուլտանն Մսրայ /228/ ի վերա Հռոմկլային եւ առ զնա եւ զտէր Ստեփանոսն գերի տարաւ յԵգիպտոս եւ անդ մեռաւ: Եւ նստաւ կաթողիկոս տէր Գրիգոր Անարղաւեցին, այր հան•արեղ եւ գիտնական, սա արար բազում երգս շարականաց, որ եկաց ամս ԺԳ (13):

Յայսմ ժամանակի հակառակէին Զ (6) եղբայրքն ընդ միմեանս վասն թագաւորութեան եւ երթային ի Կոստանդնուպօլիս եւ ոմն յարեւելս, հիւս[իսի ի] զանն, եւ թագաւորէին Սմբատ, Թորոս, Կոստանդ: Սմբատ սպան զԹորոս եւ զթագաւորի զակն պորեաց. եւ բազում մարտէր ի մէջ եղբարցն: Յետոյ զօրացեալ Հեթոմ առ ընդ իւր զԼեւոն, զորդի Թորոսի եղբօր իւրոյ եւ զեղբարսն զՍմբատն եւ զԿոստանդին յաքսորս առաքեաց: